Тұлғаның дамуында тұлғааралық қатынастың ролі
Ж о с п а р:
Кіріспе
І тарау
1. Тұлғаның дамуы және оның қалыптасу жолдары
1.1. Қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның жеке тұлғаның
қалыптасуына ықпалы
1.2. Тұлғалық қасиеттерді дамыту және қарым-қатынастағы
таным үрдістерін жетілдіру ерекшеліктері
1.3. Тұлға және тұлғааралық қарым-қатынастардың құрылу
тәсілдері
ІІ тарау
2. Тұлғаның дамуына қарым-қатынастың
қажеттілігі
1. Тұлғаның жеке-дара қасиеттері және тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті
2. Жетілген тұлғаның мағыналы құрылымын дамыту ерекшеліктері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Филология факультетінің
педагогика және
психология
мамандығы бойынша
бөлімнің
ППК – 3 курс студенті
Бекеева Еркенің
“Тұлғаның дамуында тұлғааралық қатынастың
ролі” тақырыбына жазылған дипломдық
жұмысына
Пікір
Өскелең ұрпақты оқытып, тәрбиелеуде қарым-қатынастың алатын орны
ерекше. Ол адамның тіршілік бейнесімен мәдени өмірінде, тұрмыста күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын, оқу және еңбек адам
әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-қатынас арқылы дамып, жетіліп
отырады. Сондықтан тұлғаның құрбыларымен, үлкендермен тұлғааралық
қатынасқа түсуі – тұлғаның өміріндегі өзіндік орнын белгілеуіне, өзін-өзі
тануына, өзіне деген сенімділігінің пайда болуына маңызы зор. Диплом
жұмысының өзектілігі де осында.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда студент тұлға туралы түсінік беріп, оның дамып,
қалыптасуын жетілдіру жолдарын, әлеуметтік – мәдени ортаның тұлғаның
қалыптасуына ықпалын, тұлғааралық қарым-қатынастарды зерттеген ғалым
педагог-психологтардың еңбектері мен әдістемелерінің зерттелу жайына
тоқталып, сипаттама берді.
Екінші тарауында тұлғаның дамуына қарым-қатынастың қажеттілігі,
тұлғаның жеке –дара қасиеттері, тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынаста тұлғаны дамыту ерекшеліктерін көрсете білді.
Дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде тұлғааралық қарым-қатынасты
қалыптастырып, жетілдіру жолдарын анықтайтын тест, сауалнама, социометрия
әдістерін қолданып, нәтижелерін баяндады.
Көптеген ғылыми әдебиеттерге шолу жасалып, студент көп ізденді,
шығармашылық танытты.
Ғылыми жетекші: Сыздыкова Б.Р. -
“Педагогика”
кафедрасының аға оқытушысы.
Кіріспе
Жас ұрпақты, болашақ қоғам тұлғасын рухани, интеллектуалдық
жағынан дамыта тәрбиелеу ісі бүгінгі уақыттың күн тәртібінде айырықша
қойылып отырған көкейкесті мәселелердің бірі. Ұлт болашағы ұрпағында.
Елімізді 2030 жылы Кіндіказия Барысына айналдыратын күш бүгінгі мектеп
партасында отырған оқушылар мен 15-20 жас аралығындағы жастар деген” –
Елбасы мемлекет тағдыры мен ұрпақ тағдырын қатар қояды.
Сондықтан мемлекетіміздің бүгінгі стратегиясы - өз жерін, елін
сүйетін, адамгершілік қуаты мол, парасатты, ата-бабаның әдет ғұрпы мен
салт дәстүрін бойына сіңірген, ғылыми жұмыстарға бейім, өз ойын еркін
жеткізе алатын тұлғаны тәрбиелеу.
Балада туа біткен белгілі түсініктер, сонымен қатар өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік, әуестік сияқты
қасиеттері даму үрдісінде, тұлғааралық қарым-қатынаста қалыптасады, өйткені
оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Отбасы, туыстар, мұғалімдер, сыныптастар арасындағы қарым-
қатынастардың тұлғаға тигізер ықпалы зор. Тұлғааралық қарым-қатынас арқылы
тұлға өзінің де, өзгенің тұлғалық қасиетін дамытады.
Осы қарым-қатынастар арқылы адам тәжірибесі жетіледі. Өзгелермен
қарым-қатынас құра білу арқылы адам өзінің және өзгелердің мінезін
дамытады. Біз тұлғамызды қалыптастыру барысындағы қарым-қатынасымыз арқылы
келешекте отбасын құруға дайындаймыз. Қазіргі кезең болашақ өміріңіздің бір
бөлігі.
„Оқушылар, мұғалімдер, ата-аналар, басшылар” деп аталатын төрт
категорияны қамти отырып, психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісін
жақсартуға үлес қосады. „Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты
білу керек” деген педагог К.Д.Ушинскийдің көргендігі-педагогикалық іс-
әрекеттің психологиялық қызметпен тығыз қарым-қатынаста екендігінің дәлелі.
Баланың мектепте өзін жайлы сезінуі үшін интеллектуалды, өзіндік күш
қуат ресурстарынан ажырамай, тиімді оқу мен жан-жақты дамуына мыналар
қажет:
• баланы жан-жақты тану;
• оқу –тәрбие үрдісін баланың өзіндік ерекшеліктеріне, мүмкіндіктері
мен қажеттіліктеріне бағыттау;
• баланың мектептегі ортада қарым-қатынас жасауға және оқуға қажетті
ішкі психологиялық механизмдері мен әдетін қалыптастыруға
көмектесу.
Балалар ұжымы түрлі даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде
балаға педагогикалық ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл
аударылуда.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәселені шешуде педагогқа балалар
отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары үлкендер қандай ықпал бергенін,
олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын мінездеріндегі түзетуді
қажет ететін қасиеттерін анықтау қажет.
Мектепке келген алғашқы күннен бастап балалардың өз құрбыларына,
ұстаздарға, оқуға, табиғи ортаға деген қарым-қатынасы қалыптасады, алғашқы
дағдылар мен әдеттер пайда болып, кейін оқушының мінез құлқы стилін және
оның мектеп ұжымындағы орны мен бағытын айқындайтын. Қарым-қатынас арқылы
балалардың бойында әділеттікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгілік,
жауапкершілік, өз ықтиялымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипаттар
қаланады.
Мектеп ұжымының әр тұлғасы өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге
тиістімін деп сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы оның
мұқтаждары мен қатынастары, істері жайлы біліп бір-біріне моральдық көмек
көрсетеді. Қарым –қатынас арқылы дарындылығы мен қабілеттері дамиды,
әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым мен жеке тұлға арасындағы
байланыстың мәнін түсінеді. Қарым–қатынасқа түсіп, еңбекті ұйымдастыру
барысында бір-біріне тәуелділікті, достық қатынасты, өзінің қоғам алдындағы
жауапкершілігін саналы түсінеді. Сонымен бірге ұйымдық жұмыстарда
қаланатын қарым-қатынастар негізіндегі достықты, нәтижелі еңбек етуді және
тәртіпті сақтауды саналы игереді. Бірлестіктерде, қарым-қатынас барысында
топтық ортада, баланың адамгершілік ұстанымдары дамып, тұлғалық қасиеттері
қаланады.
Дипломатиялық көзқарастары тарихта қалған АҚШ президенті
А.Линкольннің қанатты сөзін айта кетпеуге болмайды. “Адам өміріндегі ең –
тамаша нәрсе – оның басқа адаммен қарым-қатынасы”.
Осыған қарап адам өмірінде, әсіресе дүниені танып келе жатқан
тұлға үшін қарым-қатынастың маңызы зор екендігін түсіндім. Әрі адам
психикасы осы қарым- қатынастардың әсерімен дамып, отыратынына көз жеткізіп
“адам адаммен адам бола алады” деген халықтың нақыл сөзін ескерсек,
психология ғлымында үлкен орын алатын қарым-қатынас мәселесіне терең үңіле
зерттеу жасағым келді. Кейін осы жұмысқа арнайы еңбектер жинастырғанда да
көбінесе адамның ішкі ойы, жасырын қылықтары, күрделі мінездемесі тек осы
тұлғааралық қарым-қатынас жасау барысында көрініс табатынын аңғардым.
Күнделікті өмірде кездесетін қарым-қатынас түрлері, олардың даму
деңгейі, олардың тұлғаға деген әсерінің түрлі болатыны, сондықтан
психологияда көптеген мәселелердің болатынын ескере отырып түпкілікті көзі
табылмағаны да белгілі. Сол себепті психологиядағы өзіме де өзгелерге
қызықты әрі күрделі салалардың бірі – қарым-қатынас әрі оның тұлғаның
дамуындағы рөлі тақырыбын таңдадым.
Зерттеу мақсаты: Оку тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени
ортада дамудың маңызын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаның қалыптасуы, дамуы және олардың даму
ерекшеліктері туралы ғылыми- теориялық әдебиеттермен
танысу,саралау.
2. Жеке тұлғаның даралық қасиеттерін дамыту жолдары.
3. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы және ұжымдағы алатын орны.
4. Тұлғааралық қатынастарды анықтау үшін тесттерді,
сауалнамаларды қолдану.
Зерттеу объектісі: Тұлғаның дамуында тұлғааралық қарым-
қатынастың рөлі.
Зерттеу пәні: Тұлғаның дамуына әсер ететін тұлғааралық қарым-
қатынастардан туындайтын жағдайлар.
Ғылыми болжам: Егер оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жасауындағы жеке
тұлғаның дамуына, өзін-өзі жетілдіруіне мүмкіндіктер жасалып, дамыту
жолдары анықталса, онда тұлға ұжымның мүшесі бола алады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар,
социометриялық зерттеулер.
қасиеттерін мақтаныш ету.
І тарау
1. Тұлғаның дамуы және
оның қалыптасу жолдары.
Тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесі адамзат баласын өте ерте
заманнан бері толғандырып келген. Сондықтан да халқымыз бала тәрбиесіне,
сәби ананың құрсағында пайда болған кезден көңіл бөлген. Ұрпақ тәрбиесіне
ерекше мән берген ата-бабамыз асыл сөздің кестесімен сәби жүрегін тербеп,
ой-санасын игі адамгершілікке жетелеген. Педагогика ғылымында "тәрбие"
терминіне әрқашан ерекше нақты мән беріліп келеді. Көптеген жылдар тәрбиеге
"тұлғаның дамуын басқару" деген анықтама берілді, сонымен қатар білім беру
және тәрбие ісі тұлғаны дамыту мен қалыптастырудың құралы ретінде
қарастырылды. Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және
тұлғаны дамытуда шешуші рөл атқарады. Даму дегеніміз, ең алдымен, адам
организміндеп физиологиялық және психологиялық сапалық өзгерістер.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
үрдісі. Балада туа біткен белгілі түсініктер, сонымен қатар өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму үрдісінде, тұлғааралық қатынаста
қалыптасады. Өйткені, оны өсіп-жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие
әсер етеді.
Даму және тәрбие үрдісінде түрлі өзгерістер болып отырады. Баланың
организмі бүкіл өмірінде әртүрлі дене және психикалық өзгерістер арқылы
дамиды. Оларға организмнің өсіп-жетілуі, ақыл-ойының дамуы, мінез-құлқының
қалыптасуы жатады. Осындай өзгерістердің барлығы табиғи және әлеуметтік
ортаның, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің ықпал етуіне байланысты.
И.П.Павловтың ілімі бойынша, даму – ішкі жүйке жүйесі қызметінің және
сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі, айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге: баланы қоршаған табиғи,
әлеуметтік ортасы, өзгелермен қарым-қатынасы, оларды тәрбиелеу мақсатында
ересек-тердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді бірден қабылдай
бермейді, оған өзінің бейімділігің болмаса қарсылығын білдіреді, яғни жүйке
жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең етіп, қажетіне қарай жауап
береді. Міне, сондықтан да тәрбиенің біртекті жағдайының өзінде де мектеп
қабырғасында сапалық қасиеті әртүрлі балалар дамиды. Баланың өз
қажетіне қарай сыртқы ықпалдарға қарсы жауап беруі түрлі сипаттағы
қайшылықтарға байланысты болады. Айталық, баланың күнделікті қажеттілігі -
баланың түсінігі мен шындықтың, мектептің оқу талабы мен оқушынын
мүмкіндігінің, ата-ана мен бала арасындағы т.б. қайшылықтар. Баланың
өмірінде кездесетін осындай қайшылықтар диалектикалық материализм
тұрғысынан бала дамуының басты қозғаушы күші болып саналады.
Даму үрдісін психикалық, денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интеллектісінде, бейімділігі мен қабілетінде, еркі мен сезімінде, танымында
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға, ал дененің
көлемінің, қимыл-қозғалысының, күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға
байланысты. Жалпы дамуға психикалық, денелік дамумен қатар ақыл-ой,
адамгершілік жағынан болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс
баланың өз бетінше іс-әрекетке, ұғымдар мен түсініктерге, түрлі оқиғалар
мен жағдайларға талдау жасауына сәйкес салыстыруынан, нақтылауынан,
жалпылауынан және қорытуынан көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс
- баланың жақсы мен жаманды ажыратып, оған лайықты жауап беруі, бойындағы
имандылық белгілерін дамытуы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге даярлаудың барлық жағын
қамтитың қоғамның талаптілегіне тәуелді күрделі үрдіс. Тәрбиенің қоғамдық
ортаның объективті, субъективті факторларына тәуелді болуы, жеке адам дамуы
мен тәрбиенің байланыстылығы, тәрбиелеушілердің іс-әрекетін қоғамға пайдалы
етіп уйымдастыру.
Өмірде баланы тәрбиелеудің мазмұнын белгілеу жетекші орын алады.
Соңғы кезде қазақ орта мектебінің білім мазмұнының тұжырымдамасында тәлім-
тәрбие мазмұнының негізгі жақтары: ақыл-ой тәрбиесі, имандылық тәрбиесі,
еңбек тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, тілдік қатынас тәрбиесі, дене тәрбиесі
т.б. сол сияқты көрсетілген. Аталған тәрбие түрлерінің мақсаты дүниенің
шындығын өз мәнінде танитын, эстетикалық сезімі, талғамы жоғары, іс-
әрекетке жарамды, өзгелермен қарым-қатынас жасауға бейім, үлкенге ізет,
кішіге қамқор жасайтын жастарды тәрбиелеу.
Ежелден адамзат мәдениетінің тарихи дамуында адамды адамдық
деңгейге көтеру (Әбунасыр әл Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари,
Қыдырғали Жалайыри, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати, т.б.) қазақ
ғұламаларының тәлім-тәрбиелік идеяарынан басты орын алған.
Мәселен, Әбунасыр әл Фараби өзінің Әлеуметтік-этикалық трактаттары,
Философиялық трактаттары, Бақытқа баратын жолды көрсету атты т.б.
трактаттарында Адам баласы жаратылыстың бүкіл жан иесі атауының биік
шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп адамды оқып
үйренуге, тынымсыз ізденуге, өзін-өзі жетілдіруге шақырады - деген (Әл
Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. А., 1973, 10, 114-б., 132б.).
Сондай-ақ ой алыбы – Абай өзінің барлық еңбектерінде адамның адамдық
қасиеті, толымды адам, Адам бол концепциясын ұсынған. Адам бойында
қалыптасатын ең құнды адамдық қасиеттерді талаптылық, еңбексүйгіштік терең
ойлылық, адамға деген сүйіспеншілік, мейірімділік, адамдық, ұяттылық,
әділдік, имандылық, табандылық, сенімділік, ұлтжандылық, ізеттілік,
сабырлылық, жауапкершілік, төзімділік, әдептілік, т.б. дәріптеген. Бұл
қасиеттер – ғасырлар бойы дәріптеліп келе жатқан адамның тұтастық
тұлғасының негізі. Осыған орай еліміздің жаңа мыңжылдық табалдырығында
тұрған кезеңінде адамзаттың асыл адамдық мұраларын жас ұрпақ бойына дарыту
басты міндет болып саналады.
Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық, саяси
өзгерістер, осы қоғамға сай талаптар мен міндеттерді өз бетінше
шығаомашылықпен шеше алатын тұлғаны қалптастыруды талап етеді.
Психологиядағы тұлға түсінігі әлі де болса нақтылауды қажет ететінкүрделі
психологиялық категориялар қатарына жатады.
Мысалы, К.К.Платонов тұлға түсінігін саланың синонимі ретінде
қарастырады. Ол балада сана пайда бола бастаса болды, ол тұлға болып
қалыптаса бастайды дейді.(1) Сана түсінігі бүкіл адамзатқа ғана тән
сипат болғандықтан, саналық белгісі бойынша тұлға ұғымын адам ұғымынан
ажыратуға болмайды.
Ағылшын психологы Н.Коупленд болса, өзінің еңбегінде қарым-қатынас
туралы сөз қозғай отырып: кез келген адамның қабілетерін дамытудың бірақ
жолы бар, ол – адамды бағалай білу. – деген. - Өйткені бірінші болуға
ұмтылыс адамның табиғатына тән құбылыстардың бірі болып табылады.. Берілген
жақсы баға ең алдымен адамның (берілген жағдайда) нақты ұжымда (топ,
команда, компанияда) қажетті әрі өзіне лайық орын алып отырғанын және
(үстел басында, түзде, театрда және т.б.) өз-өзін дұрыс ұстайтынын,
ұжымдағы адамға деген қарым-атынастың қалыптасуына өз үлесін қосатынын
білдіреді.
Ал Давыдов тұлға түсінігін, адамның шығармашылығымен теңестіреді.
“Тұлға, қоғамдық өмірдің жаңа түрін құратын шығармашылықты еркін меңгерген
және дарынды әрекет ететін адам” –деп жазады.(2) В.В.Давыдов бойынша тұлға
өзінің шығармашылығымен анықталады.
Л.И.Божовичтің пікірінше “адамның барлық іс-әрекеті мен мінез құлқын
анықтайтын тұрақты мақсаттары мен көзқарастарының мазмұны қандай болуына
қарамастан тұлға деп айта беруге болады. Олай болса, тұлға өзінің тұрақты
мақсаттары мен, көзқарастары арқылы анықталады.
В.Н. Мясищевтің еңбектерінде тұлға мәселесі, оның қарым-қатынасы
тұрғысынан түсіндірілді. Сондай-ақ оның тұжырымдамаларында тұлға құрылымын
талдаудың бірлігі ретінде де қарым-қатынас категориясы ұсынады.
В.Н.Мясищевтің айтуынша қарым-қатынас қана тұлғаның мінез құлқының
бірізділігі мен тереңділігін, тұрақтылығын, тұтастығын қамтамасыз ете
алады. Ол қарым-қатынас туралы былай деп жазады: адамды, оның қоршаған
ортамен байланысын зерттеу – адамның шындыққа қатынасын зерттеу деген сөз,
демек бірінші кезекте адамның басқа адамдармен өзара қарым-қатынасын
зерттеу керек. (3)
60жылдардағы шетел психологиясында сәби психологиясын зерттеуде
ерекше қызығушылықтар туындап жатқан. Бұның ішінде анамен бала қарым-
қатынасындағы ерекшеліктерді көрсететін деректер алынған.
Отандық сәби психологиясының негізін қалаушысы М.И.Лисина болған. Ол
отандық психологияға баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы атты жаңа пән
еңгізді. Оның “Сәбидің ерте кезеңіндегі дамуына жақын адамдармен қарым-
қатынасының әсері” атты рефераты мақаласы кеңестік психологиясындағы
байқаулы көзге түсерлік оқиға болғаны анық.
Тұлғалық өзгерістер дегенде М.И.Лисина баланың барлық қарым-
қатынас түрлерінде өзін көрсетуге мынадай мәселелерді атап өтеді:
• Басқа адамдармен қарым-қатынасы
• Заттық әлеммен қарым-қатынасы
• Өз өзімен қарым-қатынасы
М.И.Лисинаның еңбектерінде сөйлесудің бала психикасына әсер
ету кеңінен қамтылған. Сөйлесу қарым-қатынасында ересек адамның басты рөл
атқаратынын дәлелдейді. Нәтижесінде қарым-қатынас барысында баланың іс-
әрекеттерінің ішкі жоспары дамитындығы (А.В.Болбачану, Г.И.Капчеля)
эмоцоналдық жай күйі аумағының жетілетіндігі (С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина)
танымдық белсенділігінің дамитындығы (Е.О.Семирова, Т.А.Землеухова) т.с.с
дәлелдеген.
Л.С.Выготский тұлғамен психикалық дамудың негізгі оның жан дүниесінде
емес, ересек адамдармен қарым-қатынасында деп көрсетуі психология ғылымы
үшін маңызды және бірегей идеяларының бірі болды.
Баланың психикалық дамуындағы ересек адамдардың рөлін батыс және
отандық психологтардың басым бөлігі мойындаған. Алайда ересек адамдармен
қарым-қатынас психикалық дамудың бастауы емес, оған әсер ететін сыртқы
фактор болып есептеледі. Ересек адам баламен қарым-қатынасы әлеуметтік
әсер етуші факторларға бағынуды үйретеді. Мұнда психикалық даму процессі
біртіндеп әлеуметтену процессі ретінде қарастырылады. Яғни, бала оған
сырттан келетін механизм де әр түрлі болады.
Л.С.Выготскийдің ұстанымы бойынша, әлеуметтік орта мен
айналасындағы ересек адамдар баланың табиғи болмысын түпкілікті
өзгертпейді, кері әсер тигізбейді, бірақ адамның жетілуіне қажетті басты
шарт болып табылады.
Бала қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, ол басынан бастап тұлғааралық
қарым-қатынастарға түседі және де кішкене күнінен бастап қоғамның мүшесі
болып табылады.
Қазіргі кезде баланың бойында ұлттық намыс пен қайырымдылық сезімін
қалыптастыру айрықша орын алады. Өйткені, әрбір адам ана тілінде өз
халқының тәлім-тәрбиесін алуы арқылы өзге ұлттың өкілі алдында өзінің
дамығандығын көрсете алады. Бұл тәрбие саласындағы өзін-өзі дәріптеу емес,
терезесі тең ұлт ретінде өзінің әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін өзгелерге
таныту, оның ықпалынан болған қасиеттерін мақтаныш ету.
Тәрбие үрдісінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануы
тиіс. Осыған орай тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін
тиімді етіп ұйымдастырады, оның дамып жетілуіне қажетті материалдарды
іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортага көзқарасын
дамытады.
Тәрбие жұмысының сара жолдарын, табудың нәтижесінде баланың ой-өрісі
кеңиді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы
қалыптасады.
Психолог еңбегінің күрделілігі әр адамның жүрегін жол табуда, әр
отбасы мүшесініі бойындағы қабілетті дамыту үшін жағдай жасауда көрінеді.
Ең бастысы, психолог адамның тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі керек, оның
бойында өмірді, әлемді тануға деген қажеттілігін оята білу керек. Әсіресе
өнегелі де білімді, өнерлі де зерек жас ұрпақты тәрбиелеп, қазақ халқының
беделін көтеріп, әлемге танытуда ата-баба тәрбиесінің мәні зор, мұнда
этнопсихологияның алатын орны ерекше.
Бұрынырақта халқымыз жасы 13-15 шамасындағы жас өскінді ержеткен
азамат, кісі деп атайтын. Төл тілімізде "Он үште отау иесі" (қыз балалар
үшін), "Он бесте отау иесі" (ұл балалар үшін) дейтін аталы сөз бар екені де
хақ. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық шақ аяқталады. Бұл — өмір.
Ұлт психологиясының түп-тамыры халқымыздың тарихи өмір сүрген ортасы,
әлеуметтік-экономикалық саясаты мен мәдени дәстүрлер жүйесінде орныққан.
Сондықтан да бүгінгі жастарды ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеу, ал ересек
адамдарға халқымыздың салт-дәстүрлері, оның адамның сана-сезімінің
қалыптасып, дамуына әсер ететін белгілерінің маңыздылығын түсіндіру отбасы
психологының мақсаттарының бірі.
“Бұлақ көрсең, көзін аш” дегендей, жеке тұлғаның не нәрсеге
бейімділігін байқап қабілетін ашу – психологтардың көп міндеттерінің бірі.
Адамның әрбіреуінің білім дәрежесі мен табиғи таланты, дарыны әр түрлі. Ол
жағдайды психолог диагностикалық байқау арқылы сараптайды. Әрі тіл
байлығын, ойлау қабілетін, әншілік өнерін, ұлттық өнерімізді игеруге жан-
жақты бағыт береді.
А.Г.Асмоловтың пікірінше, тұлға психологиясы – ол драммалық
психология. Бұл драмманың таянағы да, орталығы да – рухтық бұзылуға қарсы
тұлғаның күресі. Бұл күрес ешқашан да тоқтап көрген емес.
Ұлы ғалым С.Л.Рубенштейн тұлға және қарым-қатынас мәселесі туралы
былай деген: Күнделікті өмірде, кісілермен қатынасқан кезде біз әрдайым
оларды оқып шағатын сияқтымыз, яғни біз сыртқы түр-тұрпатын есепке ала
отырып алынған ақпараттың мәнін ашамыз. Бұл оқу өте жылдам өтеді, өйткені
күнделікті өмірдегі қатынас барысында бізде адамдардың қылығына деген
белгілі бір дайын текст шаблондары бар болады.
Ал А.А.Бодалев Личность и общение еңбегінде: Қарым-қатынасты
қажетсіну қоғамдағы норма болып табылады. –деген.
Кеңес үкіметінің аты шулы педагогы В.А.Сухомлинский: Қасыңдағы адамды
сезіне біл, оның жанын түсіне біл, көзінен күрделі рухани дүниені көре біл
– деп кеңес берген-ді.
Қарым-қатынас қажеттілігі пайдалы адамнан пайда көру мақсатында
емес, басқадан рухани қажеттілікті іздеуден, адамның басқа адамды тануға
ұмтылудан туатын дүние. Бұл ұмтылыстың өзі бірге іс-әрекетудің
қажеттілігінен туындайды. Бірге қызмет ету жемісті болу үшін топ
мүшелерінің бірін бірі жақсы білуі және дұрыс бағалауы, достарын бағалауда
әділ болуы зор рөл атқарады.
1.1. Қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның
жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы
Қазақстан Республикасы қоғамның тарихи дамуында өркениеттілікке бағыт
алу кезеңінде тұр. Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, рухани,
мәдени өзгерістер тәрбие, білім беру саласындағы мемлекеттік саясатпен
тығыз байланысты.
Мұнда тәрбие, білім беру негізіне әлемдік және отандық тәрбие, білім
беру тәжірибесі, сонымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық өркениеттілік
қазыналарды алу көзделіп отыр.
Осыған орай бүгінгі таңда жас ұрпақты жеке тұлға етіп дамытуда жаңаша
көзқараспен қарау, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру басты нысанаға айналуда.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, білімді,
рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары, адамгершілік, имандылық, ізгілік
мінез-құлқы қалыптасқан, жаңаша ойлау қабілеті дамыған, нарық еңбегіне
бейім, бәсекелік қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына жауапты ғасыр
тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының
дәуірлік міндеті.
Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын тәрбиелеудегі басты нысана –
адамның адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу. Бұл педагогика ғылымының
адамгершілік идеясы болуы керек деп есептейміз.
Демек жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен, әрбір жеке адамның дамуы
үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу, сонымен қатар барлық
интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида болуы тиіс.
Алайда қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындаған экономикалық, әлеуметтік қиындықтар жастардың адамгершілік қадір
қасиетінің төмендеуіне, салауатты өмір сүру ережелерінің бұзылуына, адамдар
арасындағы қатыгездік қылмыстың ең тұрпайы-айуандық, тағылық түрлерінің
барған сайын дендеп, рухани жағынан құлдырау процессінің күшейе түсуіне
әсерін тигізуде.
Мұндай жағдайда жастардың қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын адамгершілік адами қасиеттердің құндылықтарын бағалауда әлеуметтік-
мәдени ортаның рөлі ерекше.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі
ертеден дәлелденген. Бұл туралы психолог, педагог ғалым Л.Г.Выготский
өзінің зерттеулерінде ерекше мән берген. Ол адам әлеуметтік ортаның
негізгі бір құрамды бөлігі деп есептейді. Өз тарапынан орта мүлде
өзгермейтін, қатып қалған, ешнәрсе әсер етпейтін дүние емес, ол үнемі
адамдық ойлы қарым-қатынаста болғандығын айта келіп, орта, сайып келгенде,
адам үшін әлеуметтік орта болып есептеледі де, адамға әлеуметтік
тәжірибесімен табиғи ықпал жасайды деген пікірді ұсынады. Л.С.Выготский
әлеуметтік ортаны шартты түрде адамадар қарым-қатынасының жиынтығы деп
есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше өзгермелі жаңа мазмұны, түрлері
тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола алатындығын дәлелдейді.
Сонымен Л.С.Выготский әлеуметтік орта сансыз көптеген әр түрлі
қырларымен, құрамды бөліктерімен үнемі үздіксіз диалектикалық тұрғыда дамып
отыратын динамикалық процесс деп тұжырымдайды.
Бұл пайымдаудан адамның ортамен қарым-қатынаста емес, белсенді іс-
әрекетті сипатта болғандығын, сонымен қатар әлеуметтік орта үнемі адамның
дамуына үйлесімді бола бермей, қарама-қайшылықтарда да өмір сүретіндігін
аңғаруға болады.
Осыған байланысты қазіргі кезеңдегі әлеуметтік тұрақсыздық
жағдайындағы орта мен адам арасындағы байланыс бұл тек қана әлеуметтік
маңызды мәселе болумен бірге, педагогикалық көкейтесті мәселеге айналып
отыр. Болашақ ұрпақты қазіргі өте бір қысылтаяң экономикалы-әлеуметтік
қиындық жағдайында, қарама-қайшылықты кезеңде өзіндік мәні бар әлеуметтік
мәдениет тұрғысында тәрбиелеу - өркениетке бағыт алған тәуелсіз
мемлекеттің өзекті мұраты.
Әлеуметтік-мәдени ортаның болашақ ұрпақтың тәрбиесіндегі маңызы
туралы әлемдік деңгейдегі көптеген ғалым-педагогтар, соның ішінде 20-30
жылдардағы қазақтың ұлы зиялылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, кеңестік дәуірдегі көрнекті ғалымдар
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, т.б. сөз етіп, жеке тұлғаның
қалыптасуында ортаның ықпалына зор мән берген. Мәселен, С.Т.Шацкий педагог
пен ортаның өзара байланысы туралы былай дейді: Педагогикалық еңбек
қоршаған ортамен байланысты болады. Сондықтан бала мектепте оқыған 2
ортада, 2 бағытта тәрбие алады. Бір жағынан, мектеп өзінің ықпалында
тәрбиелесе, екінші жағынан орта да оған ықпал жасайды. Ал екі ортаның
мүддесі, бағыты бала тәрбиесінде көп жағдайда сай келмейді. Мектеп бір
бағытта үйретіп жатса, ал орта оған қарама-қайшы бағытта ықпал етеді.
Сондықтан сол ортада не болып жатқанын біліп, араласып отыруы керек.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық, тарихи, әлеуметтік
әдебиеттер мен зертеулерге талдау жасау барысында қазіргі кездегі өзгермелі
әлеуметтік-мәдени орта жағдайында баланың тұтас тұлғалық адамгершілік
қалыптасуына мектептің де, мұғалім мен ата-ананың да ықпалы шамалы екеніне,
өйткені олардың нарық экономикасына дайындығы төмен болғандығына көз
жеткіздік.
Қазіргі жас ұрпақ өмірдің сан-салалы қиындықтары жағдайында әртүрлі
әлеуметтік құрылымдардың, әлеуметтік ортаның субъектісіне айналып отыр.
Жас ұрпақ бойында жалпыадамзаттық, адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға отбасы, мектеп, ауыл-аймақ, кітапхана, жоғары оқу орны,
театр, кино, ғылыми көпшілік ұйымдар, теле, радио хабарлары, туристік-
спорттық мекемелер, көше, достары, құрбы-құрдастары әсер етеді және әрбір
жеке адам үшін оны қоршаған басқа адамдар әлеуметтік орта болып есептеледі.
Міне, бұлардың бәрі қосылып, жас ұрпаққа ықпал жасайтын әлеуметтік-мәдени
орта болып табылады.
Осы жоғарыда аталған әлеуметтік-мәдени орта әрбір жасөспірімнің
балалық кезеңінен бастап тұтас тұлғалық бейнесінің болуына, өмірлік
көзқарасына, дүниетанымына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына қандай
қатысы бар екендігіне байланысты жоғары сынып оқушыларына Әлеуметтік-
мәдени ортаға не жатады және оның қайсысы басым орын алады? деген сауалдар
қойылып, оған мынадай жауаптар алынды:
• олардың басым көпшілігі отбасы ортасы мен мектеп ұжымын, теледидар
хабары мен бейнефильм, көпшілік әдебиеттерді атады;
• соңғы жылдары басқа шет мемлекеттердің тарихы, мәдениеті, халықтардың
ұлттық дәстүрі, экономикалық ерекшеліктері, оқу-білім, тәрбиесі туралы
жан-жақты білуге бұрынғы кезеңдерге қарағанда мүмкіндік көбірек
туғанын білдірді;
• енді бір тобы білім алуға, мамандық таңдауға әр адамның мүмкіндігіне
байланысты еркіндік туғандығына тоқталған;
• сондай-ақ тағы бір тобы бүгінгі нарық экономикасының қиын кезеңінде
халқымызды рухани, адамгершілік жағынан аздыратын еркін саудадағы
көптеген кітаптардың, бейнефильмдердің орын алғандығын сөз етіп, ал
сол фильмдер, кітаптар мен суреттер оны оқыған, көрген және ақыл-ойы,
мінез құлқы, өмір талғамы әлі қалыптаспаған жас ұрпақты күннен күнге
аздырудың құралына айналып бара жатқанын білдірді.
Соңғы 3-4 жылда әлеуметтік-мәдени орта жас ұрпаққа әр қырынан әр жақты
ықпал жасайтыны анықталды.
Бүгінгі әлеуметтік-мәдени орта жас ұрпаққа әр қырынан, әржақты ықпал
жасайтыны анықталды. Бір жағынан жастардың бір тобына өз өміріне деген
сенімсіздік, қала берді жеке басына деген немкеттілік, өз өміріне қол
жұмсаушылық, нашақорлыққа, арақ ішуге әуестенушілік, күнкөріс үшін өзін-өзі
сату қоғамдық дерт болып жабысты.
Өкінішке қарай, жастар арасында әлеуметтік-мәдени орта мәселесіне
де өзідерінің күнделікті өміріндегі сәтсіздіктерге де, қиындықтарға да
ешқандай мән бермейтін, ол туралы ой-пікірі аз таяз топтар да пайда болды.
Дегенмен, қазіргі әлеуметтік, экономикалық дағдарысқа мойын
ұсынбай, болашаққа деген сенімділікпен, өз өміріне жауапкершілікпен қарап,
өркениетті елдердің озық біліміне, мәдениетіне, тарихына қызығып, соны жете
білуге, үйренуге ынталы жастар тобы көбейгендігіне жастардың пікірлері
дәлел бола алады.
Олар әлеуметтік-мәдени ортаның ең негізгі өзекті саласы – білім
беретін құрылымдар деп есептейді. Бұл құрылымдар адамның ақыл-ойын жаңа
ғасырлық ғылыми ақпараттармен толықтырылады, сонымен қатар әлеуметтік-
мәдени орта адамның құндылық қаситетерінің қалыптасуына да басты өзек
болады деп түйіндейді.
Жастардың жауаптарын сараптай келгенде, өздері өмір сүріп
отырған бүгінгі әлеуметтік-мәдени орта, бір жағынан, олардың өмірлік
сұраныстарын қанағаттандырмайтындығын аңдартса, сонымен қатар бүгінгі
туындап отырған қарама-қайшылықтарға қарамастан өмірлік мақсат-мүддесін
айқын қойып, жігерлі іс-әрекет жасай алатын бағыттағы жастар тобы бар екені
айқындалады.
Сонымен, бүгінгі таңда, әлеуметтік мәдени орта ұғымы - өте
күрделі, көп қырлы, көп қатпарлы ел өмірінің барлық саласын қамтитын ұғым.
Бұл ұғым жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал жасайтын төмендегідей салаларды
қамтиды:
• әлеуметтік-мәдени ортаның бірден-бір қарым-қатынас құралы –
мемлекеттік тіл;
• ең құнды адамгершілік қасиет сапалары - әр халықтың өзіндік салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрыпы, тарихы мен мәдениеті, ұлттық жеке
ерекшеліктері сақталған және бірнеше тілді еркін меңгерген әлеуметтік-
мәдени орта;
• адамдардың әлеуметтік жағдайы, адамдардың бір-бірімен, қоғаммен,
табиғатпен қарым-қатынасы;
• барлық тарихи, мәдени құндылықтарды білу, ғылымға, білімге деген
көзқарас.
Түйіндей келгенде, қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның жеке тұлғаның
қалыптасуына ықпал жасайтын ең шешуші саласы – болашақ ұрпақтың адами тұтас
тұлға болып қалыптасуына бағытталған және өркениеттілік негізге құрылған
тәрбие.
Адам, қоғам, және олардың арасындағы байланыс та үнемі түрленіп,
дамып, өзгеріп отыратын қүрделі құбылыстар. Кез келген қоғамның қандай
болуы оны құраушы субъектілердің күш-жігеріне байланысты. Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде, әлеуметтік-гуманистік ғылымда жастар мәселесі ауқымды орынға
ие. Соңғы жылдары жүргізілген түрлі әлеуметтік, психологиялық зерттеулер
жастар бойында жалпы құндылық, нормативті дағдарыстың бар екендігін
көрсетіп отыр. Қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында, күрделі экономикалық
және саяси өзгерістер жастар ғана емес, жалпы адам психикасына елеулі әсер
ететіні белгілі. Осыған байланысты адамның бейімделуін зерттеу адам мен оны
қоршаған орта қатынасының динамикасын күшейтетін факторлардың өсуімен,
қоғамның адамға қоятын талаптарының көбеюімен, сондай-ақ психология
ғылымының негізгі зерттеу объектісі – тұлға, оның қалыптасуы мен дамуы
мәселесінің маңыздылығымен байланысты ерекше ауқымды орын алып отыр.
Адаптация термині түрлі ғылым саласында қолданылады және соған орай
оның талдауы да әрқилы.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық адаптациясы – оның белгілі бір
әлеуметтік-психологиялық статусқа ие болу, қандай да бір қоғамдағы рөлдік
функцияларды игеру процесі. Әлеуметтік-психологиялық адаптация процесінде
тұлға өмір мен іс-әрекеттің ішкі және сыртқы жағдайлары арасында үйлесімге
қол жеткізуге ұмтылады. Оның жүзеге асуына қарай тұлға бейімделуі
жоғарылайды. Толық адаптация барысында адамның психикалық іс-әрекетінің
орта шарттарына адекваттылығы жүзеге асады.
Әлеуметтік-*психологиялық адаптацияны тұлғаның қорғаныс құралы
ретінде қарастыруға болады. Оның көмегімен ішкі психикалық шиеленіс,
мазасыздық, тұрақсыздық жағдайы әлсіреп, шеттетіледі.
Өткен ғасырдың соңынан бастап америка ғалымы У.Джеймс пен оның
жақтастары Ч.Дарвин еңбектеріне негіздей отырып сананың адам өміріндегі
рөлі мен функциясын анықтау барысында сана теориясында функционалистік
бағытты ұсынады. Олардың айтуынша сананың негізгі функциясы – адаптация, ол
адамның сыртқы ортамен әрекеттестігін реттейді. Позитивистер (А.Бандура,
А.Маслоу, Г.Олпорт) тұлға адаптациясының бастауын оның ортамен қайшылығынан
көреді. Әлеуметтік адаптацияны бихевиористер арнайы топтық жүріс тұрыстағы,
әлеуметтік қатынастағы немесе мәдениеттегі физкалық, әлеуметтік
экономикалық немесе ұйымдасқан өзгерістер ретінде қарастырады. Р.Хэнки
анықтамасында әлеуметтік адаптация термині индивид немесе топтың ортамен
еш қайшылықсыз, әлеуметтік тепе-теңдік жағдайында қол жеткізу процесі деп
танылады.
Л.Филипс дамытқан адаптацияның барлық түрлері орта және ішкі
психикалық факторларымен шартталған. Тұлғаның эффективті бейімделуге қол
жеткізуі үшін ол қоғамның талаптары мен күтімдерін қанағаттандыруы қажет.
Түпкі мағынасындатек әлеуметтік норманы қабылдау ғана емес, ол жаңа және
қауіпті жағдайға кездескендігі эффективті өзгермелілік, сондай-ақ оқиғаға
өзіне қажетті бағыт беру. Бұл мағынада адаптация өз мақсат, құндылық,
ұмтылыстарын жүзеге асыру үшін адамның қалыптасқан жағдайларды тиімді
пайдалануы. Бұндай бейімделу іс-әрекеттің кез келген саласында байқалуы
мүмкін. Адаптивті жүріс-тұрыс адамның дұрыс шешім қабылдауымен, инициатива
көрсетумен және өз болашағын анық бағдарлауымен сипатталады. Адаптацияның
бұл екі түсінігінде тұлғаның белсенділік идеясы, оның әлеуметтік
белсенділігінің шығармашылық, бағыттылық сипаты көрінеді.
Тұлғаның әлеуметтік психологиясының міндеті – адамның эффективті
бейімделуіне қандай өзіндік функциялар және психикалық механизмдер
көмегімен қол жеткізуге болатынын анықтау. Т.Шибутани: сонымен әрбір жеке
адам қиыншылықтарды жеңуге мүмкіндік беретін тәсілдер жиынтығымен
сипатталады, бұл тәсілдерді адаптация формалары ретінде қарастыруға болады
- деп жазады.
Жеке адам мен қоғамның өзара әрекеті индевидуалды мен әлеуметтіктің
өзара себептелуін көрсетеді. Әрбір қоғамдық оқиға, жағдай, процесс бір
жағынан адамдар іс-әрекетінің нәтижесі болса, екінші жағынан олардың
өзіндік дамуының себебі мен алғышарты.
Адам адал болып өмірге келгеннен кейін, қоғам өміріне араласа
бастағаннан-ақ оның өзіндік көзқарастары, қызығулары, санасы, бағалаулар,
қызығулары қалыптаса бастайды. Нақты тұлғаның өмірлік іс-әрекетті
процесінде оның өмірлік қатынастары мен өмір жолына деген белгіленген
индевидуалды қатынасы. (С.Рубенштейн). Оның жекелік ерекшеліктері,
белсенділігі мен мінез қырлары адамның сол қоғамға, ортаға немесе ұжымға
бейімделуіне, орта тәжірибесін тиімді игеруіне өте үлкен әсер етеді.
Дәл қазіргі уақыттағы біздің еліміздегі шиеленісті экономикалық
жағдай адамның қоғамдағы динамикалық өзгерістерге қатынасын сипаттауға
мүмкіндік береді. Реалды өмірдің объективті құбылыстарына қарай жаңа
экономиаклық өзгерістерге ілесудің белсенділігі мен баяулығына байланысты
әрбір адамның жүріс-тұрысы қалыптсады. Бұл мәселеге қатысты көптеген
социологиялық зерттеулер жүргізілгені анық. Онда жастардың қоғамдағы
өзгерістерге өте әрқилы көзқараста екені анықталған. Осы реттегі
өзгерістерге деген адамның қайшылықты қатынасы неге алып келеді. Реалды
өмірдегі практикада бұл өзгерістер қаншалықты сәйкестілікте құрылған? Осы
өзгерістер барысында адам бойында адаптацияның қандай түрлері мен
стратегиялары қалыптасады деген сұрақтар туындайды. Өткізіліп жатқан
өзгерістерге қарай адаптация деңгейі критерийі біршама күрделі.
Әлеуметтік психологиялық зерттеулер нәтижесінде адаптация деңгейіне
адамның жасы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі, өзіндік бағалауы мен тұлғалық
ерекшеліктерінің әсер ететіні байқалған. Статистикалық мәліметтер бойынша
жалпы белгілі бір тұрақты жұмысы жоқ адамдардың жартысына жуығы жастар
екен. Жұмыссыздық біздің елімізде етек алып отырған ауқымды мәселе.
Негізінен мамандар қалыптасқан жағдайға мойынсұну, уақыт ағымына ілесе
алмау мен оған қарсы тьұру тәсілдерінің көптүрлілігіне көңіл аударып отыр:
біреулері қиын өмір жағдайларын жеңіл жеңеді, басқаларға ол қиынға түседі.
Бұл көптүрліліктің классификациясы әлеуметтік өзгерістерге адаптация сияқты
түсінік негізінде жүзеге асуы мүмкін. Бұл құбылысты зерттеуде өз ісін
бақылай алу және мойынсұну сияқты екі бағыт алады. (А.Н.Демин, И.П.Попова).
Бұл зерттеудің нәтижесі бойынша жұмыссыздардың көп бөлігі үшін болашаққа
бағыт беретін әлеуметтік және индевидуалды ресурстардың шектелінуі
қалыптасқан жағайға байланысты адамның әлеуметтік ауысуы кезеңінде уақытпен
байланыстан шығуына әкеп соғады. Ал туындаған қиындықтарға мойынсұнбай
қарсы тұру, өз бетінше әрекет етіп, тығырықтан шығу бұндай жағдайда адамның
өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзіндік жұмыс-тұрысын реттей алу, оны жаңа
бағытқа бұра алу қабілеттілігіне байланысты. Бұл жерде прогрессивті
адаптацияның рөлі айқын көрінеді. Ол адамның белсенділігімен тығыз
байланысты.
Соңғы кездегі зерттеулерде, атапайтқанда Б.С.Братусь, Г.Е.Зеланский,
С.С. Бубнева еңбектерінде тұлғалық құндылықтар адам белсенділігін реттеу
қызметін атқара отырып, сананың дүниетанмдық құрылымы мен тұлғаның
мотивациялық-қажеттілік сферасының қиылысындағы күрделі иерархиялық жүйе
ретінде қарастырылады (М.С.Яницкий). Құндыық бағдар бойынша жүргізілген
сұрақтамада жастар бойындағы жалпы дәстүрлі құндылықтар жүйесінде
ерекшеліктің бар екені байқалады. Нәтижелерді талдау жастар бойында мәдени-
әлеуметтік тәжірибенің берілуіндегі ауытқуды, бұрынғы мәдени құндылықтардың
біршама өзгеріске ұшырағанын көрсетті. Тұлғаның жаңа ортаға әлеуметтік-
психологипялық бейімделуінің мәнді белгісінің бірі осы құндылық бағдар.
Қорыта келгенде жастар үшін негізгі құндылықтар материалды жетістік,
сенімдік дос, денсаулық және бақытты жанұялық өмір. Ал бүгінгі жастар
еліміздің ертеңі, болашақтың иесі екенін ескерсек, жалпы рухани, мәдени-
тарихи құндылықтардың төмендеуі, ертеңгі күнге сенімсіздік, өзін-өзі
жетілдіруге деген ұмтылыстың жоқтығы неге апарып соғары белгісіз.
1.2 Тұлғалық қасиеттерді дамыту және
қарым-қатынастағы таным үрдісінің
ерекшеліктері
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның өмірін қамтамасыз
ететін тәсіл. Тәрбие үрдісі нақты қоғамдық-тарихи жағдайдағы коғамдық
катынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста жүреді. Оның негізгі өлшемі -
өмірге кажетті түлғаның қасиетін дамыту болып табылады. Соған сәйкес,
тәрбие коғамдағы өндіргіш күшпен байланысты дамиды. Тәрбие қоғамдық
құбылыстың басқа жүйелерімен тығыз бірлікте іске асады. Қоғамның өндіргіш
күшін даярлау - қоғамдық қажеттілік, соның негізінде тәрбие қоғамдық
құбылыс ретінде жетіледі. Тәрбие қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
өндірістік тәжірибе мен кажетті еңбек дағдысын игертіп, қоғамға қажетті
өндірістік күш даярлауы керек.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайықты меншіктік
қатынасты, өндірістік қатынасты және экономикалық базисті анықтайды. Осы
катынастардың сипатына сай өндіргіш күштер мен тәрбиенің сипаты, яғни оның
бағыты, мазмұны, нысаны, әдісі анықталады. Демократияның мақсаты - адамның
өзін, оның табиғи және қоғамдық өмірін, өндірістік дамумен үйлесімділікке
келтіру. Тәрбиенің қоғамдағы рөлі қоғамдық өмірге яғни ондағы меншіктік
және өндірістік қатынаспен байланысты. Тәрбиенің сипаты, нысаны мен
әдістері өндірістік қатынаспен анықталады. Тәрбие өздігінен қоғамды және
адамды өзгерте алмайды. Гуманистік, демократиялық қоғамда өндірістік және
қоғамдық қатынастар тәрбиені рухани құндылық тұрғысынан толықтырып,
тәрбиенің қоғамдық қызметін жан-жақты дамытады.
Балалардың санасы қоғамдық сана аясында калыптасады. Қогамдық сананың
маңызды нысаны — идеология. Ол нақты тарихи кезеңдегі дүние суреті мен
құбылыстардың жиынтығын сипаттайтын идеялар жүйесімен, көзқарастармен және
теорияларымен сипатталады. Идеология философиялық, адамгершілік, саяси,
экономикалық, құқтық, эстетикалық идеялардан құралады. Идеологиялық білім
беру - табиғат пен қоғам дамуының жетекші заңдылықтарын игеру, түрлі
идеологиялық бағыттар жайлы біліп, оларға сын көзбен карай білу.
Идеологиялық, біртұтас-бағдарлы тәрбие қоғамдық өмір үрдісінде іске асып,
балалардың дүниетаным негіздерін, шындыққа идеялдық-эмоциялық қатынасты
дамытуды қарастырады.
Саясат қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтар мен таптардың түпкілікті
мүддесін іске асырып, қоғам өмірі меп халықаралық қатынасты реттейді.
Саясат идеологияның құрамдас бөлігі ретінде коғамды нығайту үшін тәрбиені
колданып, жас ұрпақ сапасын калыптастырады. Саяси Азаматтық тәрбие қоғамдық
құрылыстың саяси конституциялық ұстанымдарын игертіп, басқа мемлекетгермен
байланысын түсіндіруі тиіс. Саяси-азаматтық тәрбие саяси-қатынас жүйесінде
өрбиді, нәтижесінде, саяси идея мен оқиғаны терең талдап оны өмірде
белсенді іске асыру, насихаттау және корғауды жүзеге асырады.
Бала тәрбие үрдісінің объектісі ретінде сырттай үлкендердің, қоғамдық
ұйымдардың және түрлі сананың, табиғат пен әлеуметтік ортаның ықпалын
сезініп, белгілі әлеуметтік тәжірибені және ақпаратты игереді. Бала
объективті тәрбие үрдісінің мүшесі ретінде әлеуметтік жүйеге еніп, белгілі
тәуелділікке түседі. Соның барысында балалардың дағдылары қалыптасып, іс-
әрекеті, санасы, дүние туралы түсінігі қаланып, тұлғаның психикалық қасиеті
мен ойлауы дамиды. Нәтижесінде бала қоғамдық өмір мен өндіріске қатынасатын
мүшеге айналады.
Бала тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде табиғи күш пен
қабілеттерінің негізінде алғашқы қажеттіліктер мен түрткілерге және
қызығушылығына байланысты дамиды. Оның қабілеті мен қажеттіліктерінің
қалыптасуына мүмкіндігі мол, ол әлеуметтік орта және тәрбиемен тығыз
байланысты. Баланың жеке басының қалыптасуы тек ішкі заңдылықтармен
шектелмейді, сол сияқты әлеуметтік жағдайдың ықпалынан да оның түрлі қыры,
мысалы, дарыны, кызығушылығының дамуы немесе дамымауы мүмкін. Бала тәрбие
субъектісі ретінде біртіндеп қалыптасатып азаматтық тұлға, ол өз түрткісі
мен іс-қылығының әсері арқылы қоғамдық сананы, түсінікті, идеяларды, саналы
түрде таңдап, оны бойына сіңіреді. Біртіндеп даралық қасиетті,
қажеттілікті, өмірлік ұстанымды, түрлі ықпалды, саналы қарым-қатынасты,
өзара әрекеттесуді талдауды үйренеді.
Тәрбиелік ұжымда және қоғамдық ұйымдарда немесе бірлестіктерде әр
оқушы қоғамдық өмірдің түрлі қырын, мәселен, экономикалық жағын игереді.
Бала еңбек барысында еңбек адамдардың қоғамдық меншікке ие болатынын
түсінеді. Еңбек ұжымы арқылы адам қоғамдық қатынастардың белсенді мүшесіне
айналады. Оқушылар нарықтық мәселелер жайлы, мысалы, жалға беру және алуан
экономикалық мәселелердің түрлі қырларымен танысады. Нарықтық қатынастың
практикалық жағын түсіну, баланың ұжымдық тәрбиесі мен еңбекке шығармашылық
қатынасын нығайтады. Бастауыш сынып оқушыларына (7-10 жасар) "Балдырған"-
сатысындағы "Бизнес" бағыты аркылы нарықтық қатынастардың алғашқы
түсініктерін өздерінің өндірген заттары арқылы тәжірибе жүзінде іске
асыруға болады. Кішігірім бизнес жасауға, нарықтың мәнін түсінуге, өздері
өндірген заттар туралы өзін-өзі қаржыландыру (қолөнер, мектеп жанындағы
тәжірибе бөлімі) жайлы түрлі қиын жағдайлар тудырып, оны тәжірибе жүзінде
жүзеге асыруға жаттықтыру белгіленеді.
Балалар ұжымын ерікті оқушылар қоғамы арқылы мектептегі өзін-өзі
басқару жұмысына қатыстырып, бейбітшілік үшін күресуге, мектептегі сайлау
жұмыстарына, мерекелер мен түрлі шаралар ұйымдастыруға қатыстыру арқылы
елжандылыққа баулып, азаматтық тәрбие беруге болады.
Бастауыш сыныпта ұлттық ерлік дәстүрлерді насихаттап, оқушыларды Отан
алдындағы борышын орындауға, Отанын қорғауға, денсаулығын нығайтып, денесін
шынықтырып, табиғатпен үйлесімділікке келуге, әскери бөлімдермен және
шекарашылармен байланыс орнатып, окушылардың азаматтық тәрбиесін Бірлік
бағыты бойынша жетілдіру көзделеді. Балдырған сатысының оқушыларымен
түрлі жа-рыстар ұйымдастырып, олардың тән саулығын нығайтуға да болады.
Оқушылар ұйымының әлеуметтік қыры. Ұжымдағы балалардың бойында
әлеуметтік әділеттілікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгілік,
жауапкершілік, өз ықтиярымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипаттар
қаланады. Мектеп ұжымының әр мүшесі өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге
тиістімін деп сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы, оның
мұқтаждары мен қатынастары, істері жайлы біліп, бір-біріне моральдық көмек
көрсетеді. Оқушылар бірлестіктерінде балалардың дарындылығы мен қабілеттері
дамиды. Оқушылар ұжым арқылы әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым
мен жеке тұлға арасындағы байланыстың мәнін түсінеді. Балдырган
сатысындағы "Ізденіс" бағытында қоғамдық әлеуметтік өзгеріс, нарықтық
қатынас, ғылыми-техникалық жетістіктің алғашқы түзгіштерін игеру
(мультимедия, компьютерлік ойындардың бағдарламасын жасау, шығармашылық
ізденіске түсу), өмірлік кұндылықтарды игеру, жеке бастық қасиетін дамытуды
көздейді.
Оқушылар ұйымына балалардың мораль, адамгершіліктің қоғамдық құбылыс
ретіндегі түсініктері жетіледі. Ұжымдық еңбекті ұйымдастыру барысындағы бір-
біріне тәуелділікті, достық қатынасты, қоғамдық, моральге бой ұсынуды, бір-
бірінің өзінің, ұжымның және қоғам алдындағы жауапкершілігін саналы
түсінеді. Сонымен бірге ұйымдық жұмыстарда қаланатын қатынастар негізіндегі
достықты, нәтижелі енбек етуді және қоғамдық тәртіпті сақтауды саналы
игереді. Бірлестіктерде, топтық ортада баланың адамгершілік ұстанымдары
жетіліп, тұлғалық қасиеттері қаланады.
Оқушылар ұйымы құндылык-бағдарлы мүддені жүзеге асыру мақсатын
белгілейді. Қоғамдық өмірді жаңарту үшін рухани-адамгершілік тұрғысынан
бірлік қажет. Бастауыш сынып оқушылары "Достық" бағытында көп ұлтты
Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың мәдениетімен, салт-дәстүрімен
танысып, олардың ән-әуен, ән-би сайыстарына қатынасып, түрлі мәдени
орталықтармен байланысып, шығармашылық жұмыстар ұйымдастырады.
Психологиялық ілімдер жүйесінде басты орынды – таным үрдісі
алады. Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тануы
А.А.Бодалевтің еңбектерінде аталған еді. Оның басшылық етуімен 1970, 1973
жылдары Ленинград қаласында “Адамдар арасындаєы ќатынастар дамуы мен ќарым-
ќатынас формаларыныѕ јлеуметтік-психологиялыќ жјне лингвистикалыќ
сипаттамалары” жјне “Ќарым-ќатынас теориялыќ жне ќолданбалы зерттеулер
нысаны ретінде” атты бїкілодаќтыќ симпозиумдар ґткізілді. Кейінгі жылдар
јлеуметтік перцепция саласындаєы зерттеулер Кубань университеті базасында
ашыла бастады. Мўнда 1975-жылы “Адамдардыѕ бір-бірін тану психологиясыныѕ
теориялыќ жјне ќолданбалы мјселелері” атты бїкілодаќтыќ конференция
ґткізіліп, јлеуметтік перцепцияныѕ негізгі јдіснамалыќ, тјжірибелік-
јдістемелік жјне ќолданбалы мјселелері ќарастырылды.
Адамдар арасындаєы ќарым-ќатынастыѕ басты маќсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау
1. Тұлғаның дамуы және оның қалыптасу жолдары
1.1. Қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның жеке тұлғаның
қалыптасуына ықпалы
1.2. Тұлғалық қасиеттерді дамыту және қарым-қатынастағы
таным үрдістерін жетілдіру ерекшеліктері
1.3. Тұлға және тұлғааралық қарым-қатынастардың құрылу
тәсілдері
ІІ тарау
2. Тұлғаның дамуына қарым-қатынастың
қажеттілігі
1. Тұлғаның жеке-дара қасиеттері және тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті
2. Жетілген тұлғаның мағыналы құрылымын дамыту ерекшеліктері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Филология факультетінің
педагогика және
психология
мамандығы бойынша
бөлімнің
ППК – 3 курс студенті
Бекеева Еркенің
“Тұлғаның дамуында тұлғааралық қатынастың
ролі” тақырыбына жазылған дипломдық
жұмысына
Пікір
Өскелең ұрпақты оқытып, тәрбиелеуде қарым-қатынастың алатын орны
ерекше. Ол адамның тіршілік бейнесімен мәдени өмірінде, тұрмыста күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын, оқу және еңбек адам
әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-қатынас арқылы дамып, жетіліп
отырады. Сондықтан тұлғаның құрбыларымен, үлкендермен тұлғааралық
қатынасқа түсуі – тұлғаның өміріндегі өзіндік орнын белгілеуіне, өзін-өзі
тануына, өзіне деген сенімділігінің пайда болуына маңызы зор. Диплом
жұмысының өзектілігі де осында.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда студент тұлға туралы түсінік беріп, оның дамып,
қалыптасуын жетілдіру жолдарын, әлеуметтік – мәдени ортаның тұлғаның
қалыптасуына ықпалын, тұлғааралық қарым-қатынастарды зерттеген ғалым
педагог-психологтардың еңбектері мен әдістемелерінің зерттелу жайына
тоқталып, сипаттама берді.
Екінші тарауында тұлғаның дамуына қарым-қатынастың қажеттілігі,
тұлғаның жеке –дара қасиеттері, тұлғааралық қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынаста тұлғаны дамыту ерекшеліктерін көрсете білді.
Дипломдық жұмыстың қорытынды бөлімінде тұлғааралық қарым-қатынасты
қалыптастырып, жетілдіру жолдарын анықтайтын тест, сауалнама, социометрия
әдістерін қолданып, нәтижелерін баяндады.
Көптеген ғылыми әдебиеттерге шолу жасалып, студент көп ізденді,
шығармашылық танытты.
Ғылыми жетекші: Сыздыкова Б.Р. -
“Педагогика”
кафедрасының аға оқытушысы.
Кіріспе
Жас ұрпақты, болашақ қоғам тұлғасын рухани, интеллектуалдық
жағынан дамыта тәрбиелеу ісі бүгінгі уақыттың күн тәртібінде айырықша
қойылып отырған көкейкесті мәселелердің бірі. Ұлт болашағы ұрпағында.
Елімізді 2030 жылы Кіндіказия Барысына айналдыратын күш бүгінгі мектеп
партасында отырған оқушылар мен 15-20 жас аралығындағы жастар деген” –
Елбасы мемлекет тағдыры мен ұрпақ тағдырын қатар қояды.
Сондықтан мемлекетіміздің бүгінгі стратегиясы - өз жерін, елін
сүйетін, адамгершілік қуаты мол, парасатты, ата-бабаның әдет ғұрпы мен
салт дәстүрін бойына сіңірген, ғылыми жұмыстарға бейім, өз ойын еркін
жеткізе алатын тұлғаны тәрбиелеу.
Балада туа біткен белгілі түсініктер, сонымен қатар өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік, әуестік сияқты
қасиеттері даму үрдісінде, тұлғааралық қарым-қатынаста қалыптасады, өйткені
оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие әсер етеді.
Отбасы, туыстар, мұғалімдер, сыныптастар арасындағы қарым-
қатынастардың тұлғаға тигізер ықпалы зор. Тұлғааралық қарым-қатынас арқылы
тұлға өзінің де, өзгенің тұлғалық қасиетін дамытады.
Осы қарым-қатынастар арқылы адам тәжірибесі жетіледі. Өзгелермен
қарым-қатынас құра білу арқылы адам өзінің және өзгелердің мінезін
дамытады. Біз тұлғамызды қалыптастыру барысындағы қарым-қатынасымыз арқылы
келешекте отбасын құруға дайындаймыз. Қазіргі кезең болашақ өміріңіздің бір
бөлігі.
„Оқушылар, мұғалімдер, ата-аналар, басшылар” деп аталатын төрт
категорияны қамти отырып, психологиялық қызмет оқу-тәрбие үрдісін
жақсартуға үлес қосады. „Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты
білу керек” деген педагог К.Д.Ушинскийдің көргендігі-педагогикалық іс-
әрекеттің психологиялық қызметпен тығыз қарым-қатынаста екендігінің дәлелі.
Баланың мектепте өзін жайлы сезінуі үшін интеллектуалды, өзіндік күш
қуат ресурстарынан ажырамай, тиімді оқу мен жан-жақты дамуына мыналар
қажет:
• баланы жан-жақты тану;
• оқу –тәрбие үрдісін баланың өзіндік ерекшеліктеріне, мүмкіндіктері
мен қажеттіліктеріне бағыттау;
• баланың мектептегі ортада қарым-қатынас жасауға және оқуға қажетті
ішкі психологиялық механизмдері мен әдетін қалыптастыруға
көмектесу.
Балалар ұжымы түрлі даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде
балаға педагогикалық ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл
аударылуда.
Тұлғааралық қарым-қатынас мәселені шешуде педагогқа балалар
отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары үлкендер қандай ықпал бергенін,
олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын мінездеріндегі түзетуді
қажет ететін қасиеттерін анықтау қажет.
Мектепке келген алғашқы күннен бастап балалардың өз құрбыларына,
ұстаздарға, оқуға, табиғи ортаға деген қарым-қатынасы қалыптасады, алғашқы
дағдылар мен әдеттер пайда болып, кейін оқушының мінез құлқы стилін және
оның мектеп ұжымындағы орны мен бағытын айқындайтын. Қарым-қатынас арқылы
балалардың бойында әділеттікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгілік,
жауапкершілік, өз ықтиялымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипаттар
қаланады.
Мектеп ұжымының әр тұлғасы өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге
тиістімін деп сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы оның
мұқтаждары мен қатынастары, істері жайлы біліп бір-біріне моральдық көмек
көрсетеді. Қарым –қатынас арқылы дарындылығы мен қабілеттері дамиды,
әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым мен жеке тұлға арасындағы
байланыстың мәнін түсінеді. Қарым–қатынасқа түсіп, еңбекті ұйымдастыру
барысында бір-біріне тәуелділікті, достық қатынасты, өзінің қоғам алдындағы
жауапкершілігін саналы түсінеді. Сонымен бірге ұйымдық жұмыстарда
қаланатын қарым-қатынастар негізіндегі достықты, нәтижелі еңбек етуді және
тәртіпті сақтауды саналы игереді. Бірлестіктерде, қарым-қатынас барысында
топтық ортада, баланың адамгершілік ұстанымдары дамып, тұлғалық қасиеттері
қаланады.
Дипломатиялық көзқарастары тарихта қалған АҚШ президенті
А.Линкольннің қанатты сөзін айта кетпеуге болмайды. “Адам өміріндегі ең –
тамаша нәрсе – оның басқа адаммен қарым-қатынасы”.
Осыған қарап адам өмірінде, әсіресе дүниені танып келе жатқан
тұлға үшін қарым-қатынастың маңызы зор екендігін түсіндім. Әрі адам
психикасы осы қарым- қатынастардың әсерімен дамып, отыратынына көз жеткізіп
“адам адаммен адам бола алады” деген халықтың нақыл сөзін ескерсек,
психология ғлымында үлкен орын алатын қарым-қатынас мәселесіне терең үңіле
зерттеу жасағым келді. Кейін осы жұмысқа арнайы еңбектер жинастырғанда да
көбінесе адамның ішкі ойы, жасырын қылықтары, күрделі мінездемесі тек осы
тұлғааралық қарым-қатынас жасау барысында көрініс табатынын аңғардым.
Күнделікті өмірде кездесетін қарым-қатынас түрлері, олардың даму
деңгейі, олардың тұлғаға деген әсерінің түрлі болатыны, сондықтан
психологияда көптеген мәселелердің болатынын ескере отырып түпкілікті көзі
табылмағаны да белгілі. Сол себепті психологиядағы өзіме де өзгелерге
қызықты әрі күрделі салалардың бірі – қарым-қатынас әрі оның тұлғаның
дамуындағы рөлі тақырыбын таңдадым.
Зерттеу мақсаты: Оку тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның әлеуметтік мәдени
ортада дамудың маңызын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Жеке тұлғаның қалыптасуы, дамуы және олардың даму
ерекшеліктері туралы ғылыми- теориялық әдебиеттермен
танысу,саралау.
2. Жеке тұлғаның даралық қасиеттерін дамыту жолдары.
3. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы және ұжымдағы алатын орны.
4. Тұлғааралық қатынастарды анықтау үшін тесттерді,
сауалнамаларды қолдану.
Зерттеу объектісі: Тұлғаның дамуында тұлғааралық қарым-
қатынастың рөлі.
Зерттеу пәні: Тұлғаның дамуына әсер ететін тұлғааралық қарым-
қатынастардан туындайтын жағдайлар.
Ғылыми болжам: Егер оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жасауындағы жеке
тұлғаның дамуына, өзін-өзі жетілдіруіне мүмкіндіктер жасалып, дамыту
жолдары анықталса, онда тұлға ұжымның мүшесі бола алады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау, сауалнамалар,
социометриялық зерттеулер.
қасиеттерін мақтаныш ету.
І тарау
1. Тұлғаның дамуы және
оның қалыптасу жолдары.
Тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесі адамзат баласын өте ерте
заманнан бері толғандырып келген. Сондықтан да халқымыз бала тәрбиесіне,
сәби ананың құрсағында пайда болған кезден көңіл бөлген. Ұрпақ тәрбиесіне
ерекше мән берген ата-бабамыз асыл сөздің кестесімен сәби жүрегін тербеп,
ой-санасын игі адамгершілікке жетелеген. Педагогика ғылымында "тәрбие"
терминіне әрқашан ерекше нақты мән беріліп келеді. Көптеген жылдар тәрбиеге
"тұлғаның дамуын басқару" деген анықтама берілді, сонымен қатар білім беру
және тәрбие ісі тұлғаны дамыту мен қалыптастырудың құралы ретінде
қарастырылды. Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және
тұлғаны дамытуда шешуші рөл атқарады. Даму дегеніміз, ең алдымен, адам
организміндеп физиологиялық және психологиялық сапалық өзгерістер.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
үрдісі. Балада туа біткен белгілі түсініктер, сонымен қатар өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Олардың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму үрдісінде, тұлғааралық қатынаста
қалыптасады. Өйткені, оны өсіп-жетілуіне белгілі әлеуметтік орта мен тәрбие
әсер етеді.
Даму және тәрбие үрдісінде түрлі өзгерістер болып отырады. Баланың
организмі бүкіл өмірінде әртүрлі дене және психикалық өзгерістер арқылы
дамиды. Оларға организмнің өсіп-жетілуі, ақыл-ойының дамуы, мінез-құлқының
қалыптасуы жатады. Осындай өзгерістердің барлығы табиғи және әлеуметтік
ортаның, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің ықпал етуіне байланысты.
И.П.Павловтың ілімі бойынша, даму – ішкі жүйке жүйесі қызметінің және
сыртқы жағдайлардың өзара әрекеттесуі, айналадағы шындықтың адамға ықпал
етуі.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге: баланы қоршаған табиғи,
әлеуметтік ортасы, өзгелермен қарым-қатынасы, оларды тәрбиелеу мақсатында
ересек-тердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді бірден қабылдай
бермейді, оған өзінің бейімділігің болмаса қарсылығын білдіреді, яғни жүйке
жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең етіп, қажетіне қарай жауап
береді. Міне, сондықтан да тәрбиенің біртекті жағдайының өзінде де мектеп
қабырғасында сапалық қасиеті әртүрлі балалар дамиды. Баланың өз
қажетіне қарай сыртқы ықпалдарға қарсы жауап беруі түрлі сипаттағы
қайшылықтарға байланысты болады. Айталық, баланың күнделікті қажеттілігі -
баланың түсінігі мен шындықтың, мектептің оқу талабы мен оқушынын
мүмкіндігінің, ата-ана мен бала арасындағы т.б. қайшылықтар. Баланың
өмірінде кездесетін осындай қайшылықтар диалектикалық материализм
тұрғысынан бала дамуының басты қозғаушы күші болып саналады.
Даму үрдісін психикалық, денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интеллектісінде, бейімділігі мен қабілетінде, еркі мен сезімінде, танымында
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға, ал дененің
көлемінің, қимыл-қозғалысының, күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға
байланысты. Жалпы дамуға психикалық, денелік дамумен қатар ақыл-ой,
адамгершілік жағынан болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс
баланың өз бетінше іс-әрекетке, ұғымдар мен түсініктерге, түрлі оқиғалар
мен жағдайларға талдау жасауына сәйкес салыстыруынан, нақтылауынан,
жалпылауынан және қорытуынан көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс
- баланың жақсы мен жаманды ажыратып, оған лайықты жауап беруі, бойындағы
имандылық белгілерін дамытуы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге даярлаудың барлық жағын
қамтитың қоғамның талаптілегіне тәуелді күрделі үрдіс. Тәрбиенің қоғамдық
ортаның объективті, субъективті факторларына тәуелді болуы, жеке адам дамуы
мен тәрбиенің байланыстылығы, тәрбиелеушілердің іс-әрекетін қоғамға пайдалы
етіп уйымдастыру.
Өмірде баланы тәрбиелеудің мазмұнын белгілеу жетекші орын алады.
Соңғы кезде қазақ орта мектебінің білім мазмұнының тұжырымдамасында тәлім-
тәрбие мазмұнының негізгі жақтары: ақыл-ой тәрбиесі, имандылық тәрбиесі,
еңбек тәрбиесі, эстетикалық тәрбие, тілдік қатынас тәрбиесі, дене тәрбиесі
т.б. сол сияқты көрсетілген. Аталған тәрбие түрлерінің мақсаты дүниенің
шындығын өз мәнінде танитын, эстетикалық сезімі, талғамы жоғары, іс-
әрекетке жарамды, өзгелермен қарым-қатынас жасауға бейім, үлкенге ізет,
кішіге қамқор жасайтын жастарды тәрбиелеу.
Ежелден адамзат мәдениетінің тарихи дамуында адамды адамдық
деңгейге көтеру (Әбунасыр әл Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари,
Қыдырғали Жалайыри, Қожа Ахмет Яссауи, Мұхамед Хайдар Дулати, т.б.) қазақ
ғұламаларының тәлім-тәрбиелік идеяарынан басты орын алған.
Мәселен, Әбунасыр әл Фараби өзінің Әлеуметтік-этикалық трактаттары,
Философиялық трактаттары, Бақытқа баратын жолды көрсету атты т.б.
трактаттарында Адам баласы жаратылыстың бүкіл жан иесі атауының биік
шоқтығы, сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу керек деп адамды оқып
үйренуге, тынымсыз ізденуге, өзін-өзі жетілдіруге шақырады - деген (Әл
Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. А., 1973, 10, 114-б., 132б.).
Сондай-ақ ой алыбы – Абай өзінің барлық еңбектерінде адамның адамдық
қасиеті, толымды адам, Адам бол концепциясын ұсынған. Адам бойында
қалыптасатын ең құнды адамдық қасиеттерді талаптылық, еңбексүйгіштік терең
ойлылық, адамға деген сүйіспеншілік, мейірімділік, адамдық, ұяттылық,
әділдік, имандылық, табандылық, сенімділік, ұлтжандылық, ізеттілік,
сабырлылық, жауапкершілік, төзімділік, әдептілік, т.б. дәріптеген. Бұл
қасиеттер – ғасырлар бойы дәріптеліп келе жатқан адамның тұтастық
тұлғасының негізі. Осыған орай еліміздің жаңа мыңжылдық табалдырығында
тұрған кезеңінде адамзаттың асыл адамдық мұраларын жас ұрпақ бойына дарыту
басты міндет болып саналады.
Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан әлеуметтік экономикалық, саяси
өзгерістер, осы қоғамға сай талаптар мен міндеттерді өз бетінше
шығаомашылықпен шеше алатын тұлғаны қалптастыруды талап етеді.
Психологиядағы тұлға түсінігі әлі де болса нақтылауды қажет ететінкүрделі
психологиялық категориялар қатарына жатады.
Мысалы, К.К.Платонов тұлға түсінігін саланың синонимі ретінде
қарастырады. Ол балада сана пайда бола бастаса болды, ол тұлға болып
қалыптаса бастайды дейді.(1) Сана түсінігі бүкіл адамзатқа ғана тән
сипат болғандықтан, саналық белгісі бойынша тұлға ұғымын адам ұғымынан
ажыратуға болмайды.
Ағылшын психологы Н.Коупленд болса, өзінің еңбегінде қарым-қатынас
туралы сөз қозғай отырып: кез келген адамның қабілетерін дамытудың бірақ
жолы бар, ол – адамды бағалай білу. – деген. - Өйткені бірінші болуға
ұмтылыс адамның табиғатына тән құбылыстардың бірі болып табылады.. Берілген
жақсы баға ең алдымен адамның (берілген жағдайда) нақты ұжымда (топ,
команда, компанияда) қажетті әрі өзіне лайық орын алып отырғанын және
(үстел басында, түзде, театрда және т.б.) өз-өзін дұрыс ұстайтынын,
ұжымдағы адамға деген қарым-атынастың қалыптасуына өз үлесін қосатынын
білдіреді.
Ал Давыдов тұлға түсінігін, адамның шығармашылығымен теңестіреді.
“Тұлға, қоғамдық өмірдің жаңа түрін құратын шығармашылықты еркін меңгерген
және дарынды әрекет ететін адам” –деп жазады.(2) В.В.Давыдов бойынша тұлға
өзінің шығармашылығымен анықталады.
Л.И.Божовичтің пікірінше “адамның барлық іс-әрекеті мен мінез құлқын
анықтайтын тұрақты мақсаттары мен көзқарастарының мазмұны қандай болуына
қарамастан тұлға деп айта беруге болады. Олай болса, тұлға өзінің тұрақты
мақсаттары мен, көзқарастары арқылы анықталады.
В.Н. Мясищевтің еңбектерінде тұлға мәселесі, оның қарым-қатынасы
тұрғысынан түсіндірілді. Сондай-ақ оның тұжырымдамаларында тұлға құрылымын
талдаудың бірлігі ретінде де қарым-қатынас категориясы ұсынады.
В.Н.Мясищевтің айтуынша қарым-қатынас қана тұлғаның мінез құлқының
бірізділігі мен тереңділігін, тұрақтылығын, тұтастығын қамтамасыз ете
алады. Ол қарым-қатынас туралы былай деп жазады: адамды, оның қоршаған
ортамен байланысын зерттеу – адамның шындыққа қатынасын зерттеу деген сөз,
демек бірінші кезекте адамның басқа адамдармен өзара қарым-қатынасын
зерттеу керек. (3)
60жылдардағы шетел психологиясында сәби психологиясын зерттеуде
ерекше қызығушылықтар туындап жатқан. Бұның ішінде анамен бала қарым-
қатынасындағы ерекшеліктерді көрсететін деректер алынған.
Отандық сәби психологиясының негізін қалаушысы М.И.Лисина болған. Ол
отандық психологияға баланың ересек адамдармен қарым-қатынасы атты жаңа пән
еңгізді. Оның “Сәбидің ерте кезеңіндегі дамуына жақын адамдармен қарым-
қатынасының әсері” атты рефераты мақаласы кеңестік психологиясындағы
байқаулы көзге түсерлік оқиға болғаны анық.
Тұлғалық өзгерістер дегенде М.И.Лисина баланың барлық қарым-
қатынас түрлерінде өзін көрсетуге мынадай мәселелерді атап өтеді:
• Басқа адамдармен қарым-қатынасы
• Заттық әлеммен қарым-қатынасы
• Өз өзімен қарым-қатынасы
М.И.Лисинаның еңбектерінде сөйлесудің бала психикасына әсер
ету кеңінен қамтылған. Сөйлесу қарым-қатынасында ересек адамның басты рөл
атқаратынын дәлелдейді. Нәтижесінде қарым-қатынас барысында баланың іс-
әрекеттерінің ішкі жоспары дамитындығы (А.В.Болбачану, Г.И.Капчеля)
эмоцоналдық жай күйі аумағының жетілетіндігі (С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина)
танымдық белсенділігінің дамитындығы (Е.О.Семирова, Т.А.Землеухова) т.с.с
дәлелдеген.
Л.С.Выготский тұлғамен психикалық дамудың негізгі оның жан дүниесінде
емес, ересек адамдармен қарым-қатынасында деп көрсетуі психология ғылымы
үшін маңызды және бірегей идеяларының бірі болды.
Баланың психикалық дамуындағы ересек адамдардың рөлін батыс және
отандық психологтардың басым бөлігі мойындаған. Алайда ересек адамдармен
қарым-қатынас психикалық дамудың бастауы емес, оған әсер ететін сыртқы
фактор болып есептеледі. Ересек адам баламен қарым-қатынасы әлеуметтік
әсер етуші факторларға бағынуды үйретеді. Мұнда психикалық даму процессі
біртіндеп әлеуметтену процессі ретінде қарастырылады. Яғни, бала оған
сырттан келетін механизм де әр түрлі болады.
Л.С.Выготскийдің ұстанымы бойынша, әлеуметтік орта мен
айналасындағы ересек адамдар баланың табиғи болмысын түпкілікті
өзгертпейді, кері әсер тигізбейді, бірақ адамның жетілуіне қажетті басты
шарт болып табылады.
Бала қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, ол басынан бастап тұлғааралық
қарым-қатынастарға түседі және де кішкене күнінен бастап қоғамның мүшесі
болып табылады.
Қазіргі кезде баланың бойында ұлттық намыс пен қайырымдылық сезімін
қалыптастыру айрықша орын алады. Өйткені, әрбір адам ана тілінде өз
халқының тәлім-тәрбиесін алуы арқылы өзге ұлттың өкілі алдында өзінің
дамығандығын көрсете алады. Бұл тәрбие саласындағы өзін-өзі дәріптеу емес,
терезесі тең ұлт ретінде өзінің әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін өзгелерге
таныту, оның ықпалынан болған қасиеттерін мақтаныш ету.
Тәрбие үрдісінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануы
тиіс. Осыған орай тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін
тиімді етіп ұйымдастырады, оның дамып жетілуіне қажетті материалдарды
іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортага көзқарасын
дамытады.
Тәрбие жұмысының сара жолдарын, табудың нәтижесінде баланың ой-өрісі
кеңиді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы
қалыптасады.
Психолог еңбегінің күрделілігі әр адамның жүрегін жол табуда, әр
отбасы мүшесініі бойындағы қабілетті дамыту үшін жағдай жасауда көрінеді.
Ең бастысы, психолог адамның тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі керек, оның
бойында өмірді, әлемді тануға деген қажеттілігін оята білу керек. Әсіресе
өнегелі де білімді, өнерлі де зерек жас ұрпақты тәрбиелеп, қазақ халқының
беделін көтеріп, әлемге танытуда ата-баба тәрбиесінің мәні зор, мұнда
этнопсихологияның алатын орны ерекше.
Бұрынырақта халқымыз жасы 13-15 шамасындағы жас өскінді ержеткен
азамат, кісі деп атайтын. Төл тілімізде "Он үште отау иесі" (қыз балалар
үшін), "Он бесте отау иесі" (ұл балалар үшін) дейтін аталы сөз бар екені де
хақ. Осы жасқа келгенде бал дәурен балалық шақ аяқталады. Бұл — өмір.
Ұлт психологиясының түп-тамыры халқымыздың тарихи өмір сүрген ортасы,
әлеуметтік-экономикалық саясаты мен мәдени дәстүрлер жүйесінде орныққан.
Сондықтан да бүгінгі жастарды ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеу, ал ересек
адамдарға халқымыздың салт-дәстүрлері, оның адамның сана-сезімінің
қалыптасып, дамуына әсер ететін белгілерінің маңыздылығын түсіндіру отбасы
психологының мақсаттарының бірі.
“Бұлақ көрсең, көзін аш” дегендей, жеке тұлғаның не нәрсеге
бейімділігін байқап қабілетін ашу – психологтардың көп міндеттерінің бірі.
Адамның әрбіреуінің білім дәрежесі мен табиғи таланты, дарыны әр түрлі. Ол
жағдайды психолог диагностикалық байқау арқылы сараптайды. Әрі тіл
байлығын, ойлау қабілетін, әншілік өнерін, ұлттық өнерімізді игеруге жан-
жақты бағыт береді.
А.Г.Асмоловтың пікірінше, тұлға психологиясы – ол драммалық
психология. Бұл драмманың таянағы да, орталығы да – рухтық бұзылуға қарсы
тұлғаның күресі. Бұл күрес ешқашан да тоқтап көрген емес.
Ұлы ғалым С.Л.Рубенштейн тұлға және қарым-қатынас мәселесі туралы
былай деген: Күнделікті өмірде, кісілермен қатынасқан кезде біз әрдайым
оларды оқып шағатын сияқтымыз, яғни біз сыртқы түр-тұрпатын есепке ала
отырып алынған ақпараттың мәнін ашамыз. Бұл оқу өте жылдам өтеді, өйткені
күнделікті өмірдегі қатынас барысында бізде адамдардың қылығына деген
белгілі бір дайын текст шаблондары бар болады.
Ал А.А.Бодалев Личность и общение еңбегінде: Қарым-қатынасты
қажетсіну қоғамдағы норма болып табылады. –деген.
Кеңес үкіметінің аты шулы педагогы В.А.Сухомлинский: Қасыңдағы адамды
сезіне біл, оның жанын түсіне біл, көзінен күрделі рухани дүниені көре біл
– деп кеңес берген-ді.
Қарым-қатынас қажеттілігі пайдалы адамнан пайда көру мақсатында
емес, басқадан рухани қажеттілікті іздеуден, адамның басқа адамды тануға
ұмтылудан туатын дүние. Бұл ұмтылыстың өзі бірге іс-әрекетудің
қажеттілігінен туындайды. Бірге қызмет ету жемісті болу үшін топ
мүшелерінің бірін бірі жақсы білуі және дұрыс бағалауы, достарын бағалауда
әділ болуы зор рөл атқарады.
1.1. Қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның
жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы
Қазақстан Республикасы қоғамның тарихи дамуында өркениеттілікке бағыт
алу кезеңінде тұр. Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, рухани,
мәдени өзгерістер тәрбие, білім беру саласындағы мемлекеттік саясатпен
тығыз байланысты.
Мұнда тәрбие, білім беру негізіне әлемдік және отандық тәрбие, білім
беру тәжірибесі, сонымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық өркениеттілік
қазыналарды алу көзделіп отыр.
Осыған орай бүгінгі таңда жас ұрпақты жеке тұлға етіп дамытуда жаңаша
көзқараспен қарау, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру басты нысанаға айналуда.
Нарық экономикасының талабына сай, өркениетті қоғамның ерікті, өз бас
бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, білімді,
рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары, адамгершілік, имандылық, ізгілік
мінез-құлқы қалыптасқан, жаңаша ойлау қабілеті дамыған, нарық еңбегіне
бейім, бәсекелік қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына жауапты ғасыр
тұлғасын тәрбиелеу – тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының
дәуірлік міндеті.
Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын тәрбиелеудегі басты нысана –
адамның адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу. Бұл педагогика ғылымының
адамгершілік идеясы болуы керек деп есептейміз.
Демек жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен, әрбір жеке адамның дамуы
үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу, сонымен қатар барлық
интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту негізгі қағида болуы тиіс.
Алайда қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі
туындаған экономикалық, әлеуметтік қиындықтар жастардың адамгершілік қадір
қасиетінің төмендеуіне, салауатты өмір сүру ережелерінің бұзылуына, адамдар
арасындағы қатыгездік қылмыстың ең тұрпайы-айуандық, тағылық түрлерінің
барған сайын дендеп, рухани жағынан құлдырау процессінің күшейе түсуіне
әсерін тигізуде.
Мұндай жағдайда жастардың қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал
жасайтын адамгершілік адами қасиеттердің құндылықтарын бағалауда әлеуметтік-
мәдени ортаның рөлі ерекше.
Адамның тұлғалық қалыптасуы әлеуметтік жағдайларға тәуелділігі
ертеден дәлелденген. Бұл туралы психолог, педагог ғалым Л.Г.Выготский
өзінің зерттеулерінде ерекше мән берген. Ол адам әлеуметтік ортаның
негізгі бір құрамды бөлігі деп есептейді. Өз тарапынан орта мүлде
өзгермейтін, қатып қалған, ешнәрсе әсер етпейтін дүние емес, ол үнемі
адамдық ойлы қарым-қатынаста болғандығын айта келіп, орта, сайып келгенде,
адам үшін әлеуметтік орта болып есептеледі де, адамға әлеуметтік
тәжірибесімен табиғи ықпал жасайды деген пікірді ұсынады. Л.С.Выготский
әлеуметтік ортаны шартты түрде адамадар қарым-қатынасының жиынтығы деп
есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше өзгермелі жаңа мазмұны, түрлері
тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола алатындығын дәлелдейді.
Сонымен Л.С.Выготский әлеуметтік орта сансыз көптеген әр түрлі
қырларымен, құрамды бөліктерімен үнемі үздіксіз диалектикалық тұрғыда дамып
отыратын динамикалық процесс деп тұжырымдайды.
Бұл пайымдаудан адамның ортамен қарым-қатынаста емес, белсенді іс-
әрекетті сипатта болғандығын, сонымен қатар әлеуметтік орта үнемі адамның
дамуына үйлесімді бола бермей, қарама-қайшылықтарда да өмір сүретіндігін
аңғаруға болады.
Осыған байланысты қазіргі кезеңдегі әлеуметтік тұрақсыздық
жағдайындағы орта мен адам арасындағы байланыс бұл тек қана әлеуметтік
маңызды мәселе болумен бірге, педагогикалық көкейтесті мәселеге айналып
отыр. Болашақ ұрпақты қазіргі өте бір қысылтаяң экономикалы-әлеуметтік
қиындық жағдайында, қарама-қайшылықты кезеңде өзіндік мәні бар әлеуметтік
мәдениет тұрғысында тәрбиелеу - өркениетке бағыт алған тәуелсіз
мемлекеттің өзекті мұраты.
Әлеуметтік-мәдени ортаның болашақ ұрпақтың тәрбиесіндегі маңызы
туралы әлемдік деңгейдегі көптеген ғалым-педагогтар, соның ішінде 20-30
жылдардағы қазақтың ұлы зиялылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, кеңестік дәуірдегі көрнекті ғалымдар
Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, т.б. сөз етіп, жеке тұлғаның
қалыптасуында ортаның ықпалына зор мән берген. Мәселен, С.Т.Шацкий педагог
пен ортаның өзара байланысы туралы былай дейді: Педагогикалық еңбек
қоршаған ортамен байланысты болады. Сондықтан бала мектепте оқыған 2
ортада, 2 бағытта тәрбие алады. Бір жағынан, мектеп өзінің ықпалында
тәрбиелесе, екінші жағынан орта да оған ықпал жасайды. Ал екі ортаның
мүддесі, бағыты бала тәрбиесінде көп жағдайда сай келмейді. Мектеп бір
бағытта үйретіп жатса, ал орта оған қарама-қайшы бағытта ықпал етеді.
Сондықтан сол ортада не болып жатқанын біліп, араласып отыруы керек.
Философиялық, педагогикалық, психологиялық, тарихи, әлеуметтік
әдебиеттер мен зертеулерге талдау жасау барысында қазіргі кездегі өзгермелі
әлеуметтік-мәдени орта жағдайында баланың тұтас тұлғалық адамгершілік
қалыптасуына мектептің де, мұғалім мен ата-ананың да ықпалы шамалы екеніне,
өйткені олардың нарық экономикасына дайындығы төмен болғандығына көз
жеткіздік.
Қазіргі жас ұрпақ өмірдің сан-салалы қиындықтары жағдайында әртүрлі
әлеуметтік құрылымдардың, әлеуметтік ортаның субъектісіне айналып отыр.
Жас ұрпақ бойында жалпыадамзаттық, адамгершілік құндылықтарды
қалыптастыруға отбасы, мектеп, ауыл-аймақ, кітапхана, жоғары оқу орны,
театр, кино, ғылыми көпшілік ұйымдар, теле, радио хабарлары, туристік-
спорттық мекемелер, көше, достары, құрбы-құрдастары әсер етеді және әрбір
жеке адам үшін оны қоршаған басқа адамдар әлеуметтік орта болып есептеледі.
Міне, бұлардың бәрі қосылып, жас ұрпаққа ықпал жасайтын әлеуметтік-мәдени
орта болып табылады.
Осы жоғарыда аталған әлеуметтік-мәдени орта әрбір жасөспірімнің
балалық кезеңінен бастап тұтас тұлғалық бейнесінің болуына, өмірлік
көзқарасына, дүниетанымына, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына қандай
қатысы бар екендігіне байланысты жоғары сынып оқушыларына Әлеуметтік-
мәдени ортаға не жатады және оның қайсысы басым орын алады? деген сауалдар
қойылып, оған мынадай жауаптар алынды:
• олардың басым көпшілігі отбасы ортасы мен мектеп ұжымын, теледидар
хабары мен бейнефильм, көпшілік әдебиеттерді атады;
• соңғы жылдары басқа шет мемлекеттердің тарихы, мәдениеті, халықтардың
ұлттық дәстүрі, экономикалық ерекшеліктері, оқу-білім, тәрбиесі туралы
жан-жақты білуге бұрынғы кезеңдерге қарағанда мүмкіндік көбірек
туғанын білдірді;
• енді бір тобы білім алуға, мамандық таңдауға әр адамның мүмкіндігіне
байланысты еркіндік туғандығына тоқталған;
• сондай-ақ тағы бір тобы бүгінгі нарық экономикасының қиын кезеңінде
халқымызды рухани, адамгершілік жағынан аздыратын еркін саудадағы
көптеген кітаптардың, бейнефильмдердің орын алғандығын сөз етіп, ал
сол фильмдер, кітаптар мен суреттер оны оқыған, көрген және ақыл-ойы,
мінез құлқы, өмір талғамы әлі қалыптаспаған жас ұрпақты күннен күнге
аздырудың құралына айналып бара жатқанын білдірді.
Соңғы 3-4 жылда әлеуметтік-мәдени орта жас ұрпаққа әр қырынан әр жақты
ықпал жасайтыны анықталды.
Бүгінгі әлеуметтік-мәдени орта жас ұрпаққа әр қырынан, әржақты ықпал
жасайтыны анықталды. Бір жағынан жастардың бір тобына өз өміріне деген
сенімсіздік, қала берді жеке басына деген немкеттілік, өз өміріне қол
жұмсаушылық, нашақорлыққа, арақ ішуге әуестенушілік, күнкөріс үшін өзін-өзі
сату қоғамдық дерт болып жабысты.
Өкінішке қарай, жастар арасында әлеуметтік-мәдени орта мәселесіне
де өзідерінің күнделікті өміріндегі сәтсіздіктерге де, қиындықтарға да
ешқандай мән бермейтін, ол туралы ой-пікірі аз таяз топтар да пайда болды.
Дегенмен, қазіргі әлеуметтік, экономикалық дағдарысқа мойын
ұсынбай, болашаққа деген сенімділікпен, өз өміріне жауапкершілікпен қарап,
өркениетті елдердің озық біліміне, мәдениетіне, тарихына қызығып, соны жете
білуге, үйренуге ынталы жастар тобы көбейгендігіне жастардың пікірлері
дәлел бола алады.
Олар әлеуметтік-мәдени ортаның ең негізгі өзекті саласы – білім
беретін құрылымдар деп есептейді. Бұл құрылымдар адамның ақыл-ойын жаңа
ғасырлық ғылыми ақпараттармен толықтырылады, сонымен қатар әлеуметтік-
мәдени орта адамның құндылық қаситетерінің қалыптасуына да басты өзек
болады деп түйіндейді.
Жастардың жауаптарын сараптай келгенде, өздері өмір сүріп
отырған бүгінгі әлеуметтік-мәдени орта, бір жағынан, олардың өмірлік
сұраныстарын қанағаттандырмайтындығын аңдартса, сонымен қатар бүгінгі
туындап отырған қарама-қайшылықтарға қарамастан өмірлік мақсат-мүддесін
айқын қойып, жігерлі іс-әрекет жасай алатын бағыттағы жастар тобы бар екені
айқындалады.
Сонымен, бүгінгі таңда, әлеуметтік мәдени орта ұғымы - өте
күрделі, көп қырлы, көп қатпарлы ел өмірінің барлық саласын қамтитын ұғым.
Бұл ұғым жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал жасайтын төмендегідей салаларды
қамтиды:
• әлеуметтік-мәдени ортаның бірден-бір қарым-қатынас құралы –
мемлекеттік тіл;
• ең құнды адамгершілік қасиет сапалары - әр халықтың өзіндік салт-
дәстүрлері, әдет-ғұрыпы, тарихы мен мәдениеті, ұлттық жеке
ерекшеліктері сақталған және бірнеше тілді еркін меңгерген әлеуметтік-
мәдени орта;
• адамдардың әлеуметтік жағдайы, адамдардың бір-бірімен, қоғаммен,
табиғатпен қарым-қатынасы;
• барлық тарихи, мәдени құндылықтарды білу, ғылымға, білімге деген
көзқарас.
Түйіндей келгенде, қазіргі әлеуметтік-мәдени ортаның жеке тұлғаның
қалыптасуына ықпал жасайтын ең шешуші саласы – болашақ ұрпақтың адами тұтас
тұлға болып қалыптасуына бағытталған және өркениеттілік негізге құрылған
тәрбие.
Адам, қоғам, және олардың арасындағы байланыс та үнемі түрленіп,
дамып, өзгеріп отыратын қүрделі құбылыстар. Кез келген қоғамның қандай
болуы оны құраушы субъектілердің күш-жігеріне байланысты. Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде, әлеуметтік-гуманистік ғылымда жастар мәселесі ауқымды орынға
ие. Соңғы жылдары жүргізілген түрлі әлеуметтік, психологиялық зерттеулер
жастар бойында жалпы құндылық, нормативті дағдарыстың бар екендігін
көрсетіп отыр. Қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында, күрделі экономикалық
және саяси өзгерістер жастар ғана емес, жалпы адам психикасына елеулі әсер
ететіні белгілі. Осыған байланысты адамның бейімделуін зерттеу адам мен оны
қоршаған орта қатынасының динамикасын күшейтетін факторлардың өсуімен,
қоғамның адамға қоятын талаптарының көбеюімен, сондай-ақ психология
ғылымының негізгі зерттеу объектісі – тұлға, оның қалыптасуы мен дамуы
мәселесінің маңыздылығымен байланысты ерекше ауқымды орын алып отыр.
Адаптация термині түрлі ғылым саласында қолданылады және соған орай
оның талдауы да әрқилы.
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық адаптациясы – оның белгілі бір
әлеуметтік-психологиялық статусқа ие болу, қандай да бір қоғамдағы рөлдік
функцияларды игеру процесі. Әлеуметтік-психологиялық адаптация процесінде
тұлға өмір мен іс-әрекеттің ішкі және сыртқы жағдайлары арасында үйлесімге
қол жеткізуге ұмтылады. Оның жүзеге асуына қарай тұлға бейімделуі
жоғарылайды. Толық адаптация барысында адамның психикалық іс-әрекетінің
орта шарттарына адекваттылығы жүзеге асады.
Әлеуметтік-*психологиялық адаптацияны тұлғаның қорғаныс құралы
ретінде қарастыруға болады. Оның көмегімен ішкі психикалық шиеленіс,
мазасыздық, тұрақсыздық жағдайы әлсіреп, шеттетіледі.
Өткен ғасырдың соңынан бастап америка ғалымы У.Джеймс пен оның
жақтастары Ч.Дарвин еңбектеріне негіздей отырып сананың адам өміріндегі
рөлі мен функциясын анықтау барысында сана теориясында функционалистік
бағытты ұсынады. Олардың айтуынша сананың негізгі функциясы – адаптация, ол
адамның сыртқы ортамен әрекеттестігін реттейді. Позитивистер (А.Бандура,
А.Маслоу, Г.Олпорт) тұлға адаптациясының бастауын оның ортамен қайшылығынан
көреді. Әлеуметтік адаптацияны бихевиористер арнайы топтық жүріс тұрыстағы,
әлеуметтік қатынастағы немесе мәдениеттегі физкалық, әлеуметтік
экономикалық немесе ұйымдасқан өзгерістер ретінде қарастырады. Р.Хэнки
анықтамасында әлеуметтік адаптация термині индивид немесе топтың ортамен
еш қайшылықсыз, әлеуметтік тепе-теңдік жағдайында қол жеткізу процесі деп
танылады.
Л.Филипс дамытқан адаптацияның барлық түрлері орта және ішкі
психикалық факторларымен шартталған. Тұлғаның эффективті бейімделуге қол
жеткізуі үшін ол қоғамның талаптары мен күтімдерін қанағаттандыруы қажет.
Түпкі мағынасындатек әлеуметтік норманы қабылдау ғана емес, ол жаңа және
қауіпті жағдайға кездескендігі эффективті өзгермелілік, сондай-ақ оқиғаға
өзіне қажетті бағыт беру. Бұл мағынада адаптация өз мақсат, құндылық,
ұмтылыстарын жүзеге асыру үшін адамның қалыптасқан жағдайларды тиімді
пайдалануы. Бұндай бейімделу іс-әрекеттің кез келген саласында байқалуы
мүмкін. Адаптивті жүріс-тұрыс адамның дұрыс шешім қабылдауымен, инициатива
көрсетумен және өз болашағын анық бағдарлауымен сипатталады. Адаптацияның
бұл екі түсінігінде тұлғаның белсенділік идеясы, оның әлеуметтік
белсенділігінің шығармашылық, бағыттылық сипаты көрінеді.
Тұлғаның әлеуметтік психологиясының міндеті – адамның эффективті
бейімделуіне қандай өзіндік функциялар және психикалық механизмдер
көмегімен қол жеткізуге болатынын анықтау. Т.Шибутани: сонымен әрбір жеке
адам қиыншылықтарды жеңуге мүмкіндік беретін тәсілдер жиынтығымен
сипатталады, бұл тәсілдерді адаптация формалары ретінде қарастыруға болады
- деп жазады.
Жеке адам мен қоғамның өзара әрекеті индевидуалды мен әлеуметтіктің
өзара себептелуін көрсетеді. Әрбір қоғамдық оқиға, жағдай, процесс бір
жағынан адамдар іс-әрекетінің нәтижесі болса, екінші жағынан олардың
өзіндік дамуының себебі мен алғышарты.
Адам адал болып өмірге келгеннен кейін, қоғам өміріне араласа
бастағаннан-ақ оның өзіндік көзқарастары, қызығулары, санасы, бағалаулар,
қызығулары қалыптаса бастайды. Нақты тұлғаның өмірлік іс-әрекетті
процесінде оның өмірлік қатынастары мен өмір жолына деген белгіленген
индевидуалды қатынасы. (С.Рубенштейн). Оның жекелік ерекшеліктері,
белсенділігі мен мінез қырлары адамның сол қоғамға, ортаға немесе ұжымға
бейімделуіне, орта тәжірибесін тиімді игеруіне өте үлкен әсер етеді.
Дәл қазіргі уақыттағы біздің еліміздегі шиеленісті экономикалық
жағдай адамның қоғамдағы динамикалық өзгерістерге қатынасын сипаттауға
мүмкіндік береді. Реалды өмірдің объективті құбылыстарына қарай жаңа
экономиаклық өзгерістерге ілесудің белсенділігі мен баяулығына байланысты
әрбір адамның жүріс-тұрысы қалыптсады. Бұл мәселеге қатысты көптеген
социологиялық зерттеулер жүргізілгені анық. Онда жастардың қоғамдағы
өзгерістерге өте әрқилы көзқараста екені анықталған. Осы реттегі
өзгерістерге деген адамның қайшылықты қатынасы неге алып келеді. Реалды
өмірдегі практикада бұл өзгерістер қаншалықты сәйкестілікте құрылған? Осы
өзгерістер барысында адам бойында адаптацияның қандай түрлері мен
стратегиялары қалыптасады деген сұрақтар туындайды. Өткізіліп жатқан
өзгерістерге қарай адаптация деңгейі критерийі біршама күрделі.
Әлеуметтік психологиялық зерттеулер нәтижесінде адаптация деңгейіне
адамның жасы, білім деңгейі, өмір тәжірибесі, өзіндік бағалауы мен тұлғалық
ерекшеліктерінің әсер ететіні байқалған. Статистикалық мәліметтер бойынша
жалпы белгілі бір тұрақты жұмысы жоқ адамдардың жартысына жуығы жастар
екен. Жұмыссыздық біздің елімізде етек алып отырған ауқымды мәселе.
Негізінен мамандар қалыптасқан жағдайға мойынсұну, уақыт ағымына ілесе
алмау мен оған қарсы тьұру тәсілдерінің көптүрлілігіне көңіл аударып отыр:
біреулері қиын өмір жағдайларын жеңіл жеңеді, басқаларға ол қиынға түседі.
Бұл көптүрліліктің классификациясы әлеуметтік өзгерістерге адаптация сияқты
түсінік негізінде жүзеге асуы мүмкін. Бұл құбылысты зерттеуде өз ісін
бақылай алу және мойынсұну сияқты екі бағыт алады. (А.Н.Демин, И.П.Попова).
Бұл зерттеудің нәтижесі бойынша жұмыссыздардың көп бөлігі үшін болашаққа
бағыт беретін әлеуметтік және индевидуалды ресурстардың шектелінуі
қалыптасқан жағайға байланысты адамның әлеуметтік ауысуы кезеңінде уақытпен
байланыстан шығуына әкеп соғады. Ал туындаған қиындықтарға мойынсұнбай
қарсы тұру, өз бетінше әрекет етіп, тығырықтан шығу бұндай жағдайда адамның
өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзіндік жұмыс-тұрысын реттей алу, оны жаңа
бағытқа бұра алу қабілеттілігіне байланысты. Бұл жерде прогрессивті
адаптацияның рөлі айқын көрінеді. Ол адамның белсенділігімен тығыз
байланысты.
Соңғы кездегі зерттеулерде, атапайтқанда Б.С.Братусь, Г.Е.Зеланский,
С.С. Бубнева еңбектерінде тұлғалық құндылықтар адам белсенділігін реттеу
қызметін атқара отырып, сананың дүниетанмдық құрылымы мен тұлғаның
мотивациялық-қажеттілік сферасының қиылысындағы күрделі иерархиялық жүйе
ретінде қарастырылады (М.С.Яницкий). Құндыық бағдар бойынша жүргізілген
сұрақтамада жастар бойындағы жалпы дәстүрлі құндылықтар жүйесінде
ерекшеліктің бар екені байқалады. Нәтижелерді талдау жастар бойында мәдени-
әлеуметтік тәжірибенің берілуіндегі ауытқуды, бұрынғы мәдени құндылықтардың
біршама өзгеріске ұшырағанын көрсетті. Тұлғаның жаңа ортаға әлеуметтік-
психологипялық бейімделуінің мәнді белгісінің бірі осы құндылық бағдар.
Қорыта келгенде жастар үшін негізгі құндылықтар материалды жетістік,
сенімдік дос, денсаулық және бақытты жанұялық өмір. Ал бүгінгі жастар
еліміздің ертеңі, болашақтың иесі екенін ескерсек, жалпы рухани, мәдени-
тарихи құндылықтардың төмендеуі, ертеңгі күнге сенімсіздік, өзін-өзі
жетілдіруге деген ұмтылыстың жоқтығы неге апарып соғары белгісіз.
1.2 Тұлғалық қасиеттерді дамыту және
қарым-қатынастағы таным үрдісінің
ерекшеліктері
Тәрбие-қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның өмірін қамтамасыз
ететін тәсіл. Тәрбие үрдісі нақты қоғамдық-тарихи жағдайдағы коғамдық
катынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста жүреді. Оның негізгі өлшемі -
өмірге кажетті түлғаның қасиетін дамыту болып табылады. Соған сәйкес,
тәрбие коғамдағы өндіргіш күшпен байланысты дамиды. Тәрбие қоғамдық
құбылыстың басқа жүйелерімен тығыз бірлікте іске асады. Қоғамның өндіргіш
күшін даярлау - қоғамдық қажеттілік, соның негізінде тәрбие қоғамдық
құбылыс ретінде жетіледі. Тәрбие қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
өндірістік тәжірибе мен кажетті еңбек дағдысын игертіп, қоғамға қажетті
өндірістік күш даярлауы керек.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайықты меншіктік
қатынасты, өндірістік қатынасты және экономикалық базисті анықтайды. Осы
катынастардың сипатына сай өндіргіш күштер мен тәрбиенің сипаты, яғни оның
бағыты, мазмұны, нысаны, әдісі анықталады. Демократияның мақсаты - адамның
өзін, оның табиғи және қоғамдық өмірін, өндірістік дамумен үйлесімділікке
келтіру. Тәрбиенің қоғамдағы рөлі қоғамдық өмірге яғни ондағы меншіктік
және өндірістік қатынаспен байланысты. Тәрбиенің сипаты, нысаны мен
әдістері өндірістік қатынаспен анықталады. Тәрбие өздігінен қоғамды және
адамды өзгерте алмайды. Гуманистік, демократиялық қоғамда өндірістік және
қоғамдық қатынастар тәрбиені рухани құндылық тұрғысынан толықтырып,
тәрбиенің қоғамдық қызметін жан-жақты дамытады.
Балалардың санасы қоғамдық сана аясында калыптасады. Қогамдық сананың
маңызды нысаны — идеология. Ол нақты тарихи кезеңдегі дүние суреті мен
құбылыстардың жиынтығын сипаттайтын идеялар жүйесімен, көзқарастармен және
теорияларымен сипатталады. Идеология философиялық, адамгершілік, саяси,
экономикалық, құқтық, эстетикалық идеялардан құралады. Идеологиялық білім
беру - табиғат пен қоғам дамуының жетекші заңдылықтарын игеру, түрлі
идеологиялық бағыттар жайлы біліп, оларға сын көзбен карай білу.
Идеологиялық, біртұтас-бағдарлы тәрбие қоғамдық өмір үрдісінде іске асып,
балалардың дүниетаным негіздерін, шындыққа идеялдық-эмоциялық қатынасты
дамытуды қарастырады.
Саясат қоғамдағы түрлі әлеуметтік топтар мен таптардың түпкілікті
мүддесін іске асырып, қоғам өмірі меп халықаралық қатынасты реттейді.
Саясат идеологияның құрамдас бөлігі ретінде коғамды нығайту үшін тәрбиені
колданып, жас ұрпақ сапасын калыптастырады. Саяси Азаматтық тәрбие қоғамдық
құрылыстың саяси конституциялық ұстанымдарын игертіп, басқа мемлекетгермен
байланысын түсіндіруі тиіс. Саяси-азаматтық тәрбие саяси-қатынас жүйесінде
өрбиді, нәтижесінде, саяси идея мен оқиғаны терең талдап оны өмірде
белсенді іске асыру, насихаттау және корғауды жүзеге асырады.
Бала тәрбие үрдісінің объектісі ретінде сырттай үлкендердің, қоғамдық
ұйымдардың және түрлі сананың, табиғат пен әлеуметтік ортаның ықпалын
сезініп, белгілі әлеуметтік тәжірибені және ақпаратты игереді. Бала
объективті тәрбие үрдісінің мүшесі ретінде әлеуметтік жүйеге еніп, белгілі
тәуелділікке түседі. Соның барысында балалардың дағдылары қалыптасып, іс-
әрекеті, санасы, дүние туралы түсінігі қаланып, тұлғаның психикалық қасиеті
мен ойлауы дамиды. Нәтижесінде бала қоғамдық өмір мен өндіріске қатынасатын
мүшеге айналады.
Бала тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде табиғи күш пен
қабілеттерінің негізінде алғашқы қажеттіліктер мен түрткілерге және
қызығушылығына байланысты дамиды. Оның қабілеті мен қажеттіліктерінің
қалыптасуына мүмкіндігі мол, ол әлеуметтік орта және тәрбиемен тығыз
байланысты. Баланың жеке басының қалыптасуы тек ішкі заңдылықтармен
шектелмейді, сол сияқты әлеуметтік жағдайдың ықпалынан да оның түрлі қыры,
мысалы, дарыны, кызығушылығының дамуы немесе дамымауы мүмкін. Бала тәрбие
субъектісі ретінде біртіндеп қалыптасатып азаматтық тұлға, ол өз түрткісі
мен іс-қылығының әсері арқылы қоғамдық сананы, түсінікті, идеяларды, саналы
түрде таңдап, оны бойына сіңіреді. Біртіндеп даралық қасиетті,
қажеттілікті, өмірлік ұстанымды, түрлі ықпалды, саналы қарым-қатынасты,
өзара әрекеттесуді талдауды үйренеді.
Тәрбиелік ұжымда және қоғамдық ұйымдарда немесе бірлестіктерде әр
оқушы қоғамдық өмірдің түрлі қырын, мәселен, экономикалық жағын игереді.
Бала еңбек барысында еңбек адамдардың қоғамдық меншікке ие болатынын
түсінеді. Еңбек ұжымы арқылы адам қоғамдық қатынастардың белсенді мүшесіне
айналады. Оқушылар нарықтық мәселелер жайлы, мысалы, жалға беру және алуан
экономикалық мәселелердің түрлі қырларымен танысады. Нарықтық қатынастың
практикалық жағын түсіну, баланың ұжымдық тәрбиесі мен еңбекке шығармашылық
қатынасын нығайтады. Бастауыш сынып оқушыларына (7-10 жасар) "Балдырған"-
сатысындағы "Бизнес" бағыты аркылы нарықтық қатынастардың алғашқы
түсініктерін өздерінің өндірген заттары арқылы тәжірибе жүзінде іске
асыруға болады. Кішігірім бизнес жасауға, нарықтың мәнін түсінуге, өздері
өндірген заттар туралы өзін-өзі қаржыландыру (қолөнер, мектеп жанындағы
тәжірибе бөлімі) жайлы түрлі қиын жағдайлар тудырып, оны тәжірибе жүзінде
жүзеге асыруға жаттықтыру белгіленеді.
Балалар ұжымын ерікті оқушылар қоғамы арқылы мектептегі өзін-өзі
басқару жұмысына қатыстырып, бейбітшілік үшін күресуге, мектептегі сайлау
жұмыстарына, мерекелер мен түрлі шаралар ұйымдастыруға қатыстыру арқылы
елжандылыққа баулып, азаматтық тәрбие беруге болады.
Бастауыш сыныпта ұлттық ерлік дәстүрлерді насихаттап, оқушыларды Отан
алдындағы борышын орындауға, Отанын қорғауға, денсаулығын нығайтып, денесін
шынықтырып, табиғатпен үйлесімділікке келуге, әскери бөлімдермен және
шекарашылармен байланыс орнатып, окушылардың азаматтық тәрбиесін Бірлік
бағыты бойынша жетілдіру көзделеді. Балдырған сатысының оқушыларымен
түрлі жа-рыстар ұйымдастырып, олардың тән саулығын нығайтуға да болады.
Оқушылар ұйымының әлеуметтік қыры. Ұжымдағы балалардың бойында
әлеуметтік әділеттілікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгілік,
жауапкершілік, өз ықтиярымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипаттар
қаланады. Мектеп ұжымының әр мүшесі өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге
тиістімін деп сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы, оның
мұқтаждары мен қатынастары, істері жайлы біліп, бір-біріне моральдық көмек
көрсетеді. Оқушылар бірлестіктерінде балалардың дарындылығы мен қабілеттері
дамиды. Оқушылар ұжым арқылы әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым
мен жеке тұлға арасындағы байланыстың мәнін түсінеді. Балдырган
сатысындағы "Ізденіс" бағытында қоғамдық әлеуметтік өзгеріс, нарықтық
қатынас, ғылыми-техникалық жетістіктің алғашқы түзгіштерін игеру
(мультимедия, компьютерлік ойындардың бағдарламасын жасау, шығармашылық
ізденіске түсу), өмірлік кұндылықтарды игеру, жеке бастық қасиетін дамытуды
көздейді.
Оқушылар ұйымына балалардың мораль, адамгершіліктің қоғамдық құбылыс
ретіндегі түсініктері жетіледі. Ұжымдық еңбекті ұйымдастыру барысындағы бір-
біріне тәуелділікті, достық қатынасты, қоғамдық, моральге бой ұсынуды, бір-
бірінің өзінің, ұжымның және қоғам алдындағы жауапкершілігін саналы
түсінеді. Сонымен бірге ұйымдық жұмыстарда қаланатын қатынастар негізіндегі
достықты, нәтижелі енбек етуді және қоғамдық тәртіпті сақтауды саналы
игереді. Бірлестіктерде, топтық ортада баланың адамгершілік ұстанымдары
жетіліп, тұлғалық қасиеттері қаланады.
Оқушылар ұйымы құндылык-бағдарлы мүддені жүзеге асыру мақсатын
белгілейді. Қоғамдық өмірді жаңарту үшін рухани-адамгершілік тұрғысынан
бірлік қажет. Бастауыш сынып оқушылары "Достық" бағытында көп ұлтты
Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың мәдениетімен, салт-дәстүрімен
танысып, олардың ән-әуен, ән-би сайыстарына қатынасып, түрлі мәдени
орталықтармен байланысып, шығармашылық жұмыстар ұйымдастырады.
Психологиялық ілімдер жүйесінде басты орынды – таным үрдісі
алады. Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тануы
А.А.Бодалевтің еңбектерінде аталған еді. Оның басшылық етуімен 1970, 1973
жылдары Ленинград қаласында “Адамдар арасындаєы ќатынастар дамуы мен ќарым-
ќатынас формаларыныѕ јлеуметтік-психологиялыќ жјне лингвистикалыќ
сипаттамалары” жјне “Ќарым-ќатынас теориялыќ жне ќолданбалы зерттеулер
нысаны ретінде” атты бїкілодаќтыќ симпозиумдар ґткізілді. Кейінгі жылдар
јлеуметтік перцепция саласындаєы зерттеулер Кубань университеті базасында
ашыла бастады. Мўнда 1975-жылы “Адамдардыѕ бір-бірін тану психологиясыныѕ
теориялыќ жјне ќолданбалы мјселелері” атты бїкілодаќтыќ конференция
ґткізіліп, јлеуметтік перцепцияныѕ негізгі јдіснамалыќ, тјжірибелік-
јдістемелік жјне ќолданбалы мјселелері ќарастырылды.
Адамдар арасындаєы ќарым-ќатынастыѕ басты маќсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz