Бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы спорт пен дене тәрбиесінің ролі
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Бастауыш сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі
ерекшелігінің сипаттамалары
1.1 Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
7
1.2 Бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің маңызы
14
1.3 Қазақ халқының қозғалмалы және спорттық қимыл ойындарының
дене тәрбиесіндегі орны
20
2 Бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы
спорт пен дене тәрбиесінің ролі
2.1 Жас спортшының дене тәрбиесінің негізі – дене шынықтыру жаттығулар
кешені
41
2.2 Спорттық жетістік - дене тәрбиесін ұйымдастыру формалары және құралдары
50
2.3 Бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы дене тәрбиесін
дамыту жолдары
53
Қортынды
56
Қолданылған әдебиеттер
60
Қосымша
62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға
біздің қоғамымыз мейлінше мүдделі. Барлық оқушылардың сабақтарда, сабақтан
тыс уақытта, спорт секцияларында дене тәрбиесін күн сайын ұйымдастырып
қолайлы жағдайлар жасау қажет. Әрбір мектепте, кәсіптік – техникалық
училищеде, барлық оқу – тәрбие мекемелерінде жабдықтармен және құралдармен
жақсы жарақталған спорт залдары мен алаңдары болуы тиіс. Оқушыларға дене
тәрбиесін беру үшін спорт ұйымдары мен клубтардың, кәсіпорындар мен
мекемелердің базасы кеңінен пайдалануы керек.
Дене тәрбиесі балалардың жақын араласуына олардың арасында байланыс
болуына көмектеседі. Белсендік барлық балаларда бірдей емес. Тұйық мінезді,
ұяң, белсенділігі аз оқушылар бар. Мұндай оқушыларды оқу мен еңбектен гөрі
дене тәрбиесі арқылы көпшілікке тарту педагогтың міндеті.
Ұжымдық ойындар оқушыларды топтастырады, олардың арасында жолдастық
қатынастарды қалыптастырады. Балалар ойындарының көпшілігі кім нағыз
мерген, кім нағыз епті, кім ең жылдам деген сияқты жарыс элементтерін
қамтиды. Мұғалім балалардың ойында жеңістер мен жеңілістерге мақтанышпен
ренжу сезімдерінің болатынын есте ұстауы қажет. Мұғалімнің міндеті балалар
қатынастарының адамгершілік жақтарына үнемі талдау жасап, балалар достығын
қолдап отыру.
Ұстаз күнделікті білім беру, еңбекке баулу, ойындарды ұйымдастыру
кезінде әр оқушының жеке тұлғасының қалыптасуына ізгілік сезімдерінің
дамуына ықпал етеді.
А.С.Макаренко: Ойынның адам өмірінде зор маңызы бар, ол еңбекке
әзірлейді және біртіндеп еңбекпен ауыстырылуы тиіс деген [17]. Балалардың
өзін қоршаған өмірге белсенді түрге қатысуға деген ынтасы ойын үстінде
көрініс табады. Ойын – олардың дүниені, шындықты тану жолдарының бірі. Бала
ойын үстінде маңызды қоғамдық оқиғаларды көп ретте өз шама-шарқынша түсіне
отырып, өзінше бастан кешіреді. Балалардың көңіл күйі осы ойын үстінде
айрықша көрінеді және қалыптасады. Шындап берілмейінше ойын - ойын
болмайды. Ойын оқиғаларына ынта ықылас төмендеді дегенше, ол тоқтады дей
беріңіз. Ойын дегеніміз ешқашанда мәжбүр етуге міндеттілікке негізделмейтін
қызмет түрі. Ойынның басқа қызмет түрінен айырмашылығы да осында. Түрлі
ойындар балалар ұйымдылығын ұйымдастыруға, қуанышты сергек көңіл-күйді
қалыптастыруға көмектеседі.
Бала өзін ойын үстінде жайшылықтағыдан жоғары сезіне алатындықтан
Макаренко оған аса үлкен тәрбиелік маңызы бар деп қарады.
Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Балалар доп ойнайды,
жіппен ойнайды, жасырынбақ ойнайды, шана тебеді тағы да басқа ойындар
ойнайды. Балалардың бір бөлігі футбол, хоккей, волейбол ойындарын, дойбы.
Шахмат ойындарын ойнайды.
Тұрғын үйлер, метро салып, космонавтар болып, соғыс ойынын ойнағанда
балалар басқа дүниеге келгендей әсер алады, өздерін құрылысшы, ұшқыш,
әскери адамның орнында сезінетін болады. Мұндайда балалардың қиялдауға
бейімділігі көрініс береді, қиялдауы дамып жетіледі. Педагог балалардың
мазмұнды ойындарын ұйымдастыру арқылы олардың бойында жақсы адамдарға,
батырларға қызығу сезімін тәрбиелейді.
Мұғалімнің міндеті – ойнап жүрген балаларды зер салып, бақылап
олардың қарым-қатынастары қандай адамгершілік негізде құрылатынын біліп,
дұрыс ықпал жасау.
Ойын – сабақ. ойын – жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық
мақсаттағы ойындар – оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді. Бастауыш
сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесінің маңыздылығын нақты
байқауға болады.
Бала алғаш өмірге келгеннен бастап, адамдармен түрлі қарым – қатынасқа
түседі, сөйтіп өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр – салтты, мәдени
мұраны тағы басқаларды меңгере бастайды. Адам адамдар қоғамынсыз өмір
сүре алмайды.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын
қызметі орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара отырып,
Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген. Біздің
стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір әлсіз қорғалған
мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың өмірін
лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді шешу үшін қаражатты
аямайтын болады [11].
Оқушыларға арналған дене тәрбиесінің бағдарламасында
көрсетілген басты міндеттерге сүйеніп, дене тәрбиесінің маңыздылығын жан
жақты талдау бүгінгі дене тәрбиесі мұғалімінің басты міндеті.
Оқушылар денесінің дұрыс дамуы, денсаулығының нығаюы, жұмыс қабілетінің
артуы сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы тұрады. Жақсы денсаулық
адамның еңбек және қоғамның іс - әрекетіне жемісті қатысуының маңызды
кепілі.
Өмірге қажетті дағды және іскерлік табиғи қозғалыстың барысында
қалыптасады. Табиғи қозғалыстың түрлері: жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру,
шаңғы,коньки, велосипед тебу, акробатика, снарядта жаттығу т.б.
Жас баланың денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап, дамиды.
Сондықтан күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік сияқты адам қабілеттерін
дамыту оқушылардың қозғалтқыш тәжірибесін байытады, дене қозғалысын
үйллестіреді. Мысалы, жылдамдық ең қысқа мерзімде қимылды орындау қабілеті,
ал ептілік адамның жаңа қималдарды тез игеру және жағдайдың өзгеруіне
байланысты нақты шешім қабылдау қабілеті.
Дене тәрбиесі саласында ырғақ жеке гигиена, дене шынықтыру мәдениеті,
туризм, спорт ерекше орын алады. Сабақтар мен сыныптан тыс дене тәрбиесі
жұмыстарында күн ырғағы, дене жаттықтыру, оргнизмді шынықтыру, тамақтану
гигиенасы, ұйқы т.б. жөнінде оқушылар нақты білім алуы тиіс.
Дене тәрбиесі ең басты күн ырғағын, яғни, еңбек, демалыс, тамақтану,
ұйқы, бос уақыт ырғақтары дұрыс ұйымдастыруды талап етеді.
Негізгі ырғақтар қатарына әр түрлі іс - әрекеттері түрлерінің ұзақтығы,
және олардың кезектесуі, белсенді демалыс, тамақтануды реттеу, ұйқының
ұзақтық мерзімі жатады. Ырғақтық кезеңнің кезектесуін сақтау, организмде
белгілі ритмнің және шартты рефлексті тізбегінің пайда болуын қамтамасыз
етеді. Бұл жағдай балалардың денсаулығына және олардың жалпы жұмыс
қабілетіне қолайлы ықпал жасайды.
Оқу, еңбек және демалыс ырғағы гигиеналық талаптар негізінде оқушылардың
әрбір жастық топтары еске алынып жасалады.
Диплом жұмысымдағы зерттелетін мәселе – бастауыш сынып оқушысының
дене тәрбиесі және спорт тәрбиесі мәселесі болғандықтан Бастауыш сынып
оқушысы тұлғасын қалыптастырудағы дене тәрбиесінің маңыздылығы деп
таңдадым.
Зерттеудің мақсаты: Спорт және дене тәрбиесінде бала тұлғасының даму
сипаттамасын жан жақты талдап, дене тәрбиесін ұйымдастырудың тиімді
жақтарын қарастырып, жас спортшыларға педагогикалық - психологиялық қолдау
көрсету жолдарын қарастыру.
Зерттеу кешені: Астана қаласы № 8 мектеп- балабақша
Зерттеу пәні: Машықтану – жаттығу процесінде, дене тәрбиесі
сабақтарында кешенді педагогикалық тәрбие мен психологиялық диагностика
әдістемелері арқылы балалардың спортқа деген қызығушылығын ояту.
Зерттеу әдістері: бастауыш сыныпта және спорт мектептерінде дене
тәрбиесі мәселесін көтерген ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
ресми материалдармен, бағдарлама, жоспарлармен танысу, дене тәрбиесін
ұйымдастырудың тиімді әдістерін қарастыру.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген
спорттанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан
Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция,
Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); спорт
мекемелерінің озат тәжірибелері.
Зерттеу міндеттері:
1. Жас спортшының қалыптасуындағы дене тәрбиесінің ролін айқындау.
2. Спортшы тұлғасының қалыптасуы және дене тәрбиесі жайында бағдарлы шолу
жасау.
3. Халықтық педагогикадағы баланың дене тәрбиелік ерекшеліктері.
Ғылыми болжам: Мектеп- балабақшадағы балаң спортшылардың дене
тәрбиесін білгірлікпен ұйымдастырып, жүргізе білсе, онда физикалық және
педагогикалы – психологиялық жағынан толық дамыған тұлға қалыптастыруға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттермен қосымшадан тұрады. Кіріспеде бастауыш сынып
оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі ерекшелігінің барысы, бірінші
бөлімде - дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
екені жайлы, бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің
маңыздылығы көрсетіліп, қазақ халқының қозғалмалы және спорттық қимыл
ойындарының дене тәрбиесіндегі орны жайлы болса,
Екінші бөлімде -
бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы
спорт пен дене тәрбиесінің ролі зерттелсе, қорытынды бөлімде жас
спортшының дене тәрбиесінің негізі – дене шынықтыру жаттығулар кешені
ұсынылып, спорттық жетістік - дене
тәрбиесін ұйымдастыру жолдарын түйіндейді.
1 Бастауыш сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі ерекшелігінің
сипаттамалары
1.2 Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет олар
біртіндеп ойын іс-әрекетінен таным іс-әрекетін орындауға бейімделеді.
Мейірімділік, инабаттылық сезімдерін қалыптастыруға ата-аналар мен
ұстаздардың міндеті. Балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның рөлі ерекше.
Мұғалім бағдарламада көрсетілген көріністі рөлдік қимыл-қозғалысты,
дидактикалық шығармашылық ойын түрін пайдалана отырып, балаңыз ойын
барысында айналадағы дүние жайында мағлұматтары кеңейіп игерген білім
машықтарының негізінде бір көрініске орай басты кейіпкерлерге еліктеуі ойын
ойнауға өзіне серік тауып алуы, онымен шынайы қарым-қатынас ойната отырып,
таңдап алған рөлдеріне деген жауапкершілігі арта түседі.
Баланың әдепті, көргенді қарапайым қайырымды болып өсуі. Қоршаған
ортасына байланысты. Бала өмірде көрген білгендерін, ойға түйгендерін ойын
арқылы қалай бейнелесе біздердің яғни үлкендердің көрсеткен үлгі өнегеміз
қандай дәрежеде болса баланың да тәлімділігі соны айқын бейнелейді. Бала
жаны еліктегіш. Ол лкендердің іс-әрекетіне үлгі ретінде қабылдайды да оны
ойын кезінде айқын бейнелеуге тырысады. Балалардың бір-біріне достық қарым-
қатынас дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргізумен жүйелі ойын тәрбиелік мәні
мол. Балалардың достық сезімі ойын кезінде шыңдала түседі. Бала табиғаты
өзі тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашқы қуыршақпен ойнауы
баланың қамқорлық ізгілік сезімін оятады, да әрі қарай өз бетіне түседі.
Мұндай ізгілік сезім құрбылар арасындағы достық қатынастың қалыптасуына
жағдай туғызады. Қай бала болмасын, жеке дара ойнағаннан гөрі, бірігіп
ойнаудың әлдеқайда қызықты болатынын айқын сезіне бастайды. Кіші жастағы
оқшылар алған біліміне өмірден жинақтаған азды көпті тәжірибелеріне сүйене
отырып, тәртіптерін, мінез-құлықтарын жақсылыққа, қайырымдылыққа,
ізгілікке, әдетілікке баулиды.
Ойын сонау ата-бабалар заманынан бері мазмұны жағынан толысып дамып
дәстүрді жалғастырып келеді. Ойын еш уақытта да дамудың бір сатысына
жеткенде тоқтап қалмайды, жетіле түседі. Сәбилерге де, үлкендерге де
арналған ойындар бар. Олар адам өмірінің әр кезінен қамтиды. Айталық
балдырғандар, жасөспірімдер, ересек адамдар өмірінің барлық саты
баспалдақтары көңіл көтеретін рухани ләззат алатын ермектің түрі ойынмен
тығыз байланысты.
Ойын тәрбиені барлық саламен, өнермен ұштасып жатады.
1. Ойынның рөлі. Осы берілетін ойынның әрбір қатысушысына алуан
түрлі ойын рөлін кезекпен орындауға беру қиындыққа соға ма немесе мүлде
мүмкін емес пе, барлық қатысушылар үшін бірдей рөл атқаратын ойынды,
шамамен алғанда, бірдей шарт қамтамасыз ете ме, жоқ па, соны ескеру.
2. Ойында кедергілерден өту шарттары. Егер топтық ойын болса, онда бұл
ойында бастаушыға қарсы жекпе жек сайысы орын ала ма, жоқ па немесе ойын
жүргізушілермен күрес саны басқа ойыншылармен өзара қолдау және өзара көмек
көрсету арқылы жүргізіле ме, жоқ па, командалық ойынның шарты қандай:
өзінің командасы үшін күрес жекпе жек сайысы ретінде немесе өзара қолдау
және өзара көмек көрсету немесе мүмкін жекпе жек сайысында жолдастарының
өзара қолдауы және өзара көмек көрсету арқылы өткізе ме, жоқ па соны
ескеру.
3. Қатардағы ойыншылар үшін әдеттегі қимылдар. Тек топтық ойындар
ғана емес, сонымен бірге командаға бөлініп ойнайтын ойындарға бұл әрекеттер
әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: қатысушылардың әрекеті шапшаңдылыққа,
ептілікке арналып, жақын жерге жүгіруіне байланысты өткізілетін ойындар:
доппен, таяқпен және басқа заттармен ептілікке және шапшаңдылыққа немесе
секіру, қарсылық көрсету, күш көрсету арқылы кедергілерден өтуге байланысты
қимылдарға себепші болатын ойындар; ақырында, бағдарлауға және
бақылағыштыққа жаттыға отырып, қатысушылардың алуан түрлі қозғалтқыш
дағдыларын қолдануға тура келетін ойындар да болуы мүмкін.
4. Ойын тақырыбы тәрбие беру міндетіне сәйкес келе ме, жоқ па соны
ескеру.
5. Ойындардың ерекшелік жақтары ойыншылардың санына, жасына,
жынысына, денесінің жаттыққандығымен ойнау даярлығына, денсаулық жағдайына,
ойнаушылардың ынтасымен ішкі тілек талаптарына сәйкес келе ме, жоқ па соны
ескеру.
6. Осы ойынды көпшілік арасында жүргізілетін жұмыс ретінде спорт
секциясының сабағында жүргізу керек пе, жоқ па т.б. ойын алаңының шартына
(қысқы, жазғы алаң) сай келе ме немесе үйде ұйымдастырылуы мүмкін бе, осы
ойынды қолда бар жабдықтармен өткізу мүмкін бе жоқ па соны ескеру.
Белгілі бір ойынды іс жүзінде өткізген кезде жаңа кенет кездескен
жағдайлар, ойнаушылардың жағдайы мен мінез құлқы ескеріліп. Оның бұрын
болжанған шарттары өзгеруі де мүмкін. Осындай жайттарды есепке алу
негізінде басқарушы қимылды ойынын педагогикалық маңызын көтеретін
әдістемелік тәсілдер қолдануы мүмкін. 1-3 сынып оқушылары үшін; Бұл жастағы
балалар қимыл қозғалысты қажет ететін жаттығуларға өте құштар келеді.
Алайда қимыл қозғалыс жаттығулары ұзақ және бір сарынды болмауы керек.
Шаршатып алмай ойынның ара-арасында дем алдырып отырған жөн. Бүлдіршіндерге
дене тәрбиесі сабағынан таныс мынадай таныс жаттығуларды ұсынуға болады:
үлкен және кіші қол доптарын пайдалана отырып, оны нысанаға лақтыру мен
қағып алу, допты еденмен қабырғаға соғу шеңбер жасап не жұптасы тұрып.
Допты бір-біріне лақтырып беру қолмен әртүрлі қозғалыстар жасап, кең не
қысқа адымдап, тез не баяу жүгіру;
- әртүрлі шапшаңдылыққа жүрісті алмастырып, күрделі емес кедергілерден
өтіп, белгі бойынша бағытты өзгертіп жүгіру;
- секіртпе жіппен бір орында тұрып секіруге. Бір орында жүгіріп ұзындыққа,
биікке секіру;
- қол добын нысанаға дәлдеп немесе алысқа лақтыруды үйретуге болады.
Секіртпе жіптің гимнастикалық сырықтардың доптың, жолаушылардың,
шеңберлердің саны топтағы оқушылардың санымен сәйкес келуін қамтамасыз
еткен жөн.
1-3 сыныптарға арналған сабақтар қимыл-әрекетке негізделген ойын
түрінде өтуі керек. Дене тәрбиесі сабағынан белгілі балаларды қызықтыратын
немесе бұрынна таныс емес бірақ тартымдыережесі қарапайым ойындарды
пайдаланған өте тиімді болады. Тек бір сабақта 2-3 тен артық ойын өткізуге
болмайды және оны өткізудің әдіс-тәсілдері көрсетілген.
Төменгі сынып оқушылары қарапайым жарыстарға да құлшына
қатысады. Мысалы: білеу 25-30 метрді жылдам жүгіріп өтеді, екіншісі бір
орында тұрып немесе жүгіріп келіп ұзындыққа секіреді, үшіншісі допты алысқа
лақтырады, төртіншісі шеңбер шығыршықты ұстап 25 метрді тура жүгіріп өтеді,
қысқа секіртпемен жүгіреді, әртүрлі сызылған дөңгелектерден тез секіріп
өтеді тағы сол сияқты. Әлбетте осындай қарапайым жарыстардың бәрі де ойын
түрінде өткізіледі және олар арнайы даярлықты қажет етпейді.
Төменгі сынып оқушыларын шанамен сырғанау, велосипед жарысы, шығыршық
лақтыру, қармақ салу сияқты көңілді ойындар мен атракциондар қатты
қызықтырады. Қыста таза ауада шаңғы не коньки тебу, шайбалы немесе допты
хоккей ойнау да өте қазақты. Алайда, осымен ғана шектеліп қалмау керек.
Алаңды қардан тазарту, құм төгу, жүгіру, секіру, доп лақтыру,
кедергілерден өту сияқты жаттығуларда қарастырылған қозғалыс қимылдарын
игеру үшін қажетті негіз қалайды.
Дене тәрбиесі – тәрбиенің бөлінбейтін құрамдас бөлігі. Ал мақсаты жан-
жақты, ысылған, епті, ауру-сырқауды білмейтін, белсенді азамат, Отанды
қорғаумен еңбек етуге әрдайым дайын жастарды шыңдау, баулу болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесі мектеп жасындағы балалар дене
тәрбиесі жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Дене тәрбиесінің міндеттерін шешуде қимылды ойындарының маңызы зор.
Бұл ойындарды оқушылар үйренген жаттығуларын ойын ережелерімен шектелген
едәуір қиын жағдайда орындалатын сабақтар кезінде жетілдіріп отырады. Қимыл
ойындары оқушылардың арасындағы жодастық қарым-қатынасты өзара түсінікті
дамытады.
Ойында оқушылардың ұжыммен тез тіл табысуы дене тәрбиесіне деген
сүйіспеншілігі артады. Әр сабаққа ойындарының бірнеше түрін енгізу керек.
Қимыл ойындарының тәрбиелік мәні мазмұнына байланысты болады. Мысалы:
Космонавтар, Ат сорты ойындарында оқушыларды өзін-өзі ұстауына.
Шыдамдылыққа өзінің қарсыластарына деген сезімдері дұрыс қалыптастырады.
Көптеген қимыл ойындарының өз элементтері бар. Мысалы: Сызықтардан
секіру, Кім алысқа лақтырады, т.б. ойындарда міндетті түрде жеңуші және
жеңілушілер болады. Бұл ойында жеңген оқушылардың мақтаншақтан аулақ
болуына, ол жеңілген оқушылардың ұнжырғасының түспеуін қадағалап, олардың
достық қарым-қатынаста қалуына баса назар аударып отыру керек.
Қимыл ойындарының алаңдарға, стадиондарда өтуі, жанкүйер балалардың
қызбаланып айғайлауы, ду қол шапалақтауы, командаларды жақтауы осы
кішкентайлар сайыстарының өзі үлкендердің жарыстарынан кем түспейтіндігін
көрсетеді.
Ойында балалар өздерін шынықтырып қана қоймай, өзін-өзі қоршаған
ортаны түсіну қабілеті артады.
Үлкендердің балалармен бірге ойынға араласуының өте үлкен маңызы бар.
Ойын арқылы балалар бір-бірімен тез тіл табысады.
Бірінші сыныпта балалардың өзін-өзі басқаруды балалар батылдыққа,
шыдамдылыққа, шешендікке, тездікке тез бейімделеді. Бастауыш сынып
оқушыларының қимылдық қабілеттерін жетілдіруге мазмұны алуан түрлі болп
отыратын сабақтар неғұрлым әсерлі болады.
Қимыл ойындарын меңгерген кезде жүгіру, секіру, лақтыру т.б. түрлері
меңгеріле бастайды.
Екінші сыныпта ойынның түрлері, сабақтың түрлері қосымшаланыды.
Балаларды екіден, аздаған топтармен ойнату, өткенді қайталау және балаларды
мұғалімге көмектесуді үйрету т. б. Қажетті құрал жабдықтарды баулу, сонымен
бірге шапшаңдыққа, ептілікке үйретудің маңызы зор.
Үшінші сыныпта қимыл ойындардың көмегімен оқушылар ұжымымен бірге
ойнауды өзолдастарының дене тәрбиесіне бейімділігін, жетістігін анықтап
отырып, оқушылар өз беттерімен өткен қимыл ойындарын мұғалімнің көмегінсіз
орындау, қорытындылау кезінде өз қателігін және жолдастарының қателігін
анықтай білуге үйрету керек.
Ойын - өзінің маңыздылық жағынан жас жеткіншектерге тәрбие берудің
маңызды құралы болып табылады.
Үйрету – қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыру процесі. Іс-әрекет
қимылдардың меңгеру бірнеше үйрету сатылары арқылы жүзеге асырылады.
Бірнеше сатыда қимыл – жаттығулар туралы түсінікті қалыптастырып оны жаңа
элементтерімен толықтырады, дұрыс орындауға қол жеткізеді, артық іс-
қимылдар мен жіберілген қателерді түзеді.
Түсіндіре отырып көрсету арқылы мұғалім оқушыларға қимыл
жаттығулардың ерекшеліктерімен оның маңызын таныстырады. Көрсету кезінде
мұғалім жаттығудың орындалу дәлдігіне, оны жекелеген тұстарына оқушылардың
назарын аударады. Алғашқы әсер тұрақты болатындықтан да, қимыл жаттығуды
мүмкіндігіне дәл орындауға қол жеткізуге қажет. Бұл үшін қимыл
жаттығулардың жеңілдетілген түрі орындалады немесе олар жеке-жеке
бөліктерге бөлініп үйретіледі.
Қимыл-жаттығулар бейнелі әсермен жеңіл меңгеріледі. Мысалы: қолды
тіреп секірген кезде снарядқа қолды дұрыс қою тәсілін түсіндіру үшін
мұғалім Сендер ыстық пешке қолдарыңды қоямыз деп есептеңдер, – деп
ескертеді. Таныстыру кезінде белгілі бір іс-қимылдарды оқушының бұрынғы
жаттығу әрекеттерімен байланыстырудың, олардың арасындағы ұқсас қимылдарды
тауып, өзара үйлестіре білудің маңызы ерекше.
Алғашқы қимыл-жаттығуды мұқият бақылап шәкірттің жіберген қатесін
түсіндіріп беру табыс кепілі. Жаттығулардың арасында үзілістер болуы
қажет. Бұл аралықта оқушылар өздерінің іс-әрекет қимылын қалай жақсы
орындауға болатынын ойластырады.
Екінші сатыда қимыл-жаттығулардың жалпы құрылымы нақты сан рет
қайталау, қателерін түзету қосымша түсініктер беру, іс-қимылдың қиын
жерлерін бейнелейтін сызба, кесте т.б. Қолдану арқылы жалғасады белгілі бір
күрделі іс-қимыл әртүрлі жағдайда таза орындайтын дәрежеге жеткенше
қайталанады.
Мұғалімнің басты міндеті жаттығу қимылдарын үйретумен шектелмейді,
сондай-ақ үйренген жаттығу қимылдарын одан әрі дамытуды алдына мақсат етіп
қояды.
Шапшаңдық – жаттығу қимылдары тез орындауға жәрдемдесетін қасиет.
Дене тәрбиесі үрдісінде қарапайым іс-әрекеттің өзін шапшаң орындауға тез
қимылдауға және бұлшық еттердің жиырылуы жылдамдығын жетілдіруге ерекше мән
беріледі. Оған жету үшін шапшаңдыққа бөлейтін арнайы жаттығулар орындау
арқылы қол жеткізіледі. Оқушы өзін үнемі тың сезінгенде ғана бұл жаттығулар
өз нәтижесін береді.
Бәсекелеске қарсы қолданылатын әдіс-тәсіл қимылдары түрлі спорт
ойындарында жетілдірілеті.
Шыдамдылық – дене мүшелерінің ұзақ уақыт бойы түрлі жаттығулармен
айналысуға мүмкіндік беретін төзімділік қасиеті. Ол тұрақты және ауыспалы
жаттығуды қайталау арқылы дайындық деңгейін және дене мүшелеріне түсетін
салмақты үнемі арттыра береді. Мысалы: 40-80 метрлік қашықтықты арасына 1-
1.5 минут уақыт алып төрт – бес рет жүгіріп өтудің пайдасы зор. Ол
оқушыларды шапшаңдық пен жылдамдыққа ғана мемес сонымен бірге бірте-бірте
қиындай түсетін жаттығуларды төзімділікпен орындауға дағдыландырады. Бұл
жаттығуларды тұрақты өткізудің маңызы ерекше.
Үй жағдайындағы шыдамдылықты арттыратын қалыпты жаттығулардың
қатарына жүгіру, жарысу, шаңғымен жүгіру, велосипед тебу, жүзу сияқты тағы
да басқа дене әрекеттері жатады.
Икемділік дене мүшелерінің қимыл әрекетін реттейтін аса маңызды
қасиеттердің бірі. Ол бұрын орындап үйренбеген және өте күрделі жаттығу
қимылдарын тез әрі дәл орындауға мүмкіндік береді. Икемділікті арттыруға
дене тәрбиесі сабағында ерекше мән беріліп, түрлі қимыл қозғалыс
жаттығулары орындалады. Мысалы: доппен, таяқшалармен, керме жіптермен т.б.
жаттығулар орындау.
Икемділіктің дамуына дене қозғалысы мен түрлі спорт ойындары игі әсер
етеді. өйткені олар үйретілген техниканы әртүрлі жағдайларда қолдана білуге
дағдыландырады.
Мұғалім сабақта әр оқушының қимылын бақылап, оларға түсетін салмақ
пен укүштің мөлшерін байқап оңтайлы орын таңдап алуына және өзара көмек пен
қауіпсіздік шарасын мүлтіксіз сақтауға міндетті.
Жаттығуды игеру дәрежесін тексергенде және қауіпсіздік шараларын
қадағалағанда мұғалім әр оқушымен жеке-жеке жұмыс жүргізеді.
Егер құрал-жабдық пен сабақ өткізетін орын жетіспейтіндей болса, онда
топ топқа бөліп кезекпен жаттықтырады. Мысалы: Төсеніштер саны шектеулі
болса, сынып оқушылары 8-10 –нан 4 топқа бөлінеді. Бірінші топ
акробатикалық жаттығуларды орындап жатқанда, екінші топ қауіпсіздік
шараларын үйренеді, үшінші топ олардың қимылын бақылайды, төртінші топ
бірінші топты алмастыруға дайындалады.
Мұғалім әр топтың іс-әрекетімен қауіпсіздік шараларын бақылап оларды
өзара алмастырып отырады.
Дене тәрбие сабақтарын өткізгенде құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану
керек. Оқу жабдықтары:
1) көп орын алмасуы тиіс
2) тез жиналып, тез құрылатындай болуы қажет.
3) Мықты және сенімді болуы керек.
4) Снарядтың қосымша бөліктері ықшамды болуы қажет.
Дене тәрбиесі өтетін зал мен спорт алаңдарында тазалық ережелері
қатаң сақталуы тиіс. Ауасы тазартылған залдың температурасы 14-17 С шегінде
болуы керек.
Дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын қозғалыс
дағдыларының жүйесін қалыптастыру белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.
Олардың білу қимыл-қозғалысты игерудің біртекті еместігін және үйрету
жағдайларын өзгертіп отыру мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға жағдай туғызады:
дағдыларды ауыстыру тиімділігін пайдалана отырып, жетекші жаттығулар мен
сабақтар жүйесін дұрыс орналастыруды қамтамасыз етеді: қозғалысты орындай
білуге үйретудің әрбір кезеңінің ең тиімді мазмұнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиесінің мән-мазмұнын және орындауға үйрену үшін оқушылардың
белсенді қозғалыс әрекеті ерекше және басты рөл атқарады. Сол арқылы бала
дене және психологиялық жағынан өсіп жетіледі. Сонымен бірге балалар дене
тәрбиесі жөніндегі арнаулы білімге де ие болады.
Қозғалыс қимылдарын үйрету шағын көлемді әрі нақты міндеттерді шешу
жолында атқарылатын педагогикалық процесс.
Қимылды үйрету бір мезгілде білімді қабылдау, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіндіктерін қалыптастыру процесі.
Балалардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі, бірақ олардың әдістері мен
қолданылатын құралдары бірдей болмайды. Сондықтан да педагогикалық процесте
бір не басқа міндеті болса көрсетуге жиі барады.
Дене тәрбиесіндегі білім – бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктердің және заңдылықтардың жүйесі.
Үйренетін қозғалыс қимыл меңгеру шартты түрде үш деңгейге бөлінеді.
Олардың әрқайсысы оған жеке атау беруге мүмкіндік туғызатындай белгілі бір
сипаттамаларға ие:
1-деңгей – бастапқы деңгей,
2-деңгей – дағды,
3-деңгей – дағдылы шеберлік.
Деңгейлер арасында соншама нақты шекара жоқ. Негізінде, бастапқы
дағды – бұл әлі қалыптасып болмаған дағды, ал дағдылы шеберлік – бұл
қалыптасқан дағдыны меңгерудің жоғары деңгейі.
Қозғалыс дағдысы – жеке қозғалыстары емес, қозғалыс қимылының
нәтижесіне және орындалу жағдайына назар аудара отырып, оны шебер орындау
қабілеттілігі. Кез келген дене жаттығуларын және жаттығулардың кез келген
тобын үйрету төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады.
1. Оқушылардың белсенді қозғалыс әрекеті – оқу материалын меңгерудің
қажетті шарты. Баланың дене жаттығуларын үйренуі, ондағы бар психологиялық
және дене күшін жұмсауды талап ететін оқу мен еңбек әрекеті болыптабылады.
Жұмысқа қабілеттілік бірнеше факторға байланысты: тұқым
қуалаушылық, өмірдежинақталған және нақты жағдайларға бейімделу әрекетінің
тәсілдері. Олар көбірек дамыған сайын адам жұмыс қабілеттілігін де жақсы
көрсете алады. Жай уақытта адам өзінің жалпы жұмыс қабілеттілігінің белгілі
бір бөлігін ғана пайдаланады.
Қимылды үйретуде қолданатын қолайлы жағдайлар, әсіресе, үйрету әдісін
жетілдіргенде көрінеді.
2. Қозғалыс дағдыларының жүйесін қалыптастыру. Қимыл жүйесі ғана
оқушының дене дайындығының сипатын анықтайды. Бірақ қимыл жүйесі түрлерінің
көп болу нәтижесінде олар дене тәрбиесінің бағытына және оның нақты
міндеттеріне байланысты іріктеп алынуы керек. Бұл жүйелерді анықтау
тәсілдері бір не басқа қимылдарды пайдаланудың көп жылдық тәжірибесі мен
олардың теориялық және тәжірибелік негізіне сүйенеді. Мысалы: мектеп
бағдарламасы үшін дене жаттығуларының жүйесін жасауды қолданбалық
қағидасына сүйене отырып өмірлік тәжірибемен өте тығыз байланыстығы
қимылдар ғана іріктеліп алынады. Сонан соң жүйе практикада ыңғайлы болуы
үшін бірін-бірі қайталайтын немесе екінші кезектегі қимылдар шығарылып
тасталады.
3. Қозғалыс қимылдарын үйретудің дене мүмкіндіктерін қалыптастырумен
өзара байланысты. Екі процестің өзара шарттылығы үш бағ6ытта көрінеді:
кейбір қозғалыс қимылдарына үйретуді дене мүмкіндіктердің тиісті
деңгейінсіз жүзеге асыруы мүмкін емес (мысалы өрмелеу қолдың бұлшық ет
жеткілікті жоғары деңгейін талап етеді); қозғалыс дағдыларының қалыптасуы
дене мүшелерінің тиісті деңгейінің бір мезгілде өсуімен қоса жүреді
(мысалы, кіші допты лақтыруға үйрету күш пен шапшаңдық мүмкіндігінің
өсуімен қоса жүреді); қалыптасқан дағдының нәтижелігі арнайы мүмкіндіктер
деңгейіне байланысты, ал ол өз кезегінде өзге мүмкіндіктердің деңгейіне
қатысты (мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруді үйреткенде шапшаңдық
мүмкіндіктері дамытылады, бірақ олардың дамуы күшпен шыдамдылықтың қолайлы
деңгейі жағдайында тиімді болады).
4. Қимылға үйрету нәтижелігі дене туралы білімнің қол жеткен деңгейімен
ғана емес, сонымен бірге дене дамуының жинақталған деңгейімен де
анықталады. Білім жүйелерін және қимылды меңгерудің дұрыс ұйымдастырылған
педагогикалық процесі дененің даму көрсеткішінің артуымен де қоса жүруі
керек.
1.2 Бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің маңызы
Оқушыларға арналған дене тәрбиесінің бағдарламасында көрсетілген
басты міндеттерге сүйеніп, дене тәрбиесінің кейбір мәселелерін
қарастырайық.
Оқушылар денесінің дұрыс дамуы денсаулығының нығаюы, жұмыс
қабілетінің артуы, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы тұрады. Жақсы
денсаулық адамның еңбек және қоғамның іс-әрекетіне жемісті қатысуының
маңызды кепілі.
Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға біздің қоғамымыз мейлінше
мүдделі. Барлық оқушылардың сабақтарда, сабақтан тыс уақытта, спорт
секцияларында дене тәрбиесін күн сайын ұйымдастырып қолайлы жағдайлар жасау
қажет. Әрбір мектепте, кәсііптік-техникалық училишеде, барлық оқу-тәрбие
мекемелерінде жабдықтармен және құралдармен жақсы жабдықталған спорт
залдары мен алаңдары болуы тиіс. Оқушыларға дене тәрбиесін беру үшін спорт
ұйымдары мен клубтардың, кәсіпорындар мен мекемелердің базасы кеңінен
пайдалануы керек.
Өмірге қажетті дағды және іскерлік табиғи қозғалыстың барысында
қалыптасады. Табиғи қозғалыстың түрлері: жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру,
шаңғы, коньки, велосипед тебу, акробатика, снарядты жаттығулар т.б.
Жас адамның денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап дамиды. Сондықтан
күш, жылдамдық, төзімдік, икемдік сияқты адам қабілеттерін дамыту
оқушылардың қозғалтқыш тәжірибесін байытады, дене қозғалысын үйлестіреді.
Мысалы: жылдамдық ең қысқа мерзімде қимылды орындау қабілеті, адамның
жаңа қимылдарды тез игеру және жағдайдың өзгеруіне нақты шешім қабылдау
қабілеті.
Дене тәрбиесі саласында ырғақ жеке гигиена, дене шынықтыру мәдениеті
туризм, спорт ерекше орын алады. Сабақтар мен сыныптан тыс дене тәрбиесі
жұмыстарында күн ырғағын дене шынықтыру, организмді шынықтыру, тамақтану
гигиенасы, ұйқы тағы басқа жөнінде оқушылар нақты білім алуы тиіс.
Дене тәрбиесі ең басты ырғағын, яғни еңбек, демалыс, тамақтану, ұйқы,
бос уақыт ырғақтарын дұрыс ұйымдастыруды талап етеді.
Негізгі ырғақтар қатарында әр-түрлі іс-әрекеттер түрлерінің ұзақтығы,
және олардың кезектесуі белсенді демалыс, тамақтануды реттеу, ұйқының
ұзақтық мерзімі жатады. Ырғақтық кеңінен кезектесуін сақтау организмге
белгілі ритмнің және шартты рефлекстер тізбегінің пайда болуын қамтамасыз
етеді. Бұл жағдай балалардың денсаулығына және олардың жалпы жұмыс
қабілетіне қолайлы ықпал жасайды.
Оқу, еңбек және демалыс ырғағы гигиеналық талаптар негізінде
оқушыларды әрбір жастық топтары іске алынып жасалады.
Мектепте дене тәрбиесін мұғалім, сынып жетекшісі, тәрбиеші басқарады.
Олардың істейтін жұмыстарының мазмұнына келетін негізгі мәселелер:
1. Шәкірттерге оқу және демалысты ұтымды пайдалануды үйрету,
оқушылардың денсаулығын үнемі бақылау, жұмыс қабілетін жақсарту, оларға
жағдай туғызып қамқорлық жасау.
2. Мектеп ғимаратына, жұмыс жабдықтарына, спорт өткізілетін
орындарға қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптарды орындау, оқушыларды
жеке және қоғамдық гигиенаға дағдыландыру.
3. Оқу күні және оқу жылы бойында қозғалыс жасау. Қозғалтқыш
әрекетке үйрету және қозғалтқыш сапаларын дамыту және шынықтыру және
сауықтыру жұмыстарын тиімді өткізуді қажет етеді.
Дене тәрбиесін мектеп және мектептен тыс оқу орындарында
спорттық базаларда іске асыру үшін төмендегі талаптарды – міндеттерді іске
алған жөн:
1. Оқушылардың бойында жоғары адамгершілік сапаларын
тәрбиелеу.
2. Шәкірттердің денсаулығын нығайту, жұмыс қабілетін көтеру.
3. Спортпен шұғылдануға оқушылардың тұрақты қызығуын және
қабілетін дамыту.
4. Негізгі қозғалтқыш сапаларын дамыту.
Дене тәрбиесі денсаулықты нығайтуға, тіршілік үшін маңызды
дағдылар мен ептіліктерді игеруге, жоғрғы жұмыс қабілетіне жетуге
бағытталған. Оның адамды өнімді еңбекке даярлауда зор маңызы бар. Мұнда
адамның жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік секілді дене қасиеттерінен
басқа, табандылық,ерлік, мақсаттылық, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу
секілді бағалы психикалық қасиеттері де дамиды. Алуан түрлі жаттығулары
қимылды ойындар спорт дене тәрбиесінің құралдары болып табылады. Олармен
үйде гимнастика-зарядка мектепте дене шынықтыру сабақтары, спорт және
туристік секцияларды балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептерінде
айналысады.
Әр түрлі бұлшық ет топтарын, буындар мен сіңірлерді ұдайы жаттықтыру
олардың атқаратын қызметі мен үйлесімділігін күшті дамытады. Дене еңбегі
организмнің мүшелерімен системаларын жаттықтырады, қимыл аппараттарының
қалыпты жұмыс істеуін, зат алмасу процестерін қамтамасыз етеді. Белгілі бір
мөлшерде әр түрлі жаттығуларды күн сайын орындап отыру. Оларды алдын ала
белгіленген көлемде өзіңді ешбір босаңсытпай дұрыс істеуге тырысу белгілі
әдетті одан соң мінез құлық ережелерін бұлжытпай орындау мұқтаждығын
қалыптастырады. Осының арқасында адамның тәртіптілігі артып, оның еркі
нығаяды.
Ерлер мен әйелдер организімінің дене мүмкіндіктері әр түрлі. Ерлер
шұғыл дене еңбегін оңай атқарады. Олардың күшті қимыл амплитудасы көбірек.
Әйелдер төзімдірек, бір қалыпты ұзақ жұмысты жақсы атқарады. Сондықтан
ұлдар мен қыздарға дене тәрбиесін беру әдістері де біраз өзгеше болады.
Төзімділікті, жылдамдықты, қимыл дәлдігін дамытатын жаттығулар екі
жыныстағы оқушыларға да бірдей пайдалы, бірақ ұлдарға бұған қосымша күшті
дамытуға, ал қыздарға – икемділікті дамытуға арналған жаттығулар қажет.
Көптеген жасөспірім қыздар мен бойжеткендер дене шынықтыру жаттығуын
жете бағаламайды. Олар дене шынықтыру жаттығуларын енжар орындайды.
Сондықтан да кейде 10-12 жастағы қыздардың дене мүмкіндіктері 16-17 жастағы
бойжеткендерден жоғары болатындығы кездейсоқ емес. Бұл әйел адамның
қалыптасуына теріс әсерін тигізеді.
Ұлдарға жасөспірімдер мен жігіттерге өздерінің дене мүмкіндіктерін
асыра бағалау мен белігілі бір абайсыздықтан, мұның өзі кейде олардың
шамасы келмейтін салмақты көтеруіне үлкен биіктіктен секіруіне сөйтіп
орынсыз күш, батылдық және т.с.с. көрсетуіне себепші болады. Олар дене
күшін көбіне асыра бағалап, көзге түсе бермейтін, бірақ әсіресе төзімділік
секілді өмірлдік маңызды сапаларды жеке бағаламайды.
Әсіресе, қандай көзге түсерлік болса да дене артықшылықтарын көрсету
жолымен емес, пайдалы істерді атқару арқылы айналадағылардың сый құрметіне
бөлінуге болатындығын жас өспірімдер мен жігіттер еске сақтауы керек.
Дене тәрбиесі организмге дамытушы, жетілдіруші оңдаушы әсер етеді ол
омыртқа жотасының қимаюы, бүкірлік секілді мүсін кемшіліктерін жоюға
мүмкіндік береді, дене шынықтыру жаттығуының жәрдемімен көбірек қоданылған,
иық қушықтығын, бұлшық ет әлсіздігін оңдауға болады. Организмнің
ерекшеліктерін және ерлер мен әйелдердің сымбатына қойылатын эстетикалық
талаптарды ескеретін ерлер мен әйел жынысына арналған арнаулы жаттығулар
комплексі бар. Сонымен қатар, дене шынықтыру жаттығулары адамның психикалық
күйін жақсартып, жалпы тіршілік тонусын арттырады.
Зарядқа жасау денсаулықта сақтау мен нығайтудың маңызды факторы болып
табылады. Ол орнизмнің ұйқыдан сергектік жағдайына тез өтуіне жәрдемдеседі.
Мұның өзі орталық нерв системасын әлдендіріп, бүкіл ішкі мүшелердің, ең
алдымен жүрек – тамыр системасының жұмысын жандандырады. Зарядканың сондай-
ақ тәрбиелік мәні бар, өйткені оны үнемі жасап отыру. әсіресе бастапқы
кезде белгілі бір ерік күшін жұмсауды талап етеді. Зарядка жасаудың
арқасында адам уақытын дәл есептеуге дағдыланады, мұның да үлкен пайдасы
бар.
Зарядка күн сайын ұйқыдан тұрған соң 10-15 минуттан кейін, жақсы
желдетілген бөлмеде жасау керек. Зарядканың ұзақтығы әдетте 10-20 минуттан
аспайды. Оны жеңіл бой жазу жаттығуларынан жүруден бастап, тыныс алу мен
тыныс шығарудың біркелкілігін сақтай отыра, күрделігі біртіндеп артады.
Зарядкадан кейін қажу белгілер мен аздап болса да тамыр соғуының жиілеуі
байқалмауы тиіс
Әр ұлттың болашағы, ақыл-ой, күш-қуаты баланың
балалық шактағы тән саулығына байланысты дамып жетіледі. Қазақ халқы
ежелден сәбидің жарык дүниеге келгенінен бастап -"Дене жанның қабы, кап
берік болса, ішіндегі зат та берік болмақ. Дене жанның құралы. Құралы мықты
болса, иесі де мықты болады" деген қағиданы басшылықка ала отырып, дене
тұлғасын (бітімін) дұрыс қалыптастыру үтттітт "өс-өс" "жауырының
жабыспасын" деп, аяқ-кольн созу, қол-аяғын айқастыра қимыл жасау, оң қолын
аяғының өкшесіне (етпетінен жатқызып) сол қолын оң аяғының өкшесіне қарай
созу арқылы дене бұлшык еттерін, қимыл-қозғалысын жетілдіруді көздесе,
тұзды суға шомылдырып, маймен сылауды - дене етін "пісіріп" ширату,
толыстыру, ата-бабамыздың күшінің көбін баланың дене тәрбиесіне жүмсағанын
аңрартады.
"Тәні саудың - жаны сау" деген халқымыздың ежелгі мәтелі өте тауып
айтылған. Жаны сау адамның өмірге құштарлығы да, еңбекке ынтасы да зор,
оган айналадағы табиғат құбылыстары ғана емес, неше алуан мінезді жандардың
бәрі де сұлу, сымбатты көрінеді. Өйткені, денсаулығы мықты, көңілі
көтеріңкі адам жан-жаіына зор сүйіспешілікпен карайды.
Дене тәрбиесі акыл - ой тәрбиесімен тығыз байланысты, себебі
психиканың материалдық негізі ми, жүйке жүйелері. Баланың дене тұлғасын
толыстыру, денсаулығын нығайту, дене кызметін дүрыс жетілдіріп қана
коймайды, қабілетін арттырады. Сондықтан да мектеп жасына дейінгі дене
тәрбиесіне айрықша көніл бөлген жөн.
Баланың антропометриялык көрсеткіштеріне тоқталсақ; бойы 3 тен 7 жаска
дейін орта есеппен 28-30 см әседі. Дегенмен 3 жастан 5 жасқа дейін бір
жылдың ітттінде 4-6 см, 6 дан 7-ге дейін 8-10 см, 3 тен 7-ге дейін 8-10 кг
салмак косады.
Баланың қимыл-қозғалысына аса көңіл бөлу қажет, себебі қимыл-козғалыс
деңгейінің төмендеуінен жүрек соғу, кан айналым, тыныс алу функциялары
бұзылып,артық салмақтың пайда болуы ықтимал. Сонымен қатар қимыл-қозғалыс
баланың ой-өрісінің дамып, жоғары болуының негізі. Әсіресе, қол, аяқ
саусақтарының қимылы мидың дамуына тікелей әсер етеді.
Дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық тәрбиемен
тығыз байланысты болғандықтан, сәбшгік, бөбектік шағы басталатын алтын
бесігі - отбасында қалыптасатыны сөзсіз.
Күн тәртібінде баланы дамыту мен тәрбиелеудегі отбасының орны баланың
дұрыс дамып өсуінің, тәрбиелеуінің негізі - күн тәртібінен басталмақ. Күн
тәртібі дегеніміз - баланың күнделікті қайталанып отыратын іс-әрекетінің,
тынығатын кезеңдерінің нақты, белгілі бір жүйемен ауысып келуін көздейтін,
тиімділігі ғылыми негізделген, үйреншікті өмір тәртібі. баланың дұрыс
өсуіне жағдай жасау үшін күн тәртібі жас шамасына сай, психофизиологиялық
ерекшеліктеріне, денсаулығына, ата-ананың жүмыс істеу уақытына байланысты
құралы. Күн тәртібіне жаттығу, ұйыктату, тамақтандыру, серуендету, ойнату,
білім-білік дағдыларын қалыптастыру, әр түрлі еңбекті ұйымдастыру жатады.
Бұл тұрақты түрде белгілі бір уакыт аралыгында бір ырғақпен кайталанып,
бала ағзасындағы өзгерісті, табиғи кызметін жүйеге салып, бір әрекеттен
екіншісіне ауысуды оңайлатады. Күн тәртібінін дұрыс орындалуы баланың
жүйкесіне, ағзасындағы барлық өсу, даму процесінің дүрыс жүруіне игі әсерін
тигізеді. Тұрақты күн тәртібі баланың денсаулығын жақсартады, ал күн
тәртібінің бұзылуы баланың денсаулығына, мінез-құлқына кері әсерін
тигізеді. Баланың миының жүйке клеткалары ұзақ қызмет етуді көтермейді. Күн
тәртібінің өзгеруі дене қызметінің бұзылуына, дене күшінің әлсіреуіне,
шаршауына, шамадан тыс қозуына өкеп тірейді. Сол себептен де күн тәртібінің
тұрақты болғаны дұрыс дейді белгілі ғалымдар.
Дене шынықтыруға аса зор мәне беретін отбасының ең басты
ерекшелігі не деп ойлайсыз? Отбасы мүшелерінің қызығушылығы, әр
нәрсеге әр түрлі; біреуі теледидар хабарларын көрсе, біреу кітап оқып,
музыка тыңдап, саз аспапта ойнауды қалайды. Солай бола тұрса да отбасы
мүшелерінің кай-қайсысы болмасын денсаулыққа парықсыз қарайды деп ойлау
қиын. Осының салдарынан барлығы үшін бір ортақ нәрсеге қызығушылықтың
табылмауы мүмкін емес. Шынайы дене шынықтыруға деген қүштарлык отбасы
мүшелерінің денсаулығьш нығайтып қана қоймай, ересек адамдардың өзін сергек
сезініп, жас өспірімнің жан-жақты дамып қалыптасуын қамтамасыз етуге
бағытталған көп қырлы іс.
Соңғы кездерде экран, газет-журналдар беттерінде өр түрлі анкеталық
сауалдарда: "Біз баламызбен түсінуден қалдық", "Ата-анам мені түсінбейді",
"Бірімізге-біріміз сенуден калдық" деген пікірлер жиі кездеседі. Әріше,
жақын адам үшін бүл үлкен кайғы-қасірет емес пе? Отбасы мүшелерінің барлығы
жүмыла дене шыныктырумен, спортпен бірге шүтылдануы тек кана денсаулықты
нығайтып қоймай, бір-біріне деген қамқорлық, түсінушілік, жаксы қарым-
қатынасқа тәрбиелеудің өзегі деп қарауға болады.
Отбасында күнделікті өмір тіршілігі дене тәрбиесінің басы таңертең
оянран соң бой жазу жаттығуларын жасаудан басталғаны жен. Себебі, ұйыктаған
кезде (сәби, ересек) адамның қан тамырыньщ қызметі бәсең болады да, дене
қүрылысында оттегінің жеткіліксіздігінен зат алмасу процесі нашарлайды.
Бұндай құбылыстан құтылудың жолы (тәсілі) - дене түзілісін түгел камтитын
белсенді кимы-қозғалыс жасау, аркылы бүлшык еттері іске қосылып, қан
айналымы үдеп, зат алмасуы күшейеді.
Кейбір балалар ерте тұрып, өзін сергек сезініп, қимыл-қозғалысқа
бірден қатысып кетеді, ал кейбіреулері көпке дейін ояна алмайды, ұйқысын
аша алмайды. Мұндай жағдайда зорлықпен тұрғызып, бірден жаттығу жасатуға
болмайды. Баланың сүйікті әнін, күй табақты койып көріңізші, кандай әсер
ететіндігін байқайсыз. Баланың көңіл-күйі мен ықыластылығымен санасу өте
қажет.
Сергіту жаттығуларын кейбір адамдар тек қана таңертеңгілік уақытта
ғана емес, түсте, не кеш мезгілінде өз шама-шарқынша, көңіл-күйіне
байланысты калаған уақытында орындай алады.
Тәжірибеде қалыптан тыс байқау кейбір адамдардьщ ұйқы алдында жасаған
жаттығулары үйқысына ешкандай кедергі келтірмей, түнде қатты үйықтауына
себеп болады. Ал кейбіреулер керісінше жаттығулар жасаған соң, түнгі үйқысы
бүзылып, мүлде үйықтамайтын жәйт те кездеседі. Сергіту жаттығуы қай
мезгілде орындалса да, ең бастысы қатты шаршап, кажудан аулақ болу керек.
Азықтық тағамдар үш құрамнан тұрады: белок, май, көмір қышқылы. Уыз -
өмірдің сақтаушысы, қорғаушысы деуімізге болады, себебі оның негізгі
қызметі барлық тірі ағзаның зат алмасуын камтамасыз етеді.
Май мен көмір қышкылы ағза құрамында болатын органикалық
қосылыстарынан да жинақтала алады, ал уыз тек түскен астың уызына қүрылуы
мүмкін.
Тамақтануда майлардың күш-куатынын күндылығы өте зор. Олар ағза
клеткаларының қүрамына еніп, кейбір ішкі мүшелерінің мысалы, бүйрек, жүйке
және қан тамырларын қысылып-жаншылудан сақтандырады. Тері астындағы май
кабаттары денені тоңаздаудан сақтайды.
Көмір қышқылы – күш- қуаттың алмасуындагы ең маңызды компонент. Олар
ағзаға түскеннен кейін асқазан қабырғалары арқылы канга сіңеді. Зер салып,
байқасаңыздар, жеңіл атлетикамен айналысатын спортшылар ұзақ
жүгіргенде, шаңғышылар, конькишілер алыс кашықтыққа жарысканда глюкоза
кабылдайды, осының әсерінен көмір қышқылы кайта қалпына келеді. Ағзаға
көмір кышкылының аз мөлшерде болуынан ауыр салмақты бүлшық еттер көтере
алмай, орталық жүйке жүйелерінің жұмысы әлсіреп, уыз бен майдың дұрыс
алмасуына кедергі келтіреді.
Мектеп жасына дейінгі баланьщ тамағыньщ барлык жағынан сапалы болуын
ескере отырып, ет, балык, жармаларды тамаққа пайдаланған тиімді. Баланың
тәулік бойы қабылдаған ас қорегінің құрамы шамамен төмендегідей болуға
тиісті; ақ нан -110 гр. Кара бидай наны - 60 гр. ұн - 25 г., крахмал -3
гр., жармалар, макарон өнімдері - 45 гр., картоп -160 гр., көкөністер - 200
гр., жемістер - 130-150 гр., кептірілген жемістер - 15 гр., тәтті тағамдар
(кондитерлік) - 10 гр., қант - 55 гр., сары май - 25 гр., өсімдік майы - 10
гр., жүмыртқа - 0,5 гр., сүт - 500 гр., ірімшік - 50 гр., балық - 25 гр.,
ет - 70-100 гр., қаймақ - 15 гр., шай - 0,2 гр.
Әрине, әрбір тағам түрін грамдап өлшеп пайдалану күнделікті емірде
мүмкін емес, дегенмен жоғарыда көрсетілген мөлшерді шамамен сақтаудың өзі
бала ағзасының саулығына зор ықпалын тигізері сөзсіз.
Мынаны есте сақтай жүріңіз: 1 шай касықта шамамен 3 гр. сусымалы, 5
гр. сұйық заттар көлемі болады.
Бала тағамына сұйыктықтың, судың да жеткілікті мөлшерде болғаны дүрыс,
себебі тәулік бойғы қимыл- қозғалыс, ойынның өсерінен оньщ бойынан тер
шығады. Тәулік ішінде 3-4 жастағы бала -1 л., 5-6 жастағы бала
- 1,3 л., сұйық кабылдауы қажет.
Баланы тамактандыруда маусымдық ерекшеліктерді де ескерген жөн.
Мысалы: көктем, кыс айларында бала тамағындағы көкөніс, жеміс-жидектердің
аз мөлшерде болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Бастауыш сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі
ерекшелігінің сипаттамалары
1.1 Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
7
1.2 Бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің маңызы
14
1.3 Қазақ халқының қозғалмалы және спорттық қимыл ойындарының
дене тәрбиесіндегі орны
20
2 Бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы
спорт пен дене тәрбиесінің ролі
2.1 Жас спортшының дене тәрбиесінің негізі – дене шынықтыру жаттығулар
кешені
41
2.2 Спорттық жетістік - дене тәрбиесін ұйымдастыру формалары және құралдары
50
2.3 Бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы дене тәрбиесін
дамыту жолдары
53
Қортынды
56
Қолданылған әдебиеттер
60
Қосымша
62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға
біздің қоғамымыз мейлінше мүдделі. Барлық оқушылардың сабақтарда, сабақтан
тыс уақытта, спорт секцияларында дене тәрбиесін күн сайын ұйымдастырып
қолайлы жағдайлар жасау қажет. Әрбір мектепте, кәсіптік – техникалық
училищеде, барлық оқу – тәрбие мекемелерінде жабдықтармен және құралдармен
жақсы жарақталған спорт залдары мен алаңдары болуы тиіс. Оқушыларға дене
тәрбиесін беру үшін спорт ұйымдары мен клубтардың, кәсіпорындар мен
мекемелердің базасы кеңінен пайдалануы керек.
Дене тәрбиесі балалардың жақын араласуына олардың арасында байланыс
болуына көмектеседі. Белсендік барлық балаларда бірдей емес. Тұйық мінезді,
ұяң, белсенділігі аз оқушылар бар. Мұндай оқушыларды оқу мен еңбектен гөрі
дене тәрбиесі арқылы көпшілікке тарту педагогтың міндеті.
Ұжымдық ойындар оқушыларды топтастырады, олардың арасында жолдастық
қатынастарды қалыптастырады. Балалар ойындарының көпшілігі кім нағыз
мерген, кім нағыз епті, кім ең жылдам деген сияқты жарыс элементтерін
қамтиды. Мұғалім балалардың ойында жеңістер мен жеңілістерге мақтанышпен
ренжу сезімдерінің болатынын есте ұстауы қажет. Мұғалімнің міндеті балалар
қатынастарының адамгершілік жақтарына үнемі талдау жасап, балалар достығын
қолдап отыру.
Ұстаз күнделікті білім беру, еңбекке баулу, ойындарды ұйымдастыру
кезінде әр оқушының жеке тұлғасының қалыптасуына ізгілік сезімдерінің
дамуына ықпал етеді.
А.С.Макаренко: Ойынның адам өмірінде зор маңызы бар, ол еңбекке
әзірлейді және біртіндеп еңбекпен ауыстырылуы тиіс деген [17]. Балалардың
өзін қоршаған өмірге белсенді түрге қатысуға деген ынтасы ойын үстінде
көрініс табады. Ойын – олардың дүниені, шындықты тану жолдарының бірі. Бала
ойын үстінде маңызды қоғамдық оқиғаларды көп ретте өз шама-шарқынша түсіне
отырып, өзінше бастан кешіреді. Балалардың көңіл күйі осы ойын үстінде
айрықша көрінеді және қалыптасады. Шындап берілмейінше ойын - ойын
болмайды. Ойын оқиғаларына ынта ықылас төмендеді дегенше, ол тоқтады дей
беріңіз. Ойын дегеніміз ешқашанда мәжбүр етуге міндеттілікке негізделмейтін
қызмет түрі. Ойынның басқа қызмет түрінен айырмашылығы да осында. Түрлі
ойындар балалар ұйымдылығын ұйымдастыруға, қуанышты сергек көңіл-күйді
қалыптастыруға көмектеседі.
Бала өзін ойын үстінде жайшылықтағыдан жоғары сезіне алатындықтан
Макаренко оған аса үлкен тәрбиелік маңызы бар деп қарады.
Балалардың ойындары әр түрлі болып келеді. Балалар доп ойнайды,
жіппен ойнайды, жасырынбақ ойнайды, шана тебеді тағы да басқа ойындар
ойнайды. Балалардың бір бөлігі футбол, хоккей, волейбол ойындарын, дойбы.
Шахмат ойындарын ойнайды.
Тұрғын үйлер, метро салып, космонавтар болып, соғыс ойынын ойнағанда
балалар басқа дүниеге келгендей әсер алады, өздерін құрылысшы, ұшқыш,
әскери адамның орнында сезінетін болады. Мұндайда балалардың қиялдауға
бейімділігі көрініс береді, қиялдауы дамып жетіледі. Педагог балалардың
мазмұнды ойындарын ұйымдастыру арқылы олардың бойында жақсы адамдарға,
батырларға қызығу сезімін тәрбиелейді.
Мұғалімнің міндеті – ойнап жүрген балаларды зер салып, бақылап
олардың қарым-қатынастары қандай адамгершілік негізде құрылатынын біліп,
дұрыс ықпал жасау.
Ойын – сабақ. ойын – жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық
мақсаттағы ойындар – оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді. Бастауыш
сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесінің маңыздылығын нақты
байқауға болады.
Бала алғаш өмірге келгеннен бастап, адамдармен түрлі қарым – қатынасқа
түседі, сөйтіп өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр – салтты, мәдени
мұраны тағы басқаларды меңгере бастайды. Адам адамдар қоғамынсыз өмір
сүре алмайды.
Біздің қоғамымызда жеке адамның алатын орны мен атқаратын
қызметі орасан зор. Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында Адам ресурстарын дамытуға баса назар аудара отырып,
Ана,бала, аға ұрпақ мәселесіне жете көңіл бөлген. Біздің
стратегиямыздың маңызды мәселесі – қоғамның ең бір әлсіз қорғалған
мүшелерінің: балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың өмірін
лайықты қамтамасыз ету. Мемлекет бұл мәселелелерді шешу үшін қаражатты
аямайтын болады [11].
Оқушыларға арналған дене тәрбиесінің бағдарламасында
көрсетілген басты міндеттерге сүйеніп, дене тәрбиесінің маңыздылығын жан
жақты талдау бүгінгі дене тәрбиесі мұғалімінің басты міндеті.
Оқушылар денесінің дұрыс дамуы, денсаулығының нығаюы, жұмыс қабілетінің
артуы сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы тұрады. Жақсы денсаулық
адамның еңбек және қоғамның іс - әрекетіне жемісті қатысуының маңызды
кепілі.
Өмірге қажетті дағды және іскерлік табиғи қозғалыстың барысында
қалыптасады. Табиғи қозғалыстың түрлері: жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру,
шаңғы,коньки, велосипед тебу, акробатика, снарядта жаттығу т.б.
Жас баланың денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап, дамиды.
Сондықтан күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік сияқты адам қабілеттерін
дамыту оқушылардың қозғалтқыш тәжірибесін байытады, дене қозғалысын
үйллестіреді. Мысалы, жылдамдық ең қысқа мерзімде қимылды орындау қабілеті,
ал ептілік адамның жаңа қималдарды тез игеру және жағдайдың өзгеруіне
байланысты нақты шешім қабылдау қабілеті.
Дене тәрбиесі саласында ырғақ жеке гигиена, дене шынықтыру мәдениеті,
туризм, спорт ерекше орын алады. Сабақтар мен сыныптан тыс дене тәрбиесі
жұмыстарында күн ырғағы, дене жаттықтыру, оргнизмді шынықтыру, тамақтану
гигиенасы, ұйқы т.б. жөнінде оқушылар нақты білім алуы тиіс.
Дене тәрбиесі ең басты күн ырғағын, яғни, еңбек, демалыс, тамақтану,
ұйқы, бос уақыт ырғақтары дұрыс ұйымдастыруды талап етеді.
Негізгі ырғақтар қатарына әр түрлі іс - әрекеттері түрлерінің ұзақтығы,
және олардың кезектесуі, белсенді демалыс, тамақтануды реттеу, ұйқының
ұзақтық мерзімі жатады. Ырғақтық кезеңнің кезектесуін сақтау, организмде
белгілі ритмнің және шартты рефлексті тізбегінің пайда болуын қамтамасыз
етеді. Бұл жағдай балалардың денсаулығына және олардың жалпы жұмыс
қабілетіне қолайлы ықпал жасайды.
Оқу, еңбек және демалыс ырғағы гигиеналық талаптар негізінде оқушылардың
әрбір жастық топтары еске алынып жасалады.
Диплом жұмысымдағы зерттелетін мәселе – бастауыш сынып оқушысының
дене тәрбиесі және спорт тәрбиесі мәселесі болғандықтан Бастауыш сынып
оқушысы тұлғасын қалыптастырудағы дене тәрбиесінің маңыздылығы деп
таңдадым.
Зерттеудің мақсаты: Спорт және дене тәрбиесінде бала тұлғасының даму
сипаттамасын жан жақты талдап, дене тәрбиесін ұйымдастырудың тиімді
жақтарын қарастырып, жас спортшыларға педагогикалық - психологиялық қолдау
көрсету жолдарын қарастыру.
Зерттеу кешені: Астана қаласы № 8 мектеп- балабақша
Зерттеу пәні: Машықтану – жаттығу процесінде, дене тәрбиесі
сабақтарында кешенді педагогикалық тәрбие мен психологиялық диагностика
әдістемелері арқылы балалардың спортқа деген қызығушылығын ояту.
Зерттеу әдістері: бастауыш сыныпта және спорт мектептерінде дене
тәрбиесі мәселесін көтерген ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
ресми материалдармен, бағдарлама, жоспарлармен танысу, дене тәрбиесін
ұйымдастырудың тиімді әдістерін қарастыру.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы саласында басылым көрген
спорттанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; Қазақстан
Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция,
Білім, тәрбие беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар); спорт
мекемелерінің озат тәжірибелері.
Зерттеу міндеттері:
1. Жас спортшының қалыптасуындағы дене тәрбиесінің ролін айқындау.
2. Спортшы тұлғасының қалыптасуы және дене тәрбиесі жайында бағдарлы шолу
жасау.
3. Халықтық педагогикадағы баланың дене тәрбиелік ерекшеліктері.
Ғылыми болжам: Мектеп- балабақшадағы балаң спортшылардың дене
тәрбиесін білгірлікпен ұйымдастырып, жүргізе білсе, онда физикалық және
педагогикалы – психологиялық жағынан толық дамыған тұлға қалыптастыруға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттермен қосымшадан тұрады. Кіріспеде бастауыш сынып
оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі ерекшелігінің барысы, бірінші
бөлімде - дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
екені жайлы, бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің
маңыздылығы көрсетіліп, қазақ халқының қозғалмалы және спорттық қимыл
ойындарының дене тәрбиесіндегі орны жайлы болса,
Екінші бөлімде -
бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастырудағы
спорт пен дене тәрбиесінің ролі зерттелсе, қорытынды бөлімде жас
спортшының дене тәрбиесінің негізі – дене шынықтыру жаттығулар кешені
ұсынылып, спорттық жетістік - дене
тәрбиесін ұйымдастыру жолдарын түйіндейді.
1 Бастауыш сынып оқушысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі ерекшелігінің
сипаттамалары
1.2 Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет
Дене тәрбиесі бастауыш сынып баласы үшін ең негізгі іс-әрекет олар
біртіндеп ойын іс-әрекетінен таным іс-әрекетін орындауға бейімделеді.
Мейірімділік, инабаттылық сезімдерін қалыптастыруға ата-аналар мен
ұстаздардың міндеті. Балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның рөлі ерекше.
Мұғалім бағдарламада көрсетілген көріністі рөлдік қимыл-қозғалысты,
дидактикалық шығармашылық ойын түрін пайдалана отырып, балаңыз ойын
барысында айналадағы дүние жайында мағлұматтары кеңейіп игерген білім
машықтарының негізінде бір көрініске орай басты кейіпкерлерге еліктеуі ойын
ойнауға өзіне серік тауып алуы, онымен шынайы қарым-қатынас ойната отырып,
таңдап алған рөлдеріне деген жауапкершілігі арта түседі.
Баланың әдепті, көргенді қарапайым қайырымды болып өсуі. Қоршаған
ортасына байланысты. Бала өмірде көрген білгендерін, ойға түйгендерін ойын
арқылы қалай бейнелесе біздердің яғни үлкендердің көрсеткен үлгі өнегеміз
қандай дәрежеде болса баланың да тәлімділігі соны айқын бейнелейді. Бала
жаны еліктегіш. Ол лкендердің іс-әрекетіне үлгі ретінде қабылдайды да оны
ойын кезінде айқын бейнелеуге тырысады. Балалардың бір-біріне достық қарым-
қатынас дұрыс қалыптасуында мақсатты жүргізумен жүйелі ойын тәрбиелік мәні
мол. Балалардың достық сезімі ойын кезінде шыңдала түседі. Бала табиғаты
өзі тек ойынмен байланысты. Сәби шағындағы алғашқы қуыршақпен ойнауы
баланың қамқорлық ізгілік сезімін оятады, да әрі қарай өз бетіне түседі.
Мұндай ізгілік сезім құрбылар арасындағы достық қатынастың қалыптасуына
жағдай туғызады. Қай бала болмасын, жеке дара ойнағаннан гөрі, бірігіп
ойнаудың әлдеқайда қызықты болатынын айқын сезіне бастайды. Кіші жастағы
оқшылар алған біліміне өмірден жинақтаған азды көпті тәжірибелеріне сүйене
отырып, тәртіптерін, мінез-құлықтарын жақсылыққа, қайырымдылыққа,
ізгілікке, әдетілікке баулиды.
Ойын сонау ата-бабалар заманынан бері мазмұны жағынан толысып дамып
дәстүрді жалғастырып келеді. Ойын еш уақытта да дамудың бір сатысына
жеткенде тоқтап қалмайды, жетіле түседі. Сәбилерге де, үлкендерге де
арналған ойындар бар. Олар адам өмірінің әр кезінен қамтиды. Айталық
балдырғандар, жасөспірімдер, ересек адамдар өмірінің барлық саты
баспалдақтары көңіл көтеретін рухани ләззат алатын ермектің түрі ойынмен
тығыз байланысты.
Ойын тәрбиені барлық саламен, өнермен ұштасып жатады.
1. Ойынның рөлі. Осы берілетін ойынның әрбір қатысушысына алуан
түрлі ойын рөлін кезекпен орындауға беру қиындыққа соға ма немесе мүлде
мүмкін емес пе, барлық қатысушылар үшін бірдей рөл атқаратын ойынды,
шамамен алғанда, бірдей шарт қамтамасыз ете ме, жоқ па, соны ескеру.
2. Ойында кедергілерден өту шарттары. Егер топтық ойын болса, онда бұл
ойында бастаушыға қарсы жекпе жек сайысы орын ала ма, жоқ па немесе ойын
жүргізушілермен күрес саны басқа ойыншылармен өзара қолдау және өзара көмек
көрсету арқылы жүргізіле ме, жоқ па, командалық ойынның шарты қандай:
өзінің командасы үшін күрес жекпе жек сайысы ретінде немесе өзара қолдау
және өзара көмек көрсету немесе мүмкін жекпе жек сайысында жолдастарының
өзара қолдауы және өзара көмек көрсету арқылы өткізе ме, жоқ па соны
ескеру.
3. Қатардағы ойыншылар үшін әдеттегі қимылдар. Тек топтық ойындар
ғана емес, сонымен бірге командаға бөлініп ойнайтын ойындарға бұл әрекеттер
әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: қатысушылардың әрекеті шапшаңдылыққа,
ептілікке арналып, жақын жерге жүгіруіне байланысты өткізілетін ойындар:
доппен, таяқпен және басқа заттармен ептілікке және шапшаңдылыққа немесе
секіру, қарсылық көрсету, күш көрсету арқылы кедергілерден өтуге байланысты
қимылдарға себепші болатын ойындар; ақырында, бағдарлауға және
бақылағыштыққа жаттыға отырып, қатысушылардың алуан түрлі қозғалтқыш
дағдыларын қолдануға тура келетін ойындар да болуы мүмкін.
4. Ойын тақырыбы тәрбие беру міндетіне сәйкес келе ме, жоқ па соны
ескеру.
5. Ойындардың ерекшелік жақтары ойыншылардың санына, жасына,
жынысына, денесінің жаттыққандығымен ойнау даярлығына, денсаулық жағдайына,
ойнаушылардың ынтасымен ішкі тілек талаптарына сәйкес келе ме, жоқ па соны
ескеру.
6. Осы ойынды көпшілік арасында жүргізілетін жұмыс ретінде спорт
секциясының сабағында жүргізу керек пе, жоқ па т.б. ойын алаңының шартына
(қысқы, жазғы алаң) сай келе ме немесе үйде ұйымдастырылуы мүмкін бе, осы
ойынды қолда бар жабдықтармен өткізу мүмкін бе жоқ па соны ескеру.
Белгілі бір ойынды іс жүзінде өткізген кезде жаңа кенет кездескен
жағдайлар, ойнаушылардың жағдайы мен мінез құлқы ескеріліп. Оның бұрын
болжанған шарттары өзгеруі де мүмкін. Осындай жайттарды есепке алу
негізінде басқарушы қимылды ойынын педагогикалық маңызын көтеретін
әдістемелік тәсілдер қолдануы мүмкін. 1-3 сынып оқушылары үшін; Бұл жастағы
балалар қимыл қозғалысты қажет ететін жаттығуларға өте құштар келеді.
Алайда қимыл қозғалыс жаттығулары ұзақ және бір сарынды болмауы керек.
Шаршатып алмай ойынның ара-арасында дем алдырып отырған жөн. Бүлдіршіндерге
дене тәрбиесі сабағынан таныс мынадай таныс жаттығуларды ұсынуға болады:
үлкен және кіші қол доптарын пайдалана отырып, оны нысанаға лақтыру мен
қағып алу, допты еденмен қабырғаға соғу шеңбер жасап не жұптасы тұрып.
Допты бір-біріне лақтырып беру қолмен әртүрлі қозғалыстар жасап, кең не
қысқа адымдап, тез не баяу жүгіру;
- әртүрлі шапшаңдылыққа жүрісті алмастырып, күрделі емес кедергілерден
өтіп, белгі бойынша бағытты өзгертіп жүгіру;
- секіртпе жіппен бір орында тұрып секіруге. Бір орында жүгіріп ұзындыққа,
биікке секіру;
- қол добын нысанаға дәлдеп немесе алысқа лақтыруды үйретуге болады.
Секіртпе жіптің гимнастикалық сырықтардың доптың, жолаушылардың,
шеңберлердің саны топтағы оқушылардың санымен сәйкес келуін қамтамасыз
еткен жөн.
1-3 сыныптарға арналған сабақтар қимыл-әрекетке негізделген ойын
түрінде өтуі керек. Дене тәрбиесі сабағынан белгілі балаларды қызықтыратын
немесе бұрынна таныс емес бірақ тартымдыережесі қарапайым ойындарды
пайдаланған өте тиімді болады. Тек бір сабақта 2-3 тен артық ойын өткізуге
болмайды және оны өткізудің әдіс-тәсілдері көрсетілген.
Төменгі сынып оқушылары қарапайым жарыстарға да құлшына
қатысады. Мысалы: білеу 25-30 метрді жылдам жүгіріп өтеді, екіншісі бір
орында тұрып немесе жүгіріп келіп ұзындыққа секіреді, үшіншісі допты алысқа
лақтырады, төртіншісі шеңбер шығыршықты ұстап 25 метрді тура жүгіріп өтеді,
қысқа секіртпемен жүгіреді, әртүрлі сызылған дөңгелектерден тез секіріп
өтеді тағы сол сияқты. Әлбетте осындай қарапайым жарыстардың бәрі де ойын
түрінде өткізіледі және олар арнайы даярлықты қажет етпейді.
Төменгі сынып оқушыларын шанамен сырғанау, велосипед жарысы, шығыршық
лақтыру, қармақ салу сияқты көңілді ойындар мен атракциондар қатты
қызықтырады. Қыста таза ауада шаңғы не коньки тебу, шайбалы немесе допты
хоккей ойнау да өте қазақты. Алайда, осымен ғана шектеліп қалмау керек.
Алаңды қардан тазарту, құм төгу, жүгіру, секіру, доп лақтыру,
кедергілерден өту сияқты жаттығуларда қарастырылған қозғалыс қимылдарын
игеру үшін қажетті негіз қалайды.
Дене тәрбиесі – тәрбиенің бөлінбейтін құрамдас бөлігі. Ал мақсаты жан-
жақты, ысылған, епті, ауру-сырқауды білмейтін, белсенді азамат, Отанды
қорғаумен еңбек етуге әрдайым дайын жастарды шыңдау, баулу болып табылады.
Бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесі мектеп жасындағы балалар дене
тәрбиесі жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Дене тәрбиесінің міндеттерін шешуде қимылды ойындарының маңызы зор.
Бұл ойындарды оқушылар үйренген жаттығуларын ойын ережелерімен шектелген
едәуір қиын жағдайда орындалатын сабақтар кезінде жетілдіріп отырады. Қимыл
ойындары оқушылардың арасындағы жодастық қарым-қатынасты өзара түсінікті
дамытады.
Ойында оқушылардың ұжыммен тез тіл табысуы дене тәрбиесіне деген
сүйіспеншілігі артады. Әр сабаққа ойындарының бірнеше түрін енгізу керек.
Қимыл ойындарының тәрбиелік мәні мазмұнына байланысты болады. Мысалы:
Космонавтар, Ат сорты ойындарында оқушыларды өзін-өзі ұстауына.
Шыдамдылыққа өзінің қарсыластарына деген сезімдері дұрыс қалыптастырады.
Көптеген қимыл ойындарының өз элементтері бар. Мысалы: Сызықтардан
секіру, Кім алысқа лақтырады, т.б. ойындарда міндетті түрде жеңуші және
жеңілушілер болады. Бұл ойында жеңген оқушылардың мақтаншақтан аулақ
болуына, ол жеңілген оқушылардың ұнжырғасының түспеуін қадағалап, олардың
достық қарым-қатынаста қалуына баса назар аударып отыру керек.
Қимыл ойындарының алаңдарға, стадиондарда өтуі, жанкүйер балалардың
қызбаланып айғайлауы, ду қол шапалақтауы, командаларды жақтауы осы
кішкентайлар сайыстарының өзі үлкендердің жарыстарынан кем түспейтіндігін
көрсетеді.
Ойында балалар өздерін шынықтырып қана қоймай, өзін-өзі қоршаған
ортаны түсіну қабілеті артады.
Үлкендердің балалармен бірге ойынға араласуының өте үлкен маңызы бар.
Ойын арқылы балалар бір-бірімен тез тіл табысады.
Бірінші сыныпта балалардың өзін-өзі басқаруды балалар батылдыққа,
шыдамдылыққа, шешендікке, тездікке тез бейімделеді. Бастауыш сынып
оқушыларының қимылдық қабілеттерін жетілдіруге мазмұны алуан түрлі болп
отыратын сабақтар неғұрлым әсерлі болады.
Қимыл ойындарын меңгерген кезде жүгіру, секіру, лақтыру т.б. түрлері
меңгеріле бастайды.
Екінші сыныпта ойынның түрлері, сабақтың түрлері қосымшаланыды.
Балаларды екіден, аздаған топтармен ойнату, өткенді қайталау және балаларды
мұғалімге көмектесуді үйрету т. б. Қажетті құрал жабдықтарды баулу, сонымен
бірге шапшаңдыққа, ептілікке үйретудің маңызы зор.
Үшінші сыныпта қимыл ойындардың көмегімен оқушылар ұжымымен бірге
ойнауды өзолдастарының дене тәрбиесіне бейімділігін, жетістігін анықтап
отырып, оқушылар өз беттерімен өткен қимыл ойындарын мұғалімнің көмегінсіз
орындау, қорытындылау кезінде өз қателігін және жолдастарының қателігін
анықтай білуге үйрету керек.
Ойын - өзінің маңыздылық жағынан жас жеткіншектерге тәрбие берудің
маңызды құралы болып табылады.
Үйрету – қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыру процесі. Іс-әрекет
қимылдардың меңгеру бірнеше үйрету сатылары арқылы жүзеге асырылады.
Бірнеше сатыда қимыл – жаттығулар туралы түсінікті қалыптастырып оны жаңа
элементтерімен толықтырады, дұрыс орындауға қол жеткізеді, артық іс-
қимылдар мен жіберілген қателерді түзеді.
Түсіндіре отырып көрсету арқылы мұғалім оқушыларға қимыл
жаттығулардың ерекшеліктерімен оның маңызын таныстырады. Көрсету кезінде
мұғалім жаттығудың орындалу дәлдігіне, оны жекелеген тұстарына оқушылардың
назарын аударады. Алғашқы әсер тұрақты болатындықтан да, қимыл жаттығуды
мүмкіндігіне дәл орындауға қол жеткізуге қажет. Бұл үшін қимыл
жаттығулардың жеңілдетілген түрі орындалады немесе олар жеке-жеке
бөліктерге бөлініп үйретіледі.
Қимыл-жаттығулар бейнелі әсермен жеңіл меңгеріледі. Мысалы: қолды
тіреп секірген кезде снарядқа қолды дұрыс қою тәсілін түсіндіру үшін
мұғалім Сендер ыстық пешке қолдарыңды қоямыз деп есептеңдер, – деп
ескертеді. Таныстыру кезінде белгілі бір іс-қимылдарды оқушының бұрынғы
жаттығу әрекеттерімен байланыстырудың, олардың арасындағы ұқсас қимылдарды
тауып, өзара үйлестіре білудің маңызы ерекше.
Алғашқы қимыл-жаттығуды мұқият бақылап шәкірттің жіберген қатесін
түсіндіріп беру табыс кепілі. Жаттығулардың арасында үзілістер болуы
қажет. Бұл аралықта оқушылар өздерінің іс-әрекет қимылын қалай жақсы
орындауға болатынын ойластырады.
Екінші сатыда қимыл-жаттығулардың жалпы құрылымы нақты сан рет
қайталау, қателерін түзету қосымша түсініктер беру, іс-қимылдың қиын
жерлерін бейнелейтін сызба, кесте т.б. Қолдану арқылы жалғасады белгілі бір
күрделі іс-қимыл әртүрлі жағдайда таза орындайтын дәрежеге жеткенше
қайталанады.
Мұғалімнің басты міндеті жаттығу қимылдарын үйретумен шектелмейді,
сондай-ақ үйренген жаттығу қимылдарын одан әрі дамытуды алдына мақсат етіп
қояды.
Шапшаңдық – жаттығу қимылдары тез орындауға жәрдемдесетін қасиет.
Дене тәрбиесі үрдісінде қарапайым іс-әрекеттің өзін шапшаң орындауға тез
қимылдауға және бұлшық еттердің жиырылуы жылдамдығын жетілдіруге ерекше мән
беріледі. Оған жету үшін шапшаңдыққа бөлейтін арнайы жаттығулар орындау
арқылы қол жеткізіледі. Оқушы өзін үнемі тың сезінгенде ғана бұл жаттығулар
өз нәтижесін береді.
Бәсекелеске қарсы қолданылатын әдіс-тәсіл қимылдары түрлі спорт
ойындарында жетілдірілеті.
Шыдамдылық – дене мүшелерінің ұзақ уақыт бойы түрлі жаттығулармен
айналысуға мүмкіндік беретін төзімділік қасиеті. Ол тұрақты және ауыспалы
жаттығуды қайталау арқылы дайындық деңгейін және дене мүшелеріне түсетін
салмақты үнемі арттыра береді. Мысалы: 40-80 метрлік қашықтықты арасына 1-
1.5 минут уақыт алып төрт – бес рет жүгіріп өтудің пайдасы зор. Ол
оқушыларды шапшаңдық пен жылдамдыққа ғана мемес сонымен бірге бірте-бірте
қиындай түсетін жаттығуларды төзімділікпен орындауға дағдыландырады. Бұл
жаттығуларды тұрақты өткізудің маңызы ерекше.
Үй жағдайындағы шыдамдылықты арттыратын қалыпты жаттығулардың
қатарына жүгіру, жарысу, шаңғымен жүгіру, велосипед тебу, жүзу сияқты тағы
да басқа дене әрекеттері жатады.
Икемділік дене мүшелерінің қимыл әрекетін реттейтін аса маңызды
қасиеттердің бірі. Ол бұрын орындап үйренбеген және өте күрделі жаттығу
қимылдарын тез әрі дәл орындауға мүмкіндік береді. Икемділікті арттыруға
дене тәрбиесі сабағында ерекше мән беріліп, түрлі қимыл қозғалыс
жаттығулары орындалады. Мысалы: доппен, таяқшалармен, керме жіптермен т.б.
жаттығулар орындау.
Икемділіктің дамуына дене қозғалысы мен түрлі спорт ойындары игі әсер
етеді. өйткені олар үйретілген техниканы әртүрлі жағдайларда қолдана білуге
дағдыландырады.
Мұғалім сабақта әр оқушының қимылын бақылап, оларға түсетін салмақ
пен укүштің мөлшерін байқап оңтайлы орын таңдап алуына және өзара көмек пен
қауіпсіздік шарасын мүлтіксіз сақтауға міндетті.
Жаттығуды игеру дәрежесін тексергенде және қауіпсіздік шараларын
қадағалағанда мұғалім әр оқушымен жеке-жеке жұмыс жүргізеді.
Егер құрал-жабдық пен сабақ өткізетін орын жетіспейтіндей болса, онда
топ топқа бөліп кезекпен жаттықтырады. Мысалы: Төсеніштер саны шектеулі
болса, сынып оқушылары 8-10 –нан 4 топқа бөлінеді. Бірінші топ
акробатикалық жаттығуларды орындап жатқанда, екінші топ қауіпсіздік
шараларын үйренеді, үшінші топ олардың қимылын бақылайды, төртінші топ
бірінші топты алмастыруға дайындалады.
Мұғалім әр топтың іс-әрекетімен қауіпсіздік шараларын бақылап оларды
өзара алмастырып отырады.
Дене тәрбие сабақтарын өткізгенде құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану
керек. Оқу жабдықтары:
1) көп орын алмасуы тиіс
2) тез жиналып, тез құрылатындай болуы қажет.
3) Мықты және сенімді болуы керек.
4) Снарядтың қосымша бөліктері ықшамды болуы қажет.
Дене тәрбиесі өтетін зал мен спорт алаңдарында тазалық ережелері
қатаң сақталуы тиіс. Ауасы тазартылған залдың температурасы 14-17 С шегінде
болуы керек.
Дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын қозғалыс
дағдыларының жүйесін қалыптастыру белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.
Олардың білу қимыл-қозғалысты игерудің біртекті еместігін және үйрету
жағдайларын өзгертіп отыру мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға жағдай туғызады:
дағдыларды ауыстыру тиімділігін пайдалана отырып, жетекші жаттығулар мен
сабақтар жүйесін дұрыс орналастыруды қамтамасыз етеді: қозғалысты орындай
білуге үйретудің әрбір кезеңінің ең тиімді мазмұнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиесінің мән-мазмұнын және орындауға үйрену үшін оқушылардың
белсенді қозғалыс әрекеті ерекше және басты рөл атқарады. Сол арқылы бала
дене және психологиялық жағынан өсіп жетіледі. Сонымен бірге балалар дене
тәрбиесі жөніндегі арнаулы білімге де ие болады.
Қозғалыс қимылдарын үйрету шағын көлемді әрі нақты міндеттерді шешу
жолында атқарылатын педагогикалық процесс.
Қимылды үйрету бір мезгілде білімді қабылдау, қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіндіктерін қалыптастыру процесі.
Балалардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі, бірақ олардың әдістері мен
қолданылатын құралдары бірдей болмайды. Сондықтан да педагогикалық процесте
бір не басқа міндеті болса көрсетуге жиі барады.
Дене тәрбиесіндегі білім – бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктердің және заңдылықтардың жүйесі.
Үйренетін қозғалыс қимыл меңгеру шартты түрде үш деңгейге бөлінеді.
Олардың әрқайсысы оған жеке атау беруге мүмкіндік туғызатындай белгілі бір
сипаттамаларға ие:
1-деңгей – бастапқы деңгей,
2-деңгей – дағды,
3-деңгей – дағдылы шеберлік.
Деңгейлер арасында соншама нақты шекара жоқ. Негізінде, бастапқы
дағды – бұл әлі қалыптасып болмаған дағды, ал дағдылы шеберлік – бұл
қалыптасқан дағдыны меңгерудің жоғары деңгейі.
Қозғалыс дағдысы – жеке қозғалыстары емес, қозғалыс қимылының
нәтижесіне және орындалу жағдайына назар аудара отырып, оны шебер орындау
қабілеттілігі. Кез келген дене жаттығуларын және жаттығулардың кез келген
тобын үйрету төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады.
1. Оқушылардың белсенді қозғалыс әрекеті – оқу материалын меңгерудің
қажетті шарты. Баланың дене жаттығуларын үйренуі, ондағы бар психологиялық
және дене күшін жұмсауды талап ететін оқу мен еңбек әрекеті болыптабылады.
Жұмысқа қабілеттілік бірнеше факторға байланысты: тұқым
қуалаушылық, өмірдежинақталған және нақты жағдайларға бейімделу әрекетінің
тәсілдері. Олар көбірек дамыған сайын адам жұмыс қабілеттілігін де жақсы
көрсете алады. Жай уақытта адам өзінің жалпы жұмыс қабілеттілігінің белгілі
бір бөлігін ғана пайдаланады.
Қимылды үйретуде қолданатын қолайлы жағдайлар, әсіресе, үйрету әдісін
жетілдіргенде көрінеді.
2. Қозғалыс дағдыларының жүйесін қалыптастыру. Қимыл жүйесі ғана
оқушының дене дайындығының сипатын анықтайды. Бірақ қимыл жүйесі түрлерінің
көп болу нәтижесінде олар дене тәрбиесінің бағытына және оның нақты
міндеттеріне байланысты іріктеп алынуы керек. Бұл жүйелерді анықтау
тәсілдері бір не басқа қимылдарды пайдаланудың көп жылдық тәжірибесі мен
олардың теориялық және тәжірибелік негізіне сүйенеді. Мысалы: мектеп
бағдарламасы үшін дене жаттығуларының жүйесін жасауды қолданбалық
қағидасына сүйене отырып өмірлік тәжірибемен өте тығыз байланыстығы
қимылдар ғана іріктеліп алынады. Сонан соң жүйе практикада ыңғайлы болуы
үшін бірін-бірі қайталайтын немесе екінші кезектегі қимылдар шығарылып
тасталады.
3. Қозғалыс қимылдарын үйретудің дене мүмкіндіктерін қалыптастырумен
өзара байланысты. Екі процестің өзара шарттылығы үш бағ6ытта көрінеді:
кейбір қозғалыс қимылдарына үйретуді дене мүмкіндіктердің тиісті
деңгейінсіз жүзеге асыруы мүмкін емес (мысалы өрмелеу қолдың бұлшық ет
жеткілікті жоғары деңгейін талап етеді); қозғалыс дағдыларының қалыптасуы
дене мүшелерінің тиісті деңгейінің бір мезгілде өсуімен қоса жүреді
(мысалы, кіші допты лақтыруға үйрету күш пен шапшаңдық мүмкіндігінің
өсуімен қоса жүреді); қалыптасқан дағдының нәтижелігі арнайы мүмкіндіктер
деңгейіне байланысты, ал ол өз кезегінде өзге мүмкіндіктердің деңгейіне
қатысты (мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруді үйреткенде шапшаңдық
мүмкіндіктері дамытылады, бірақ олардың дамуы күшпен шыдамдылықтың қолайлы
деңгейі жағдайында тиімді болады).
4. Қимылға үйрету нәтижелігі дене туралы білімнің қол жеткен деңгейімен
ғана емес, сонымен бірге дене дамуының жинақталған деңгейімен де
анықталады. Білім жүйелерін және қимылды меңгерудің дұрыс ұйымдастырылған
педагогикалық процесі дененің даму көрсеткішінің артуымен де қоса жүруі
керек.
1.2 Бала тұлғасын жан-жақты дамуда дене тәрбиесінің маңызы
Оқушыларға арналған дене тәрбиесінің бағдарламасында көрсетілген
басты міндеттерге сүйеніп, дене тәрбиесінің кейбір мәселелерін
қарастырайық.
Оқушылар денесінің дұрыс дамуы денсаулығының нығаюы, жұмыс
қабілетінің артуы, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы тұрады. Жақсы
денсаулық адамның еңбек және қоғамның іс-әрекетіне жемісті қатысуының
маңызды кепілі.
Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға біздің қоғамымыз мейлінше
мүдделі. Барлық оқушылардың сабақтарда, сабақтан тыс уақытта, спорт
секцияларында дене тәрбиесін күн сайын ұйымдастырып қолайлы жағдайлар жасау
қажет. Әрбір мектепте, кәсііптік-техникалық училишеде, барлық оқу-тәрбие
мекемелерінде жабдықтармен және құралдармен жақсы жабдықталған спорт
залдары мен алаңдары болуы тиіс. Оқушыларға дене тәрбиесін беру үшін спорт
ұйымдары мен клубтардың, кәсіпорындар мен мекемелердің базасы кеңінен
пайдалануы керек.
Өмірге қажетті дағды және іскерлік табиғи қозғалыстың барысында
қалыптасады. Табиғи қозғалыстың түрлері: жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру,
шаңғы, коньки, велосипед тебу, акробатика, снарядты жаттығулар т.б.
Жас адамның денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап дамиды. Сондықтан
күш, жылдамдық, төзімдік, икемдік сияқты адам қабілеттерін дамыту
оқушылардың қозғалтқыш тәжірибесін байытады, дене қозғалысын үйлестіреді.
Мысалы: жылдамдық ең қысқа мерзімде қимылды орындау қабілеті, адамның
жаңа қимылдарды тез игеру және жағдайдың өзгеруіне нақты шешім қабылдау
қабілеті.
Дене тәрбиесі саласында ырғақ жеке гигиена, дене шынықтыру мәдениеті
туризм, спорт ерекше орын алады. Сабақтар мен сыныптан тыс дене тәрбиесі
жұмыстарында күн ырғағын дене шынықтыру, организмді шынықтыру, тамақтану
гигиенасы, ұйқы тағы басқа жөнінде оқушылар нақты білім алуы тиіс.
Дене тәрбиесі ең басты ырғағын, яғни еңбек, демалыс, тамақтану, ұйқы,
бос уақыт ырғақтарын дұрыс ұйымдастыруды талап етеді.
Негізгі ырғақтар қатарында әр-түрлі іс-әрекеттер түрлерінің ұзақтығы,
және олардың кезектесуі белсенді демалыс, тамақтануды реттеу, ұйқының
ұзақтық мерзімі жатады. Ырғақтық кеңінен кезектесуін сақтау организмге
белгілі ритмнің және шартты рефлекстер тізбегінің пайда болуын қамтамасыз
етеді. Бұл жағдай балалардың денсаулығына және олардың жалпы жұмыс
қабілетіне қолайлы ықпал жасайды.
Оқу, еңбек және демалыс ырғағы гигиеналық талаптар негізінде
оқушыларды әрбір жастық топтары іске алынып жасалады.
Мектепте дене тәрбиесін мұғалім, сынып жетекшісі, тәрбиеші басқарады.
Олардың істейтін жұмыстарының мазмұнына келетін негізгі мәселелер:
1. Шәкірттерге оқу және демалысты ұтымды пайдалануды үйрету,
оқушылардың денсаулығын үнемі бақылау, жұмыс қабілетін жақсарту, оларға
жағдай туғызып қамқорлық жасау.
2. Мектеп ғимаратына, жұмыс жабдықтарына, спорт өткізілетін
орындарға қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптарды орындау, оқушыларды
жеке және қоғамдық гигиенаға дағдыландыру.
3. Оқу күні және оқу жылы бойында қозғалыс жасау. Қозғалтқыш
әрекетке үйрету және қозғалтқыш сапаларын дамыту және шынықтыру және
сауықтыру жұмыстарын тиімді өткізуді қажет етеді.
Дене тәрбиесін мектеп және мектептен тыс оқу орындарында
спорттық базаларда іске асыру үшін төмендегі талаптарды – міндеттерді іске
алған жөн:
1. Оқушылардың бойында жоғары адамгершілік сапаларын
тәрбиелеу.
2. Шәкірттердің денсаулығын нығайту, жұмыс қабілетін көтеру.
3. Спортпен шұғылдануға оқушылардың тұрақты қызығуын және
қабілетін дамыту.
4. Негізгі қозғалтқыш сапаларын дамыту.
Дене тәрбиесі денсаулықты нығайтуға, тіршілік үшін маңызды
дағдылар мен ептіліктерді игеруге, жоғрғы жұмыс қабілетіне жетуге
бағытталған. Оның адамды өнімді еңбекке даярлауда зор маңызы бар. Мұнда
адамның жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік секілді дене қасиеттерінен
басқа, табандылық,ерлік, мақсаттылық, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу
секілді бағалы психикалық қасиеттері де дамиды. Алуан түрлі жаттығулары
қимылды ойындар спорт дене тәрбиесінің құралдары болып табылады. Олармен
үйде гимнастика-зарядка мектепте дене шынықтыру сабақтары, спорт және
туристік секцияларды балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептерінде
айналысады.
Әр түрлі бұлшық ет топтарын, буындар мен сіңірлерді ұдайы жаттықтыру
олардың атқаратын қызметі мен үйлесімділігін күшті дамытады. Дене еңбегі
организмнің мүшелерімен системаларын жаттықтырады, қимыл аппараттарының
қалыпты жұмыс істеуін, зат алмасу процестерін қамтамасыз етеді. Белгілі бір
мөлшерде әр түрлі жаттығуларды күн сайын орындап отыру. Оларды алдын ала
белгіленген көлемде өзіңді ешбір босаңсытпай дұрыс істеуге тырысу белгілі
әдетті одан соң мінез құлық ережелерін бұлжытпай орындау мұқтаждығын
қалыптастырады. Осының арқасында адамның тәртіптілігі артып, оның еркі
нығаяды.
Ерлер мен әйелдер организімінің дене мүмкіндіктері әр түрлі. Ерлер
шұғыл дене еңбегін оңай атқарады. Олардың күшті қимыл амплитудасы көбірек.
Әйелдер төзімдірек, бір қалыпты ұзақ жұмысты жақсы атқарады. Сондықтан
ұлдар мен қыздарға дене тәрбиесін беру әдістері де біраз өзгеше болады.
Төзімділікті, жылдамдықты, қимыл дәлдігін дамытатын жаттығулар екі
жыныстағы оқушыларға да бірдей пайдалы, бірақ ұлдарға бұған қосымша күшті
дамытуға, ал қыздарға – икемділікті дамытуға арналған жаттығулар қажет.
Көптеген жасөспірім қыздар мен бойжеткендер дене шынықтыру жаттығуын
жете бағаламайды. Олар дене шынықтыру жаттығуларын енжар орындайды.
Сондықтан да кейде 10-12 жастағы қыздардың дене мүмкіндіктері 16-17 жастағы
бойжеткендерден жоғары болатындығы кездейсоқ емес. Бұл әйел адамның
қалыптасуына теріс әсерін тигізеді.
Ұлдарға жасөспірімдер мен жігіттерге өздерінің дене мүмкіндіктерін
асыра бағалау мен белігілі бір абайсыздықтан, мұның өзі кейде олардың
шамасы келмейтін салмақты көтеруіне үлкен биіктіктен секіруіне сөйтіп
орынсыз күш, батылдық және т.с.с. көрсетуіне себепші болады. Олар дене
күшін көбіне асыра бағалап, көзге түсе бермейтін, бірақ әсіресе төзімділік
секілді өмірлдік маңызды сапаларды жеке бағаламайды.
Әсіресе, қандай көзге түсерлік болса да дене артықшылықтарын көрсету
жолымен емес, пайдалы істерді атқару арқылы айналадағылардың сый құрметіне
бөлінуге болатындығын жас өспірімдер мен жігіттер еске сақтауы керек.
Дене тәрбиесі организмге дамытушы, жетілдіруші оңдаушы әсер етеді ол
омыртқа жотасының қимаюы, бүкірлік секілді мүсін кемшіліктерін жоюға
мүмкіндік береді, дене шынықтыру жаттығуының жәрдемімен көбірек қоданылған,
иық қушықтығын, бұлшық ет әлсіздігін оңдауға болады. Организмнің
ерекшеліктерін және ерлер мен әйелдердің сымбатына қойылатын эстетикалық
талаптарды ескеретін ерлер мен әйел жынысына арналған арнаулы жаттығулар
комплексі бар. Сонымен қатар, дене шынықтыру жаттығулары адамның психикалық
күйін жақсартып, жалпы тіршілік тонусын арттырады.
Зарядқа жасау денсаулықта сақтау мен нығайтудың маңызды факторы болып
табылады. Ол орнизмнің ұйқыдан сергектік жағдайына тез өтуіне жәрдемдеседі.
Мұның өзі орталық нерв системасын әлдендіріп, бүкіл ішкі мүшелердің, ең
алдымен жүрек – тамыр системасының жұмысын жандандырады. Зарядканың сондай-
ақ тәрбиелік мәні бар, өйткені оны үнемі жасап отыру. әсіресе бастапқы
кезде белгілі бір ерік күшін жұмсауды талап етеді. Зарядка жасаудың
арқасында адам уақытын дәл есептеуге дағдыланады, мұның да үлкен пайдасы
бар.
Зарядка күн сайын ұйқыдан тұрған соң 10-15 минуттан кейін, жақсы
желдетілген бөлмеде жасау керек. Зарядканың ұзақтығы әдетте 10-20 минуттан
аспайды. Оны жеңіл бой жазу жаттығуларынан жүруден бастап, тыныс алу мен
тыныс шығарудың біркелкілігін сақтай отыра, күрделігі біртіндеп артады.
Зарядкадан кейін қажу белгілер мен аздап болса да тамыр соғуының жиілеуі
байқалмауы тиіс
Әр ұлттың болашағы, ақыл-ой, күш-қуаты баланың
балалық шактағы тән саулығына байланысты дамып жетіледі. Қазақ халқы
ежелден сәбидің жарык дүниеге келгенінен бастап -"Дене жанның қабы, кап
берік болса, ішіндегі зат та берік болмақ. Дене жанның құралы. Құралы мықты
болса, иесі де мықты болады" деген қағиданы басшылықка ала отырып, дене
тұлғасын (бітімін) дұрыс қалыптастыру үтттітт "өс-өс" "жауырының
жабыспасын" деп, аяқ-кольн созу, қол-аяғын айқастыра қимыл жасау, оң қолын
аяғының өкшесіне (етпетінен жатқызып) сол қолын оң аяғының өкшесіне қарай
созу арқылы дене бұлшык еттерін, қимыл-қозғалысын жетілдіруді көздесе,
тұзды суға шомылдырып, маймен сылауды - дене етін "пісіріп" ширату,
толыстыру, ата-бабамыздың күшінің көбін баланың дене тәрбиесіне жүмсағанын
аңрартады.
"Тәні саудың - жаны сау" деген халқымыздың ежелгі мәтелі өте тауып
айтылған. Жаны сау адамның өмірге құштарлығы да, еңбекке ынтасы да зор,
оган айналадағы табиғат құбылыстары ғана емес, неше алуан мінезді жандардың
бәрі де сұлу, сымбатты көрінеді. Өйткені, денсаулығы мықты, көңілі
көтеріңкі адам жан-жаіына зор сүйіспешілікпен карайды.
Дене тәрбиесі акыл - ой тәрбиесімен тығыз байланысты, себебі
психиканың материалдық негізі ми, жүйке жүйелері. Баланың дене тұлғасын
толыстыру, денсаулығын нығайту, дене кызметін дүрыс жетілдіріп қана
коймайды, қабілетін арттырады. Сондықтан да мектеп жасына дейінгі дене
тәрбиесіне айрықша көніл бөлген жөн.
Баланың антропометриялык көрсеткіштеріне тоқталсақ; бойы 3 тен 7 жаска
дейін орта есеппен 28-30 см әседі. Дегенмен 3 жастан 5 жасқа дейін бір
жылдың ітттінде 4-6 см, 6 дан 7-ге дейін 8-10 см, 3 тен 7-ге дейін 8-10 кг
салмак косады.
Баланың қимыл-қозғалысына аса көңіл бөлу қажет, себебі қимыл-козғалыс
деңгейінің төмендеуінен жүрек соғу, кан айналым, тыныс алу функциялары
бұзылып,артық салмақтың пайда болуы ықтимал. Сонымен қатар қимыл-қозғалыс
баланың ой-өрісінің дамып, жоғары болуының негізі. Әсіресе, қол, аяқ
саусақтарының қимылы мидың дамуына тікелей әсер етеді.
Дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық тәрбиемен
тығыз байланысты болғандықтан, сәбшгік, бөбектік шағы басталатын алтын
бесігі - отбасында қалыптасатыны сөзсіз.
Күн тәртібінде баланы дамыту мен тәрбиелеудегі отбасының орны баланың
дұрыс дамып өсуінің, тәрбиелеуінің негізі - күн тәртібінен басталмақ. Күн
тәртібі дегеніміз - баланың күнделікті қайталанып отыратын іс-әрекетінің,
тынығатын кезеңдерінің нақты, белгілі бір жүйемен ауысып келуін көздейтін,
тиімділігі ғылыми негізделген, үйреншікті өмір тәртібі. баланың дұрыс
өсуіне жағдай жасау үшін күн тәртібі жас шамасына сай, психофизиологиялық
ерекшеліктеріне, денсаулығына, ата-ананың жүмыс істеу уақытына байланысты
құралы. Күн тәртібіне жаттығу, ұйыктату, тамақтандыру, серуендету, ойнату,
білім-білік дағдыларын қалыптастыру, әр түрлі еңбекті ұйымдастыру жатады.
Бұл тұрақты түрде белгілі бір уакыт аралыгында бір ырғақпен кайталанып,
бала ағзасындағы өзгерісті, табиғи кызметін жүйеге салып, бір әрекеттен
екіншісіне ауысуды оңайлатады. Күн тәртібінін дұрыс орындалуы баланың
жүйкесіне, ағзасындағы барлық өсу, даму процесінің дүрыс жүруіне игі әсерін
тигізеді. Тұрақты күн тәртібі баланың денсаулығын жақсартады, ал күн
тәртібінің бұзылуы баланың денсаулығына, мінез-құлқына кері әсерін
тигізеді. Баланың миының жүйке клеткалары ұзақ қызмет етуді көтермейді. Күн
тәртібінің өзгеруі дене қызметінің бұзылуына, дене күшінің әлсіреуіне,
шаршауына, шамадан тыс қозуына өкеп тірейді. Сол себептен де күн тәртібінің
тұрақты болғаны дұрыс дейді белгілі ғалымдар.
Дене шынықтыруға аса зор мәне беретін отбасының ең басты
ерекшелігі не деп ойлайсыз? Отбасы мүшелерінің қызығушылығы, әр
нәрсеге әр түрлі; біреуі теледидар хабарларын көрсе, біреу кітап оқып,
музыка тыңдап, саз аспапта ойнауды қалайды. Солай бола тұрса да отбасы
мүшелерінің кай-қайсысы болмасын денсаулыққа парықсыз қарайды деп ойлау
қиын. Осының салдарынан барлығы үшін бір ортақ нәрсеге қызығушылықтың
табылмауы мүмкін емес. Шынайы дене шынықтыруға деген қүштарлык отбасы
мүшелерінің денсаулығьш нығайтып қана қоймай, ересек адамдардың өзін сергек
сезініп, жас өспірімнің жан-жақты дамып қалыптасуын қамтамасыз етуге
бағытталған көп қырлы іс.
Соңғы кездерде экран, газет-журналдар беттерінде өр түрлі анкеталық
сауалдарда: "Біз баламызбен түсінуден қалдық", "Ата-анам мені түсінбейді",
"Бірімізге-біріміз сенуден калдық" деген пікірлер жиі кездеседі. Әріше,
жақын адам үшін бүл үлкен кайғы-қасірет емес пе? Отбасы мүшелерінің барлығы
жүмыла дене шыныктырумен, спортпен бірге шүтылдануы тек кана денсаулықты
нығайтып қоймай, бір-біріне деген қамқорлық, түсінушілік, жаксы қарым-
қатынасқа тәрбиелеудің өзегі деп қарауға болады.
Отбасында күнделікті өмір тіршілігі дене тәрбиесінің басы таңертең
оянран соң бой жазу жаттығуларын жасаудан басталғаны жен. Себебі, ұйыктаған
кезде (сәби, ересек) адамның қан тамырыньщ қызметі бәсең болады да, дене
қүрылысында оттегінің жеткіліксіздігінен зат алмасу процесі нашарлайды.
Бұндай құбылыстан құтылудың жолы (тәсілі) - дене түзілісін түгел камтитын
белсенді кимы-қозғалыс жасау, аркылы бүлшык еттері іске қосылып, қан
айналымы үдеп, зат алмасуы күшейеді.
Кейбір балалар ерте тұрып, өзін сергек сезініп, қимыл-қозғалысқа
бірден қатысып кетеді, ал кейбіреулері көпке дейін ояна алмайды, ұйқысын
аша алмайды. Мұндай жағдайда зорлықпен тұрғызып, бірден жаттығу жасатуға
болмайды. Баланың сүйікті әнін, күй табақты койып көріңізші, кандай әсер
ететіндігін байқайсыз. Баланың көңіл-күйі мен ықыластылығымен санасу өте
қажет.
Сергіту жаттығуларын кейбір адамдар тек қана таңертеңгілік уақытта
ғана емес, түсте, не кеш мезгілінде өз шама-шарқынша, көңіл-күйіне
байланысты калаған уақытында орындай алады.
Тәжірибеде қалыптан тыс байқау кейбір адамдардьщ ұйқы алдында жасаған
жаттығулары үйқысына ешкандай кедергі келтірмей, түнде қатты үйықтауына
себеп болады. Ал кейбіреулер керісінше жаттығулар жасаған соң, түнгі үйқысы
бүзылып, мүлде үйықтамайтын жәйт те кездеседі. Сергіту жаттығуы қай
мезгілде орындалса да, ең бастысы қатты шаршап, кажудан аулақ болу керек.
Азықтық тағамдар үш құрамнан тұрады: белок, май, көмір қышқылы. Уыз -
өмірдің сақтаушысы, қорғаушысы деуімізге болады, себебі оның негізгі
қызметі барлық тірі ағзаның зат алмасуын камтамасыз етеді.
Май мен көмір қышкылы ағза құрамында болатын органикалық
қосылыстарынан да жинақтала алады, ал уыз тек түскен астың уызына қүрылуы
мүмкін.
Тамақтануда майлардың күш-куатынын күндылығы өте зор. Олар ағза
клеткаларының қүрамына еніп, кейбір ішкі мүшелерінің мысалы, бүйрек, жүйке
және қан тамырларын қысылып-жаншылудан сақтандырады. Тері астындағы май
кабаттары денені тоңаздаудан сақтайды.
Көмір қышқылы – күш- қуаттың алмасуындагы ең маңызды компонент. Олар
ағзаға түскеннен кейін асқазан қабырғалары арқылы канга сіңеді. Зер салып,
байқасаңыздар, жеңіл атлетикамен айналысатын спортшылар ұзақ
жүгіргенде, шаңғышылар, конькишілер алыс кашықтыққа жарысканда глюкоза
кабылдайды, осының әсерінен көмір қышқылы кайта қалпына келеді. Ағзаға
көмір кышкылының аз мөлшерде болуынан ауыр салмақты бүлшық еттер көтере
алмай, орталық жүйке жүйелерінің жұмысы әлсіреп, уыз бен майдың дұрыс
алмасуына кедергі келтіреді.
Мектеп жасына дейінгі баланьщ тамағыньщ барлык жағынан сапалы болуын
ескере отырып, ет, балык, жармаларды тамаққа пайдаланған тиімді. Баланың
тәулік бойы қабылдаған ас қорегінің құрамы шамамен төмендегідей болуға
тиісті; ақ нан -110 гр. Кара бидай наны - 60 гр. ұн - 25 г., крахмал -3
гр., жармалар, макарон өнімдері - 45 гр., картоп -160 гр., көкөністер - 200
гр., жемістер - 130-150 гр., кептірілген жемістер - 15 гр., тәтті тағамдар
(кондитерлік) - 10 гр., қант - 55 гр., сары май - 25 гр., өсімдік майы - 10
гр., жүмыртқа - 0,5 гр., сүт - 500 гр., ірімшік - 50 гр., балық - 25 гр.,
ет - 70-100 гр., қаймақ - 15 гр., шай - 0,2 гр.
Әрине, әрбір тағам түрін грамдап өлшеп пайдалану күнделікті емірде
мүмкін емес, дегенмен жоғарыда көрсетілген мөлшерді шамамен сақтаудың өзі
бала ағзасының саулығына зор ықпалын тигізері сөзсіз.
Мынаны есте сақтай жүріңіз: 1 шай касықта шамамен 3 гр. сусымалы, 5
гр. сұйық заттар көлемі болады.
Бала тағамына сұйыктықтың, судың да жеткілікті мөлшерде болғаны дүрыс,
себебі тәулік бойғы қимыл- қозғалыс, ойынның өсерінен оньщ бойынан тер
шығады. Тәулік ішінде 3-4 жастағы бала -1 л., 5-6 жастағы бала
- 1,3 л., сұйық кабылдауы қажет.
Баланы тамактандыруда маусымдық ерекшеліктерді де ескерген жөн.
Мысалы: көктем, кыс айларында бала тамағындағы көкөніс, жеміс-жидектердің
аз мөлшерде болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz