Майбалық демалыс үйі негізінде туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін жоғарлату
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Туристік кәсіпорын жұмысының даму тенденцияларының тарихи экономикалық
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.9
1.1 Шаруашылықтың даму жүйесіне туризмнің тигізетін экономикалық
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Туризм саласындағы туристік кәсіпорындар және олардың
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.3 Туристік кәсіпорын жұмысының дамуының алғы шарттары мен
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2. Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін арттыру проблемалары мен
эксперимент – тәжірибе жұмыстарының маңыздылығы ... ... ... ... ... ...5 1
2.1 Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін дамытудың экономикалық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.2 Жүргізілген эксперимент–тәжірибе жұмыстарының барысы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.3 Туристік кәсіпорын жұмысының болашақтағы даму
тенденциялары ... ... ...63
3. Еліміздегі туристік кәсіпорындар жұмысын дамытудың жолдарын анықтау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...79
3.1 Еліміздің туристік өнімдері және олардың мүмкіндіктерін
арттыру ... ... ... .79
3.2 Еліміздегі туристік кәсіпорындардың ерекше келбетін
қалыптастыру ... ... .83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Қалданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...95
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін
жоғарлатуды зерттеудің маңыздылығы туристік кәсіпорындардың қазіргі уақытта
ел экономикасы дамуының негізгі факторының бірі болып табылатындығымен
анықталады.
Туристік кәсіпорындар қызметі қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтік оң нәтижелерге жетуіне ықпал етеді және нарықтық экономиканың
маңызды құрылымының бірі ретінде сипатталады. Экономикалық жүйенің бүгінгі
жағдайы мен болашағы, тиімді жұмыс істеуі және дамуы кәсіпкерлік сектордың
қызметіне тікелей байланысты. Қазіргі жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қызметінің
тұрақтылығы болып табылады. Ол өзінің ұйымдастырушылық, делдалдық қызмет
көрсету функцияларын тиімді жүзеге асыра отырып, өз қызметін жасау мен
сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қызметтік ресурстары
жағдайын көрсете отырып, халықтың – туристердің қажеттілігін қамтамасыз
ететін сапалы қызмет көрсету мен қоғамдық өнімнің айналымы мен өндіріс
тиімділігін арттыру арқылы, экономиканың дамуына ықпал етеді.
Туристік кәсіпорындардың экономикадағы рөлі кәсіпорындардың тиімді
жұмыс істеп, алга қарай қарқынды дамуын талап етеді. Қазақстандағы туристік
кәсіпорындар өздерінің батыс базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік
деңгейлерін жоғарлату, тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы
бәсекелестік қабілеттілігін арттыруға тырысады. Бұл үшін туристік
кәсіпорындардың ролін арттырып, ынталандырудың мәні – шығынды аз жұмсап,
жоғары деңгейде тиімді жұмыс істеу, қызмет көрсету барысында сұранысты
толық қанағаттандыру, өз қызметін тұтынушылардың өрісін кеңейту мен
қызметін ұйымдастыруды жақсарту және оның өзіндік құнын төмендетудің маңызы
ерекше болып табылады.
Туристік кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін бағалау, объективті,
ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе
ұйымдастырушылық шешімдер қабылдау үшін оның қызмет көрсету жағдайын талдау
қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, туристік кәсіпорындардың қызметінің нәтижелілігін нығайту немесе
жақсарту және оны іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару
шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясының басты басымдылығы Қазақстан экономикасын одан әрі жаңарту
мен әртараптандыру болып табылады.
Туристік кәсіпорындар ашу тек қана жұмыс орнын тудырып қана қоймайды,
сонымен бірге ол экономиканың бәсекелестігін, серпінділігін және
көпжақтылығын жасауға үлкен үлес қосады. Туристік кәсіпорындарды дамыту
отандық туризм негізінде нарықтың жаңа қызмет көрсетулерге тез толуын
қамтамасыз етеді, жергілікті монополияны болдырмауға көмектеседі. Сонымен
бірге ол жергілікті туризм ресурстарын тиімді пайдалануға, ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге оң әсер етеді. Туристік кәсіпорындарды
дамыту тұрғындардың табыстарын өмір сүру деңгейлерін көтеруге және әртүрлі
әлеуметтік - рухани мәселелерді шешуге де өзінің оң ықпалын тигізеді.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша туризм әлемдегі жалпы
ұлттық өнімнің 101 бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайызынан
астамын, әлемдік өндірісте әрбір тоғызыншы жұмыс орынын қамтамасыз етеді.
Қазіргі халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүниежүзілік
табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы 37 пайызды құрайтыны болжануда.
Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері мен автомобиль экспортының
табысынан кейін тұрақты үшінші орында болып отыр. Мұндай үрдіс жаңа
мыңжылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде.
Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның дем алуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.
Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа
есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына
бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық
тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту- болашағы ұзақ мерзімді,
экономикалық тиімді.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді.
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ- мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-
тен 9-ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдін инфроқұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер
етеді.Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субьектердің құрылуы және
жұмыс істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналды-тұрмыстық , мәдени,
медициналық қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты.Сөйтіп, туризм
индустриясы басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда,
неғұрлым пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс, демалыс пен бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толлеранттықтың және халықтар мен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден бір факторы болып табылады.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін назарға ала отырып,
Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Осы Тұжырымдама туризм саласында тұтас мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды, Қазақстанда қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті туризм
индустриясының құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негіздерін
қалыптастыруды көздейді.
Туризм елдiң толықтай аудандарының экономикасына белсендi түрде әсер
етiп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектiлерiн құрастыру және жұмысқа
салу жол көлiгi, сауда, коммуналды-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндiрiсi басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мутипликатордың күштi әсерiне ие десе
болады.
Туризм – демалыс, көңiл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және жекелей
және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде тәжiрибеден өтедi. Ол жағдайда ол
өзiндiк бiлiм алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттiң арасындағы
айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнiң жедел әрi әркездiк өсуiн, қоршаған ортаға, экономиканың бар
секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделi әсерiн ескере отырып кiмет
Қазақстан дамуының ұзақмерзiмдi бағдарламасында туристiк саланы басты деп
анықтап отыр.
Осы аталған мәселелер туристік кәсіпорындардың көрсететін қызметтерінің
нәтижелілігін талдау мен жоспарлауды жетілдіруді теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан талдаудың маңыздылығын көрсетеді.
Отандық әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде, басылымдарда туристік
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін жоғарлатуды талдау мәселелесі
қарастырылғаны мен олардың кемшіліктері кездеседі. Оған қоса оның
прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр.
Сонымен қатар отандық туристік кәсіпорындардың бүгінгі жай-күйі, жеткен
жетістіктері, кәсіпкерлікті жан-жақты дамыту мен оларға қолдау көрсету және
туристік кәсіпорындардағы кейбір мәселелер туралы түбегейлі іргелі
зерттеулер жеткіліксіз деуге болады. Ал бұл туристік кәсіпорындар
қызметінің нәтижелілігі мен экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің
экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді. Сондықтан да, туристік кәсіпорын
қызметінің нәтижелілігін жоғарлатуды талдау мен жоспарлауды зерттеудің
маңыздылығы дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анықтаумен
негізделеді.
Дипломдық жұмыс мақсаты – Майбалық С демалыс үйі негізінде туристік
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін жоғарлатуды талдаудың теориялық және
әдістемелік негіздері туралы мағлұмат беру мен туризмді ұйымдастыру мен
жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы – Туристік кәсіпорындар өздерінің батыс
базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік деңгейлерін жоғарлату,
тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер
қойылған:
- туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін талдаудың маңызы мен
мәнін ашып көрсету;
- туристік кәсіпорынның жұмысының нәтижелілігін талдаудың әдістерін
анықтау;
- Майбалық С негізінде туристік кәсіпорынның қызметін талдау мен
қызметін ұйымдастырудың қазіргі бағыттарын қарастыру;
- туристік кәсіпорынның қызметінің нәтижелілігі мен оны ұйымдастырудың
тиімділігін анықтау;
- туристік кәсіпорынның жұмысының тиімділігін арттыру жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары,
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР заңдары, Майбалық С демалыс үйінің жарғысы, жылдық есептері, отандық
және шетелдік экономист-ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу
еңбектері, мерзімдік және ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік объектісі ретінде Майбалық С демалыс
үйінің қызмет көрсету прейскуранты, талдаулары, осы тақырыпқа сай
мәселелерді қозғаған зерттеу материалдары басшылыққа алынды.
1. Туристік кәсіпорын жұмысының даму тенденцияларының тарихи экономикалық
алғышарттары
1.1 Шаруашылықтың даму жүйесіне туризмнің тигізетін экономикалық әсері
Адамдар әр уақытта да сапар шеккен. Өз тайпаларының, алыс ормандар,
теңіздер мен өзендер айналасында саяхаттаған. Антикалық саяхатшылар
Солтүстік Еуропаға, Британияның жұмбақ аралдарына, Египетке, бұлар туралы
мифтер мен ертегілер жаза отырып, жол салған. Ортағасырлық қаһармандық пен
бақыт іздеген серілер саяхаттаған. Ашылған ұлы географиялық жаңалықтар
маңызды саяхатшыларға қатысты: Васко да Гамма, Колумб, Кук, Лаперуз,
Магеллан және басқаларға. Бірақ бұл қазіргі түсініктегі туризм болған жоқ,
бұл туристерге қызмет көрсету мен сапарларды ұйымдастырумен айналысатын
салалық қызмет көрсететін туристік индустрия емес еді [1].
Қазіргі туристік қозғалысты әлімнің көптеген елдерінде ХХ ғасырдың
феномені деп атау қабылданған. Иә шындығында туризм қазіргі біздің көріп
отырғанымыздай бұқаралық және әлемдік масштабта,– бұл дәл осы ХХ адамдар
арасындағы гуманитарлық қарым қатынастың, техниканың дамуының арқасында
дүниеге келген балалар, қауіпсіздік қағидаларын сақтай отырып, барлық
әлемде саяхаттауға мүмкіншіліктерінің туындауының арқасында[2].
Бұқаралық туризм мен саяхатшылар ХҮІІІ ғасырдан бастап пайда бола
бастады. Жеке тұлғалардың әлемнің танымал астаналарына, теңіз жағалауына
жергілікті қонақжайлылықты көре отырып суларға бару – бұның барлығы қазіргі
туризмнің түп тамыры болып табылады. Бірақ сол бұрынғы уақыттарда туристер
өз беттерінше қандай бір ұйымдар мен фирмалардың көмегінсіз саяхаттаған.
Қазіргі туристік қозғалыстың негізін қалаушы ретінде Томас Кук
саналады. 1841 ж. жас ағылшын дін қызметкерімен (миссионер) алғашқы темір
жол арқылы 600 ден астам адамдардың қатысуымен Ланкастерден Долнгборугқа
дейін бұқаралық қыдыру ұйымдастырды. Томас Кук темір жол иесі болып
табылатын Мидленд рейлуэй фирмасының қожайындарымен келісе отырып,
көтерме бағамен 580 билетті жарты құнына сатуға көндіріп, 107 км
саяхаттауды қалайтын адамдарды апарды. Бұл оның туристік қызметінің,
сонымен қатар қазіргі туризмнің, туристік индустрияның бастамасы еді. 1847
жылы Кук қоғамы саяхат пен экскурсияға және шетелдерге арнайы билеттер
тарата бастады. Темір жол иелері де разы болды. Билет сатуды меңгере келіп
Кук церковьтан кетіп қоғамдық істерді ұйымдастыра бастады. Ол үшін бай
ағылшын топтарының Жерорта теңізіне саяхатын ұйымдастыру алғашқы акция
болды. 1848 жылы Кук Агенттігі мемлекеттік Британ компаниясы болды[3].
1852 жылы Кук Лондонға тұрақты тұруға көшіп келді және тарихта бірінші
рет туристік бюроның негізін қалады. Ол делдалдық ақша аударатын бірнеше
көлік фирмаларымен келісім – шартқа отырды.
1863 жылы Кук ұйымдастырылған халықаралық туризмнің бастамасын жасай
отырып, Швейцарияға сапар шеккен алғашқы топты ұйымдастырды. 1889 жылы
Парижде алғашқы әлемдік көрмеге Кук фирмасы 400 мың., қазіргі тілмен
айтқанда туристік путевка сатты. Сол жылдары қарапайым туристік маршрут
ағылшын колониясы Египет болды. Томас Кук Нилге саяхат жасау үшін 27
пароход және 800 кіші желкен қайығын сатып алды.
ХІХ ғасырдың соңында халықаралық арнайы вагондар қоғамының
бірігуінен кейін Кук фирмасы 53 елде 324 филиалы, 12 мың қызметкері бар
алпауыт концернге айналды.
Американдықтар Англиялықтардан қалғысы келмеді. Американ экспресс
(Амэксо) компаниясы сол кезде Кукқа халықаралық туризм идеясы туындаған
сәтте пайда болды. (Амэксо) барлық Құрама Штаттарға адам тасымалдайтын
үш компанияның негізінде болды. Алғашында (Амэксо) аралас агенттік болған
1918 жылдан бастап барлық құрылықта филиалдары бар таза туристік фирмаға
айналды[4].
Алғашқы халықаралық туристік ұйымдардың бірлестігі 1869 жылы Еуропада
негізі қаланған Қонақ үй қызметкерлерінің халықаралық ассоциациясы болды.
(1946 жылы 1921 жылы құрылған халықаралық қонақ үй одағының бірігуіне
байланысты Халықаралық қонақ үй ассоциациясы қайта құрылды - ХҚА).
Ол уақытта туризм негізінен жоғары қамсыздандырылған сыныпқа қол
жетімді және тек қана көлікпен қызметтер ұсынған және таратқан. Бұл әлі
бүгінгі күнгі ХХ ғасырдың феномені болған жоқ, бұл әлі қонақжайлылықтың
индустриясы болған жоқ еді. Бірақ та туризм біртіндеп дами берді[5].
Халықаралық туризм қоғамдық қатынастар дамуының белгілі бір сатысында,
халықтар арасындағы жоғары қарқынды және тұрақты экономикалық, саяси және
мәдени қатынастар базасында көтеріле бастады. Бұл халықаралық нарықтың
қалыптасу кезеңімен, халықаралық сауданың дамуымен және жаңа көлік
құралдарының пайда болуымен сәйкес келеді. Туризмнің бесігі қазірдің өзінде
туристердің жиі баратын аумағы болып қалып отырған, халықаралық туристік
байланыстардың басты ауданы Еуропа болып саналады. Еуропадағы туристік
қонақ үйлер құрлысының бастамашылары теміржол басқармасы болып саналады.
Теміржол желісі бойынша жолаушылар топтарын өсіру мақсатында оларға түрткі
бола бастады. Әр бір туристік ауданға яғни жергілікті анықталған табиғи
жағдаймен (климаттың, теңіздің және күннің жағымдылығымен, ыстық және
шипалы бұлақтармен, табиғат көрінісінің әсем кескіндемесімен, мәдени және
сәулет ескерткіштерімен) жолаушы –туристерді қабылдауды, таратуды және
тамақпен қамтамасыз ету қажет болды. Осылай туристік объектілерді салу
қажеттілігі пайда болды. Теміржолдар халықаралық туризмнің ары қарай
дамуымен байланысты барлық іс – шаралар мен жарнамаларды қаржыландыруды да
өздеріне алды.
Туризм үлкен түсім түсірді, және оның қарқынды дамуы барлық жергілікті
шаруашылық қызметі салаларының қызығушылығын тудырды. Бірақ туристік
сұраныстың қиыншылықтары мен өзіндік қыры олардың алдына жаңа біршама қиын
міндеттер қойды. Аталған туристік ауданда туристік маусым кезеңінде барлық
шаруашылық, коммуналдық – тұрмыстық қызметтердің жұмыс көлемі өсіп келе
жатқан қажеттіліктерге сәйкес келмеді. Мұны кеңейту қажеттілігі туындады ол
туристердің келуін өсіру есебінен яғни өз кезегінде жарнамалық және
ақпараттық қызметтердің, мәдени – ойын сауық объектілерді дамытумен жүзеге
асырылды. Туризмнің өсуімен бұл мәселелердің саны өсе берді ал оларды шешу
қиындай бастады. Күрделі туристік айналымда қарапайым шаруашылық ұйымдары
жаңа функцияларды атқара алмады, мұны жергілікті билік органдары да орындай
алмады. Мұның барлығы туризм саласында өз бетінше арнайы ұйым құруға негіз
болды. Олардың функциялары мен қызметтері қазіргі туристік агенттіктер мен
туроператорлар мен сәйкес келді[6].
Алғашында бұл ұйымдар әр түрлі аталды: көркейту қоғамы,
шетелдіктерді қабылдау қоғамы және т.б. Олардың құрыла бастауы ХІХ
ғасырдың ортасына тап келеді, бірақ олардың біршама кең дамуы Германияда,
Швейцарияда, Австралияда, Францияда және басқа елдерде ХІХ ғасырдың 70
жылдарынан кейін болды. Бұл ұйымдар кешенді туристік қызмет көрсетудің
(өнім) қалыптасуымен айналысатын қазіргі туроператорлар сияқты болды.
Жергілікті билік органдары да ұқсас қоғамдарды құрып, оларға көмектесті
қоғамдар биліктің өзі шешуге тиісті міндеттерді өздеріне алды, - келетін
туристік топтарды таратуды, тамақтандыруды, бос уақыттарын және т.б.
ұйымдастырудың қамын ойлауды үйлестіру. Туристік фирмалар қызметін
мамандандыру барысы тұрақты дамыды: біреулері туроперейтинг бағытын
қалыптастыра отырып, қызметтер пакетін өндіруге, жаң аумақтар ашуға,
туризмнің жаңа түрлерін жасауға өз күшін салса, басқалары турагенттік
ретінде дамып өз қызметтерін өткізуге көп көңіл бөлді. Ұзақ уақыт бойы
туризмде қандай бір ұйымдастырушылық нысан яғни мемлекеттік, қоғамдық және
басқа да болмады. Туристік аудандарда туризмді дамыту мен жандандырудың
жалпы процесі жүрді. Бірақ та бұл процесс барлық елдерде болған жоқ. Әр
аумақта ол өзіндік ерекшелікте даму жолын иеленді. Қазіргі уақыттағы
туристік дамыған елдер мен аумақтардағы, туристік кәсіпорындардың
ұйымдастырылу нысаны мен басқару құрылымындағы айырмашылық дәл осымен
түсіндіріледі. Туризм дамуында біршама кешірек және қиын деңгейде түрлі
деңгейде туризмді басқаратын мемлекеттік органдардың және де халықаралық
қоғамдар мен одақтардын талабының негізінде туындаған әр түрлі туристік
ұйымдардың қызметін үйлестіру қажеттілігі пайда болды.
1931 жылы алғаш рет қазіргі уақытта әрекет етіп жатқан Америкада
мемлекеттік деңгейде туристік қызметті жүргізуші туристік агенттіктердің
Американдық қоғамы (АСТА) пайда болды[7].
ХХ ғасырдың бірінші жартысында ұлттық және халықаралық туризм өз
саласына барлық жаңа елдер мен бағыттарды еліктіре отырып дамуын
жалғастырды. Бірақ та сол кезде әлі де туризм мен экскурсияға суда көңіл
көтеру, демалу мен емделу мақсатында қымбат тұратын сапар шегуге негізінен
халықтың қаймақ бетіндегі байларының өкілдерінің қолы жетімді болды. Сол
уақыттарда Францияда, Чехияда және Словакияда, Швейцарияның таулы
аудандарындағы халықаралық демалыс орындары сияқты туризмнің ұлттық
орталықтары құрылды.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс аралығындағы кезеңдерде елде
және шетелдерге туристік сапар шегу жаңа сипатқа ие болды. Ол қазір тек
қана сауықтыру мен көңіл көтеруге ғана емес сонымен бірге ескерткіш
жерлерге баруды, көз тартарлықтай тарихи – сәулетті жерлерді көруді
қалайтындарды ынталандыру мен таза танымдық мақсатта.
Халықаралық туристік қозғалыстардың басым бөлігі Еуропадан енген. Сапар
шегу Еуропада және басқа елдерде қалыптасқан туыстық байланыстардың
басымдылығымен ынталандырылды. Ол кезде әлі шетелдік туризм жалғыз адамның
сапар шегу сипатымен ерекшеленетін. Біртіндеп ұлттық туризм тәжірибесіне
туризм мен экскурсияның дамуы үшін материалдық жағдайлар жасау мен игеру
жөніндегі жұмыстар жүргізу, топтық сапар шегу, серуендеу мен саяхаттау
ендірілуде.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде халықаралық туризм көлемі күрт
кеміп кетті. Соғысқа дейінгі туризм деңгейіне 40-шы жылдардың соңында ғана
жетті. Бұл кезең туристік саяхаттың жандануы мен еуропалық мемлекеттер, АҚШ
пен Канада арасындағы алмасулармен сипатталады. Мексикада, Панамада,
Кубада негізінен АҚШ туристерінің есебінен туризм қарқынды дамып келе
жатыр. Шетелдік туризмге өз шекараларын және басқа да көптеген елдер ашуда
(Мысалы, Жапония) [7].
Осы кезеңді бұқаралық халықаралық туризмнің дамуының тарихындағы үлкен
өзгеріс деп атауға болады. 1958 жылы саяхаттау ара қатынасы мен дәстүрінде,
мүмкіншілігінде өзгерістерге толы оқиға болды – бірінші трансатлантикалық
авиациялық жолаушы рейсі жүргізілді. Бұл алыс қашықтыққа, қысқа мерзімде
сапар шегуге саяхаттың дамуына, сонымен бірге бизнестің дамуына үлкен әсер
етті. Әлем кез келген турист үшін қол жетімді бола бастады. Авиациялық
көлік адамдардың көп бөлігінің бұқаралық және демократиялық тұрғыда,
интернационалдық туризм жасай отырып, жылдам, алыс саяхаттауына септігін
тигізеді. Сол уақыт қазіргі уақыттағы ондаған миллион туристерді тартатын
айналымды индустрияның қалыптаса бастаған кезі. 50-ші жылдардан бастап
туристік байланыстар, саяхаттар мен алмасулар барлығы біршама беки және
кеңейе түсті. Туризмнің дамуы еуропалық батыстық мемлекеттердің арасында
арнайы келісімдерге отыруға септігін тигізді. Олар туристердің ірі-ірі
топтарын алмасуды қарастырды[8].
Бай жалғызбасты туристердің орынын халықтың ортаңғы тап өкілдері:
қызметкерлер, оқушы жастар, техникалық және ғылыми зиялылар
алмастырды.Туристік бизнестегі ірі кәсіпкерлер туризмнің бұқаралық
нысанының біршама дамуымен байланысты ірі табыс табуға ұмтылуда. Бұған
көліктегі, тарату құралдарындағы, тамақтанудағы және қызмет көрсетудің
басқа да түрлеріндегі техникалық прогрестің дамуы септігін тигізді.
Халықаралық туристік байланыстардың дамуында алмасулар мен саяхаттарда
нормативтік база қалыптастырудың мәні зор. Бұл жұмыс 50-жылдары басталған.
1963 жылы туризм және экскурсия бойынша БҰҰ Рим конференциясында1954
жылдардан енгізілген, осыған дейін әр түрлі елдерде түрліше аталып келген
турист түсінігінің халықаралық анықтамасы қабылданып және бекітілді.
Турист деген біртұтас ұғым халықаралық статистикалық есепті жүргізу
кезінде, туристік кеден құқығын анықтауда, сонымен қатар туристердің түрлі
топтарына көліктік жеңілдіктер ұсыну кезінде және т.б. негіз болып
табылады.
Турист – бұл табыс табу мен тұрғылықты жерін өзгертуден басқа өзінің
тұрғылықты жерінен тысқары жерде 24 сағаттан кем емес (24 сағаттан төмен –
серуендеуші) кез келген мақсатта саяхаттаған тұлға.Аталған анықтамаға
сәйкес туристер мынадай мақсатта: отбасымен және діни себептермен қызметтік
іссапарларға, съездерге, конференцияларға, симпозиумға, демалыстарға,
емделуге, көңіл көтеруге, оқуға сапар шегуші тұлға, және де теңізге
саяхаттаушы тұлға. Ол саяхаттау мақсатының әртүрлілігін және туристік
қызмет көрсетуді саралаудың қажеттілігін көрсетті[9].
Қазіргі уақыттағы ең тартымды әлемдік сипаттағы халықаралық туристік
ұйым, ресми туристік ұйымдардың үкіметтік емес халықаралық одағы базасында
1975 жылы қайта құрылған. Ол Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) деп аталады
және БҰҰ қарамағында қызмет атқарады. ДТҰ құрамына 134 ел мен туризм
жөніндегі ұлттық министрліктер ұсынған территориялар (оның ішінде
Қазақстан), сонымен қоса мемлекеттік және жекеменшік туристік құрылымдар
кіреді. ДТҰ бас ассамблеясымен оның маңызды іс шаралары – екі жылда бір рет
жүргізіледі. ДТҰ жарғысы 1975 жылы 27 қыркүйекте қабылданған. 1979 жылдан
ДТҰ бас ассамблеясының Торремолиностағы (Испания) ІІІ сессиясының шешімімен
бұл күн Дүниежүзілік туризм күні ретінде аталып өтеді. Алғаш Дүниежүзілік
туризм күні 1980 жылы Бейбітшілік пен өзара түсіністікті қамтамасыз етуге
және мәдени мұраны сақтауға туризмнің қосқан үлесі ұранымен өткізілді.
1980 жылы 10 қазанда туризм жөніндегі дүниежүзілік конференцияда (Филиппин,
Манила қаласы) әлемдік туризм жөніндегі Манила декларациясы қабылданған
болатын. Ол туризм ұғымының халықтың өмірінде маңызды мәні бар, мемлекеттің
өмірінде және олардың халықаралық қатынастарында әлеуметтік, мәдени, білім
және экономика салаларында тікелей әсер ететін қызмет екенін айқындап
берді. Халықаралық туризмнің нормативтік базасын жетілдіру мәселесіне 1985
жылғы 17-26 қыркүйектегі ДТҰ бас ассамблеясының ІҮ сессиясы (София қаласы)
арналды. Ол туризм хартиясы мен турист кодексінде тіркелген халықаралық
туризмнің қағидаларын салтанатты түрде атап өтті. Аталған құжаттарды
дайындау кезінде ДТҰ сарапшылары БҰҰ Жарғысын (§ 1, 3 бап), 1948 жылғы БҰҰ
Бас ассамблеясымен қабылданған адам құқығы жөніндегі жалпыға бірдей
декларацияны (24 бап), және 1966 жылы БҰҰ Бас ассамблеясымен қабылданған
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакты басшылыққа
алды[10].
Бұл екі құжат, күмәнсіз гуманитарлық, прогрессивті сипатқа ие және
туристер алмасу мен сапар шегудегі туристік қозғалыстардың барлық
субъектілеріне дұрыс қатынас жасауға септігін тигізіп қана қоймайды,
сонымен қоса ұлттар мен ұлыстарды жақындастыруға, өзара түсіністікке
талпынуға және де ұлттардың бірін бірі сыйлауына бүгінгі күні әлемдік
туризмнің дамуы үшін маңызды база тіпті бағдарлама болып табылады.
1994 жылы 14 қарашада Жапониядағы туризм жөніндегі министрлердің
дүниежүзілік конференциясында туризм саласында тағы да бір маңызды
халықаралық құжат – қазіргі кезеңдегі мемлекеттердің және халықаралық
қатынастардың дамуы үшін туризмнің маңыздылығына тағы да бір көңіл аударған
туристік декларация.
70 жалдары халықаралық туризм дамуының жалпы көлемінің басым бөлігін
Еуропа – 72,6 % және Солтүстік Америка 18,3% жуығын алды. Халықаралық
туризмнің 9,1% ғана әлемнің барлық басқа аумақтарына тиесілі болды. Бұл
қарқын 80 жылдарда да сақталды[11].
1985 жылы Еуропаға келген барлық 300 млн шетелдік туристердің 70,3%
тиесілі болды. Оларға қызмет көрсетуден түскен валюталық түсім 58,9 млрд.
долларды құрады.
90 жылдары еуропалық туризмнің басымдылығын сақтай отырып, Азия және
Оңтүстік Америка құрылықтарында, Австралия мен Жапонияда қарқынды дами
бастады. 90 жылдардағы туристік келушілерді үлестік бөлу келесідей мәнде
көрініс тапты: Еуропаға 58,7%, Америкаға-19,5%, қалған өңірлерге 21,8%
(оның ішінде: Шығыс Азия Тынық мұхит аумағына – 15,2%, Африкаға – 3,3%,
Таяу Шығысқа – 2,5, Оңтүстік Азияға – 0,7%) келеді.
Туризмнен валюталық түсім әлем бойынша 1996 жылы 420 млн долларға
жетті, оның ішінде: Еуропаға – 214,47 млн доллар., Америкаға – 106,38 млн.
доллар., Таяу Шығысқа – 8,24 млн доллар., Оңтүстік Азияға – 3,9 млн доллар
тиесілі[11].
1999 жылғы соңғы статистикалық мәліметтер әлемдік туристік
қозғалыстардың тоқтаусыз дамуын көрсетеді. 1999 жылғы шетелдерге
саяхаттаушы туристердің саны 657 адамды құрады. Туризмнен табыс 455 млрд
долларды құрады.
ДТҰ статистикалық мәліметтеріне сәйкес соңғы онжылдықтар шамасында
халықаралық туризм көлемінің тұрақты түрде өсуі байқалады. Орташа
дүниежүзілік туристік бизнес әлемде және аумақтарда уақыт уақытымен болып
жатқан дағдарыстарға қарамастан жылына 3-4% өседі.
Жалпы алғанда әлемдегі туризмнің ХХ ғасырдың соңы ХХІ ғасырдың
басындағы өсуі мен дамуы тұрақты деп қабылдауға болады. 1997, 1998 жылдары
Азия аумағындағы болған бірқатар экономикалық дағдарыстармен түсіндірілетін
туристік қозғалыстардың дамуындағы кейбір құлдыраулар болса дағы жылына
саяхаттаушы туристердің саны орташа 4% өсті.
Аталған кезеңдегі туризмнің дамуын талдай отырып мамандар туризмде
болып жатқан және оның дамуын баяндайтын екі тенденцияны атап көрсетеді:
жағымсыз жағдайларда туризм көлемдерін тез арада қалпына келтіру және
сыртқы экономикалық және саяси факторлардың әсері.
Соңғы кезеңде Африка (9%), Таяу Шығыс (17,5%), Шығыс Азия және Тынық
Мұхит аумағы (8,5%) сияқты аумақтарда туризмнің өсу қарқыны басып озғаны
байқалады, бұған қоса Еуропада өсу қарқыны (1999 ж. 1%) өте төмен.
Сондықтан Еуропа келушілердің саны бойынша (1999 жылы 385,9 млн адам)
алғашқы абсолюттік көлемін сақтауда. Мұндай қарқын соңғы уақытта аумақ
аралық бәсекелестіктің айқын байқататын қызмет көрсету стандарты жоғары
жаңа демалыс орындарының пайда болуы ескі туристік аумақтарды өз
стандартына тартуға, аумаққа туристердің келуіне бәсекелестік күресте жаңа
сапалы жолдарды іздеуге мәжбүр қылып, барлығы үшін объективтік жағдай
туғызуда[12].
Әр аумақ, демалыс орыны қосымша туристік топтарды тарту мақсатында
туристердің өзін өз үйіндегі сияқты сезініп, демалуы мен саяхаттауы үшін ең
жақты жағдайлар жасауға талпынады. Туристер үшін саяхат және демалыс
орындарында да (стендтер, жол көрсеткіштер, объектілердің белгілері және
т.б.) каталогтағы сияқты түсінікті және жеткілікті ақпарат маңызды рөл
атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйым туристік ақпараттарды жүйеге салу мәселесіне
бірнеше рет тоқталды. 1986 Жылы Еуропалық қоғам Министрлер Кеңесімен қонақ
үй үшін ақпараттарды стандарттау жүйесі қабылданды. Ол еуропалық елдерде
және кейбір елдердің өзге де аумақтарында қолданылатын көптеген
пиктограммалардан (стилге келтірілген суреттер) тұрады, мысалы Р белгісі,
автокөлік тұрағын көрсетеді.
Бұл жүйе ыңғайлы және бірқатар артықшылықтары бар. Бұл басқаруға жеңіл
объективті, жеткілікті ақпаратқа толы және тұтынушылардың құқығын қорғау
жөніндегі іс жүзіндегі заңнамалардың қолдану арқылы бақылауға алу
түсінбеушіліктерді болдырмайды. Бұл жүйе қонақтардың келуін жеңілдету үшін
еуропалық елдерде (қонақ үй аулаларында, ресторанның дәліздерінде,
көшелерде) кеңінен қолданылады. Бұл жүйе сонымен қоса Еуропалық одақ және
кейбір басқа елдердің каталогтарында қолданыс тапқан[13].
Бірақ та бұл жүйе біртұтас емес. Жастар турбазасы халықаралық
федерациясымен ақпараттардың қол жетімділігі мен жеңілдігі үшін өз шартты
белгілері дайындалған және қолданылады.Басқада жүйелер бар мысалы
корпорациялық ақпараттық графикалық жүйе.
Бүкіләлемдік туристік ұйыммен туризм үшін біртұтас әлемдік бірізге
салынған ақпараттық графикалық жүйе құруға ұмтылыс жасалған. Бірақ қазіргі
уақытқа дейін ондай жүйе жасалмаған, әлемнің түрлі елдерінде белгілі бір
объект түрлі шартты белгілермен белгіленеді, мысалы бақтар мен парктері
ағашпен және қашамен белгіленуі мүмкін. Бірақ барлығында көпшілік
жағдайларда көптеген ақпараттық жүйелердің пиктограммалары барлығына
түсінікті тіпті оларға екі –үш тілде қысқаша анықтама беріледі.
Сондықтан да туризмде ақпараттық жүйені қолдану жалпы қабылданған
тәжірибе. Барлық жүйелер мен пиктограммалар тілдік мәселелерді шешуге
көмектеседі: қонақ үшін қандай елге бармасын осы жүйенің көмегімен қажетті
ақпараттарды тауып және оны ештемеге тәуелсіз түсінуге біршама жеңілдік
келтіреді; туристік кәсіпкерлер үшін бұл жүйелер шетелдік әріптестерімен
жалпы тіл табысуына көмектеседі. Бастысы туристерді кез - кез келген елдегі
нақты анықталған белгілер жүйесі туралы ақпараттандыру мен назарын аудару
және олардың негізгі мәнін айқындау керек.
ДТҰ қанша ғасырлардан бері қызметінің нәтижесі ретінде халықаралық
туризмдегі кейбір негізгі мәселелерді жүйелеу мәселесіне жаңа ғана
келгенді. Сонда да жұлдызы немесе басқа да категориялары бойынша қонақ
үйлердің бүкіләлемдік әмбебап топтастыру жоқ және болуы мүмкін емес.
Көптеген елдерде соның ішінде Қазақстанда жұлдыздар бойынша
топтастырудың ұлттық жүйесі бар. Мысалға Грецияда қонақ үйлерді ұлттық
топтаудың әріптік белгілері (А, В, С), ал Үнді мемлекетінде балдық жүйе
бар.
Сонымен қоса әлемде бір қонақ үй корпорациясы шеңберінде әрекет ететін
(мысалы, Холидей Инн, Мариотт және басқа) корпорациялық топтау жүйесі
кеңінен пайдаланылады.Олардың көпшілігі жұлдызды, бірақ қонақ үй
категориялары бойынша әртүрлі стандарттары мен талаптары бар[14].
Халықаралық туристік қоғамдастық туризмнің дұрыс, әлеуметтік-
гуманитарлық тұрғыда дамуына көп атсалысады. Осы мақсатта 1999 жылы
қыркүйектің соңында Сантьягода өткен ДТҰ 13-ші сессиясында жаңа Туризмнің
халықаралық этикалық кодексі қабылданды. Оның мақсаты жаңа ХХІ ғасырдағы
туризм саласының дамуын дұрыс бағытқа салу мен туристік топтардың көбеюіне
септігін тигізу.
Туризм бұрыннан бері жалпы қоғам дауында маңызды рөл атқарады. Таяу
жылдарда оның әсері күшеюі мүмкін, - деп мәлімдеді ДТҰ 13-ші сессиясында
ДТҰ президенті Франческо Франжиалли. Бірақта, ДТҰ санап отырғандай осы
саланың қарқынды дамуының оң және қайшылықты салдары болуы мүмкін. Қосымша
жұмыс орындарын құру мен қолөнер тауарларының өтуіне бірлесіп әрекет ету –
туристік саланың нақты жетістігі. Сонымен берге туристік инфрақұрылымның
қарқынды дамуы қоршаған ортаның жағдайына байланысты қайшылықты болуы
мүмкін, шетелдік туристердің елінен тысқары жерлерде өзін үйіндегі сияқты
сезінуі үшін қабылдаушы елдер мәдениетін стандартқа келтіруге талпынады.
Кодекс қолөнер мен сувенирлік бұйымдарды стандарттауға жол бермеу
керектігін түсіндіреді өйткені туристер үшін жаңа жерлер әрқашанда қызықты
болуы керек.
Халықаралық туризмде көптеген туристік кәсіпорындар әрекет етеді (қонақ
үйлер, туроператорлар, турагенттер, көлік компаниялары және т.б.). Олар
нарықта көпшілігі ұсақ және орташа кәсіпорындар, сонымен қатар ірі
корпорациялар түрінде ұсынылған. Кез келген басқа салалар сияқты
халықаралық туризмнің қызмет бағытын айқындауда, қызмет көрсету мен алдынғы
қатарлы технологиялардың жоғары стандарттарын құру мен таратуда ірі
компаниялар мен корпорациялардың әсері күшті. Қонақ үй тізбектерінің
қатарына барлық әлем бойынша өзінің филиалдары мен франчайзингтік
кәсіпорындарын таратушы және көптеген елдер мен қалаларда өз агенттері бар
туроператорлар нарықтық саясатты жасайды. Туристік нарықтың дамуына сонымен
қатар туроператорлар мен турагенттердің тәуелсіз ассоциациялары мәнді әсер
етеді.
Соңғы кезеңнің ерекше сипаты шетелдік туристік нарықтардағы жекелеген
компаниялардың капиталдарының белсенді еніп кетуі болып отыр.
Ал капиталдардың еркін қозғалысын қарастыратын Еуропаға біртұтас
нарық енгізу процесі әліде интенсивті.
Әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай сонымен қоса ұлттық
туристік нарықтың дамуына мемлекеттің қатынасына байланысты туризм әр елде
түрліше дамуда. Әлемдегі адамдар ең көп баратын елдер 1.1 кестеде
ұсынылған. Бір қызығы адамдар ең көп баратын ондаған елдің туризмнен
бәрінен көп пайда тапқан елдердің рейтингтерінде айырмашылықтар бар (1.2
кесте). туризмнен кіріс көлемі бойынша дәстүрлі көшбасшы АҚШ келушілердің
саны бойынша үшінші орынға ғана тұрақтаған. Сонымен бірге Франция
келушілердің саны бойынша тұрақты көшбасшы, табыс көлемі бойынша үшінші
орынды иеленеді. Көшбасшылар санына кірмеген, бірақ келушілердің сананың
жақсы өсімімен тіркелген елдер – Египет (өсімі +39,7%), Марокко (+21,8%),
Зимбабве (+17,3%) және Аргентина (+22,8%).
Кесте 1. Туристер ең көп келген әлем елдері (2008 жылдың мәліметтері)
Елдер Келушілердің саны, млн 2007ж., өсім %
Франция 81,5 +5
Испания 59,0 +9,8
АҚШ 52,0 +2,1
Италия 40,6 +4,1
Қытай 35,0 +9,9
Ұлыбритания 27,7 +1
Мексика 25,5 +3,3
Канада 21,6 +4,4
Польша 20,9 -2,2
Австрия 19,6 +2,7
Ақпарат көзі: Туринфо. 2008 №5 1-8 ақпан.
Кесте 2. Туризмнен кіріс бойынша көшбасшы елдер (2008ж)
Елдер Кіріс млрд АҚШ долл. 2007ж., өсім %
АҚШ 75,5 +5
Испания 30,2 +9,8
Франция 27,7 +7,1
Италия 38,6 +4,1
Ұлыбритания 25,0 +1,9
Германия 12,7 -1
Қытай 18,5 +15,3
Австрия 15,6 +0,9
Канада 11,9 +9,8
Мексика 9,6 -0,7
Ақпарат көзі: Туринфо. 2008 №5 1-8 ақпан.
Туристік саланың дамуына әсер ететін факторлар. Шаруашылықтың барлық
салаларымен дерлік өзара әрекеттесетін және миллиондаған адамдардың
жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ететін, орасан зор материалдық базалық
мүмкіншілігі бар туризм индустриясы көптеген елдерде тұрақты даму алуда.
Бүгінгі күні туризм жиынтық табыс бойынша әлемде мұнайдан кейін екінші және
жұмыс орынын ұсыну бойынша әлемде бірінші орын иеленеді[14].
ХХ ғасырдың екінші жартысы екінші жартысы мен қазіргі кезеңдегі
туризмнің қарқынды дамуының негізгі себептері:
Саяси. Планетаның негізгі бөлігі бейбітшілік қарым – қатынастарға түсе
бастады, ал бейбітшілік туризм дамуының қажетті шарты.
Экономикалық. Экономикасы дамыған елдердегі халық табысының өсуі
олардың саяхаттауға ақшаларын жұмсауға мүмкіндік берді. Осыған ұқсас
жағдайлар қазір дамушы елдерде де болып жатыр.
Әлеуметтік. еңбек процесін күшейтуге байланысты жұмысшыларда, сонымен
қоса барлық адамдарда техникалық прогресс пен урбанизация себебі бойынша
психологиялық салмақ өсуде. Дамыған елдерде демалыс және каникулды
кезеңдердің орташа ұзақтығы және адам өмірінің орташа ұзақтығы өсуде.
Бұлардың барлығы демалу мен саяхаттауда сұраныстардың өсуін
қанағаттандыруға мүмкіншілік тудырады.
Мәдениет пен білімді тарату. Мәдени деңгейді көтеру әрқашанда өз
өлкеңді және отаныңды басқа қалықтар мен өркениеттерді тануға деген
қызығушылықты тудырады және арттырады.
Көлік дамуының жетістіктері. алыс жерлерге қысқа уақыттарда бару
мүмкіншілігі өсті. туристер мен жүргіншілер үшін барлығы толық жабдықталған
болып келетін көлікке сервистік қызмет көрсету стандарттары жетілдірілуде.
Ақпарат құралдарының дамуы. Туризм дамуының өзіндік ерекшеліктеріне
қарай демалу мен саяхаттау орындары туралы туристердің ақпарат алу
мүмкіншіліктерінің маңызы зор. Баспа бұқаралық ақпарат құралдарының, радио,
теледидар, компьютерлік жүйелердің дамуы туризмде пайымдау мүмкіншілігін
кеңейтті, сонымен бірге саяхатты ұйымдастыру мәселесін шешуді жеделдетті.
Бұдан басқа маркетинг негізінде жетілдірілуші жарнама технологиялары да
туризм дамуына оң әсерін тигізуде.
Қазіргі уақытта мамандар туристік мұқтаждықтардың қалыптасуына яғни,
туристік орталықтар мен туристік кәсіпкерліктің ұтымды қызмет бағытын
айқындауға әсер ететін факторлардың бес тобын атап көрсетеді:
1. Табиғи факторлар – туристерге қол жетімді табиғат байлақтары
(демалыс орынының географиялық жағдайы, климаты, флора, фауна, суға
жақындығы, тартымды, әсем де жайлы табиғи объектілері және басқа).
2. Әлеуметтік – экономикалық факторлар – демалыс орынының дамуы (елдің
экономикалық және мәдени даму деңгейі, тілі).
3. Туристік индустрияның материалдық базасы – эстетикалы талғам мен
ыңғайлылығы тұрғысынан алғанда туристердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру
үшін жерге салынған құрлыстар (қонақ үйлер, тамақтану кәсіпорыны, спорттық
– курорттық ғимараттар және т.б.) Материалдық база объектісінің сәулеттік
шешімі, жайлылық деңгейі, оның ұлттық ерекшелігі мен қоршаған архитектураға
немесе табиғатқа, мәдениетке, және де туризм түріне сәйкестігі.
4. Демалыс орынының инфрақұрылымы – туристік индустрияның
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қажетті жерүсті және жерасты ғимараттары
(коммуникация, подъезд жолдары, жарық түсіру, пляждар, тұрақтар, бақтық –
паркті шаруашылық және т.б.).
5. Туристік ұсыныстар (қонақжайлық ресурстар) туристік орталықтың
мәдени байлығы. Туризмде қонақжайлылықтың мәні зор. Туризм жетістігіне
септігін тигізеді: туристік орталықтағы өнер, мәдениет, музыка, театр.
Қонақжайлылық ресурс ретінде фольклорлық мерекелер, ұлттық өнер галереясы,
фестивалдар және басқа көптеген туристерді тартуға, қызықтыруға септігін
тигізетін, соның ішінде экскурсиялық, танымдық, спорттық, ойын – сауық,
курорттық, демалыс арасындағы үзілістік ұсыныстар.
Әлемдік туризм жеткілікті интенсивті дамуда. Бұған орай туризмде жоғары
бәсекелестік қалыптасуда. Сондықтан кәсіпкерліктің дамуы мен жетістігінің
факторлары барлық туристік кәсіпорындардың қобалжуын тудырып отыр. Мамандар
туристік қызмет көрсетудің бәсеке қабілеттілігіне әсер ететін жеті факторды
бөліп көрсетеді:
1) сапа;
2) сенімділік;
3) қауіпсіздік;
4) бағаларын ақтайтын болуы;
5) тұтынушыларды сегменттеу;
6) бағаны маусымдық ыңғайластыру;
7) ыңғайға келтірілген жеңілдіктер жүйесі
Сапа – негізгі факторлардың бірі, онсыз сұраныс пен клиент болмайды.
Сапа – кешенді сипатқа ие, туризмде біршама күрделі өлшем. Туристік өнімге
қатысты алатын болсақ, онда сапа түсінігінің тар мағынасына кіреді: әрбір
жекелеген қызметтердің тұтынушылық сапасы, қызмет жиынының саяхат түрі мен
типіне сәйкестігі, қызмет көрсету бағдарламалары мен технологияларының
оптималдылығы, барлық қызметтің теңдей қызмет көрсетуге сәйкестілігі және
т.б.
Сенімділік – жарнама мен ақпараттағы қызмет көрсетудің нақты
сәйкестілігі. Клиент қызмет көрсету уақытына төлеген ақысына сай қызмет
көрсетілетініне сенімді болуы тиіс. Қызмет ұсыну бағдарламасындағы кейбір,
түрлі оның ішінде объективтік себептер бойынша болуы мүмкін өзгерістер
қызмет көрсету стандарттарын сақтай отырып кепілдік берілуге тиіс және
шекті жағдайларда сәйкесінше өтемақы төлену керек.
Қауіпсіздік – саяхаттау мен демалу түрі мен бағытына үлкен әсерін
тигізетін маңызды кезең. Қауіпсіздік туризмде туристік қызмет көрсетуді
жоспарлау кезінде ескерілуге қажетті көптеген факторларға байланысты (саяси
жағдайға, қоршаған ортаның жай – күйіне және басқа). Туристердің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар жүйесіне кіреді: туристік
орталықтардағы табиғи және техногендік апаттармен байланысты туристер үшін
тәуекелдерді болдырмау; эпидемиологиялық, бактериологиялық және басқа да
медициналық тәуекелдерді ескерту мен сәйкесінше формалдылықтарды сақтау;
тасымалдау уақытында туристердің қауіпсіздігін ұйымдастыру; саяхаттауда
туристерді сақтандыру, сонымен қатар туристік ұйымның жауапкершілігін
сақтандыру; арнайы туристік полиция мен секьюрити құру. Және туристерді
болуы мүмкін тәуекелдер, оларды ескерту ережелері туралы, және де олардың
қауіпсіздік кепілдіктері туралы толық ақпараттандырудың маңызы зор болып
табылады.
Бағаларын ақтайтын болуы. Баға қызмет және қызмет көрсету деңгейіне
сәйкес келуі тиіс. Баға қалыптастыру кәсіпорынның нарықтық саясатының
біршама маңызды мәселесі болып табылады. Өйткені туризмнің көпшілік
бөлігінде тауар таңдау бағасы бойынша анықталады. Баға бәсекелестігі баға
мәселесінде тұтынушылардың назарын өсіреді.
Тұтынушыларды сегменттеу. Туристік қызмет көрсетулер мен қызметтер
туристердің анықталған мақсатты топтарына бағытталуына (жастар, жасы жеткен
адамдар, бай және онша бай емес адамдар, балалары бар ата – аналар,
спортшылар және т.б.) және анықталған топтың мұқтаждығына негізделген болуы
тиіс. Түрлі мұқтаж топтардың қажеттіліктерінің айырмашылықтары бар,
туристік өнім бірыңғай болуы мүмкін емес. Керісінше ол дифференцияланған,
әр түрлі және нақты мұқтаж топтарға тура бағытталуы тиіс[15].
Бағаны маусымдық ыңғайластыру туризмде қажетті, яғни бұл қызмет саласы
үшін сұраныстың маусымдық тербелісін сипаттайды. Маусымы емес кезеңдерде
тұтынушыларды тарту мен жылдың әртүрлі кезеңдерінде келуші туристерді
теңестіру мақсатында маусымдық сұранысқа байланысты бағаны ыңғайластыру
қажет.
Ыңғайға келтірілген жеңілдіктер жүйесі – балаларымен саяхаттаушы
отбасылар үшін жеңілдіктер жоспарында ерекше таратылған турларды тарту үшін
өте тартымды фактор. Сонымен қоса туризмде ыңғайластырылып немесе
қыстырылып қолданылатын жалпы әр түрлі жеңілдіктер қатары ұсынылған: алдын
ала тағайындалған, қайтадан жүгінген топтық турларға, сонымен қоса тұрақты
клиенттерге және т.б.
Аталған факторлардың есебінен туристік кәсіпорынға өз қызметін
жоспарлау кезінде туристердің тұрақты сұранысын пайдалануға және бәсекеге
қабілетті болуға септігін тигізеді.
Туризмнің қазіргі қоғамда алар орыны ерекше. Адамдар, аумақтар,
мемлекеттер өміріндегі және халықаралық өмірдегі туризмнің мәнін бүгін
бағалау мүмкін емес. Ол көптеген елдерде танылған және халықаралық туристік
форумдардың құжаттарымен бекітілген.
Туризмнің қоғам өміріне әсерінің үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге
болады: экономикалық, әлеуметтік, гуманитарлық.
Туризмнің экономикалық маңызы. Туризм қоғамның экономикалық
проблемаларын шешуде мәнді әсер етеді. Шетелдік туризмнен түсетін табыс
қара және түсті металды халықаралық сатудан түсетін табыстан екі есеге көп
екендігі белгілі. Туризмнен түсетін табыс дамып келе жатқан аумақтардың
экономикасын көтеруге септігін тигізеді.
Туризмнің экономикалық әрекеттестігі өзінің түрі мен бағыты бойынша
біршама үйлеспейді. Мысалға, мемлекетке туризмнің рецептивті (қабылдаушы)
түрі көбірек экономикалық тиімділік әкеледі, жіберуші елдер үшін туризмнің
экономикалық маңызы көп төмен. Бірақ та жіберуші туризмнің дамуы оның
барлық тиімділіктерін бағалауға мүмкіншілік береді және туризмнің
жергілікті және рецептивті түрлерінің даму тиімділігін түсінуге
әкеледі[16].
Туризм дамып келе жатқан аумақтарға, қоршаған инфрақұрылымға, сонымен
бірге тұтынушылар нарығына және басқа да кәсіпкерлік қызмет салаларына
экономикалық әсерін тигізуге ықпалды.
Туризмнің экономикалық әрекеттестік салаларын қарастыратын болсақ.
Кәсіпкерлік саласы. Кез келген кәсіпорынды құру тиімділікке әкеледі,
кәсіпорын клиенттерге - өнімдері мен қызметтерін; жұмысшылар мен
қызметшілерге – еңбек ақы мен басқа да төлем түрлерін; акционерлерге
(иелеріне) – түсім; мемлекетке (аумаққа) – салықтар мен өтемдер ұсынады.
Бұлардың барлығы туристік фирмаларға да қатысты. Мұнымен қоса ол оны
құру барысында үлкен инвестицияны талап етпейді, оның есесіне
қаражаттарының біршама жоғары айналымдылығы мен жоғары рентабелділікке
қатысты. Бірақ туризмде негізінен рецептивті де капитал салымын көбірек
талап ететін қызмет көрсететін кәсіпорындар (қонақ үйлер, мейрамханалар,
көлік кәсіпорындары мен компаниялары) ерекше маңызға ие. Мұндай
кәсіпорындардың пайда болуы капитал салымдарының әртүрлі түрлерін әкелді.
Көптеген компаниялар мына схема бойынша дамып жатқанын аңғаруға болады:
турагенттік → туроператорлық компания → капитал сиымды өндіріс (мысалы
қонақ үй, мейрамхана және т.б.) – бұл капитал жинау мен оны интегралданған
туристік өндірістің дамуына инвестициялау[17].
Тұтынушылар саласында. Туризм тұтынушылар сұранысының жаңа нысанын
өмірге әкеледі – келуші туристердің, сан қилы тауарлар мен қызметтерге
сұранысы тұтынушылардың сұрауына сәйкес ұсынылатын жергілікті өнеркәсіп
санын өсіреді. Туристік қозғалыстар арқылы қалыптастырылған тауарлар мен
қызметтер кешенінің жиынтығына сұраныс осы тауарларды өндіруді талап етеді.
Сондықтан туризм тұтынуға арналған заттар шығаратын саланың дамуына белгілі
дәрежеде әсерін тигізеді. Оның арқасында тұтыным тауарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Туристік кәсіпорын жұмысының даму тенденцияларының тарихи экономикалық
алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.9
1.1 Шаруашылықтың даму жүйесіне туризмнің тигізетін экономикалық
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Туризм саласындағы туристік кәсіпорындар және олардың
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1.3 Туристік кәсіпорын жұмысының дамуының алғы шарттары мен
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2. Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін арттыру проблемалары мен
эксперимент – тәжірибе жұмыстарының маңыздылығы ... ... ... ... ... ...5 1
2.1 Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін дамытудың экономикалық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.2 Жүргізілген эксперимент–тәжірибе жұмыстарының барысы мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.3 Туристік кәсіпорын жұмысының болашақтағы даму
тенденциялары ... ... ...63
3. Еліміздегі туристік кәсіпорындар жұмысын дамытудың жолдарын анықтау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...79
3.1 Еліміздің туристік өнімдері және олардың мүмкіндіктерін
арттыру ... ... ... .79
3.2 Еліміздегі туристік кәсіпорындардың ерекше келбетін
қалыптастыру ... ... .83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Қалданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...95
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін
жоғарлатуды зерттеудің маңыздылығы туристік кәсіпорындардың қазіргі уақытта
ел экономикасы дамуының негізгі факторының бірі болып табылатындығымен
анықталады.
Туристік кәсіпорындар қызметі қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтік оң нәтижелерге жетуіне ықпал етеді және нарықтық экономиканың
маңызды құрылымының бірі ретінде сипатталады. Экономикалық жүйенің бүгінгі
жағдайы мен болашағы, тиімді жұмыс істеуі және дамуы кәсіпкерлік сектордың
қызметіне тікелей байланысты. Қазіргі жағдайында кәсіпорынның
өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қызметінің
тұрақтылығы болып табылады. Ол өзінің ұйымдастырушылық, делдалдық қызмет
көрсету функцияларын тиімді жүзеге асыра отырып, өз қызметін жасау мен
сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қызметтік ресурстары
жағдайын көрсете отырып, халықтың – туристердің қажеттілігін қамтамасыз
ететін сапалы қызмет көрсету мен қоғамдық өнімнің айналымы мен өндіріс
тиімділігін арттыру арқылы, экономиканың дамуына ықпал етеді.
Туристік кәсіпорындардың экономикадағы рөлі кәсіпорындардың тиімді
жұмыс істеп, алга қарай қарқынды дамуын талап етеді. Қазақстандағы туристік
кәсіпорындар өздерінің батыс базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік
деңгейлерін жоғарлату, тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы
бәсекелестік қабілеттілігін арттыруға тырысады. Бұл үшін туристік
кәсіпорындардың ролін арттырып, ынталандырудың мәні – шығынды аз жұмсап,
жоғары деңгейде тиімді жұмыс істеу, қызмет көрсету барысында сұранысты
толық қанағаттандыру, өз қызметін тұтынушылардың өрісін кеңейту мен
қызметін ұйымдастыруды жақсарту және оның өзіндік құнын төмендетудің маңызы
ерекше болып табылады.
Туристік кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін бағалау, объективті,
ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе
ұйымдастырушылық шешімдер қабылдау үшін оның қызмет көрсету жағдайын талдау
қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті
бағалап, туристік кәсіпорындардың қызметінің нәтижелілігін нығайту немесе
жақсарту және оны іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару
шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясының басты басымдылығы Қазақстан экономикасын одан әрі жаңарту
мен әртараптандыру болып табылады.
Туристік кәсіпорындар ашу тек қана жұмыс орнын тудырып қана қоймайды,
сонымен бірге ол экономиканың бәсекелестігін, серпінділігін және
көпжақтылығын жасауға үлкен үлес қосады. Туристік кәсіпорындарды дамыту
отандық туризм негізінде нарықтың жаңа қызмет көрсетулерге тез толуын
қамтамасыз етеді, жергілікті монополияны болдырмауға көмектеседі. Сонымен
бірге ол жергілікті туризм ресурстарын тиімді пайдалануға, ғылыми-
техникалық прогресті жеделдетуге оң әсер етеді. Туристік кәсіпорындарды
дамыту тұрғындардың табыстарын өмір сүру деңгейлерін көтеруге және әртүрлі
әлеуметтік - рухани мәселелерді шешуге де өзінің оң ықпалын тигізеді.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша туризм әлемдегі жалпы
ұлттық өнімнің 101 бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайызынан
астамын, әлемдік өндірісте әрбір тоғызыншы жұмыс орынын қамтамасыз етеді.
Қазіргі халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүниежүзілік
табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы 37 пайызды құрайтыны болжануда.
Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері мен автомобиль экспортының
табысынан кейін тұрақты үшінші орында болып отыр. Мұндай үрдіс жаңа
мыңжылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде.
Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның дем алуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.
Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа
есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына
бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық
тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту- болашағы ұзақ мерзімді,
экономикалық тиімді.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді.
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ- мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда пайда болатын 5-
тен 9-ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдін инфроқұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер
етеді.Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субьектердің құрылуы және
жұмыс істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналды-тұрмыстық , мәдени,
медициналық қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты.Сөйтіп, туризм
индустриясы басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда,
неғұрлым пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс, демалыс пен бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толлеранттықтың және халықтар мен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден бір факторы болып табылады.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін назарға ала отырып,
Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Осы Тұжырымдама туризм саласында тұтас мемлекеттік саясатты
қалыптастыруды, Қазақстанда қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті туризм
индустриясының құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негіздерін
қалыптастыруды көздейді.
Туризм елдiң толықтай аудандарының экономикасына белсендi түрде әсер
етiп отыр. Туризм саласында шаруашылық субъектiлерiн құрастыру және жұмысқа
салу жол көлiгi, сауда, коммуналды-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетумен тығыз байланысты. Осылайша туризм өндiрiсi басқа да көптеген
экономикалық секторларға қарағанда мутипликатордың күштi әсерiне ие десе
болады.
Туризм – демалыс, көңiл көтеру, спорт және мәдениет пен табиғат
қатынасымен тығыз байланысты қызмет, ол алдын ала жоспарланады және жекелей
және ұжымдық жетiлдiру құралы ретiнде тәжiрибеден өтедi. Ол жағдайда ол
өзiндiк бiлiм алу, толеранттық және халықтар мен мәдениеттiң арасындағы
айырмашылықты танудың таптырмас факторына айналады.
Туризмнiң жедел әрi әркездiк өсуiн, қоршаған ортаға, экономиканың бар
секторына және қоғамның әл-ауқатына күрделi әсерiн ескере отырып кiмет
Қазақстан дамуының ұзақмерзiмдi бағдарламасында туристiк саланы басты деп
анықтап отыр.
Осы аталған мәселелер туристік кәсіпорындардың көрсететін қызметтерінің
нәтижелілігін талдау мен жоспарлауды жетілдіруді теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан талдаудың маңыздылығын көрсетеді.
Отандық әдебиеттер мен ғылыми зерттеулерде, басылымдарда туристік
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін жоғарлатуды талдау мәселелесі
қарастырылғаны мен олардың кемшіліктері кездеседі. Оған қоса оның
прогресивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба алмай отыр.
Сонымен қатар отандық туристік кәсіпорындардың бүгінгі жай-күйі, жеткен
жетістіктері, кәсіпкерлікті жан-жақты дамыту мен оларға қолдау көрсету және
туристік кәсіпорындардағы кейбір мәселелер туралы түбегейлі іргелі
зерттеулер жеткіліксіз деуге болады. Ал бұл туристік кәсіпорындар
қызметінің нәтижелілігі мен экономикалық дамуына, ең ақырында еліміздің
экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді. Сондықтан да, туристік кәсіпорын
қызметінің нәтижелілігін жоғарлатуды талдау мен жоспарлауды зерттеудің
маңыздылығы дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін анықтаумен
негізделеді.
Дипломдық жұмыс мақсаты – Майбалық С демалыс үйі негізінде туристік
кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін жоғарлатуды талдаудың теориялық және
әдістемелік негіздері туралы мағлұмат беру мен туризмді ұйымдастыру мен
жоспарлауда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы – Туристік кәсіпорындар өздерінің батыс
базасын кеңейтіп, тиімділігі мен өтімділік деңгейлерін жоғарлату,
тұтынушыларының сұраныстарын қанағаттандыру арқылы бәсекелестік
қабілеттілігін арттыру.
Дипломдық жұмыстың аталған мақсаттарына сәйкес келесі міндеттер
қойылған:
- туристік кәсіпорын жұмысының нәтижелілігін талдаудың маңызы мен
мәнін ашып көрсету;
- туристік кәсіпорынның жұмысының нәтижелілігін талдаудың әдістерін
анықтау;
- Майбалық С негізінде туристік кәсіпорынның қызметін талдау мен
қызметін ұйымдастырудың қазіргі бағыттарын қарастыру;
- туристік кәсіпорынның қызметінің нәтижелілігі мен оны ұйымдастырудың
тиімділігін анықтау;
- туристік кәсіпорынның жұмысының тиімділігін арттыру жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Заңдары мен Үкіметтің нормативтік қаулылары,
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы
ҚР заңдары, Майбалық С демалыс үйінің жарғысы, жылдық есептері, отандық
және шетелдік экономист-ғалымдардың ғылыми және оқу - әдістемелік зерттеу
еңбектері, мерзімдік және ғылыми басылымдардың материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік объектісі ретінде Майбалық С демалыс
үйінің қызмет көрсету прейскуранты, талдаулары, осы тақырыпқа сай
мәселелерді қозғаған зерттеу материалдары басшылыққа алынды.
1. Туристік кәсіпорын жұмысының даму тенденцияларының тарихи экономикалық
алғышарттары
1.1 Шаруашылықтың даму жүйесіне туризмнің тигізетін экономикалық әсері
Адамдар әр уақытта да сапар шеккен. Өз тайпаларының, алыс ормандар,
теңіздер мен өзендер айналасында саяхаттаған. Антикалық саяхатшылар
Солтүстік Еуропаға, Британияның жұмбақ аралдарына, Египетке, бұлар туралы
мифтер мен ертегілер жаза отырып, жол салған. Ортағасырлық қаһармандық пен
бақыт іздеген серілер саяхаттаған. Ашылған ұлы географиялық жаңалықтар
маңызды саяхатшыларға қатысты: Васко да Гамма, Колумб, Кук, Лаперуз,
Магеллан және басқаларға. Бірақ бұл қазіргі түсініктегі туризм болған жоқ,
бұл туристерге қызмет көрсету мен сапарларды ұйымдастырумен айналысатын
салалық қызмет көрсететін туристік индустрия емес еді [1].
Қазіргі туристік қозғалысты әлімнің көптеген елдерінде ХХ ғасырдың
феномені деп атау қабылданған. Иә шындығында туризм қазіргі біздің көріп
отырғанымыздай бұқаралық және әлемдік масштабта,– бұл дәл осы ХХ адамдар
арасындағы гуманитарлық қарым қатынастың, техниканың дамуының арқасында
дүниеге келген балалар, қауіпсіздік қағидаларын сақтай отырып, барлық
әлемде саяхаттауға мүмкіншіліктерінің туындауының арқасында[2].
Бұқаралық туризм мен саяхатшылар ХҮІІІ ғасырдан бастап пайда бола
бастады. Жеке тұлғалардың әлемнің танымал астаналарына, теңіз жағалауына
жергілікті қонақжайлылықты көре отырып суларға бару – бұның барлығы қазіргі
туризмнің түп тамыры болып табылады. Бірақ сол бұрынғы уақыттарда туристер
өз беттерінше қандай бір ұйымдар мен фирмалардың көмегінсіз саяхаттаған.
Қазіргі туристік қозғалыстың негізін қалаушы ретінде Томас Кук
саналады. 1841 ж. жас ағылшын дін қызметкерімен (миссионер) алғашқы темір
жол арқылы 600 ден астам адамдардың қатысуымен Ланкастерден Долнгборугқа
дейін бұқаралық қыдыру ұйымдастырды. Томас Кук темір жол иесі болып
табылатын Мидленд рейлуэй фирмасының қожайындарымен келісе отырып,
көтерме бағамен 580 билетті жарты құнына сатуға көндіріп, 107 км
саяхаттауды қалайтын адамдарды апарды. Бұл оның туристік қызметінің,
сонымен қатар қазіргі туризмнің, туристік индустрияның бастамасы еді. 1847
жылы Кук қоғамы саяхат пен экскурсияға және шетелдерге арнайы билеттер
тарата бастады. Темір жол иелері де разы болды. Билет сатуды меңгере келіп
Кук церковьтан кетіп қоғамдық істерді ұйымдастыра бастады. Ол үшін бай
ағылшын топтарының Жерорта теңізіне саяхатын ұйымдастыру алғашқы акция
болды. 1848 жылы Кук Агенттігі мемлекеттік Британ компаниясы болды[3].
1852 жылы Кук Лондонға тұрақты тұруға көшіп келді және тарихта бірінші
рет туристік бюроның негізін қалады. Ол делдалдық ақша аударатын бірнеше
көлік фирмаларымен келісім – шартқа отырды.
1863 жылы Кук ұйымдастырылған халықаралық туризмнің бастамасын жасай
отырып, Швейцарияға сапар шеккен алғашқы топты ұйымдастырды. 1889 жылы
Парижде алғашқы әлемдік көрмеге Кук фирмасы 400 мың., қазіргі тілмен
айтқанда туристік путевка сатты. Сол жылдары қарапайым туристік маршрут
ағылшын колониясы Египет болды. Томас Кук Нилге саяхат жасау үшін 27
пароход және 800 кіші желкен қайығын сатып алды.
ХІХ ғасырдың соңында халықаралық арнайы вагондар қоғамының
бірігуінен кейін Кук фирмасы 53 елде 324 филиалы, 12 мың қызметкері бар
алпауыт концернге айналды.
Американдықтар Англиялықтардан қалғысы келмеді. Американ экспресс
(Амэксо) компаниясы сол кезде Кукқа халықаралық туризм идеясы туындаған
сәтте пайда болды. (Амэксо) барлық Құрама Штаттарға адам тасымалдайтын
үш компанияның негізінде болды. Алғашында (Амэксо) аралас агенттік болған
1918 жылдан бастап барлық құрылықта филиалдары бар таза туристік фирмаға
айналды[4].
Алғашқы халықаралық туристік ұйымдардың бірлестігі 1869 жылы Еуропада
негізі қаланған Қонақ үй қызметкерлерінің халықаралық ассоциациясы болды.
(1946 жылы 1921 жылы құрылған халықаралық қонақ үй одағының бірігуіне
байланысты Халықаралық қонақ үй ассоциациясы қайта құрылды - ХҚА).
Ол уақытта туризм негізінен жоғары қамсыздандырылған сыныпқа қол
жетімді және тек қана көлікпен қызметтер ұсынған және таратқан. Бұл әлі
бүгінгі күнгі ХХ ғасырдың феномені болған жоқ, бұл әлі қонақжайлылықтың
индустриясы болған жоқ еді. Бірақ та туризм біртіндеп дами берді[5].
Халықаралық туризм қоғамдық қатынастар дамуының белгілі бір сатысында,
халықтар арасындағы жоғары қарқынды және тұрақты экономикалық, саяси және
мәдени қатынастар базасында көтеріле бастады. Бұл халықаралық нарықтың
қалыптасу кезеңімен, халықаралық сауданың дамуымен және жаңа көлік
құралдарының пайда болуымен сәйкес келеді. Туризмнің бесігі қазірдің өзінде
туристердің жиі баратын аумағы болып қалып отырған, халықаралық туристік
байланыстардың басты ауданы Еуропа болып саналады. Еуропадағы туристік
қонақ үйлер құрлысының бастамашылары теміржол басқармасы болып саналады.
Теміржол желісі бойынша жолаушылар топтарын өсіру мақсатында оларға түрткі
бола бастады. Әр бір туристік ауданға яғни жергілікті анықталған табиғи
жағдаймен (климаттың, теңіздің және күннің жағымдылығымен, ыстық және
шипалы бұлақтармен, табиғат көрінісінің әсем кескіндемесімен, мәдени және
сәулет ескерткіштерімен) жолаушы –туристерді қабылдауды, таратуды және
тамақпен қамтамасыз ету қажет болды. Осылай туристік объектілерді салу
қажеттілігі пайда болды. Теміржолдар халықаралық туризмнің ары қарай
дамуымен байланысты барлық іс – шаралар мен жарнамаларды қаржыландыруды да
өздеріне алды.
Туризм үлкен түсім түсірді, және оның қарқынды дамуы барлық жергілікті
шаруашылық қызметі салаларының қызығушылығын тудырды. Бірақ туристік
сұраныстың қиыншылықтары мен өзіндік қыры олардың алдына жаңа біршама қиын
міндеттер қойды. Аталған туристік ауданда туристік маусым кезеңінде барлық
шаруашылық, коммуналдық – тұрмыстық қызметтердің жұмыс көлемі өсіп келе
жатқан қажеттіліктерге сәйкес келмеді. Мұны кеңейту қажеттілігі туындады ол
туристердің келуін өсіру есебінен яғни өз кезегінде жарнамалық және
ақпараттық қызметтердің, мәдени – ойын сауық объектілерді дамытумен жүзеге
асырылды. Туризмнің өсуімен бұл мәселелердің саны өсе берді ал оларды шешу
қиындай бастады. Күрделі туристік айналымда қарапайым шаруашылық ұйымдары
жаңа функцияларды атқара алмады, мұны жергілікті билік органдары да орындай
алмады. Мұның барлығы туризм саласында өз бетінше арнайы ұйым құруға негіз
болды. Олардың функциялары мен қызметтері қазіргі туристік агенттіктер мен
туроператорлар мен сәйкес келді[6].
Алғашында бұл ұйымдар әр түрлі аталды: көркейту қоғамы,
шетелдіктерді қабылдау қоғамы және т.б. Олардың құрыла бастауы ХІХ
ғасырдың ортасына тап келеді, бірақ олардың біршама кең дамуы Германияда,
Швейцарияда, Австралияда, Францияда және басқа елдерде ХІХ ғасырдың 70
жылдарынан кейін болды. Бұл ұйымдар кешенді туристік қызмет көрсетудің
(өнім) қалыптасуымен айналысатын қазіргі туроператорлар сияқты болды.
Жергілікті билік органдары да ұқсас қоғамдарды құрып, оларға көмектесті
қоғамдар биліктің өзі шешуге тиісті міндеттерді өздеріне алды, - келетін
туристік топтарды таратуды, тамақтандыруды, бос уақыттарын және т.б.
ұйымдастырудың қамын ойлауды үйлестіру. Туристік фирмалар қызметін
мамандандыру барысы тұрақты дамыды: біреулері туроперейтинг бағытын
қалыптастыра отырып, қызметтер пакетін өндіруге, жаң аумақтар ашуға,
туризмнің жаңа түрлерін жасауға өз күшін салса, басқалары турагенттік
ретінде дамып өз қызметтерін өткізуге көп көңіл бөлді. Ұзақ уақыт бойы
туризмде қандай бір ұйымдастырушылық нысан яғни мемлекеттік, қоғамдық және
басқа да болмады. Туристік аудандарда туризмді дамыту мен жандандырудың
жалпы процесі жүрді. Бірақ та бұл процесс барлық елдерде болған жоқ. Әр
аумақта ол өзіндік ерекшелікте даму жолын иеленді. Қазіргі уақыттағы
туристік дамыған елдер мен аумақтардағы, туристік кәсіпорындардың
ұйымдастырылу нысаны мен басқару құрылымындағы айырмашылық дәл осымен
түсіндіріледі. Туризм дамуында біршама кешірек және қиын деңгейде түрлі
деңгейде туризмді басқаратын мемлекеттік органдардың және де халықаралық
қоғамдар мен одақтардын талабының негізінде туындаған әр түрлі туристік
ұйымдардың қызметін үйлестіру қажеттілігі пайда болды.
1931 жылы алғаш рет қазіргі уақытта әрекет етіп жатқан Америкада
мемлекеттік деңгейде туристік қызметті жүргізуші туристік агенттіктердің
Американдық қоғамы (АСТА) пайда болды[7].
ХХ ғасырдың бірінші жартысында ұлттық және халықаралық туризм өз
саласына барлық жаңа елдер мен бағыттарды еліктіре отырып дамуын
жалғастырды. Бірақ та сол кезде әлі де туризм мен экскурсияға суда көңіл
көтеру, демалу мен емделу мақсатында қымбат тұратын сапар шегуге негізінен
халықтың қаймақ бетіндегі байларының өкілдерінің қолы жетімді болды. Сол
уақыттарда Францияда, Чехияда және Словакияда, Швейцарияның таулы
аудандарындағы халықаралық демалыс орындары сияқты туризмнің ұлттық
орталықтары құрылды.
Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс аралығындағы кезеңдерде елде
және шетелдерге туристік сапар шегу жаңа сипатқа ие болды. Ол қазір тек
қана сауықтыру мен көңіл көтеруге ғана емес сонымен бірге ескерткіш
жерлерге баруды, көз тартарлықтай тарихи – сәулетті жерлерді көруді
қалайтындарды ынталандыру мен таза танымдық мақсатта.
Халықаралық туристік қозғалыстардың басым бөлігі Еуропадан енген. Сапар
шегу Еуропада және басқа елдерде қалыптасқан туыстық байланыстардың
басымдылығымен ынталандырылды. Ол кезде әлі шетелдік туризм жалғыз адамның
сапар шегу сипатымен ерекшеленетін. Біртіндеп ұлттық туризм тәжірибесіне
туризм мен экскурсияның дамуы үшін материалдық жағдайлар жасау мен игеру
жөніндегі жұмыстар жүргізу, топтық сапар шегу, серуендеу мен саяхаттау
ендірілуде.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде халықаралық туризм көлемі күрт
кеміп кетті. Соғысқа дейінгі туризм деңгейіне 40-шы жылдардың соңында ғана
жетті. Бұл кезең туристік саяхаттың жандануы мен еуропалық мемлекеттер, АҚШ
пен Канада арасындағы алмасулармен сипатталады. Мексикада, Панамада,
Кубада негізінен АҚШ туристерінің есебінен туризм қарқынды дамып келе
жатыр. Шетелдік туризмге өз шекараларын және басқа да көптеген елдер ашуда
(Мысалы, Жапония) [7].
Осы кезеңді бұқаралық халықаралық туризмнің дамуының тарихындағы үлкен
өзгеріс деп атауға болады. 1958 жылы саяхаттау ара қатынасы мен дәстүрінде,
мүмкіншілігінде өзгерістерге толы оқиға болды – бірінші трансатлантикалық
авиациялық жолаушы рейсі жүргізілді. Бұл алыс қашықтыққа, қысқа мерзімде
сапар шегуге саяхаттың дамуына, сонымен бірге бизнестің дамуына үлкен әсер
етті. Әлем кез келген турист үшін қол жетімді бола бастады. Авиациялық
көлік адамдардың көп бөлігінің бұқаралық және демократиялық тұрғыда,
интернационалдық туризм жасай отырып, жылдам, алыс саяхаттауына септігін
тигізеді. Сол уақыт қазіргі уақыттағы ондаған миллион туристерді тартатын
айналымды индустрияның қалыптаса бастаған кезі. 50-ші жылдардан бастап
туристік байланыстар, саяхаттар мен алмасулар барлығы біршама беки және
кеңейе түсті. Туризмнің дамуы еуропалық батыстық мемлекеттердің арасында
арнайы келісімдерге отыруға септігін тигізді. Олар туристердің ірі-ірі
топтарын алмасуды қарастырды[8].
Бай жалғызбасты туристердің орынын халықтың ортаңғы тап өкілдері:
қызметкерлер, оқушы жастар, техникалық және ғылыми зиялылар
алмастырды.Туристік бизнестегі ірі кәсіпкерлер туризмнің бұқаралық
нысанының біршама дамуымен байланысты ірі табыс табуға ұмтылуда. Бұған
көліктегі, тарату құралдарындағы, тамақтанудағы және қызмет көрсетудің
басқа да түрлеріндегі техникалық прогрестің дамуы септігін тигізді.
Халықаралық туристік байланыстардың дамуында алмасулар мен саяхаттарда
нормативтік база қалыптастырудың мәні зор. Бұл жұмыс 50-жылдары басталған.
1963 жылы туризм және экскурсия бойынша БҰҰ Рим конференциясында1954
жылдардан енгізілген, осыған дейін әр түрлі елдерде түрліше аталып келген
турист түсінігінің халықаралық анықтамасы қабылданып және бекітілді.
Турист деген біртұтас ұғым халықаралық статистикалық есепті жүргізу
кезінде, туристік кеден құқығын анықтауда, сонымен қатар туристердің түрлі
топтарына көліктік жеңілдіктер ұсыну кезінде және т.б. негіз болып
табылады.
Турист – бұл табыс табу мен тұрғылықты жерін өзгертуден басқа өзінің
тұрғылықты жерінен тысқары жерде 24 сағаттан кем емес (24 сағаттан төмен –
серуендеуші) кез келген мақсатта саяхаттаған тұлға.Аталған анықтамаға
сәйкес туристер мынадай мақсатта: отбасымен және діни себептермен қызметтік
іссапарларға, съездерге, конференцияларға, симпозиумға, демалыстарға,
емделуге, көңіл көтеруге, оқуға сапар шегуші тұлға, және де теңізге
саяхаттаушы тұлға. Ол саяхаттау мақсатының әртүрлілігін және туристік
қызмет көрсетуді саралаудың қажеттілігін көрсетті[9].
Қазіргі уақыттағы ең тартымды әлемдік сипаттағы халықаралық туристік
ұйым, ресми туристік ұйымдардың үкіметтік емес халықаралық одағы базасында
1975 жылы қайта құрылған. Ол Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) деп аталады
және БҰҰ қарамағында қызмет атқарады. ДТҰ құрамына 134 ел мен туризм
жөніндегі ұлттық министрліктер ұсынған территориялар (оның ішінде
Қазақстан), сонымен қоса мемлекеттік және жекеменшік туристік құрылымдар
кіреді. ДТҰ бас ассамблеясымен оның маңызды іс шаралары – екі жылда бір рет
жүргізіледі. ДТҰ жарғысы 1975 жылы 27 қыркүйекте қабылданған. 1979 жылдан
ДТҰ бас ассамблеясының Торремолиностағы (Испания) ІІІ сессиясының шешімімен
бұл күн Дүниежүзілік туризм күні ретінде аталып өтеді. Алғаш Дүниежүзілік
туризм күні 1980 жылы Бейбітшілік пен өзара түсіністікті қамтамасыз етуге
және мәдени мұраны сақтауға туризмнің қосқан үлесі ұранымен өткізілді.
1980 жылы 10 қазанда туризм жөніндегі дүниежүзілік конференцияда (Филиппин,
Манила қаласы) әлемдік туризм жөніндегі Манила декларациясы қабылданған
болатын. Ол туризм ұғымының халықтың өмірінде маңызды мәні бар, мемлекеттің
өмірінде және олардың халықаралық қатынастарында әлеуметтік, мәдени, білім
және экономика салаларында тікелей әсер ететін қызмет екенін айқындап
берді. Халықаралық туризмнің нормативтік базасын жетілдіру мәселесіне 1985
жылғы 17-26 қыркүйектегі ДТҰ бас ассамблеясының ІҮ сессиясы (София қаласы)
арналды. Ол туризм хартиясы мен турист кодексінде тіркелген халықаралық
туризмнің қағидаларын салтанатты түрде атап өтті. Аталған құжаттарды
дайындау кезінде ДТҰ сарапшылары БҰҰ Жарғысын (§ 1, 3 бап), 1948 жылғы БҰҰ
Бас ассамблеясымен қабылданған адам құқығы жөніндегі жалпыға бірдей
декларацияны (24 бап), және 1966 жылы БҰҰ Бас ассамблеясымен қабылданған
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пакты басшылыққа
алды[10].
Бұл екі құжат, күмәнсіз гуманитарлық, прогрессивті сипатқа ие және
туристер алмасу мен сапар шегудегі туристік қозғалыстардың барлық
субъектілеріне дұрыс қатынас жасауға септігін тигізіп қана қоймайды,
сонымен қоса ұлттар мен ұлыстарды жақындастыруға, өзара түсіністікке
талпынуға және де ұлттардың бірін бірі сыйлауына бүгінгі күні әлемдік
туризмнің дамуы үшін маңызды база тіпті бағдарлама болып табылады.
1994 жылы 14 қарашада Жапониядағы туризм жөніндегі министрлердің
дүниежүзілік конференциясында туризм саласында тағы да бір маңызды
халықаралық құжат – қазіргі кезеңдегі мемлекеттердің және халықаралық
қатынастардың дамуы үшін туризмнің маңыздылығына тағы да бір көңіл аударған
туристік декларация.
70 жалдары халықаралық туризм дамуының жалпы көлемінің басым бөлігін
Еуропа – 72,6 % және Солтүстік Америка 18,3% жуығын алды. Халықаралық
туризмнің 9,1% ғана әлемнің барлық басқа аумақтарына тиесілі болды. Бұл
қарқын 80 жылдарда да сақталды[11].
1985 жылы Еуропаға келген барлық 300 млн шетелдік туристердің 70,3%
тиесілі болды. Оларға қызмет көрсетуден түскен валюталық түсім 58,9 млрд.
долларды құрады.
90 жылдары еуропалық туризмнің басымдылығын сақтай отырып, Азия және
Оңтүстік Америка құрылықтарында, Австралия мен Жапонияда қарқынды дами
бастады. 90 жылдардағы туристік келушілерді үлестік бөлу келесідей мәнде
көрініс тапты: Еуропаға 58,7%, Америкаға-19,5%, қалған өңірлерге 21,8%
(оның ішінде: Шығыс Азия Тынық мұхит аумағына – 15,2%, Африкаға – 3,3%,
Таяу Шығысқа – 2,5, Оңтүстік Азияға – 0,7%) келеді.
Туризмнен валюталық түсім әлем бойынша 1996 жылы 420 млн долларға
жетті, оның ішінде: Еуропаға – 214,47 млн доллар., Америкаға – 106,38 млн.
доллар., Таяу Шығысқа – 8,24 млн доллар., Оңтүстік Азияға – 3,9 млн доллар
тиесілі[11].
1999 жылғы соңғы статистикалық мәліметтер әлемдік туристік
қозғалыстардың тоқтаусыз дамуын көрсетеді. 1999 жылғы шетелдерге
саяхаттаушы туристердің саны 657 адамды құрады. Туризмнен табыс 455 млрд
долларды құрады.
ДТҰ статистикалық мәліметтеріне сәйкес соңғы онжылдықтар шамасында
халықаралық туризм көлемінің тұрақты түрде өсуі байқалады. Орташа
дүниежүзілік туристік бизнес әлемде және аумақтарда уақыт уақытымен болып
жатқан дағдарыстарға қарамастан жылына 3-4% өседі.
Жалпы алғанда әлемдегі туризмнің ХХ ғасырдың соңы ХХІ ғасырдың
басындағы өсуі мен дамуы тұрақты деп қабылдауға болады. 1997, 1998 жылдары
Азия аумағындағы болған бірқатар экономикалық дағдарыстармен түсіндірілетін
туристік қозғалыстардың дамуындағы кейбір құлдыраулар болса дағы жылына
саяхаттаушы туристердің саны орташа 4% өсті.
Аталған кезеңдегі туризмнің дамуын талдай отырып мамандар туризмде
болып жатқан және оның дамуын баяндайтын екі тенденцияны атап көрсетеді:
жағымсыз жағдайларда туризм көлемдерін тез арада қалпына келтіру және
сыртқы экономикалық және саяси факторлардың әсері.
Соңғы кезеңде Африка (9%), Таяу Шығыс (17,5%), Шығыс Азия және Тынық
Мұхит аумағы (8,5%) сияқты аумақтарда туризмнің өсу қарқыны басып озғаны
байқалады, бұған қоса Еуропада өсу қарқыны (1999 ж. 1%) өте төмен.
Сондықтан Еуропа келушілердің саны бойынша (1999 жылы 385,9 млн адам)
алғашқы абсолюттік көлемін сақтауда. Мұндай қарқын соңғы уақытта аумақ
аралық бәсекелестіктің айқын байқататын қызмет көрсету стандарты жоғары
жаңа демалыс орындарының пайда болуы ескі туристік аумақтарды өз
стандартына тартуға, аумаққа туристердің келуіне бәсекелестік күресте жаңа
сапалы жолдарды іздеуге мәжбүр қылып, барлығы үшін объективтік жағдай
туғызуда[12].
Әр аумақ, демалыс орыны қосымша туристік топтарды тарту мақсатында
туристердің өзін өз үйіндегі сияқты сезініп, демалуы мен саяхаттауы үшін ең
жақты жағдайлар жасауға талпынады. Туристер үшін саяхат және демалыс
орындарында да (стендтер, жол көрсеткіштер, объектілердің белгілері және
т.б.) каталогтағы сияқты түсінікті және жеткілікті ақпарат маңызды рөл
атқарады.
Дүниежүзілік туристік ұйым туристік ақпараттарды жүйеге салу мәселесіне
бірнеше рет тоқталды. 1986 Жылы Еуропалық қоғам Министрлер Кеңесімен қонақ
үй үшін ақпараттарды стандарттау жүйесі қабылданды. Ол еуропалық елдерде
және кейбір елдердің өзге де аумақтарында қолданылатын көптеген
пиктограммалардан (стилге келтірілген суреттер) тұрады, мысалы Р белгісі,
автокөлік тұрағын көрсетеді.
Бұл жүйе ыңғайлы және бірқатар артықшылықтары бар. Бұл басқаруға жеңіл
объективті, жеткілікті ақпаратқа толы және тұтынушылардың құқығын қорғау
жөніндегі іс жүзіндегі заңнамалардың қолдану арқылы бақылауға алу
түсінбеушіліктерді болдырмайды. Бұл жүйе қонақтардың келуін жеңілдету үшін
еуропалық елдерде (қонақ үй аулаларында, ресторанның дәліздерінде,
көшелерде) кеңінен қолданылады. Бұл жүйе сонымен қоса Еуропалық одақ және
кейбір басқа елдердің каталогтарында қолданыс тапқан[13].
Бірақ та бұл жүйе біртұтас емес. Жастар турбазасы халықаралық
федерациясымен ақпараттардың қол жетімділігі мен жеңілдігі үшін өз шартты
белгілері дайындалған және қолданылады.Басқада жүйелер бар мысалы
корпорациялық ақпараттық графикалық жүйе.
Бүкіләлемдік туристік ұйыммен туризм үшін біртұтас әлемдік бірізге
салынған ақпараттық графикалық жүйе құруға ұмтылыс жасалған. Бірақ қазіргі
уақытқа дейін ондай жүйе жасалмаған, әлемнің түрлі елдерінде белгілі бір
объект түрлі шартты белгілермен белгіленеді, мысалы бақтар мен парктері
ағашпен және қашамен белгіленуі мүмкін. Бірақ барлығында көпшілік
жағдайларда көптеген ақпараттық жүйелердің пиктограммалары барлығына
түсінікті тіпті оларға екі –үш тілде қысқаша анықтама беріледі.
Сондықтан да туризмде ақпараттық жүйені қолдану жалпы қабылданған
тәжірибе. Барлық жүйелер мен пиктограммалар тілдік мәселелерді шешуге
көмектеседі: қонақ үшін қандай елге бармасын осы жүйенің көмегімен қажетті
ақпараттарды тауып және оны ештемеге тәуелсіз түсінуге біршама жеңілдік
келтіреді; туристік кәсіпкерлер үшін бұл жүйелер шетелдік әріптестерімен
жалпы тіл табысуына көмектеседі. Бастысы туристерді кез - кез келген елдегі
нақты анықталған белгілер жүйесі туралы ақпараттандыру мен назарын аудару
және олардың негізгі мәнін айқындау керек.
ДТҰ қанша ғасырлардан бері қызметінің нәтижесі ретінде халықаралық
туризмдегі кейбір негізгі мәселелерді жүйелеу мәселесіне жаңа ғана
келгенді. Сонда да жұлдызы немесе басқа да категориялары бойынша қонақ
үйлердің бүкіләлемдік әмбебап топтастыру жоқ және болуы мүмкін емес.
Көптеген елдерде соның ішінде Қазақстанда жұлдыздар бойынша
топтастырудың ұлттық жүйесі бар. Мысалға Грецияда қонақ үйлерді ұлттық
топтаудың әріптік белгілері (А, В, С), ал Үнді мемлекетінде балдық жүйе
бар.
Сонымен қоса әлемде бір қонақ үй корпорациясы шеңберінде әрекет ететін
(мысалы, Холидей Инн, Мариотт және басқа) корпорациялық топтау жүйесі
кеңінен пайдаланылады.Олардың көпшілігі жұлдызды, бірақ қонақ үй
категориялары бойынша әртүрлі стандарттары мен талаптары бар[14].
Халықаралық туристік қоғамдастық туризмнің дұрыс, әлеуметтік-
гуманитарлық тұрғыда дамуына көп атсалысады. Осы мақсатта 1999 жылы
қыркүйектің соңында Сантьягода өткен ДТҰ 13-ші сессиясында жаңа Туризмнің
халықаралық этикалық кодексі қабылданды. Оның мақсаты жаңа ХХІ ғасырдағы
туризм саласының дамуын дұрыс бағытқа салу мен туристік топтардың көбеюіне
септігін тигізу.
Туризм бұрыннан бері жалпы қоғам дауында маңызды рөл атқарады. Таяу
жылдарда оның әсері күшеюі мүмкін, - деп мәлімдеді ДТҰ 13-ші сессиясында
ДТҰ президенті Франческо Франжиалли. Бірақта, ДТҰ санап отырғандай осы
саланың қарқынды дамуының оң және қайшылықты салдары болуы мүмкін. Қосымша
жұмыс орындарын құру мен қолөнер тауарларының өтуіне бірлесіп әрекет ету –
туристік саланың нақты жетістігі. Сонымен берге туристік инфрақұрылымның
қарқынды дамуы қоршаған ортаның жағдайына байланысты қайшылықты болуы
мүмкін, шетелдік туристердің елінен тысқары жерлерде өзін үйіндегі сияқты
сезінуі үшін қабылдаушы елдер мәдениетін стандартқа келтіруге талпынады.
Кодекс қолөнер мен сувенирлік бұйымдарды стандарттауға жол бермеу
керектігін түсіндіреді өйткені туристер үшін жаңа жерлер әрқашанда қызықты
болуы керек.
Халықаралық туризмде көптеген туристік кәсіпорындар әрекет етеді (қонақ
үйлер, туроператорлар, турагенттер, көлік компаниялары және т.б.). Олар
нарықта көпшілігі ұсақ және орташа кәсіпорындар, сонымен қатар ірі
корпорациялар түрінде ұсынылған. Кез келген басқа салалар сияқты
халықаралық туризмнің қызмет бағытын айқындауда, қызмет көрсету мен алдынғы
қатарлы технологиялардың жоғары стандарттарын құру мен таратуда ірі
компаниялар мен корпорациялардың әсері күшті. Қонақ үй тізбектерінің
қатарына барлық әлем бойынша өзінің филиалдары мен франчайзингтік
кәсіпорындарын таратушы және көптеген елдер мен қалаларда өз агенттері бар
туроператорлар нарықтық саясатты жасайды. Туристік нарықтың дамуына сонымен
қатар туроператорлар мен турагенттердің тәуелсіз ассоциациялары мәнді әсер
етеді.
Соңғы кезеңнің ерекше сипаты шетелдік туристік нарықтардағы жекелеген
компаниялардың капиталдарының белсенді еніп кетуі болып отыр.
Ал капиталдардың еркін қозғалысын қарастыратын Еуропаға біртұтас
нарық енгізу процесі әліде интенсивті.
Әлеуметтік – экономикалық жағдайларына қарай сонымен қоса ұлттық
туристік нарықтың дамуына мемлекеттің қатынасына байланысты туризм әр елде
түрліше дамуда. Әлемдегі адамдар ең көп баратын елдер 1.1 кестеде
ұсынылған. Бір қызығы адамдар ең көп баратын ондаған елдің туризмнен
бәрінен көп пайда тапқан елдердің рейтингтерінде айырмашылықтар бар (1.2
кесте). туризмнен кіріс көлемі бойынша дәстүрлі көшбасшы АҚШ келушілердің
саны бойынша үшінші орынға ғана тұрақтаған. Сонымен бірге Франция
келушілердің саны бойынша тұрақты көшбасшы, табыс көлемі бойынша үшінші
орынды иеленеді. Көшбасшылар санына кірмеген, бірақ келушілердің сананың
жақсы өсімімен тіркелген елдер – Египет (өсімі +39,7%), Марокко (+21,8%),
Зимбабве (+17,3%) және Аргентина (+22,8%).
Кесте 1. Туристер ең көп келген әлем елдері (2008 жылдың мәліметтері)
Елдер Келушілердің саны, млн 2007ж., өсім %
Франция 81,5 +5
Испания 59,0 +9,8
АҚШ 52,0 +2,1
Италия 40,6 +4,1
Қытай 35,0 +9,9
Ұлыбритания 27,7 +1
Мексика 25,5 +3,3
Канада 21,6 +4,4
Польша 20,9 -2,2
Австрия 19,6 +2,7
Ақпарат көзі: Туринфо. 2008 №5 1-8 ақпан.
Кесте 2. Туризмнен кіріс бойынша көшбасшы елдер (2008ж)
Елдер Кіріс млрд АҚШ долл. 2007ж., өсім %
АҚШ 75,5 +5
Испания 30,2 +9,8
Франция 27,7 +7,1
Италия 38,6 +4,1
Ұлыбритания 25,0 +1,9
Германия 12,7 -1
Қытай 18,5 +15,3
Австрия 15,6 +0,9
Канада 11,9 +9,8
Мексика 9,6 -0,7
Ақпарат көзі: Туринфо. 2008 №5 1-8 ақпан.
Туристік саланың дамуына әсер ететін факторлар. Шаруашылықтың барлық
салаларымен дерлік өзара әрекеттесетін және миллиондаған адамдардың
жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ететін, орасан зор материалдық базалық
мүмкіншілігі бар туризм индустриясы көптеген елдерде тұрақты даму алуда.
Бүгінгі күні туризм жиынтық табыс бойынша әлемде мұнайдан кейін екінші және
жұмыс орынын ұсыну бойынша әлемде бірінші орын иеленеді[14].
ХХ ғасырдың екінші жартысы екінші жартысы мен қазіргі кезеңдегі
туризмнің қарқынды дамуының негізгі себептері:
Саяси. Планетаның негізгі бөлігі бейбітшілік қарым – қатынастарға түсе
бастады, ал бейбітшілік туризм дамуының қажетті шарты.
Экономикалық. Экономикасы дамыған елдердегі халық табысының өсуі
олардың саяхаттауға ақшаларын жұмсауға мүмкіндік берді. Осыған ұқсас
жағдайлар қазір дамушы елдерде де болып жатыр.
Әлеуметтік. еңбек процесін күшейтуге байланысты жұмысшыларда, сонымен
қоса барлық адамдарда техникалық прогресс пен урбанизация себебі бойынша
психологиялық салмақ өсуде. Дамыған елдерде демалыс және каникулды
кезеңдердің орташа ұзақтығы және адам өмірінің орташа ұзақтығы өсуде.
Бұлардың барлығы демалу мен саяхаттауда сұраныстардың өсуін
қанағаттандыруға мүмкіншілік тудырады.
Мәдениет пен білімді тарату. Мәдени деңгейді көтеру әрқашанда өз
өлкеңді және отаныңды басқа қалықтар мен өркениеттерді тануға деген
қызығушылықты тудырады және арттырады.
Көлік дамуының жетістіктері. алыс жерлерге қысқа уақыттарда бару
мүмкіншілігі өсті. туристер мен жүргіншілер үшін барлығы толық жабдықталған
болып келетін көлікке сервистік қызмет көрсету стандарттары жетілдірілуде.
Ақпарат құралдарының дамуы. Туризм дамуының өзіндік ерекшеліктеріне
қарай демалу мен саяхаттау орындары туралы туристердің ақпарат алу
мүмкіншіліктерінің маңызы зор. Баспа бұқаралық ақпарат құралдарының, радио,
теледидар, компьютерлік жүйелердің дамуы туризмде пайымдау мүмкіншілігін
кеңейтті, сонымен бірге саяхатты ұйымдастыру мәселесін шешуді жеделдетті.
Бұдан басқа маркетинг негізінде жетілдірілуші жарнама технологиялары да
туризм дамуына оң әсерін тигізуде.
Қазіргі уақытта мамандар туристік мұқтаждықтардың қалыптасуына яғни,
туристік орталықтар мен туристік кәсіпкерліктің ұтымды қызмет бағытын
айқындауға әсер ететін факторлардың бес тобын атап көрсетеді:
1. Табиғи факторлар – туристерге қол жетімді табиғат байлақтары
(демалыс орынының географиялық жағдайы, климаты, флора, фауна, суға
жақындығы, тартымды, әсем де жайлы табиғи объектілері және басқа).
2. Әлеуметтік – экономикалық факторлар – демалыс орынының дамуы (елдің
экономикалық және мәдени даму деңгейі, тілі).
3. Туристік индустрияның материалдық базасы – эстетикалы талғам мен
ыңғайлылығы тұрғысынан алғанда туристердің мұқтаждықтарын қанағаттандыру
үшін жерге салынған құрлыстар (қонақ үйлер, тамақтану кәсіпорыны, спорттық
– курорттық ғимараттар және т.б.) Материалдық база объектісінің сәулеттік
шешімі, жайлылық деңгейі, оның ұлттық ерекшелігі мен қоршаған архитектураға
немесе табиғатқа, мәдениетке, және де туризм түріне сәйкестігі.
4. Демалыс орынының инфрақұрылымы – туристік индустрияның
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін қажетті жерүсті және жерасты ғимараттары
(коммуникация, подъезд жолдары, жарық түсіру, пляждар, тұрақтар, бақтық –
паркті шаруашылық және т.б.).
5. Туристік ұсыныстар (қонақжайлық ресурстар) туристік орталықтың
мәдени байлығы. Туризмде қонақжайлылықтың мәні зор. Туризм жетістігіне
септігін тигізеді: туристік орталықтағы өнер, мәдениет, музыка, театр.
Қонақжайлылық ресурс ретінде фольклорлық мерекелер, ұлттық өнер галереясы,
фестивалдар және басқа көптеген туристерді тартуға, қызықтыруға септігін
тигізетін, соның ішінде экскурсиялық, танымдық, спорттық, ойын – сауық,
курорттық, демалыс арасындағы үзілістік ұсыныстар.
Әлемдік туризм жеткілікті интенсивті дамуда. Бұған орай туризмде жоғары
бәсекелестік қалыптасуда. Сондықтан кәсіпкерліктің дамуы мен жетістігінің
факторлары барлық туристік кәсіпорындардың қобалжуын тудырып отыр. Мамандар
туристік қызмет көрсетудің бәсеке қабілеттілігіне әсер ететін жеті факторды
бөліп көрсетеді:
1) сапа;
2) сенімділік;
3) қауіпсіздік;
4) бағаларын ақтайтын болуы;
5) тұтынушыларды сегменттеу;
6) бағаны маусымдық ыңғайластыру;
7) ыңғайға келтірілген жеңілдіктер жүйесі
Сапа – негізгі факторлардың бірі, онсыз сұраныс пен клиент болмайды.
Сапа – кешенді сипатқа ие, туризмде біршама күрделі өлшем. Туристік өнімге
қатысты алатын болсақ, онда сапа түсінігінің тар мағынасына кіреді: әрбір
жекелеген қызметтердің тұтынушылық сапасы, қызмет жиынының саяхат түрі мен
типіне сәйкестігі, қызмет көрсету бағдарламалары мен технологияларының
оптималдылығы, барлық қызметтің теңдей қызмет көрсетуге сәйкестілігі және
т.б.
Сенімділік – жарнама мен ақпараттағы қызмет көрсетудің нақты
сәйкестілігі. Клиент қызмет көрсету уақытына төлеген ақысына сай қызмет
көрсетілетініне сенімді болуы тиіс. Қызмет ұсыну бағдарламасындағы кейбір,
түрлі оның ішінде объективтік себептер бойынша болуы мүмкін өзгерістер
қызмет көрсету стандарттарын сақтай отырып кепілдік берілуге тиіс және
шекті жағдайларда сәйкесінше өтемақы төлену керек.
Қауіпсіздік – саяхаттау мен демалу түрі мен бағытына үлкен әсерін
тигізетін маңызды кезең. Қауіпсіздік туризмде туристік қызмет көрсетуді
жоспарлау кезінде ескерілуге қажетті көптеген факторларға байланысты (саяси
жағдайға, қоршаған ортаның жай – күйіне және басқа). Туристердің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар жүйесіне кіреді: туристік
орталықтардағы табиғи және техногендік апаттармен байланысты туристер үшін
тәуекелдерді болдырмау; эпидемиологиялық, бактериологиялық және басқа да
медициналық тәуекелдерді ескерту мен сәйкесінше формалдылықтарды сақтау;
тасымалдау уақытында туристердің қауіпсіздігін ұйымдастыру; саяхаттауда
туристерді сақтандыру, сонымен қатар туристік ұйымның жауапкершілігін
сақтандыру; арнайы туристік полиция мен секьюрити құру. Және туристерді
болуы мүмкін тәуекелдер, оларды ескерту ережелері туралы, және де олардың
қауіпсіздік кепілдіктері туралы толық ақпараттандырудың маңызы зор болып
табылады.
Бағаларын ақтайтын болуы. Баға қызмет және қызмет көрсету деңгейіне
сәйкес келуі тиіс. Баға қалыптастыру кәсіпорынның нарықтық саясатының
біршама маңызды мәселесі болып табылады. Өйткені туризмнің көпшілік
бөлігінде тауар таңдау бағасы бойынша анықталады. Баға бәсекелестігі баға
мәселесінде тұтынушылардың назарын өсіреді.
Тұтынушыларды сегменттеу. Туристік қызмет көрсетулер мен қызметтер
туристердің анықталған мақсатты топтарына бағытталуына (жастар, жасы жеткен
адамдар, бай және онша бай емес адамдар, балалары бар ата – аналар,
спортшылар және т.б.) және анықталған топтың мұқтаждығына негізделген болуы
тиіс. Түрлі мұқтаж топтардың қажеттіліктерінің айырмашылықтары бар,
туристік өнім бірыңғай болуы мүмкін емес. Керісінше ол дифференцияланған,
әр түрлі және нақты мұқтаж топтарға тура бағытталуы тиіс[15].
Бағаны маусымдық ыңғайластыру туризмде қажетті, яғни бұл қызмет саласы
үшін сұраныстың маусымдық тербелісін сипаттайды. Маусымы емес кезеңдерде
тұтынушыларды тарту мен жылдың әртүрлі кезеңдерінде келуші туристерді
теңестіру мақсатында маусымдық сұранысқа байланысты бағаны ыңғайластыру
қажет.
Ыңғайға келтірілген жеңілдіктер жүйесі – балаларымен саяхаттаушы
отбасылар үшін жеңілдіктер жоспарында ерекше таратылған турларды тарту үшін
өте тартымды фактор. Сонымен қоса туризмде ыңғайластырылып немесе
қыстырылып қолданылатын жалпы әр түрлі жеңілдіктер қатары ұсынылған: алдын
ала тағайындалған, қайтадан жүгінген топтық турларға, сонымен қоса тұрақты
клиенттерге және т.б.
Аталған факторлардың есебінен туристік кәсіпорынға өз қызметін
жоспарлау кезінде туристердің тұрақты сұранысын пайдалануға және бәсекеге
қабілетті болуға септігін тигізеді.
Туризмнің қазіргі қоғамда алар орыны ерекше. Адамдар, аумақтар,
мемлекеттер өміріндегі және халықаралық өмірдегі туризмнің мәнін бүгін
бағалау мүмкін емес. Ол көптеген елдерде танылған және халықаралық туристік
форумдардың құжаттарымен бекітілген.
Туризмнің қоғам өміріне әсерінің үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге
болады: экономикалық, әлеуметтік, гуманитарлық.
Туризмнің экономикалық маңызы. Туризм қоғамның экономикалық
проблемаларын шешуде мәнді әсер етеді. Шетелдік туризмнен түсетін табыс
қара және түсті металды халықаралық сатудан түсетін табыстан екі есеге көп
екендігі белгілі. Туризмнен түсетін табыс дамып келе жатқан аумақтардың
экономикасын көтеруге септігін тигізеді.
Туризмнің экономикалық әрекеттестігі өзінің түрі мен бағыты бойынша
біршама үйлеспейді. Мысалға, мемлекетке туризмнің рецептивті (қабылдаушы)
түрі көбірек экономикалық тиімділік әкеледі, жіберуші елдер үшін туризмнің
экономикалық маңызы көп төмен. Бірақ та жіберуші туризмнің дамуы оның
барлық тиімділіктерін бағалауға мүмкіншілік береді және туризмнің
жергілікті және рецептивті түрлерінің даму тиімділігін түсінуге
әкеледі[16].
Туризм дамып келе жатқан аумақтарға, қоршаған инфрақұрылымға, сонымен
бірге тұтынушылар нарығына және басқа да кәсіпкерлік қызмет салаларына
экономикалық әсерін тигізуге ықпалды.
Туризмнің экономикалық әрекеттестік салаларын қарастыратын болсақ.
Кәсіпкерлік саласы. Кез келген кәсіпорынды құру тиімділікке әкеледі,
кәсіпорын клиенттерге - өнімдері мен қызметтерін; жұмысшылар мен
қызметшілерге – еңбек ақы мен басқа да төлем түрлерін; акционерлерге
(иелеріне) – түсім; мемлекетке (аумаққа) – салықтар мен өтемдер ұсынады.
Бұлардың барлығы туристік фирмаларға да қатысты. Мұнымен қоса ол оны
құру барысында үлкен инвестицияны талап етпейді, оның есесіне
қаражаттарының біршама жоғары айналымдылығы мен жоғары рентабелділікке
қатысты. Бірақ туризмде негізінен рецептивті де капитал салымын көбірек
талап ететін қызмет көрсететін кәсіпорындар (қонақ үйлер, мейрамханалар,
көлік кәсіпорындары мен компаниялары) ерекше маңызға ие. Мұндай
кәсіпорындардың пайда болуы капитал салымдарының әртүрлі түрлерін әкелді.
Көптеген компаниялар мына схема бойынша дамып жатқанын аңғаруға болады:
турагенттік → туроператорлық компания → капитал сиымды өндіріс (мысалы
қонақ үй, мейрамхана және т.б.) – бұл капитал жинау мен оны интегралданған
туристік өндірістің дамуына инвестициялау[17].
Тұтынушылар саласында. Туризм тұтынушылар сұранысының жаңа нысанын
өмірге әкеледі – келуші туристердің, сан қилы тауарлар мен қызметтерге
сұранысы тұтынушылардың сұрауына сәйкес ұсынылатын жергілікті өнеркәсіп
санын өсіреді. Туристік қозғалыстар арқылы қалыптастырылған тауарлар мен
қызметтер кешенінің жиынтығына сұраныс осы тауарларды өндіруді талап етеді.
Сондықтан туризм тұтынуға арналған заттар шығаратын саланың дамуына белгілі
дәрежеде әсерін тигізеді. Оның арқасында тұтыным тауарларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz