Қазақ халқының шежірешілік дәстүрі
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі
1.1. Генеологиялардың шығуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
1.2.Түркі- монғол халықтарының шежірешілік
дәстүрі ... ... ... ... ... ... .. 13
ІІ бөлім . Қазақ халқының шежірешілік дәстүрі
2.1.Түркі – монғол шежірелері мен қазақ шежірелерінің
байланыстары мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.2.Қазіргі кезеңдегі шежіре деректерінің тарихнамадағы орны
мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолдалынған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 58
Кіріспе
Генеалогия (грек тілінен аударғанда туысқандық, яғни ру деген
мағынада)ғылыми пән болып табылады.
Ол жеке индивидтің,отбасының,рулардың пайда болуларын ,олардың уақыт
пен кеңістікке байланысты туысқандық ықпалдастықтарын зерттеп, бүгінгі
күнде тарих ғылымының дамуына қосымша негіз болып табылады.
Ру, тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген,қалыптасқан ресми
шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де кездеседі.Шежіренің көп томдық
жинағын Россия,Германия,Англия,Франция және көптеген шығыс елдері баспадан
шығарған.
Қазақ шежіресі де-Европа елдерінің шежіресі сияқты ең толық жинақтар
Башқұртстанда, Өзбекстанда,Туркменстанда,Қырғыстан да,Сібір халықтарында да
кездеседі.Қазақ шежіресінің қайнар көзі-көп заман бойы қалыптасып,ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып,қалып отырған жинақтар.Ол белгілі бір тарихи шығарма
іспетті атадан балаға ауызша,жазбаша жеткізіліп отырған. Қазақ
шежіресі (араб.шаджарад-бұтақ,тармақ)- халықтың шығу тегін,таралуын
баяндайтын тарих ғылымының бір тармағы Шежіре тарихи деректің аса маңызды
қайнар көздерінің бірі, халқымыздың дәстүрлі тарихи санасының бірегей де
өзіндік бір көрінісі. Шежіре жазудың, құрастырудың Ұлы даламызда өзіндік
жөн жобасы , жолы қалыптасқан болатын ал қазіргі күнде шежіре жазу урдісі
күрт қаулап қайта өрлеу жолына тускені, жүздер мен рулардың төр шежірелері
құрастырылып жатқаны белгілі.Ресейде 1989жылы жылнамалардың 39 томы жарық
көрген болатын этногроф ғалым Ақселеу Сейдімбековтің Қазақтың шауызша
тарихы:шежірелік деректерді пайымдау.атты еңбегі Астана баспасынан жарық
көрді.
Тақырыптың өзектілігі Алайда сол шежірелерді сыныптау, сынау ,
саралау жағы кенжелеп қалуы баспа бетінде пісуі жетпеген дүниелердің шығып
кетуіне жол ашты әрі ерінбегеннің бәрі етікші дегендей тарихи тақырыпқа
қалам тартушылардың қарасы молайғаны да шындық, қайсібірі тарихи шындықты
қасақана бұрмалауға көшкеніне де біраз болды Ресейдегі тәрізді біздің де өз
Фоменкомыз, Данияровтарымыз пайда болды, ол заңды да шығар, дегенмен
бұрынғы шежіре айтушылар мен жазушылардың дәстүр-қалыбынан тыс жайттардың
орын алуы қынжылтады әйгілі Түп-тұқиянынан өзіме шейінен кейін Тортай
Сәдуақасовтың Ел мен жер аталған соңғы басылымдарына тән.
Шежіреде қазақ қоғамының әлеуметтік – саяси құрылымы,қоғамдық қатынас
ерекшеліктері оның сыртқы әлеммен , жұртпен байланысын көреміз, мәселен
сырттан келген Шыңғыс ұрпақтарының, қожа-сейттердің нәсілдерінің қазақ
қоғамына кірігу үрдісінің сан ғасырлық тарихы осыған куә.
Тарихнамасы, зерттелу деңгейі
Шежіре тақырыбы кейінгі он жыл бойында тарихнамада монғол –түркі ,
қазақ хандығы дәуіріне жататын ауызша тарихи дәстүр үлгісінде қалыптасқан
мол дерек қоры пайдаланыла бастады.”Мәдени мұра”бағдарламасы арқасында
тұғыш рет түпдеректер қазақ тіліне аударылу үстінде. Кеңестік кезеңге дейін
Шоқан Уәлихановтың “Ұлы жүз туралы”, “Қазақ шежіресі”, Орыс шежіреші
ғалымдары Н.Аристовтың, Левшинннің, Андреевтің,қазақ шежірешілері
Шәһкаримнің , Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің, М.Тынышбаевтың, т.б.еңбектерінде
ғылыми жүйелі шежіре жазудың берік негіздері қаланған болатын , ал кеңестік
дәуірде Ә.Марғұланның қазақ шежіресіне негізделген ру – тайпаларды туралы
мақалалары мен М.Мұқанов, Востровтың зерттеу еңбектерінен басқа тарихи
ғылымның бұл саласына назар аударуға зерттеушілердің батылдары бармады.
Шежіре мен генеалогияларға деген қызығушылық Қазастанда ғана емес соңғы
уақытта басқа да шет елдердеде кең өріс ала бастады, өткен ғасырдың 80-90жж
Ресейде атақты орыс ақсүйектерінің шежіресіне қызығушылық нәтижесінде
орыс дворян тұқымдарының шежіре кітаптары қайта жаңғыртылып қайта жариялана
басталған болатын, демек шежіре айту, жазу дәстүрі казақ тәрізді көшпелі
халықтарға ғана емес отырықшы іргелі жұрттарға да тән екендігін байқаймыз
ХХ-ғ ортасында француз генеалогиялық мектебінің өкілі П.Дюри индивидтердің
ата-тек кестелері арқылы бүтіндей әулиеттердің тарихын баяндауға
болатындығына көз жеткізген, ал ХХ-ғ екінші жартысында осы әдісті жан
–жақты қолданудың нәтижесінде ауқымды әлеуметтік топтардың, жекелеген
отбасылар тарихын зерттеуге мүмкіндік жасады.
Бұл орайда Шоқанның төрелер шежіресін тарқатқанда Қадырғали
Жалайыридің, қазақ ру – тайпларын қарастырғанда Шал ақынның шежіре
дастанының аңыз деректеріне, Әбілғазы шежіресіне әрқашан назар аударып
пайдалануы, шежірелік деректанудың ұлттық тарихымыздағы бастамасының
негізін қалады деседе болады. . халықтың шығу тегін,таралуын баяндайтын
тарих ғылымының бір тармағы.
Жоғарыда атап өткеніміздей ру,тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізген,қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де
кездеседі.
Ата- тек тарату , генеологиялық байланыстарды зерттеу қазіргі ұлт-
ұлыстардың саяси элиталарының, бизнес топтарының қалай қалыптасқандығынан
мол хабар береді сондай ақ бабаларымыз дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасылар
тарихы арқылы өзіндік тәрбие тұтқасын жасап, қан мен тек тазалығына қол
жеткізгенін, бұл өз кезегінде туысқандық қауымшылдық ұлттың рухани-
моральдық денсаушылығына елеулі әсер еткендігін қазіргі медицина да
әлеуметтік ғылымдар жоққа шығармайды.1998 – 1999 жылдарда ғылыми басылым
беттерінде елімізді шежіретану, шежіренізерттеу тақырыбында көптеген
ғылыми мақалалар жарық көрді “Қазақ тарих”журналының 1999 жылғы №4-5
[1]санында Құдайқұловтың, “Тегін білу -тектілік”оған қарсы пікірдегі
М.Алпысбесұлының мақаласы “Шежіре ғылыми тұрғыдан зерттелсін”мақаласы
жарияланды.қозғалған мәселенің бір жағдайы ол шежіре гнеалогияның ара
қатынысы, “ген, “генетика”, “генезис” терминдерін қолданудағы
Құдайқұловтың, жаңсақтықтары жөніндегі өз пікірін ортаға салады.Шежірелік
тарихта пәнді анықтаудағы кейбір қолданыстарға да өз сыни көзқарастарын
білдіреді.
Бүгінгі күнде бұл бағытта И.В.Ерофеева, К.А.Пищулина, Р.М.Мустафина,
М.Мұқановтың, А.К.Муминовтің, Қ.Арғынбаевтың т.б.авторлардың зерттеулері
жарық көрді Патшалық Ресей мен Циндік Қытайдың қазақ шежіресі мен рулық –
тайпалық құрылымын зерттеудегі мақсаты олардың Қазақстанға байланысты
экспансионистік нақты саясатынан туғандығы белгілі.Елдігіміз бен
бірлігімізді ыдыратудың неше алуан құйтырқы әрекеттері осы ізденістерге
негізделгені тарихи шындық.
Дәстүрлі қазақы деректерді бүгінгі ғылыми әдістемелік тұрғыдан
зерттеп, халқымыздың әргі бергі тарихы турасында мол мағлұматтарды ашуға
сәтімен пайдаланып жүрген ғалымдардың бірден бірі Ж.Артықбаев ол ”Қазақ
тарихының қайнар көзі қазақы деректер”мақаласында шежірелерге, тарихи
жырлар мен хикаяларға, толғауларға кеңінен тоқталып, оларды дерек көзі
ретінде талдап, ғылыми сипаттама береді.Ғалым өз мақаласында
Ш.Уалихановтан, А.Құнанбай-ұлынан А.Янушкеевичтен Қ.Халидтен деректер
келтіре отырып, “қазақтың өз ішінде осы кезеңде хатқа түсті делінетін
жүйеленген шежіре жоқ.Бірақ болуы мүмкін деуге бірнеше жағдай бар деуі көп
жағдайды аңғартса керек.
Сөз соңында айтарымыз қазіргі мынау электронды құралдар дамыған
заманда шежіренің электронды нұсқасын көп болып көмектесіп жасауға
мүмкіндік туып отыр.
Зерттеу әдісі: Тарихшылдық, шынайылылық, салыстырмалы аналитикалық
талдау, жинақтау , жүйелеу әдістері қолданылды.
Шежіренің дереккөз ретіндегі ерекшелігіне назар аудару арқылы
герменивтикалық әдітерге сүйену, практикалық тәжиірбелік әдістерді
пайдалану боп табылады.
Зерттеу мақсаты : Шежірешілік дәстүрін зерттеу барысында оның тарихи
таным процесіндегі рөлін қарастыру, шежіре танудағы жаңа методологиялық
әдістерге назар аудару.Шежіренің деректемелік маңызын көрсету.
Қарапайым тұрмыстық түсінік бойынша әулиет және текті-кландық
жүйе,көбінесе экзотикалық құндылық болып келеді.Бірақта ол қазіргі уақытта
өзінің архаикасының тәжірибелік генеология кең көлемде өріс алды.Ол
арқылы әрбіреуі вертикальді жүйеде өзінің туысқандық ағашын құра алады.
Бұған қарамастан, кіші отбасы тарихына деген қызығушылық,тарих ғылымының
кейбір салалары сияқты генеалогияға да тыйым салу кезінде жоғалып кетпей
,бүгінде ол дәстүрлі бағытта дамып,математикалық тұрғыдан билік
құрылысын,сонымен қатар қай кезеңдегі болсын қоғамдық-саяси құрылысты нақты
анықтауға мүмкіндік береді. Ең біріншіден бұған адамды персонификациялау
мәселесі жатады,олар мемлекеттік тарихта айрықша із қалдырған тұлғаларды
жаңа қырларынан тануға мүмкіндік береді.) қазіргі тарихнамада шежіре
генеалогиялардан әлдеқайда кең ауқымды тарихи ғылым саласы ретінде
қарастырылады.
Тәжирбелік маңызы: халықтың шығу тегін,таралуын баяндайтын тарих
ғылымының бір тармағы.Ру,тайпалардың халықтардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізген,қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де
кездеседі.
Ру,тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа ұластырып,жеткізіп тұратын
шежіре тарқату салты мәдениетті елдердің бәрінде бар.Шежіренің көп томдық
жинақтары Ресей, Германия, Англия, Франция және көптеген Шығыс елдерінде
арнайы жарияланып келеді.Шежіреге ерекше көңіл бөлетіндердің бірі-біздің
халқымыз. Жұмыс нәтижелерін мектеп пен жоғарғы оқу орындарында Отан тарихы
мен шетелдер тарихын арнайы пәндер мен симинар жұмыстарына пайдалануға
болады
1. бөлім Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі
1.1 Генеалогиялардың шығуы, дамуы
Алғашқы генеалогиялар туралы жазба дерек хабарларды ежелгі Мысыр және
Қосөзен жазбаларынан ондағы билік құрушы патша әулиеттері шежіре
кестелерінен бастау алады десек, ал тарихта тұңғыш генеалогиялар термині
грек тарихнамасында қолданылды және оның жазба нұсқалары пайда бола
бастады.Көптеген халықтарда әдетте шежіре генеологиялардың ең алдымен
ауызша формалары тарай бастады.
Шежіре -синкреттік феномен. Өзінің толық мағынасында ол гнеалогиядан
әлдеқайда кең.Оның бойындағы ең негізгі элеметі – ауызша тарихи дәстүр. Ал,
генеалогия ол тарихи ақпараттың байланыстыру принципі ретінде өз орнын
табуда.Сонымен қатар , дәстүрлі көшпелі қоғамда шежіре қоғамдық –
институционалдық және функционалдық мәнге ие.Сол жағынан алғанда шежіре –
саяси - әлеуметтік , идеологиялық институт деп білу керек.
Далалық ауызша тарихнаманың өзіне тән мазмұны мен түрі меншікті
құрлымы, мазмұндық тұрғыдан кеңестік-уақыттық тиянақты өлшемдері болды.Оны
күрделі жүйе ретінді зерделеп, зерттеуге болады.Өтеміс қажының “Шыңғыс
намесі” мен Қадырғали Жалайырдың “Жамиғ ат-тауарихы” Далалық ауызша
тарихнама көшпелі түркі монғол халықтарының ата-бабалаларының сонау
ғасырлар тұңғиығынан жеткен уез-үні.Қазіргі тарихнамалық дәстүрде олар ішкі
тарихи деректемелерге жатқызылып, екі топқа бөлініп оның біріншісіне түркі
әлемінің әр аймағында хатқа түскендері мен ауызша айтылып жүргендері.
Бірінші топқа Өтеміс қажының “Шыңғыс-намесі”, Қадырғали Жалаиридің “Жамиғаи
ат- таурихы”, Әбілғазының “Шежіре –йи түркі” жатады, бұлр сол замандағы
белгілі ру-тайпалардың ауызша тарихи дәстүріне негізделген.Екіншісінің
құрамына тарихи аңыз-әңгімелер, шежірелер , дастандар, жоқтаулар және т.б.
бар.Жоғарыда айтылған топтардағы аталған ескерткіштер зерттеушілердің
пікірінше, “далалық ауызша тарихнаманы құрайды.Бұл тарихнамалық төл
дәстүрдің маңызды мәні сол замандағы қоғамдық идеологияның қалыптасып
өрбуіне зор әсер еткендігі.Ол ата- бабалардың ерлік дәстүрі, халқының
тарихын аңыз-әңгіме, өлең, жыр түрінде әңгімелейді, талай ұрпақтың
айтуымен ауыздан ауызға тарап жеткен және көпшілігі ХҮ111ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басында ғана хатқа түсіп сақталған.
Қазіргі заманғы ұғымда мемлекеттік дәстүр дегеніміз мемлекеттік
құрылыстың бір мемлекеттерден еікіншілеріне беріліп отыратын ортақ, негізгі
және мәнді сипаттары мен құрамды бөліктерінің тарихи-генетикалық
сабақтастығы.Зерттеуші В.В.Трепаловтың пікірінше, мемлекттік басқару
органдарының дәстүрлі жүйесі кез келген ортғасырлық мемлекеттің мазмұнды
құрамды бөліктерінің бірі боп табылады.[2]Трепалов В.В. Государственный
строй Монгольской империи Х111 в.М.1992.с.4, ]Орталық Азия көшпелі
түркілерінің тарихы бойынша ескерткіштердің бірегей тобы – көшпелілердің
ауызша тарихи танымын жеткізуші дретемелер.Бұл топ ғылымда “далалық ауызша
тарихнама”, немесе “ далалық ауызша тарихтану” деп аталады.[3] Ортаазиялық
тарихтану мектебі Шығыс заманының жаулап алулрының заманауи рухани әлем мен
дүниетанымға, сол арқылы мемлекеттілік пен жалпы әлемдік құрылымға ықпалы
мәселелерін зерттеді.Еуразияның түркі және монғол халықтарының тарихи
тағдырындадағы бұл құбылыс “шыңғысизм” деп аталады.Шыңғысизм қуатты идеялық-
дүниетанымдық қайсыбір өлшемдері жағынан діни дүниетанымға жақындаған және
орасан зор практикалық мәні бар жүйе болды.
Шыңғысизмнің қоғамдық-саяси құрылысқа, әлеуметтік институттардың
құрылымдрына,саяси және құқықтық нормаларға тікелей ықпалы болды.Онүшінші
ғасырдан бастап Орталық Азиядағы түркі – монғол қауымдарындағы саяси билік
Шыңғыс ұрпақтарына тиесілі деген ұғым орнығуы соның айқын дәлелі. Шыңғыс
хан туралы шежірелік аңыз түрінде әлемнің ортақ жаратылыс бейнесін
сипаттайтын шыңғысизм мен Оғызизм (Оғыз хан туралы аңыздар циклы)
арасындағы ұқсастықтар, сондай-ақ оның кейінгі өзгерген түрі мен(едігеизм
секілді) бертінректегі салыстыра зерттеу нәтижелері жаңа идеялық құрлымның
өзіндік ерекшелігі туралы және оның дәстүрлі сипаты туралы қортындыға
келтіреді.Сол себепті де “Шыңғыс-наме сияқты еңбекті талдау барысында
зерттеушілер оның : билік жүйесі мен билік қатынастары ғана бірден бірге
беріліп отырмаған, мұнымен қатар жоғарғы билеушінің өз қол астындағылармен
қарым-қатынастарының рет жөні, бұдан гөрі маңыздысы - әулиеттердің алмасуы
және жаңа мемлекеттердің құрылуы берілген.
ХҮ- Х1Х ғасырлар аралығында түркі тілінде жазылған құнды шығармалар
алғаш рет қазақ тіліне “Мәдени мұра”бағдарламасы аясында құрастырылған
жинақта жарияланып отыр.Бұл шығармалар:авторы Шайбани ханның өзі делінетін
“Тауарих-и гузида –йи нұсрат наме, Камал әд-дин Бина идің “Шайбани намесі,
Абдалла Балхидың “Зубдад аль асары”, сондай-ақ далалық ауызша тарихнама
мағлұматтары қамтылған Жалайыр Қадыр-Ғали бидің “Жамиғат аттауарихы”, Әбіл-
Ғазы Бахадүр ханның “Шежіре-йи түркі”шығармалары.Бұл шығармалардың қазақ
тілінде жариялануы түркі-монғол тарихын танудағы зор оқиға, деректемелік
базаның кеңеюіне жол ашып отан тарихына деген қалың қауымның қызығушылығын
арттырғаны сөзсіз. Саяси –идиялогиялық мотив түркі-монғол ауызша , жазбаша
шежірелердің негізгі желістерінің бірі екендігіне көз жеткіземіз.
Көптеген халықтарда шежірелік тарихты тарқатуда олардың шығу тегін
мифтік аңыздағы Нұқ пайғамбардан бастау белгілі үрдіске айналғандығы,
мәселен Орыс тарихының жылнама – шежіресі де славяндардың ата тегін Ной
яғни Нұқ пайғамбардың біреуіне апарып телиді бұл әрине сол заманғы шежіре
жасаушылардың білместігінен емес керсінше көне шежірелерді осылайша өңдеу
арқылы өркениеттік – мәдени таным- талғам көрінісі екендігі болса
керек.Тарихи таным рулық тіпті оқшау бір халықтық санадан адамзат тегінің
бірлігі идеясына арқа сүйей бастағанының белгісі еді.Кезінде Абай хакім
“Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы.”Біздің қазақтың ықыласы ғараптан
шықты дегенді, яки Бәни Исраилдан шықты дегенді ұнатқандай. Онысы, әрине ,
таурихтан хабар тисе, сол жақтан тигендіктен, ислам діні бұрынғы ата –
бабаларды ұмыттырып, діндестерді жақын көрсеткендіктен , һәм артқы жағы
хабарсыз қараңғылықта қалғандықтан болған іс, һәммаға мәлім, әуелде адам
балалалары бұл күнгі орындарын екі жақтан толқынып келгендігі; бірі –
Үндістан тарапынан , ол жақтан келген жұрттың көбі білімді жұрт болып,
ертерек ғылымға үйір болып, қайдан шыққандарын білгендер ; екінші – маңғол
жағынан келген, олар заманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, таурихларын
терең білмей, түбі ескерусіз қалып, ата – бабаларын ақсақалдарының
айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен.Соның бірі
моңғолдан шыққан халықтың бірі біздің қазақ. Біздің қазақтың моңғолдан
шыққандығы бізге ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсыз қалғанымыз
ұят”деуі шежіре тарихындағы осындай жасанды мұсылмандандыру тенденцияларына
өзінің пікірін білдіріп, өткен тарихқа шынайы тұрғыдан келуді қолдайды.[4]
Түркі халықтарының шежірелік арғы аталары тарихының ең ежелгі басы
Оғыз қаған атты тарихи тұлғаға барып тіреледі,.Оғыз қаған – жазба шежіре
мен ауызша – аңыз шежіренің біте қайнаған тұсындағы трихи кейіпкер.Оғыз
қаған көптеген тарихшылардың пікірінше қытай жылнамаларыдағы атақты ғұн
державасын құрушы Моде Шаньюй, яғни Модэ қаған.Оғыз ханның дүниеге келуі
туралы : Оғыз қаған туғанда өң –шырайы көк, аузы оттай қызыл, қөздері
қаракер шашы мен қасы қара, өгіз аяқы, бұлғын жауырынды, аю
кеуделі,денесінің бәрін түк басқан еді деп суреттеледі.Оғыз қаған асқан
сұлу қызға үйленіп одан Күн, Ай, Жұлдыз атты ұл туды.Оғыз қаған мен одан
төрт ғасыр кейін ғұмыр кешкен “Құпия шежіренің басты кейіпкер тұлғасы . Л.
Гумилев өз зерттеу еңбегінде әрқашан аңыз – шежірелік деректерге терең
маңыз беріп оның мән – мағынасына жіті назар аударады [5]
Бұл түркі елінің пайда болу аңыздары Алтай тауы сілемдерінде
туған”Ашин әулиетінің ата-бабаларыжергілікті түріктердің со әулиетінен
тараған аңыз деректерге қарағанда бұл ел зор шапқыншылыққа ұшырап , бас
сауғалап жаудан қашып келе жатып тәңірден пана тілеп жалбарынғанда Кенет
көк түсті бөрі көздеріне шалынады. Көк бөрі соңдарымнан еріңдер..”деп ишара
жасағандай болады.Соңы өлім алдынан үміт тосқан топ “Аши, қара Аши!”деп
кейіннен - Өргене қон деген, Өтекен қонысына орын теуіп дәулеті мен
сәулетін асырды. Малы жаны өсіп әрбірден соң Алтай таудың бауыры тарлық
етті бабалардан ұрпаққа жеткен сөзде оңтүстікте ұлан – ғайыр иен дала жер
бар тау ішінен шығар жол іздеп кең сахараға шығалық деп тау-тсқа өрт қойып
балқытып шығып кеткен деседі.Шежіреде көп ақпарат “жасырылған емеуірінмен
бріледі уақыт ағынынан тек шындық екшелініп оған сыртқы қабық аңыз әсіре
сипаттар беріледі Темірші ұста –ның жол табуы түркілерге жол нұсқағант ол
сол заманда темірді жете игерген түркілерге әскери басымдыққа ие етер
мүмкіндік беруі болса , қайсар да қайратты қайтпас көкбөрі табиғаты жұмсақ
белдеуден келген далалықтардың жаңа географиялық белдеуге қоныс аударуының
символдық белгісі жаңа сападағы халықтың дүниеге келуінің бастамасын салды.
Аңыздағы Көкбөрінің немересі Әсенше 439 жылдар шамасында Алтайдың
оңтүстігіндегі елдермен соның ішінде жужандармен байланыс орнатады.
Шежіреде Әсеншенің ұлы Туу қаған оның ұлы Бумын қаған қаған атағын ресми
иеленіп, жужандармен ат құйрығын үзіскен кезде Ұлы түрік қағанаты дүниеге
келді, түркі жұртының көне аңыз шежіресі мен ресми жазба жылнамасы дүниеге
келді.Оғыз қаған туралы өзіндік түркі шежірелерінде Әбілғазыдағыдай
ислам мотивтері мен өңдеулері кздеспейді, бұл жыр аңыздың көнелігінің тағы
бір дәлелдемесі.Шыңғыс қаған арасындағы наным –сенім қалыбындағы ұқсастық
пен сабақтастықты байқаймыз.Моңғолдардың “Құпия шежіресі “атты кітабы қытай
әрпімен көне монғол тіліндегі жазба нұсқасы 1382 жылы басылып шықты.Қытай
тіліндегі көне атауы “Юань Чао Би ши - Юань мемлектінің құпия тарихы”[6]
Кейбір зерттеушілер пәкірінше оның әуелгі түп нұсқасы жойылып , өзгертілген
мәтіні қалдырылған әуелгі нұсқадан одан Шыңғыс қағанның түркі текті
екендігін жасырған.Ал көне монғол дегеніміз, яғни тілі, , көне қотан
тілі.Сондықтан моңғолдардың “Құпия шежіресі” қазіргі монғол тіліне
қарағанда шағатай тіліне жақын деген болжам айтады. М
Моңғолдардың “Құпия шежіресінің тілін моңғол филологтары мен қатар
түрколог мамандардың зерттеуі қызық нәтижелер беруі мүмкін мәселен
Темучиннің Жамухаға жолдаған хаты 105 – ші тармақ сөзде; Өре – Бен Өгтөрху
Болдагдаа би”яғни “Өренімізбен бөктергі болдықта біз”Екінші жолда “Гурван
мергид те ирежу...” Сөзбе сөз аудармасы Қорбаң меркіт те іреді сойды” Яғни
соғысқа икемсіз меркітер де бізді талқандады.Сондықтан“Құпия
шежіресінің”тілі мен мазмұнын талдаған кезде аса сын көзбен қарау керек
деген уәжді соңғы кезде қазақ тарихшылары айтып келеді.
Қазақтардың жаңа тарихының кезеңі Ресеймен Батыс Европа,Шығыс Қытай
және мұсылман деректемелерімен қатар дәстүрлі моғол-қазақ тарихы
деректемелері-шежіренің өзінде баяндалған. ХХ ғасырға қарай шежіре танудың
бірегей үлкен мектебі қалыптасты.Авторлары белгісіз монғол- түркі шежіре
баяндарынан бері Әбілғазының, М.Хайдардың, Қ.Жалайыридың шежірешілік
дәстүрі жоғры дәрежеге сонау орта ғасырлардың өзінде жеткен болса 19 ғ соңы
мен 20 – шы ғасырдың соңында еңбек еткен Құрбанғали Халид, Шәкәрім қажы ,
Мәшһүр Жүсіп Көпеев жоғарғы дәрежеге көтеріп кеткендігін айтқанымыз
ләзім.Қазақ шежірелерінің материалдары деректеме танушылық талдау жасаған
кезде құнды тарихи мәліметтер болып табылады.Алайда қазақ шежірелеріне ұзақ
уақыт бойы тиісінше ғылыми зерттеушілік көңіл бөлінбей,тарих ғылымының
деректемелік ізденістері шеңберінен тыс қалып келді,өйткені бел алып тұрған
тоталитарлық жүйе мен идеологиялық цензура ұлттық тарихи деректемелерді
пайдалануға тыиым салды.Кеңестік тарихнамамен деректеме танудың қазақтардың
тарихи деректемелері ұмыт қалдырылған кездегі кемшілігі де осыдан
шығады.Тарихшылыр үшін деректемелердің бұл санатын ғылыми проблемалар
шеңберіне енгізу қауіпсіз де болған жоқ,өйткені ғалымдарды (Мысалы
Е.Бекмахановты, Ә.Марғұланды)тікелей құдалау жәйіттері де болды,олар
кейінгі тарихшыларды қазақтардың тарихи деректемелерін ғылыми талдау мен
зерттеу проблемасын орағытып өтуге мәжбүр етті.
19ғ-дың 2 жартысы-20ғ-дың басы қазақ жазба шежіресі дәстүрінің қалыптасу
уақыты болды.
Қазақтардың ауызекі шежіресінің жазбаша-библиографиялық нысанаға көшуі
М.Ж.Копеев,Ш.Құдайбердиев,Нұржан Наушабаев, Қ.Халид, М.Тынышбаев,
Ә.Бөкейханов сияқты ғалымдардың ыждаһатты шығармашылық қызметі арқасында
жүзеге асты.
Бұл адамдардың ауызша деректі жазбаша түрде көрсетуге ұмтылысын ұзақ
уақыт бойы атадан-балаға беріліп келген қазақ шежіресінің ғылыми маңызы зор
екендігімен түсіндіруге болатын сияқты.М.Тынышбаев былай деп жазды: "Қазақ
халқының әрбір жекелеген руының генеалогиясын алдын ала
зерттемейінше,сондай-ақ оның кімдермен және қандай уақытта тоқайласқаның
анықтамайынша,қазақ халқының тарихи тағдырының жалпы көрінісін көзге
елестету мүмкін емес".Тарихшы Қ.Халидте қазақ халқы тарихын зерттеудің
маңызы жөнінде былай делінген: "Орта Азия мен Шығыс Түркістанда болған
оқиғалар желісін бітірген соң,қазақ ахуалымен хандары туралы жазуға
кірітім.
Бұл халықтың тарихы жалпы ауызда бар.Алайда жекелеген жазба
тарихтары мен естеліктері болмағандықтан,әркім әр түрлі пікір
айтып,біреулер жаман ниет-арам оймен,енді біреулері тек мұқатуды мақсат
еткен.Кезіндегі бағзылар тарихты анығрақ түсініктеме беруге білімдері жете
тұра,оған мән бермеген.Нәтижесінде мағынасы анық ел тарихы
баяндалмады.Осындай себептер мен бар күш-қайратымды жұмсап,20жылдам астам
уақыт бұл тарихқа қатысты ақпарлар мен жазба деректерді жинап,жалпы
жиналған мәліметердің қаймағын қалқып алып,осы кітапты жаздым".Өз еңбегін
сипаттай келіп,Қ.Халид тарихтын баяндалып отырған оқиғаларға объективті
және дұрыс баға беруге адалдық қажет екенін үнемі атап көрсетеді.
Ш.Құдайбердиевте шамамен нақ осы принцптерді басшылыққа алған,ол
былай деп жазды: "Қазақтың түпкі атасынаң жайын білмек болып,көп уақыттан
бері сол туралы естіген,білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың щежіре
кітаптарын оқыдым.Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: "Тәбіри", "Тарих
ғумуми", "Тарих антшар аласлам", Н.Ғасымбектің "Түрік тарихы", Ә.Бахадүр
ханның жазған "Шежіре түрік" және әртүрлі кітаптардан алынған сөздер,орысша
кітаптан оқығаным: Радловтың ұйғыр туралы, Аристовтың түрік нәсілі туралы,
дүниедегі әр түрлі жұрттың шжірелерінен орысшаға көшірген сөздері,оның
ішінде түріктің ең ескі замандағы шежіре кітаптары "Құдатқу білік",
"Кошочидам" деген кітаптардың сөздері және қытайдың Юань-Шаумин деген
жазушысының сөзі және араб-парсы,рум-европа жазушыларының сөзі және
қазақтың жаңылыс айтқан өтірік аталары-бәрі сол кітапта бар.
Ол кітаптағы сөздерді түгел жаза алмасамда, керектісін теріп алып,соған
тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып,бір шежіре жазамын.Ескіде қалған
тиянақсыз ертегі сықылды ауыз сөз болмаса,мұнан бұрын біздің қазақ тілімен
шежіре жазылған жоқ.
М.Ж.Көпеевтің тарихнамалық мұрасы жазбаша қазақ шежіресіндегі дәстүрлі
бағыт болып табылады,онда батыс не шығыс авторларына сілтеме жасамайды және
ауызша тарихи мәліметтер бірден-бір деректеме етілген.
Ол былай деп жазады: "Біздің қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіре
жоқ.Оқу мен жазудың жоқтығынан жазылған шежіре болмаған.Естігенін
ұмытпайтын құлағының тесігі бар,кедесінің есігі бар,ұқпа құлақ жандар
болған.Сондай жандардың айтуымен кеудесі хат,естігені,көргені жар болған
қариялар кейінгіге ауыздан-ауыз алып айтумен үлгі-өсиет қалдырған.
Бірақ көп кешікпей бұл ұлттық тарихнамалық дәстүрлер ұмыт қалдырылды.Қазақ
ғылымының жарты ғасырдан астам тарихы бойында ғылымдардың бұл авторларды
жариялауға және оларға сілтеме жасауға батылы бармады. Ш.Қудайбердиевті
үкімет орындары қайғылы қазаға ұшыратылды.
Ә.Бөкейханов,М.Тынышбаев қуғындалды, М.Ж.Көпеевтің кесенесі қиратылды,
бұл-кеңестік партия органдары вандализмінің ресми фактісі,ал тарихтағы
ұлттық дәстүрді жақтаушы Е.Бекмаханов соталды.Ұлттық тарихи деректемелер
мен оларды ғылыми зерттеу проблемаларына жақын болған
С.Асфендияров,Қ.Кемеңгеровтер қуғынға ұшырады.
80-жылдардың аяғы -90ж.басында ғана қазақ авторларының тарих жөніндегі
еңбектерін өмірге оралтып,қазақ шежірелерін жариялайтын мезгіл туды.Сөйтіп
қазақ деректемелерін жаңа тарихи тұжырымдар тұрғысынан қарастыратын кез
келді.Қазақ шежіресі деген не? Көшпелі қоғамның дәстүрлі тарихи санасы
шежіре шеңберінде қалыптасады.Ол көшпелілердің тарихи білімі құрылымындағы
орталық өзек болып табылады,оның теориялық және қолданбалы маңызы
тарамдалып,содан шығады.
Бұл тарамдар шежіреде,біріншіден,нағыз генеологиядан,екіншіден,құрылым
құрайтын ойдан шығарылған генеология ғана болып табылатын
ирриалдық,үшіншіден,ежелден жеткен үн, "қария сөз", "ескі сөз"-тарихи
мифологиядан,сондай-ақ тарихи аңыздардан эпикалық жырлардан-батырлар
жырларынан,толғаулардан қалыптасып тарихи білімді құрайды.
Көшпелі қоғамда тарихтың мағынасы мен мақсатын түсіну басқа өркениеттер
мен халықтардағы мұндай ұғымнан ерекше.Мысалы,христиан және мұсылман
дүниесінің тарихнамасында тарихи ақпарат жинақтау жүйесіндегі негізгі
принцип тарихи уақыт санаты болса,көшпелілерде ол тарихи тұлға санатынмен
ауыстырылған.Шежреде тарихты және тарихи оқиғаларды дараландыру өзекті
мағына болып табылады.Тарихи уақыт санаты тарихи кеңістік санатынан кейінгі
үшінші орнынға қойылады,ал бірінші қатарға қайраткер тарихи тұлға
шығарылған.Тарихи уақытты есептеу тиісінше генеологиялық ұрпақтар мен
тарихтың ең ірі оқиғаларына сәйкес жүзеге асырылады,өйткені бұл,өз
кезегінде, он екі жылдық циклды жыл санау қажет етілетін ғарышнамалық
түсініктерге байланысты.
Зерттеуші В.Юдиннің "Далалық аузыша тарихнама деректемелерінің
хабарларын тарихтың дәл анықтаған фактілермен салыстыру далалық тарихнама
деректемелерінің дұоыс мәліметтер хабарлайтындығын", "оларда айтылатын
оқиғалардың,адамдардың көпшілігі тарихи екендігін", "мұның өзі бұл
тарихнаманың беймәлім оқиғалары да ,адамдары да әбден нақты деп тұжырым
жасауға негіз береді" деген көзқарасы өте қызықты.18-19ғ-лар кезеңіндегі
қазақтар тарихын қарастырғанда далалық деректемелердің мәліметтері де
пайдаланылды.
18 және19ғасырлар тарихының қазақ шежірелерінде баса көңіл бөлінген
оқиғаларды хронологиялық ретімен үстіртін қарап шығуымыздың өзі ғана
өткеннің көптеген егжей-тегжейіне тереңдей үңілуіне, оқиғалардың кейбір
анық-қанығын нақтылауға және батыс немесе шығыс деректемелерінде баяндалып
та қойған дәуір рухын,мүмкін,біршама өзгеше түсінікті ұғынуға мүмкіндік
береді.Сонымен бірге онда тарихтың қазірдің өзінде белгілі фактілер
түсіндірудің жаңа нұсқасында көрсетілуі,сол нақты мәлімет берушінің дүние
танымдық жүйесіне салынуы, бәлкім, субъектизмнен ада болмауы мүмкін.
Қазақтың халық аңыздрында Тәуке ханның оның татулық орнатушылық қызметі
дәріптелді.Ол көптеген жылдарға созылған аптаты өзара қарқыс пен
қантөгісті тоқтатады,ол ақылдылығымен және әділдігімен барша жұртты өзіне
бағынуға көндіреді,ол күшті руларға қарсыласу үшін әлсіз рулардың басын
қосады,ал күштілерін жуасырты,сөйтіп барша жұртқа ортақ қылмыстық заң
жүйесін енгізді.М.Ж.Көпеевтің "Қазақ шежіресінде", сондай-ақ басқа да
көптеген шежірелерде оның ел билеген кезі туралы көп мәліметтер келтіріледі
Ш.Құдайбердиев "Түрік,қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресінде"[7] Тәуке ханның
генеологиясын былайша баяндайды: "Жәңгірдің орнына Әз Тәуке хан
болғанда,хандыққа өкпелеп Уалибақи Ғайп ханға кетіп еді.
8 ғасырдың 20-жылдарының бірініші жартысы тарихта жалпы "Ақтабан
шұбырынды"жылдары деп аталады.Қазақ шежіресінің бұл оқиғалары М.Ж.Көпеевтің
еңбектерінде суреттеледі
1.2.Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі.
Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі ертеден жалғасқан
дәстүрдің жалғасы болса керек, Ғұндардың, ертедегі түркілердің моңғолдікі
тәрізді жүйеленген шежірелері бізге келіп жеткен жоқ оған әртүрлі тарихи
себептер әсер етсе керек ең бірінші Қытай сияқты алып елмен көршілік
олардың көшпелі жұртқа қарағандағы табанды үздіксіз тарихи-мәдени
экспансиясы шежірелік дүниелердің құртылып жіберуіне әкеліп отырса керек.
Өмірлік кеңістіктен ығыстырылып, жеңілгендер тарихын жеңіпаздардың
жазуы түрлі бұрмалауларға ұшыратты.
Сол себепті моңғол дәуірінің бірден бір дерек көзі боп табылатын “
Құпия шежіренің”тарихи құндылығы өте жоғары.Шежіренің құрастырылған уақыты
шамамен 1240 жылдар шамасы, демек болған оқиғалардың ізін ала жазылған
шығарма болғандықтан оның мазмұны мен идеологилық бағыт-бағыттары да
моңғолдық негізден ауытқымауы шығарманың құндылығын арттыра түседі.Онда
келтірілген адам есімдері, оқиғалар өзінің шынайылығымен ерекшеленеді.
“Құпия шежіреде”Шыңғыс ханның шыққан тегі, балалық шағынан бастап баян
етіледі.Сол себепті де ұзақ уақыт бойына тарихи әдебиетте Шыңғыс хан туралы
шынайы жазылған бірден бір дүние "Монғолдың құпия шежіресі"болып келді.
Бірақ мұны түсініп, таратып оқи білу қажет,мәтіндік талдау қазіргі ғылымда
көптеген нәрсенің басын ашуға мүмкіндік береді. Төменде осы "Құпия
шежіренің" бірінші бөлімін түсініктерімен бірігіп оқиық. Бұл — өте
қажетті.Тэмүжиннің тегі мен балалық шағы Чингис (Шыңғыс) хаганның
тегі:тәңірі бақытты етіп жаратқан Бөртэ-чино зайыбы Гуа-Маралмен бірге
талай теңіз-дарияны кешіп келіп, Онон өзені бас алған Бурхан халдун тауын
тұрақ еткен кезде Батцагаан деген бір ұл туады.Батцагаан үлы Тамача, Тамача
ұлы Хоричар-мерген, Хоричар-мерген үлы Уужин-буурал, Уужин буурал ұлы Саль-
хачау, Саль-хачау ұлы Ихнүдэн, Ихнүдэн ұлы Шинсочи, Шинсочи Харчу үлы
Боржигидай-мергенеді. Боржигидай мергеннің зайыбы Молгонжин-гуа, онан
туған ұлы Торголжин бай. Торголжин байдың Борочигин – гуа зайыбы, Боролдай
– суялби оның ұлы Добу мерген делінеді.
Шыңғыс ханның әкесін Иесугэ баһадүр деп атаған. Иесугэ — жекелік, жалқы
атау есім, кейінгі заманда Иесугэге т көптік жалғауы жалғанды.
Есекей баһадүрдан тараған үрпақтар өз уақытында жетім-жесірліктің
тақсіретін тартты.
Есекейдің Оолун және Шашыгүл есімді екі әйелі болды. Оолун-анадан
Тэмүжин, Хасар, Хочуан-алч, Тэмүге атты төрт үлы және Тэмүлун есімді бір
қыз болды. Шашыгүлден Бектұр және Белгітай есімді екі ұл сүйді.
Оэлун — қытайша дыбысталу түрінде жазылды, өйткені қытайша ә-е-і
дыбыстарының таңбасы жоқ еді. Бірсыпыра ғалымдар Оэлунды "Өлең" деген ат
деп оқыды. Көптеген елдерде Оэлун дыбысталуында жазылды. Шын мәнінде Оэлун
сөзінің калькалық қақпа нақ көшірме аудармасы Әуеліай еді. Оэлу — әуелі,
яғни "әуелгі, алғашқы" мағаналы сөз, ун — көне шумер тіліндегі Ай демектік.
Сонда бұл есім Оэлуун дыбысталуында болған. Екі у дауысты дыбыстың қатар
келуіне сәйкес бір у қысқарған да Оэлун дыбысталуына түскен. Екі дауысты
дыбыстың қатар келіп оқылуы қырғыз тілі фонетикасында жақсы сақталған.
Қазіргі оқулықтарда Шыңғыс әулиетінің өкілдерінің есімдері біркелкі айтылып
та жазылып та жүрген жоқ, сондықтан ол ғылыми әдебиетте ол өзінше
проблемаға айналған деуіміз керек.
Оолун — қоңырат руының ақнұр тармағынан еді. Оолунды деп те жазады.
Әбілғазы Баһадүрхан "Түрік шежіресінде" Ұлын деп те, Оолун деп те, "Шыңғыс
ханның анасының аты ¥лын еді, оны ¥лын ене, кейде ¥лын Қошын дер еді.
Елқонұт руынан еді1. Шыңғыс ханның [8]
Құпия шежіренің 59-шы тармағында Есугей батыр елге оралып, татарлардың
Темучин уге деген батырын тұтқынға алған кезінде Делиун-балдах деген жерде
қан шеңгелдеп дүниеге болашақ әлемді жаулап алушы дүниеге келіп, атын
Есугей ырым етіп, Темучин қойды.
Л.Гумилевтің айтқанындай келесі ежелгі ахейліктердің күндей сұлу Еленаны
Троялықтардың алып кеткеніндей романтикалық оқиға, Бөрте ханымды
меркіттердің тартып әкетуі, далалықтар арасындағы қарым-қатынасты онан әрі
шиеленістіріп жіберді.
Моңғол ауызша шежіре тарихының бірінші қолдан хатқа түсуі, оның тарихи
деректемелік құндылығын арттырады.Жүздеген адамдардың есімдері, оқиғалар
тізбегінің бірімен бірінің орын ауыстырып алмауына жол бермеген жай ол
Құпия шежіренің бірнеше рет қайталанып баспа бетіне, хатқа түсуі еді.
Және бұл деректеменің бірнеше тілдегі редакциясының болуы , салыстырмалы
анализ жасауға мүмкіндік береді.Х111 ғасырдан бастап Құпия шежіре жайлы кең
көлемді әдебиет пайда болды, шежіре Ресейде Х1Хғасырдан бастап белгілі
Пекиндегі орыс миссиясының өкілі Палладий Кафаров алғаш монғол мәтінінің
транскрипциясын жасап, қытай иероглифтерімен жазылған мәтінді орыс тіліне
аударып шықты.1866 жылы оның толықтырылған, анықталған нұсқа аудармасын
жасаса , кеңестік дәуірде орыс ориенталисі С.А. Козин жасады, 1000 тиражбен
басылып шықты.Жұмыс екі томға жоспарланды оның бірінші томы жарық көрді де
екінші томы моңғол тілінің синтаксистік, морфологиялық талдауымен, монғол
тілінің көне, орта, жаңа кезеңдерінің түсіндермесі мен альфавиттік
көрсеткіштерімен жариялануға тиіс болатын.
1962 жылы Құпия шежіренің қытай тіліндегі нұсқасы Юань чао би-шидің
аудармасын жасау қолға алынып бұл да аяқталынбады.
Монғолиядағы қазақ тарихшылары Құпия шежірені қазақшаға аударуда көп
еңбек сіңірді Ислам Қабыш ұлы 1972 жылы шежірені кирилл әрпімен қазақ
тілінде сөйлетті оның үзінділері 1992 жылы “Қазақ әдебиеті”, “Ана
тілі”басылымдарында жарық көрді. 2006 жылы А.Сейдімбеков, А.Нысанбаев,
М.Барманкулов оның қытай тіліндегі нұсқасын орыс тілінде түсініктермелермен
жариялады. Біз өз жұмысымызда көбінесе Козиннің аудармасын қолданамыз.
Қай тілге аударылмасын шежіренің эпосқа жақын поэтикалық тілмен
жазылғандығы сондай мәтіннің осы бір әуезі айрықша сезіліп тұрады.Сірә өлең
сөзбен шығарылған алғашқы нұсқасының ерекшелігі оның сөз мәтінінің өзгермей
сақталуына әсер еткен болуы керек.Мәтін ішінде көптеген оқиғалық жайттар
өлең сөзбен берілуі де оның осындай жазылу сипатын айқындай түседі.
Добу-мергеннің тірі кезінде туған Бэлгүнүтэй, Бүгунүтэй екеуі
бір күні шешесі Алун-гуаға сездірімей сырласады. "Әрі күйеуі жок,,
әрі жақын ағайынымыз жоқ болса да, біздің шешеміз үш үл тапты.
Ал, біздің үйде Малиг-баяуд малайдан өзге бөгде жан жоқ. Осы үш
сүмелек соның ныспысы шығар" деседі. Бүл сөзді Алун-гуаның құлағы
шалып қалады.
Көктемнің бір күні Алун-гуа қойдың сүр етін асып, Бэлгүнүтэй,
Бүгүнүтэй, Буха-хатаги, Бухату-салжи, Бодончар-мунхаг бесеуіне
береді де, оларды қатарластырып отырғызады да, оларға бір-бір шыбық
үсынып, "сындыр" дейді. Олар бырт-бырт еткізіп сындырады. Онан
соң әлгіндей бес шыбық ағашты біріктіріп буады да "ал, енді
сындырыңдар" — дейді. Бірақ оны ешкім сындыра алмайды.
6. Сонда Дува-соқыр: "Мына көшкен ауылдың ішінде, бітеу арбаның
(күйме) алдында бір сұлу қыз кетіп барады. Егер біреудің жары болмаса,
бауырым, Добу-мерген саған айттырып алып берейін" деп оны көріп келуге Добу-
мерген бауырын жібереді.
'Добу-баян деп те жазылады. Қазақтағы Домалақ ананың ері. 2Кейін Боданчар
осы Түнхэлэг бұлағына келген елді өзіне бағындырады. Яғни монғолдар ежелден
осы өлкені мекендеген.
Сонан соң Алун-гуа буй дейді: Бэлгүнүтэй мен Бүгүнүтэй екеуің
"Мына үшеуі қайдан туды?" деп күмәндандыңдар. Күмәнданудың да
жөні бар шығар.
Бірақ, сендер бұл жайдың мәніне түсінген жоқсыңдар. Түн
сайын бір ақсары адам біздің үйдің шаңырағын жап-жарық қып кіріп
келіп, менің құрсағьшды сипағанда, оның нұры жатырыма сіңіп
кететін. Ол адам күн шығар кезде итше еркелеп шығып кететін. Бұл
жайды білмей жатып, неменеге күмәнданасыңдар?! Алланың асасынан
берген үлдары ғой, бүлар. Оларды тобырларға теңеуге бола ма?
Қарапайым адам хаган болса ғана оның мәнін түсінер", — дейді9.
Онан соң Алун-гуа тағы да тәлім сөзін жалғайды: "Бесеуің де
менен тудыңдар емес пе? Егер, сендер жеке-жеке кетсеңдер мына
жалғыз шыбық сияқты бөгде біреулер тез "бырт" еткізеді. Егер, бірлік-
ынтымақта болсаңдар мына буған шыбық сияқты берік боласыңдар.
Сендерге ешкімнің әлі жетпейді" дейді.
Көп үзамай Алун-гуа дүние салды10.
Анасы Алун-гуа қайтыс болған соң ағайынды бесеуі мал-мүлкін
бөліп алмақшы болады. Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй, Буха-хатаги, Бухату-
салжи төртеу мал-мүлікті бөлісіп алып, бауыры Боданчар-мунхагты
кедей деп, туысқа санамайды, үлесін де бермейді.
Боданчар "Туыс деп мені елемесе бұл жерде неғып" отырмын"
деп шодыр арқа, шолтан қүйрық сүр атын мініп, "Өлсем өлейін, бүған
қайтіп көнейін" деп Онон өзеніне қарай жол тартады. Балжин арал
деген жерге барып, шөп күрке тігіп, өмір суреді.
Сөйтіп жүргенде қара құрды көк қаршыға үстап жегенін көріп,
шодыр арқа, шолтан қүйрық сұр атының құйрық- қылынан дүзақ
істеп, манағы көк қаршығаны ұстап алады.
яАлун-гуа соңғы сөйлемде қарапайым адам хагандык, дәрежеге оп-оңай жете
салмайды, Егер жетсе — тек қана Тәңірдің қолдауымеы жетеді. Ал мүны тобыр
түсіне алмайды дегеп мазұндағы тымсал айтқан. " Тәңірдің асасынан пайда
болған ұлдар " деген сөзді "бір жаратушылық сипатта өмірге келгендер" деп
ұғу керек. Шынында Алун-гуа ана ксремет иесініц нұры түскен жан ретінде осы
күнге дейін ұрпақтары құрметіне бөленіп келеді. Мыңдаған жылдар өтседе
айтқан сөзі, ееімі жаңарып, жасара түседі. Ұлы ананың әруағына сиынады.
Бір шумақ өлең:
Бұл күндері мойындаган ел ерек:
Сізде — кие,
Сізде рух бар керемет.
Қасиетіңнен айналайын ұлы анам,
Шыңғыс ханның анасына деген құрметі тек таза перзенттік ықластан ғана
емес, көшпелі номадтарға тән ана культі дәстүріндегі әс- әрекет деп
білуіміз керек сияқты.
Шежіреде тек қана тарихи оқиғалар мен адамдардың іс-әрекеті ғана
баян етілмейді сондай-ақ табиғат, шаруашылық жайы, наным сенім дүниетаным
мәселелері кеңінен сөз болады.Моңғолдар басқа да көшпелілер өмірінде кең
өріс алған аңшылық саятшылық тек күн көрістің қосымша көзі ғана емес жалпы
құла дүздегі номад жұртының әскери салты ерлік пен күш-қуатты тәрбиелейтін
тетіктің бірі болатын. Сол себепті де аңшылық саят сюжеттері үнемі шежіреде
кезігіп отырады және олар моңғолдар мен түркілер тарихына елеулі әсер етеді
мәселен Жошыны құланның шайнап өлтіруі...
Шыңғыс ханның серігі мен бықталасы болған Жамуханың шыққан тегі
туралы “Құпия шежіреде”нақты мәліметтер беріледі.Шыққан тегі көшпелі жұртта
ұланның болашағы үшін үлкен мәнге ие еді , дарыны мен қарымы Шыңғыстан кем
түспесе де жат жұрт ұрпағы саналған Жамуханың саясатта , билік үшін күресте
де жолы болмады.Даладағы саяси салт сана дәстүрі өзінің бұлжымастығымен
ерекшеленді қазақ ханы Әбілқайырдың кішші ұрпақтан болуы оның қолбасылық
жеке басының артықшылығына қарамастан бүкіл қазақтың ханы ете алмады.Шыңғыс
хан дәуірінен далалық өлкеде жаңа саяси дәстүр орнықты жоғарғы билік тек
Шыңғыс ұрпақтарының өкілі болуы тиіс деген.
Алдымен жүрген Боданчар бір жүкті әйелді ұстап алып: "Сен
кімсің?" деп сұрағанда ол әйел: "Мен Жарчиуд аданхан урианхай
(ұранқай) адамымын" дейді.
Сол жерден ағайынды бесеуі әлгі елге шабуыл жасап, жылқы
— малын тартып алып, халқын малай етеді
Сол жерден ағайынды бесеуі әлгі елге шабуыл жасап, жылқы
— малын тартып алып, халқын малай етеді.
40. Манағы екі қабат әйел Боданчарға келген соң ұл табады. Оны
басқа рудың нәсілі болғандықтан Жажирадай деп атайды. Жадаран
аталылар сонан тарайды. Жажирадайдың ұлының аты Тугудай еді.
Тугудай үлы — Хархадан болатын. Хархадан ұлы — Жамуха. Бұлар
— Жадаран аталылар.
41. Бүл әйел Боданчардан тағы бір ұл табады. Оны кіндік-шешесінің
баласы — Барьдай деп атайды. Баарин аталылар осыдан тарайды.
Барьдайұлы Зүтгэлбөх, Зүтгэлбөх көп әйел алғандықтан оның
балалары құмырсқадай құжынайды.
Бэлгүнүтэй — Бэлгунүд аталылар аталады. Бүгунүтэй —
Бүгүнүд аталылар болады. Буха-хатаги — хатаги аталылар болады.
Бухату-салжи — салжид аталылар атанады. Боданчар — боржигин17
аталылар атанады.
Боданчардың алғыншық әйелінен туған Барин-ширату Хабич
делінетін. Сол Хабич батырдың шешесінің құрсауында келген қызды
Боданчар кейкуат әйел етіп, онан туған ұлды Жаурьдай деп атады.
Боданчар көзінің тірісінде Жаурьдайды құрбан шалуға ерікті етеді.
Боданчар қайтыс болғаннан кейін, Жаурьдайды сол үйде
аданхан урианхай болғандықтан соның баласы деп нұлы Хачи-
хулүг18, Хачин, Хачииу, Хачула, Хачиун, Харалдай, Начинбатыр жетеуі
еді.
Намулун шешейден Хачи-хүлүт ұлы Хайду19 туған-ды. Хачин ұлы
Ноегидай еді. Мінезі ноендай болғандықтан Ноехан аталылар атанады.
Хачиу ұлы Баруладай болатын. Денесі алып, тамаққа тоймайтын
болғандықтан барулас аталылар атаныпты. Хачула үлы да тамаққа
тоймайтындықтан "мығым барула", "мыртық барула" делініп әзіл ат
қойылды. Сөйтіп, "білгір барула", "топас барула" дегендер барулас аталылар
атанады. Харалдайдың ұлдары сабақсыз егіндей араласқандықтан будаад
аталылар атанады. Хачиуұлы Адархидай еді. Агайындарының ішінде
адармаатай (қиянқы) болғандықтан адархан аталылар атаныпты. Начин-
батырдың ұлы Уруудай мен Мангудай екеуі еді. Олар урууд2", мангуд21
әулеті еді. Начин батырдың алғыншық әйелінен туған ұлы Шижудай мен
Доголдай болатын.
Хайдудың баласы Байшинхор-догшин (шарқая) Чирхайлянхуа,
Чаужин-Өртэгэй үшеуі еді. ІЗХачи-хүлүг — бұл күні қоңыршұнак, руы атанды.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға қарасты жұрт пен әулиет жайында
ортазиялық деректер мен шежірелерде мәселен Рашид-ад-диннің, Әбітғазының
Шәкәрімнің еңбегінде кездеседі және бұл еңбектер бі жағынан сол далалық
ауызша тарихтың заңды жалғасы далалық тарихи дәстүрлерді алға апарушы.
Әбітғазының еңбегінде өзі айтқандай Адамнан моңғолға шейін;моңғолдан
Шыңғыс ханға шейін; Шыңғыс ханның туғанынан өлгеніне шейін; Шыңғыс ханның
үшінші ұлы Үгедей жайлы , оның ұлдары мен ұрпақтары, моғол жұртында
патшалық құрған өзге де Шыңғыс хан нәсілдері туралы ; Шыңғыс ханның екінші
ұлы Шағатай ұрпақтарының Мауерпаннахр мен ) Қашқарда патшалық қылғаны
жайлы; Шыңғыс ханның кішші ұлы Төленің Иран мемлекетінде билік қылғандары
туралы, үлкен ұлы Жошының Дешті-Қыашақта билік еткені жайында; Жошы ұлы
Шайбани хан әулиетінің Мауерпаннахрда , Қырымда билік еткендері жайында
баян қылады.[9]
Қадырғали Жалайыридің шығармасында далалық ауызша тарих пен қатар
шығыстық деректер молынан пайдаланылған , ол туралы өзі былай деп жазған
да;Бұл қолжазбаны ол Шыңғыс намені кітабынан парсы тілінен түркі тіліне
аударған.Бұл жерде Шыңғыс наме деп отырғаны Рашид-ад-диннің “Шежірелер
жинағы”.[ 10.143 бет]
“Шежірелер жинағындағы”деректердің шығу тегі әлі күнге дейін
өз шешімін таппай отыр. Ал далалық ауызша тарихнаманың терең дәстүрлері бар
екендігі күман тудырмайды.Түркі-монғол жұртының соның ішінде Дешті-Қыпшақ
елінің тарихы болған әрі ол белгілі бір әлеуметтік топтарда мұқият сақталып
отырған.Далалық ауызша тарихнама далалық эпосқа өзек болған деген тұжырым
қазіргі шежіре тануда жасалып отыр.Дегенмен эпосты немесе фольклорды тура
мағынасында көшпелі жұрттың тарихи білімі деп қарау үрдісін қыйсынсыз деген
пікір айтылады.Далалық ауызша тарихнаманы ауызша әңгімелер мен аңыздармен
теңдестіру де дұрыстыққа жатпайды.”Дәстүр” сөзі далалық ауызша тарихнамаға
жазбаша тарихнамаға қолданылған мағынасында қолданылуы тиіс. Ал аңыз-
әңгімелер – кейде жазбаша тарихнамада ауысқандары бар далалық тарихнаманың
қалдығы немесе жарықшағы.
Көшпенділерде тарихи білі олардың рухани өмірінің әбден
оқшауланған өз алдына бір саласы, көшпелі әлем жинақтаған жалпы жиынтық
білімнің дербес бір тарауы болды. Далалық ауызша тарихнаманың өзіндік бір
қалыптасу тәсілдері болды. Сондай тәсілдердің бірі жинақталған білімдердің
циклдерге бөлінуі.Циклдер Дешті-Қыпшақты билеген әулиеттер туралы әңгімелер
серияларынан құралған, олар әрі қарай әулиеттердің әрбір өкілдері туралы
жеке әңгімелерге бөлінген. Әулиеттердің кейбір өкілдері туралы әңгімелер
екінші реткі циклдерді құраған.
Әдетте хронологияға ханның немесе қайсыбір билеушінің қанша жыл билік
еткенін көрсету арқылы “жан бітіп” отырған. Көптеген тарихшылар Шыңғыс
ханың туған жылын әртүрлі жазса , Ал Рашид-ад-дин 1153 жылы туылған деп
жазады. Біз үшін бұл таласгың мәні аз..
Рашид-ад-диннің аудармасында "Үгедейді 21 жыл патшалық етті деп дұрыс
көрсетілмеген. Монғолдың қүпия шсжіресінде 1228 жылы таққа отырған және
құпия шежіре жазылып болғаннан бір жыл кейін қайтыс болған. Яғни, 12-13 жыл
патшалық құрған.
Хронологиялық тірек-межелерге сүйеніш ретінде әртүрлі маңызды оқиғаларда-
әйгілі шайқастар, індет, жұт жылдары және т.б. пайдалынылған. Далалық
ауызша тарихнаманың әңгіме бөліміне сәйкес келіп әрі басы, әрі шарықтау
шегі әрі түйіні бола алатындай ұйқасымды нақыл сөздер кеңінен
қолдаылған.Мақал түріндегі тұжырымды сөзтіркестер шын мәнінде мақал-
мәтелдерге ұқсас, осы күйінде біздің заманымызға жеткені аз емес.Бірақ
оларды далалық тарихнаманың туған мақалдар деуге келмейді.Далалық
тарихнаманың межелеу түрлері аз болмаған.Көшпелілердің жалпы білім
жүйесінің бір тармағы ретінде ол көшпелілік білімнің өзге салаларымен –
фольклормен , тілдік түсініктермен, географиямен және т.б.-күрделі
байланыста боғаны көрінеді.
Далалық ауызша тарихнама атты көшпелілердің идеологиясы мен
дүниетанымын білдіреді.Далалық ауызша тарихнаманы жоғарыда көрсетілген
тұрғыдан және басқадай ғылыми зерттеудің далалықтар өмірін ұғынуда берері
көп. Далалық тарихнамамен отырықшы тарихнаманы салыстыра зерттеу жекеше бір
тақырып боп табылады.
Моңғолдық кезеңнен кейін далалық ауызша тарихнама Дешті
Қыпшақта бірнеше ғасыр бойы өмір сүріп, қазір біз айтып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі
1.1. Генеологиялардың шығуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
1.2.Түркі- монғол халықтарының шежірешілік
дәстүрі ... ... ... ... ... ... .. 13
ІІ бөлім . Қазақ халқының шежірешілік дәстүрі
2.1.Түркі – монғол шежірелері мен қазақ шежірелерінің
байланыстары мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.2.Қазіргі кезеңдегі шежіре деректерінің тарихнамадағы орны
мен
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолдалынған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 58
Кіріспе
Генеалогия (грек тілінен аударғанда туысқандық, яғни ру деген
мағынада)ғылыми пән болып табылады.
Ол жеке индивидтің,отбасының,рулардың пайда болуларын ,олардың уақыт
пен кеңістікке байланысты туысқандық ықпалдастықтарын зерттеп, бүгінгі
күнде тарих ғылымының дамуына қосымша негіз болып табылады.
Ру, тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген,қалыптасқан ресми
шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де кездеседі.Шежіренің көп томдық
жинағын Россия,Германия,Англия,Франция және көптеген шығыс елдері баспадан
шығарған.
Қазақ шежіресі де-Европа елдерінің шежіресі сияқты ең толық жинақтар
Башқұртстанда, Өзбекстанда,Туркменстанда,Қырғыстан да,Сібір халықтарында да
кездеседі.Қазақ шежіресінің қайнар көзі-көп заман бойы қалыптасып,ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып,қалып отырған жинақтар.Ол белгілі бір тарихи шығарма
іспетті атадан балаға ауызша,жазбаша жеткізіліп отырған. Қазақ
шежіресі (араб.шаджарад-бұтақ,тармақ)- халықтың шығу тегін,таралуын
баяндайтын тарих ғылымының бір тармағы Шежіре тарихи деректің аса маңызды
қайнар көздерінің бірі, халқымыздың дәстүрлі тарихи санасының бірегей де
өзіндік бір көрінісі. Шежіре жазудың, құрастырудың Ұлы даламызда өзіндік
жөн жобасы , жолы қалыптасқан болатын ал қазіргі күнде шежіре жазу урдісі
күрт қаулап қайта өрлеу жолына тускені, жүздер мен рулардың төр шежірелері
құрастырылып жатқаны белгілі.Ресейде 1989жылы жылнамалардың 39 томы жарық
көрген болатын этногроф ғалым Ақселеу Сейдімбековтің Қазақтың шауызша
тарихы:шежірелік деректерді пайымдау.атты еңбегі Астана баспасынан жарық
көрді.
Тақырыптың өзектілігі Алайда сол шежірелерді сыныптау, сынау ,
саралау жағы кенжелеп қалуы баспа бетінде пісуі жетпеген дүниелердің шығып
кетуіне жол ашты әрі ерінбегеннің бәрі етікші дегендей тарихи тақырыпқа
қалам тартушылардың қарасы молайғаны да шындық, қайсібірі тарихи шындықты
қасақана бұрмалауға көшкеніне де біраз болды Ресейдегі тәрізді біздің де өз
Фоменкомыз, Данияровтарымыз пайда болды, ол заңды да шығар, дегенмен
бұрынғы шежіре айтушылар мен жазушылардың дәстүр-қалыбынан тыс жайттардың
орын алуы қынжылтады әйгілі Түп-тұқиянынан өзіме шейінен кейін Тортай
Сәдуақасовтың Ел мен жер аталған соңғы басылымдарына тән.
Шежіреде қазақ қоғамының әлеуметтік – саяси құрылымы,қоғамдық қатынас
ерекшеліктері оның сыртқы әлеммен , жұртпен байланысын көреміз, мәселен
сырттан келген Шыңғыс ұрпақтарының, қожа-сейттердің нәсілдерінің қазақ
қоғамына кірігу үрдісінің сан ғасырлық тарихы осыған куә.
Тарихнамасы, зерттелу деңгейі
Шежіре тақырыбы кейінгі он жыл бойында тарихнамада монғол –түркі ,
қазақ хандығы дәуіріне жататын ауызша тарихи дәстүр үлгісінде қалыптасқан
мол дерек қоры пайдаланыла бастады.”Мәдени мұра”бағдарламасы арқасында
тұғыш рет түпдеректер қазақ тіліне аударылу үстінде. Кеңестік кезеңге дейін
Шоқан Уәлихановтың “Ұлы жүз туралы”, “Қазақ шежіресі”, Орыс шежіреші
ғалымдары Н.Аристовтың, Левшинннің, Андреевтің,қазақ шежірешілері
Шәһкаримнің , Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің, М.Тынышбаевтың, т.б.еңбектерінде
ғылыми жүйелі шежіре жазудың берік негіздері қаланған болатын , ал кеңестік
дәуірде Ә.Марғұланның қазақ шежіресіне негізделген ру – тайпаларды туралы
мақалалары мен М.Мұқанов, Востровтың зерттеу еңбектерінен басқа тарихи
ғылымның бұл саласына назар аударуға зерттеушілердің батылдары бармады.
Шежіре мен генеалогияларға деген қызығушылық Қазастанда ғана емес соңғы
уақытта басқа да шет елдердеде кең өріс ала бастады, өткен ғасырдың 80-90жж
Ресейде атақты орыс ақсүйектерінің шежіресіне қызығушылық нәтижесінде
орыс дворян тұқымдарының шежіре кітаптары қайта жаңғыртылып қайта жариялана
басталған болатын, демек шежіре айту, жазу дәстүрі казақ тәрізді көшпелі
халықтарға ғана емес отырықшы іргелі жұрттарға да тән екендігін байқаймыз
ХХ-ғ ортасында француз генеалогиялық мектебінің өкілі П.Дюри индивидтердің
ата-тек кестелері арқылы бүтіндей әулиеттердің тарихын баяндауға
болатындығына көз жеткізген, ал ХХ-ғ екінші жартысында осы әдісті жан
–жақты қолданудың нәтижесінде ауқымды әлеуметтік топтардың, жекелеген
отбасылар тарихын зерттеуге мүмкіндік жасады.
Бұл орайда Шоқанның төрелер шежіресін тарқатқанда Қадырғали
Жалайыридің, қазақ ру – тайпларын қарастырғанда Шал ақынның шежіре
дастанының аңыз деректеріне, Әбілғазы шежіресіне әрқашан назар аударып
пайдалануы, шежірелік деректанудың ұлттық тарихымыздағы бастамасының
негізін қалады деседе болады. . халықтың шығу тегін,таралуын баяндайтын
тарих ғылымының бір тармағы.
Жоғарыда атап өткеніміздей ру,тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізген,қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де
кездеседі.
Ата- тек тарату , генеологиялық байланыстарды зерттеу қазіргі ұлт-
ұлыстардың саяси элиталарының, бизнес топтарының қалай қалыптасқандығынан
мол хабар береді сондай ақ бабаларымыз дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасылар
тарихы арқылы өзіндік тәрбие тұтқасын жасап, қан мен тек тазалығына қол
жеткізгенін, бұл өз кезегінде туысқандық қауымшылдық ұлттың рухани-
моральдық денсаушылығына елеулі әсер еткендігін қазіргі медицина да
әлеуметтік ғылымдар жоққа шығармайды.1998 – 1999 жылдарда ғылыми басылым
беттерінде елімізді шежіретану, шежіренізерттеу тақырыбында көптеген
ғылыми мақалалар жарық көрді “Қазақ тарих”журналының 1999 жылғы №4-5
[1]санында Құдайқұловтың, “Тегін білу -тектілік”оған қарсы пікірдегі
М.Алпысбесұлының мақаласы “Шежіре ғылыми тұрғыдан зерттелсін”мақаласы
жарияланды.қозғалған мәселенің бір жағдайы ол шежіре гнеалогияның ара
қатынысы, “ген, “генетика”, “генезис” терминдерін қолданудағы
Құдайқұловтың, жаңсақтықтары жөніндегі өз пікірін ортаға салады.Шежірелік
тарихта пәнді анықтаудағы кейбір қолданыстарға да өз сыни көзқарастарын
білдіреді.
Бүгінгі күнде бұл бағытта И.В.Ерофеева, К.А.Пищулина, Р.М.Мустафина,
М.Мұқановтың, А.К.Муминовтің, Қ.Арғынбаевтың т.б.авторлардың зерттеулері
жарық көрді Патшалық Ресей мен Циндік Қытайдың қазақ шежіресі мен рулық –
тайпалық құрылымын зерттеудегі мақсаты олардың Қазақстанға байланысты
экспансионистік нақты саясатынан туғандығы белгілі.Елдігіміз бен
бірлігімізді ыдыратудың неше алуан құйтырқы әрекеттері осы ізденістерге
негізделгені тарихи шындық.
Дәстүрлі қазақы деректерді бүгінгі ғылыми әдістемелік тұрғыдан
зерттеп, халқымыздың әргі бергі тарихы турасында мол мағлұматтарды ашуға
сәтімен пайдаланып жүрген ғалымдардың бірден бірі Ж.Артықбаев ол ”Қазақ
тарихының қайнар көзі қазақы деректер”мақаласында шежірелерге, тарихи
жырлар мен хикаяларға, толғауларға кеңінен тоқталып, оларды дерек көзі
ретінде талдап, ғылыми сипаттама береді.Ғалым өз мақаласында
Ш.Уалихановтан, А.Құнанбай-ұлынан А.Янушкеевичтен Қ.Халидтен деректер
келтіре отырып, “қазақтың өз ішінде осы кезеңде хатқа түсті делінетін
жүйеленген шежіре жоқ.Бірақ болуы мүмкін деуге бірнеше жағдай бар деуі көп
жағдайды аңғартса керек.
Сөз соңында айтарымыз қазіргі мынау электронды құралдар дамыған
заманда шежіренің электронды нұсқасын көп болып көмектесіп жасауға
мүмкіндік туып отыр.
Зерттеу әдісі: Тарихшылдық, шынайылылық, салыстырмалы аналитикалық
талдау, жинақтау , жүйелеу әдістері қолданылды.
Шежіренің дереккөз ретіндегі ерекшелігіне назар аудару арқылы
герменивтикалық әдітерге сүйену, практикалық тәжиірбелік әдістерді
пайдалану боп табылады.
Зерттеу мақсаты : Шежірешілік дәстүрін зерттеу барысында оның тарихи
таным процесіндегі рөлін қарастыру, шежіре танудағы жаңа методологиялық
әдістерге назар аудару.Шежіренің деректемелік маңызын көрсету.
Қарапайым тұрмыстық түсінік бойынша әулиет және текті-кландық
жүйе,көбінесе экзотикалық құндылық болып келеді.Бірақта ол қазіргі уақытта
өзінің архаикасының тәжірибелік генеология кең көлемде өріс алды.Ол
арқылы әрбіреуі вертикальді жүйеде өзінің туысқандық ағашын құра алады.
Бұған қарамастан, кіші отбасы тарихына деген қызығушылық,тарих ғылымының
кейбір салалары сияқты генеалогияға да тыйым салу кезінде жоғалып кетпей
,бүгінде ол дәстүрлі бағытта дамып,математикалық тұрғыдан билік
құрылысын,сонымен қатар қай кезеңдегі болсын қоғамдық-саяси құрылысты нақты
анықтауға мүмкіндік береді. Ең біріншіден бұған адамды персонификациялау
мәселесі жатады,олар мемлекеттік тарихта айрықша із қалдырған тұлғаларды
жаңа қырларынан тануға мүмкіндік береді.) қазіргі тарихнамада шежіре
генеалогиялардан әлдеқайда кең ауқымды тарихи ғылым саласы ретінде
қарастырылады.
Тәжирбелік маңызы: халықтың шығу тегін,таралуын баяндайтын тарих
ғылымының бір тармағы.Ру,тайпалардың халықтардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізген,қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің бәрінде де
кездеседі.
Ру,тайпалардың өрбуін ұрпақтан-ұрпаққа ұластырып,жеткізіп тұратын
шежіре тарқату салты мәдениетті елдердің бәрінде бар.Шежіренің көп томдық
жинақтары Ресей, Германия, Англия, Франция және көптеген Шығыс елдерінде
арнайы жарияланып келеді.Шежіреге ерекше көңіл бөлетіндердің бірі-біздің
халқымыз. Жұмыс нәтижелерін мектеп пен жоғарғы оқу орындарында Отан тарихы
мен шетелдер тарихын арнайы пәндер мен симинар жұмыстарына пайдалануға
болады
1. бөлім Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі
1.1 Генеалогиялардың шығуы, дамуы
Алғашқы генеалогиялар туралы жазба дерек хабарларды ежелгі Мысыр және
Қосөзен жазбаларынан ондағы билік құрушы патша әулиеттері шежіре
кестелерінен бастау алады десек, ал тарихта тұңғыш генеалогиялар термині
грек тарихнамасында қолданылды және оның жазба нұсқалары пайда бола
бастады.Көптеген халықтарда әдетте шежіре генеологиялардың ең алдымен
ауызша формалары тарай бастады.
Шежіре -синкреттік феномен. Өзінің толық мағынасында ол гнеалогиядан
әлдеқайда кең.Оның бойындағы ең негізгі элеметі – ауызша тарихи дәстүр. Ал,
генеалогия ол тарихи ақпараттың байланыстыру принципі ретінде өз орнын
табуда.Сонымен қатар , дәстүрлі көшпелі қоғамда шежіре қоғамдық –
институционалдық және функционалдық мәнге ие.Сол жағынан алғанда шежіре –
саяси - әлеуметтік , идеологиялық институт деп білу керек.
Далалық ауызша тарихнаманың өзіне тән мазмұны мен түрі меншікті
құрлымы, мазмұндық тұрғыдан кеңестік-уақыттық тиянақты өлшемдері болды.Оны
күрделі жүйе ретінді зерделеп, зерттеуге болады.Өтеміс қажының “Шыңғыс
намесі” мен Қадырғали Жалайырдың “Жамиғ ат-тауарихы” Далалық ауызша
тарихнама көшпелі түркі монғол халықтарының ата-бабалаларының сонау
ғасырлар тұңғиығынан жеткен уез-үні.Қазіргі тарихнамалық дәстүрде олар ішкі
тарихи деректемелерге жатқызылып, екі топқа бөлініп оның біріншісіне түркі
әлемінің әр аймағында хатқа түскендері мен ауызша айтылып жүргендері.
Бірінші топқа Өтеміс қажының “Шыңғыс-намесі”, Қадырғали Жалаиридің “Жамиғаи
ат- таурихы”, Әбілғазының “Шежіре –йи түркі” жатады, бұлр сол замандағы
белгілі ру-тайпалардың ауызша тарихи дәстүріне негізделген.Екіншісінің
құрамына тарихи аңыз-әңгімелер, шежірелер , дастандар, жоқтаулар және т.б.
бар.Жоғарыда айтылған топтардағы аталған ескерткіштер зерттеушілердің
пікірінше, “далалық ауызша тарихнаманы құрайды.Бұл тарихнамалық төл
дәстүрдің маңызды мәні сол замандағы қоғамдық идеологияның қалыптасып
өрбуіне зор әсер еткендігі.Ол ата- бабалардың ерлік дәстүрі, халқының
тарихын аңыз-әңгіме, өлең, жыр түрінде әңгімелейді, талай ұрпақтың
айтуымен ауыздан ауызға тарап жеткен және көпшілігі ХҮ111ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басында ғана хатқа түсіп сақталған.
Қазіргі заманғы ұғымда мемлекеттік дәстүр дегеніміз мемлекеттік
құрылыстың бір мемлекеттерден еікіншілеріне беріліп отыратын ортақ, негізгі
және мәнді сипаттары мен құрамды бөліктерінің тарихи-генетикалық
сабақтастығы.Зерттеуші В.В.Трепаловтың пікірінше, мемлекттік басқару
органдарының дәстүрлі жүйесі кез келген ортғасырлық мемлекеттің мазмұнды
құрамды бөліктерінің бірі боп табылады.[2]Трепалов В.В. Государственный
строй Монгольской империи Х111 в.М.1992.с.4, ]Орталық Азия көшпелі
түркілерінің тарихы бойынша ескерткіштердің бірегей тобы – көшпелілердің
ауызша тарихи танымын жеткізуші дретемелер.Бұл топ ғылымда “далалық ауызша
тарихнама”, немесе “ далалық ауызша тарихтану” деп аталады.[3] Ортаазиялық
тарихтану мектебі Шығыс заманының жаулап алулрының заманауи рухани әлем мен
дүниетанымға, сол арқылы мемлекеттілік пен жалпы әлемдік құрылымға ықпалы
мәселелерін зерттеді.Еуразияның түркі және монғол халықтарының тарихи
тағдырындадағы бұл құбылыс “шыңғысизм” деп аталады.Шыңғысизм қуатты идеялық-
дүниетанымдық қайсыбір өлшемдері жағынан діни дүниетанымға жақындаған және
орасан зор практикалық мәні бар жүйе болды.
Шыңғысизмнің қоғамдық-саяси құрылысқа, әлеуметтік институттардың
құрылымдрына,саяси және құқықтық нормаларға тікелей ықпалы болды.Онүшінші
ғасырдан бастап Орталық Азиядағы түркі – монғол қауымдарындағы саяси билік
Шыңғыс ұрпақтарына тиесілі деген ұғым орнығуы соның айқын дәлелі. Шыңғыс
хан туралы шежірелік аңыз түрінде әлемнің ортақ жаратылыс бейнесін
сипаттайтын шыңғысизм мен Оғызизм (Оғыз хан туралы аңыздар циклы)
арасындағы ұқсастықтар, сондай-ақ оның кейінгі өзгерген түрі мен(едігеизм
секілді) бертінректегі салыстыра зерттеу нәтижелері жаңа идеялық құрлымның
өзіндік ерекшелігі туралы және оның дәстүрлі сипаты туралы қортындыға
келтіреді.Сол себепті де “Шыңғыс-наме сияқты еңбекті талдау барысында
зерттеушілер оның : билік жүйесі мен билік қатынастары ғана бірден бірге
беріліп отырмаған, мұнымен қатар жоғарғы билеушінің өз қол астындағылармен
қарым-қатынастарының рет жөні, бұдан гөрі маңыздысы - әулиеттердің алмасуы
және жаңа мемлекеттердің құрылуы берілген.
ХҮ- Х1Х ғасырлар аралығында түркі тілінде жазылған құнды шығармалар
алғаш рет қазақ тіліне “Мәдени мұра”бағдарламасы аясында құрастырылған
жинақта жарияланып отыр.Бұл шығармалар:авторы Шайбани ханның өзі делінетін
“Тауарих-и гузида –йи нұсрат наме, Камал әд-дин Бина идің “Шайбани намесі,
Абдалла Балхидың “Зубдад аль асары”, сондай-ақ далалық ауызша тарихнама
мағлұматтары қамтылған Жалайыр Қадыр-Ғали бидің “Жамиғат аттауарихы”, Әбіл-
Ғазы Бахадүр ханның “Шежіре-йи түркі”шығармалары.Бұл шығармалардың қазақ
тілінде жариялануы түркі-монғол тарихын танудағы зор оқиға, деректемелік
базаның кеңеюіне жол ашып отан тарихына деген қалың қауымның қызығушылығын
арттырғаны сөзсіз. Саяси –идиялогиялық мотив түркі-монғол ауызша , жазбаша
шежірелердің негізгі желістерінің бірі екендігіне көз жеткіземіз.
Көптеген халықтарда шежірелік тарихты тарқатуда олардың шығу тегін
мифтік аңыздағы Нұқ пайғамбардан бастау белгілі үрдіске айналғандығы,
мәселен Орыс тарихының жылнама – шежіресі де славяндардың ата тегін Ной
яғни Нұқ пайғамбардың біреуіне апарып телиді бұл әрине сол заманғы шежіре
жасаушылардың білместігінен емес керсінше көне шежірелерді осылайша өңдеу
арқылы өркениеттік – мәдени таным- талғам көрінісі екендігі болса
керек.Тарихи таным рулық тіпті оқшау бір халықтық санадан адамзат тегінің
бірлігі идеясына арқа сүйей бастағанының белгісі еді.Кезінде Абай хакім
“Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы.”Біздің қазақтың ықыласы ғараптан
шықты дегенді, яки Бәни Исраилдан шықты дегенді ұнатқандай. Онысы, әрине ,
таурихтан хабар тисе, сол жақтан тигендіктен, ислам діні бұрынғы ата –
бабаларды ұмыттырып, діндестерді жақын көрсеткендіктен , һәм артқы жағы
хабарсыз қараңғылықта қалғандықтан болған іс, һәммаға мәлім, әуелде адам
балалалары бұл күнгі орындарын екі жақтан толқынып келгендігі; бірі –
Үндістан тарапынан , ол жақтан келген жұрттың көбі білімді жұрт болып,
ертерек ғылымға үйір болып, қайдан шыққандарын білгендер ; екінші – маңғол
жағынан келген, олар заманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, таурихларын
терең білмей, түбі ескерусіз қалып, ата – бабаларын ақсақалдарының
айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен.Соның бірі
моңғолдан шыққан халықтың бірі біздің қазақ. Біздің қазақтың моңғолдан
шыққандығы бізге ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсыз қалғанымыз
ұят”деуі шежіре тарихындағы осындай жасанды мұсылмандандыру тенденцияларына
өзінің пікірін білдіріп, өткен тарихқа шынайы тұрғыдан келуді қолдайды.[4]
Түркі халықтарының шежірелік арғы аталары тарихының ең ежелгі басы
Оғыз қаған атты тарихи тұлғаға барып тіреледі,.Оғыз қаған – жазба шежіре
мен ауызша – аңыз шежіренің біте қайнаған тұсындағы трихи кейіпкер.Оғыз
қаған көптеген тарихшылардың пікірінше қытай жылнамаларыдағы атақты ғұн
державасын құрушы Моде Шаньюй, яғни Модэ қаған.Оғыз ханның дүниеге келуі
туралы : Оғыз қаған туғанда өң –шырайы көк, аузы оттай қызыл, қөздері
қаракер шашы мен қасы қара, өгіз аяқы, бұлғын жауырынды, аю
кеуделі,денесінің бәрін түк басқан еді деп суреттеледі.Оғыз қаған асқан
сұлу қызға үйленіп одан Күн, Ай, Жұлдыз атты ұл туды.Оғыз қаған мен одан
төрт ғасыр кейін ғұмыр кешкен “Құпия шежіренің басты кейіпкер тұлғасы . Л.
Гумилев өз зерттеу еңбегінде әрқашан аңыз – шежірелік деректерге терең
маңыз беріп оның мән – мағынасына жіті назар аударады [5]
Бұл түркі елінің пайда болу аңыздары Алтай тауы сілемдерінде
туған”Ашин әулиетінің ата-бабаларыжергілікті түріктердің со әулиетінен
тараған аңыз деректерге қарағанда бұл ел зор шапқыншылыққа ұшырап , бас
сауғалап жаудан қашып келе жатып тәңірден пана тілеп жалбарынғанда Кенет
көк түсті бөрі көздеріне шалынады. Көк бөрі соңдарымнан еріңдер..”деп ишара
жасағандай болады.Соңы өлім алдынан үміт тосқан топ “Аши, қара Аши!”деп
кейіннен - Өргене қон деген, Өтекен қонысына орын теуіп дәулеті мен
сәулетін асырды. Малы жаны өсіп әрбірден соң Алтай таудың бауыры тарлық
етті бабалардан ұрпаққа жеткен сөзде оңтүстікте ұлан – ғайыр иен дала жер
бар тау ішінен шығар жол іздеп кең сахараға шығалық деп тау-тсқа өрт қойып
балқытып шығып кеткен деседі.Шежіреде көп ақпарат “жасырылған емеуірінмен
бріледі уақыт ағынынан тек шындық екшелініп оған сыртқы қабық аңыз әсіре
сипаттар беріледі Темірші ұста –ның жол табуы түркілерге жол нұсқағант ол
сол заманда темірді жете игерген түркілерге әскери басымдыққа ие етер
мүмкіндік беруі болса , қайсар да қайратты қайтпас көкбөрі табиғаты жұмсақ
белдеуден келген далалықтардың жаңа географиялық белдеуге қоныс аударуының
символдық белгісі жаңа сападағы халықтың дүниеге келуінің бастамасын салды.
Аңыздағы Көкбөрінің немересі Әсенше 439 жылдар шамасында Алтайдың
оңтүстігіндегі елдермен соның ішінде жужандармен байланыс орнатады.
Шежіреде Әсеншенің ұлы Туу қаған оның ұлы Бумын қаған қаған атағын ресми
иеленіп, жужандармен ат құйрығын үзіскен кезде Ұлы түрік қағанаты дүниеге
келді, түркі жұртының көне аңыз шежіресі мен ресми жазба жылнамасы дүниеге
келді.Оғыз қаған туралы өзіндік түркі шежірелерінде Әбілғазыдағыдай
ислам мотивтері мен өңдеулері кздеспейді, бұл жыр аңыздың көнелігінің тағы
бір дәлелдемесі.Шыңғыс қаған арасындағы наным –сенім қалыбындағы ұқсастық
пен сабақтастықты байқаймыз.Моңғолдардың “Құпия шежіресі “атты кітабы қытай
әрпімен көне монғол тіліндегі жазба нұсқасы 1382 жылы басылып шықты.Қытай
тіліндегі көне атауы “Юань Чао Би ши - Юань мемлектінің құпия тарихы”[6]
Кейбір зерттеушілер пәкірінше оның әуелгі түп нұсқасы жойылып , өзгертілген
мәтіні қалдырылған әуелгі нұсқадан одан Шыңғыс қағанның түркі текті
екендігін жасырған.Ал көне монғол дегеніміз, яғни тілі, , көне қотан
тілі.Сондықтан моңғолдардың “Құпия шежіресі” қазіргі монғол тіліне
қарағанда шағатай тіліне жақын деген болжам айтады. М
Моңғолдардың “Құпия шежіресінің тілін моңғол филологтары мен қатар
түрколог мамандардың зерттеуі қызық нәтижелер беруі мүмкін мәселен
Темучиннің Жамухаға жолдаған хаты 105 – ші тармақ сөзде; Өре – Бен Өгтөрху
Болдагдаа би”яғни “Өренімізбен бөктергі болдықта біз”Екінші жолда “Гурван
мергид те ирежу...” Сөзбе сөз аудармасы Қорбаң меркіт те іреді сойды” Яғни
соғысқа икемсіз меркітер де бізді талқандады.Сондықтан“Құпия
шежіресінің”тілі мен мазмұнын талдаған кезде аса сын көзбен қарау керек
деген уәжді соңғы кезде қазақ тарихшылары айтып келеді.
Қазақтардың жаңа тарихының кезеңі Ресеймен Батыс Европа,Шығыс Қытай
және мұсылман деректемелерімен қатар дәстүрлі моғол-қазақ тарихы
деректемелері-шежіренің өзінде баяндалған. ХХ ғасырға қарай шежіре танудың
бірегей үлкен мектебі қалыптасты.Авторлары белгісіз монғол- түркі шежіре
баяндарынан бері Әбілғазының, М.Хайдардың, Қ.Жалайыридың шежірешілік
дәстүрі жоғры дәрежеге сонау орта ғасырлардың өзінде жеткен болса 19 ғ соңы
мен 20 – шы ғасырдың соңында еңбек еткен Құрбанғали Халид, Шәкәрім қажы ,
Мәшһүр Жүсіп Көпеев жоғарғы дәрежеге көтеріп кеткендігін айтқанымыз
ләзім.Қазақ шежірелерінің материалдары деректеме танушылық талдау жасаған
кезде құнды тарихи мәліметтер болып табылады.Алайда қазақ шежірелеріне ұзақ
уақыт бойы тиісінше ғылыми зерттеушілік көңіл бөлінбей,тарих ғылымының
деректемелік ізденістері шеңберінен тыс қалып келді,өйткені бел алып тұрған
тоталитарлық жүйе мен идеологиялық цензура ұлттық тарихи деректемелерді
пайдалануға тыиым салды.Кеңестік тарихнамамен деректеме танудың қазақтардың
тарихи деректемелері ұмыт қалдырылған кездегі кемшілігі де осыдан
шығады.Тарихшылыр үшін деректемелердің бұл санатын ғылыми проблемалар
шеңберіне енгізу қауіпсіз де болған жоқ,өйткені ғалымдарды (Мысалы
Е.Бекмахановты, Ә.Марғұланды)тікелей құдалау жәйіттері де болды,олар
кейінгі тарихшыларды қазақтардың тарихи деректемелерін ғылыми талдау мен
зерттеу проблемасын орағытып өтуге мәжбүр етті.
19ғ-дың 2 жартысы-20ғ-дың басы қазақ жазба шежіресі дәстүрінің қалыптасу
уақыты болды.
Қазақтардың ауызекі шежіресінің жазбаша-библиографиялық нысанаға көшуі
М.Ж.Копеев,Ш.Құдайбердиев,Нұржан Наушабаев, Қ.Халид, М.Тынышбаев,
Ә.Бөкейханов сияқты ғалымдардың ыждаһатты шығармашылық қызметі арқасында
жүзеге асты.
Бұл адамдардың ауызша деректі жазбаша түрде көрсетуге ұмтылысын ұзақ
уақыт бойы атадан-балаға беріліп келген қазақ шежіресінің ғылыми маңызы зор
екендігімен түсіндіруге болатын сияқты.М.Тынышбаев былай деп жазды: "Қазақ
халқының әрбір жекелеген руының генеалогиясын алдын ала
зерттемейінше,сондай-ақ оның кімдермен және қандай уақытта тоқайласқаның
анықтамайынша,қазақ халқының тарихи тағдырының жалпы көрінісін көзге
елестету мүмкін емес".Тарихшы Қ.Халидте қазақ халқы тарихын зерттеудің
маңызы жөнінде былай делінген: "Орта Азия мен Шығыс Түркістанда болған
оқиғалар желісін бітірген соң,қазақ ахуалымен хандары туралы жазуға
кірітім.
Бұл халықтың тарихы жалпы ауызда бар.Алайда жекелеген жазба
тарихтары мен естеліктері болмағандықтан,әркім әр түрлі пікір
айтып,біреулер жаман ниет-арам оймен,енді біреулері тек мұқатуды мақсат
еткен.Кезіндегі бағзылар тарихты анығрақ түсініктеме беруге білімдері жете
тұра,оған мән бермеген.Нәтижесінде мағынасы анық ел тарихы
баяндалмады.Осындай себептер мен бар күш-қайратымды жұмсап,20жылдам астам
уақыт бұл тарихқа қатысты ақпарлар мен жазба деректерді жинап,жалпы
жиналған мәліметердің қаймағын қалқып алып,осы кітапты жаздым".Өз еңбегін
сипаттай келіп,Қ.Халид тарихтын баяндалып отырған оқиғаларға объективті
және дұрыс баға беруге адалдық қажет екенін үнемі атап көрсетеді.
Ш.Құдайбердиевте шамамен нақ осы принцптерді басшылыққа алған,ол
былай деп жазды: "Қазақтың түпкі атасынаң жайын білмек болып,көп уақыттан
бері сол туралы естіген,білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың щежіре
кітаптарын оқыдым.Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: "Тәбіри", "Тарих
ғумуми", "Тарих антшар аласлам", Н.Ғасымбектің "Түрік тарихы", Ә.Бахадүр
ханның жазған "Шежіре түрік" және әртүрлі кітаптардан алынған сөздер,орысша
кітаптан оқығаным: Радловтың ұйғыр туралы, Аристовтың түрік нәсілі туралы,
дүниедегі әр түрлі жұрттың шжірелерінен орысшаға көшірген сөздері,оның
ішінде түріктің ең ескі замандағы шежіре кітаптары "Құдатқу білік",
"Кошочидам" деген кітаптардың сөздері және қытайдың Юань-Шаумин деген
жазушысының сөзі және араб-парсы,рум-европа жазушыларының сөзі және
қазақтың жаңылыс айтқан өтірік аталары-бәрі сол кітапта бар.
Ол кітаптағы сөздерді түгел жаза алмасамда, керектісін теріп алып,соған
тура келген қазақтың ескі сөздерін қосып,бір шежіре жазамын.Ескіде қалған
тиянақсыз ертегі сықылды ауыз сөз болмаса,мұнан бұрын біздің қазақ тілімен
шежіре жазылған жоқ.
М.Ж.Көпеевтің тарихнамалық мұрасы жазбаша қазақ шежіресіндегі дәстүрлі
бағыт болып табылады,онда батыс не шығыс авторларына сілтеме жасамайды және
ауызша тарихи мәліметтер бірден-бір деректеме етілген.
Ол былай деп жазады: "Біздің қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіре
жоқ.Оқу мен жазудың жоқтығынан жазылған шежіре болмаған.Естігенін
ұмытпайтын құлағының тесігі бар,кедесінің есігі бар,ұқпа құлақ жандар
болған.Сондай жандардың айтуымен кеудесі хат,естігені,көргені жар болған
қариялар кейінгіге ауыздан-ауыз алып айтумен үлгі-өсиет қалдырған.
Бірақ көп кешікпей бұл ұлттық тарихнамалық дәстүрлер ұмыт қалдырылды.Қазақ
ғылымының жарты ғасырдан астам тарихы бойында ғылымдардың бұл авторларды
жариялауға және оларға сілтеме жасауға батылы бармады. Ш.Қудайбердиевті
үкімет орындары қайғылы қазаға ұшыратылды.
Ә.Бөкейханов,М.Тынышбаев қуғындалды, М.Ж.Көпеевтің кесенесі қиратылды,
бұл-кеңестік партия органдары вандализмінің ресми фактісі,ал тарихтағы
ұлттық дәстүрді жақтаушы Е.Бекмаханов соталды.Ұлттық тарихи деректемелер
мен оларды ғылыми зерттеу проблемаларына жақын болған
С.Асфендияров,Қ.Кемеңгеровтер қуғынға ұшырады.
80-жылдардың аяғы -90ж.басында ғана қазақ авторларының тарих жөніндегі
еңбектерін өмірге оралтып,қазақ шежірелерін жариялайтын мезгіл туды.Сөйтіп
қазақ деректемелерін жаңа тарихи тұжырымдар тұрғысынан қарастыратын кез
келді.Қазақ шежіресі деген не? Көшпелі қоғамның дәстүрлі тарихи санасы
шежіре шеңберінде қалыптасады.Ол көшпелілердің тарихи білімі құрылымындағы
орталық өзек болып табылады,оның теориялық және қолданбалы маңызы
тарамдалып,содан шығады.
Бұл тарамдар шежіреде,біріншіден,нағыз генеологиядан,екіншіден,құрылым
құрайтын ойдан шығарылған генеология ғана болып табылатын
ирриалдық,үшіншіден,ежелден жеткен үн, "қария сөз", "ескі сөз"-тарихи
мифологиядан,сондай-ақ тарихи аңыздардан эпикалық жырлардан-батырлар
жырларынан,толғаулардан қалыптасып тарихи білімді құрайды.
Көшпелі қоғамда тарихтың мағынасы мен мақсатын түсіну басқа өркениеттер
мен халықтардағы мұндай ұғымнан ерекше.Мысалы,христиан және мұсылман
дүниесінің тарихнамасында тарихи ақпарат жинақтау жүйесіндегі негізгі
принцип тарихи уақыт санаты болса,көшпелілерде ол тарихи тұлға санатынмен
ауыстырылған.Шежреде тарихты және тарихи оқиғаларды дараландыру өзекті
мағына болып табылады.Тарихи уақыт санаты тарихи кеңістік санатынан кейінгі
үшінші орнынға қойылады,ал бірінші қатарға қайраткер тарихи тұлға
шығарылған.Тарихи уақытты есептеу тиісінше генеологиялық ұрпақтар мен
тарихтың ең ірі оқиғаларына сәйкес жүзеге асырылады,өйткені бұл,өз
кезегінде, он екі жылдық циклды жыл санау қажет етілетін ғарышнамалық
түсініктерге байланысты.
Зерттеуші В.Юдиннің "Далалық аузыша тарихнама деректемелерінің
хабарларын тарихтың дәл анықтаған фактілермен салыстыру далалық тарихнама
деректемелерінің дұоыс мәліметтер хабарлайтындығын", "оларда айтылатын
оқиғалардың,адамдардың көпшілігі тарихи екендігін", "мұның өзі бұл
тарихнаманың беймәлім оқиғалары да ,адамдары да әбден нақты деп тұжырым
жасауға негіз береді" деген көзқарасы өте қызықты.18-19ғ-лар кезеңіндегі
қазақтар тарихын қарастырғанда далалық деректемелердің мәліметтері де
пайдаланылды.
18 және19ғасырлар тарихының қазақ шежірелерінде баса көңіл бөлінген
оқиғаларды хронологиялық ретімен үстіртін қарап шығуымыздың өзі ғана
өткеннің көптеген егжей-тегжейіне тереңдей үңілуіне, оқиғалардың кейбір
анық-қанығын нақтылауға және батыс немесе шығыс деректемелерінде баяндалып
та қойған дәуір рухын,мүмкін,біршама өзгеше түсінікті ұғынуға мүмкіндік
береді.Сонымен бірге онда тарихтың қазірдің өзінде белгілі фактілер
түсіндірудің жаңа нұсқасында көрсетілуі,сол нақты мәлімет берушінің дүние
танымдық жүйесіне салынуы, бәлкім, субъектизмнен ада болмауы мүмкін.
Қазақтың халық аңыздрында Тәуке ханның оның татулық орнатушылық қызметі
дәріптелді.Ол көптеген жылдарға созылған аптаты өзара қарқыс пен
қантөгісті тоқтатады,ол ақылдылығымен және әділдігімен барша жұртты өзіне
бағынуға көндіреді,ол күшті руларға қарсыласу үшін әлсіз рулардың басын
қосады,ал күштілерін жуасырты,сөйтіп барша жұртқа ортақ қылмыстық заң
жүйесін енгізді.М.Ж.Көпеевтің "Қазақ шежіресінде", сондай-ақ басқа да
көптеген шежірелерде оның ел билеген кезі туралы көп мәліметтер келтіріледі
Ш.Құдайбердиев "Түрік,қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресінде"[7] Тәуке ханның
генеологиясын былайша баяндайды: "Жәңгірдің орнына Әз Тәуке хан
болғанда,хандыққа өкпелеп Уалибақи Ғайп ханға кетіп еді.
8 ғасырдың 20-жылдарының бірініші жартысы тарихта жалпы "Ақтабан
шұбырынды"жылдары деп аталады.Қазақ шежіресінің бұл оқиғалары М.Ж.Көпеевтің
еңбектерінде суреттеледі
1.2.Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі.
Түркі- монғол халықтарының шежірешілік дәстүрі ертеден жалғасқан
дәстүрдің жалғасы болса керек, Ғұндардың, ертедегі түркілердің моңғолдікі
тәрізді жүйеленген шежірелері бізге келіп жеткен жоқ оған әртүрлі тарихи
себептер әсер етсе керек ең бірінші Қытай сияқты алып елмен көршілік
олардың көшпелі жұртқа қарағандағы табанды үздіксіз тарихи-мәдени
экспансиясы шежірелік дүниелердің құртылып жіберуіне әкеліп отырса керек.
Өмірлік кеңістіктен ығыстырылып, жеңілгендер тарихын жеңіпаздардың
жазуы түрлі бұрмалауларға ұшыратты.
Сол себепті моңғол дәуірінің бірден бір дерек көзі боп табылатын “
Құпия шежіренің”тарихи құндылығы өте жоғары.Шежіренің құрастырылған уақыты
шамамен 1240 жылдар шамасы, демек болған оқиғалардың ізін ала жазылған
шығарма болғандықтан оның мазмұны мен идеологилық бағыт-бағыттары да
моңғолдық негізден ауытқымауы шығарманың құндылығын арттыра түседі.Онда
келтірілген адам есімдері, оқиғалар өзінің шынайылығымен ерекшеленеді.
“Құпия шежіреде”Шыңғыс ханның шыққан тегі, балалық шағынан бастап баян
етіледі.Сол себепті де ұзақ уақыт бойына тарихи әдебиетте Шыңғыс хан туралы
шынайы жазылған бірден бір дүние "Монғолдың құпия шежіресі"болып келді.
Бірақ мұны түсініп, таратып оқи білу қажет,мәтіндік талдау қазіргі ғылымда
көптеген нәрсенің басын ашуға мүмкіндік береді. Төменде осы "Құпия
шежіренің" бірінші бөлімін түсініктерімен бірігіп оқиық. Бұл — өте
қажетті.Тэмүжиннің тегі мен балалық шағы Чингис (Шыңғыс) хаганның
тегі:тәңірі бақытты етіп жаратқан Бөртэ-чино зайыбы Гуа-Маралмен бірге
талай теңіз-дарияны кешіп келіп, Онон өзені бас алған Бурхан халдун тауын
тұрақ еткен кезде Батцагаан деген бір ұл туады.Батцагаан үлы Тамача, Тамача
ұлы Хоричар-мерген, Хоричар-мерген үлы Уужин-буурал, Уужин буурал ұлы Саль-
хачау, Саль-хачау ұлы Ихнүдэн, Ихнүдэн ұлы Шинсочи, Шинсочи Харчу үлы
Боржигидай-мергенеді. Боржигидай мергеннің зайыбы Молгонжин-гуа, онан
туған ұлы Торголжин бай. Торголжин байдың Борочигин – гуа зайыбы, Боролдай
– суялби оның ұлы Добу мерген делінеді.
Шыңғыс ханның әкесін Иесугэ баһадүр деп атаған. Иесугэ — жекелік, жалқы
атау есім, кейінгі заманда Иесугэге т көптік жалғауы жалғанды.
Есекей баһадүрдан тараған үрпақтар өз уақытында жетім-жесірліктің
тақсіретін тартты.
Есекейдің Оолун және Шашыгүл есімді екі әйелі болды. Оолун-анадан
Тэмүжин, Хасар, Хочуан-алч, Тэмүге атты төрт үлы және Тэмүлун есімді бір
қыз болды. Шашыгүлден Бектұр және Белгітай есімді екі ұл сүйді.
Оэлун — қытайша дыбысталу түрінде жазылды, өйткені қытайша ә-е-і
дыбыстарының таңбасы жоқ еді. Бірсыпыра ғалымдар Оэлунды "Өлең" деген ат
деп оқыды. Көптеген елдерде Оэлун дыбысталуында жазылды. Шын мәнінде Оэлун
сөзінің калькалық қақпа нақ көшірме аудармасы Әуеліай еді. Оэлу — әуелі,
яғни "әуелгі, алғашқы" мағаналы сөз, ун — көне шумер тіліндегі Ай демектік.
Сонда бұл есім Оэлуун дыбысталуында болған. Екі у дауысты дыбыстың қатар
келуіне сәйкес бір у қысқарған да Оэлун дыбысталуына түскен. Екі дауысты
дыбыстың қатар келіп оқылуы қырғыз тілі фонетикасында жақсы сақталған.
Қазіргі оқулықтарда Шыңғыс әулиетінің өкілдерінің есімдері біркелкі айтылып
та жазылып та жүрген жоқ, сондықтан ол ғылыми әдебиетте ол өзінше
проблемаға айналған деуіміз керек.
Оолун — қоңырат руының ақнұр тармағынан еді. Оолунды деп те жазады.
Әбілғазы Баһадүрхан "Түрік шежіресінде" Ұлын деп те, Оолун деп те, "Шыңғыс
ханның анасының аты ¥лын еді, оны ¥лын ене, кейде ¥лын Қошын дер еді.
Елқонұт руынан еді1. Шыңғыс ханның [8]
Құпия шежіренің 59-шы тармағында Есугей батыр елге оралып, татарлардың
Темучин уге деген батырын тұтқынға алған кезінде Делиун-балдах деген жерде
қан шеңгелдеп дүниеге болашақ әлемді жаулап алушы дүниеге келіп, атын
Есугей ырым етіп, Темучин қойды.
Л.Гумилевтің айтқанындай келесі ежелгі ахейліктердің күндей сұлу Еленаны
Троялықтардың алып кеткеніндей романтикалық оқиға, Бөрте ханымды
меркіттердің тартып әкетуі, далалықтар арасындағы қарым-қатынасты онан әрі
шиеленістіріп жіберді.
Моңғол ауызша шежіре тарихының бірінші қолдан хатқа түсуі, оның тарихи
деректемелік құндылығын арттырады.Жүздеген адамдардың есімдері, оқиғалар
тізбегінің бірімен бірінің орын ауыстырып алмауына жол бермеген жай ол
Құпия шежіренің бірнеше рет қайталанып баспа бетіне, хатқа түсуі еді.
Және бұл деректеменің бірнеше тілдегі редакциясының болуы , салыстырмалы
анализ жасауға мүмкіндік береді.Х111 ғасырдан бастап Құпия шежіре жайлы кең
көлемді әдебиет пайда болды, шежіре Ресейде Х1Хғасырдан бастап белгілі
Пекиндегі орыс миссиясының өкілі Палладий Кафаров алғаш монғол мәтінінің
транскрипциясын жасап, қытай иероглифтерімен жазылған мәтінді орыс тіліне
аударып шықты.1866 жылы оның толықтырылған, анықталған нұсқа аудармасын
жасаса , кеңестік дәуірде орыс ориенталисі С.А. Козин жасады, 1000 тиражбен
басылып шықты.Жұмыс екі томға жоспарланды оның бірінші томы жарық көрді де
екінші томы моңғол тілінің синтаксистік, морфологиялық талдауымен, монғол
тілінің көне, орта, жаңа кезеңдерінің түсіндермесі мен альфавиттік
көрсеткіштерімен жариялануға тиіс болатын.
1962 жылы Құпия шежіренің қытай тіліндегі нұсқасы Юань чао би-шидің
аудармасын жасау қолға алынып бұл да аяқталынбады.
Монғолиядағы қазақ тарихшылары Құпия шежірені қазақшаға аударуда көп
еңбек сіңірді Ислам Қабыш ұлы 1972 жылы шежірені кирилл әрпімен қазақ
тілінде сөйлетті оның үзінділері 1992 жылы “Қазақ әдебиеті”, “Ана
тілі”басылымдарында жарық көрді. 2006 жылы А.Сейдімбеков, А.Нысанбаев,
М.Барманкулов оның қытай тіліндегі нұсқасын орыс тілінде түсініктермелермен
жариялады. Біз өз жұмысымызда көбінесе Козиннің аудармасын қолданамыз.
Қай тілге аударылмасын шежіренің эпосқа жақын поэтикалық тілмен
жазылғандығы сондай мәтіннің осы бір әуезі айрықша сезіліп тұрады.Сірә өлең
сөзбен шығарылған алғашқы нұсқасының ерекшелігі оның сөз мәтінінің өзгермей
сақталуына әсер еткен болуы керек.Мәтін ішінде көптеген оқиғалық жайттар
өлең сөзбен берілуі де оның осындай жазылу сипатын айқындай түседі.
Добу-мергеннің тірі кезінде туған Бэлгүнүтэй, Бүгунүтэй екеуі
бір күні шешесі Алун-гуаға сездірімей сырласады. "Әрі күйеуі жок,,
әрі жақын ағайынымыз жоқ болса да, біздің шешеміз үш үл тапты.
Ал, біздің үйде Малиг-баяуд малайдан өзге бөгде жан жоқ. Осы үш
сүмелек соның ныспысы шығар" деседі. Бүл сөзді Алун-гуаның құлағы
шалып қалады.
Көктемнің бір күні Алун-гуа қойдың сүр етін асып, Бэлгүнүтэй,
Бүгүнүтэй, Буха-хатаги, Бухату-салжи, Бодончар-мунхаг бесеуіне
береді де, оларды қатарластырып отырғызады да, оларға бір-бір шыбық
үсынып, "сындыр" дейді. Олар бырт-бырт еткізіп сындырады. Онан
соң әлгіндей бес шыбық ағашты біріктіріп буады да "ал, енді
сындырыңдар" — дейді. Бірақ оны ешкім сындыра алмайды.
6. Сонда Дува-соқыр: "Мына көшкен ауылдың ішінде, бітеу арбаның
(күйме) алдында бір сұлу қыз кетіп барады. Егер біреудің жары болмаса,
бауырым, Добу-мерген саған айттырып алып берейін" деп оны көріп келуге Добу-
мерген бауырын жібереді.
'Добу-баян деп те жазылады. Қазақтағы Домалақ ананың ері. 2Кейін Боданчар
осы Түнхэлэг бұлағына келген елді өзіне бағындырады. Яғни монғолдар ежелден
осы өлкені мекендеген.
Сонан соң Алун-гуа буй дейді: Бэлгүнүтэй мен Бүгүнүтэй екеуің
"Мына үшеуі қайдан туды?" деп күмәндандыңдар. Күмәнданудың да
жөні бар шығар.
Бірақ, сендер бұл жайдың мәніне түсінген жоқсыңдар. Түн
сайын бір ақсары адам біздің үйдің шаңырағын жап-жарық қып кіріп
келіп, менің құрсағьшды сипағанда, оның нұры жатырыма сіңіп
кететін. Ол адам күн шығар кезде итше еркелеп шығып кететін. Бұл
жайды білмей жатып, неменеге күмәнданасыңдар?! Алланың асасынан
берген үлдары ғой, бүлар. Оларды тобырларға теңеуге бола ма?
Қарапайым адам хаган болса ғана оның мәнін түсінер", — дейді9.
Онан соң Алун-гуа тағы да тәлім сөзін жалғайды: "Бесеуің де
менен тудыңдар емес пе? Егер, сендер жеке-жеке кетсеңдер мына
жалғыз шыбық сияқты бөгде біреулер тез "бырт" еткізеді. Егер, бірлік-
ынтымақта болсаңдар мына буған шыбық сияқты берік боласыңдар.
Сендерге ешкімнің әлі жетпейді" дейді.
Көп үзамай Алун-гуа дүние салды10.
Анасы Алун-гуа қайтыс болған соң ағайынды бесеуі мал-мүлкін
бөліп алмақшы болады. Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй, Буха-хатаги, Бухату-
салжи төртеу мал-мүлікті бөлісіп алып, бауыры Боданчар-мунхагты
кедей деп, туысқа санамайды, үлесін де бермейді.
Боданчар "Туыс деп мені елемесе бұл жерде неғып" отырмын"
деп шодыр арқа, шолтан қүйрық сүр атын мініп, "Өлсем өлейін, бүған
қайтіп көнейін" деп Онон өзеніне қарай жол тартады. Балжин арал
деген жерге барып, шөп күрке тігіп, өмір суреді.
Сөйтіп жүргенде қара құрды көк қаршыға үстап жегенін көріп,
шодыр арқа, шолтан қүйрық сұр атының құйрық- қылынан дүзақ
істеп, манағы көк қаршығаны ұстап алады.
яАлун-гуа соңғы сөйлемде қарапайым адам хагандык, дәрежеге оп-оңай жете
салмайды, Егер жетсе — тек қана Тәңірдің қолдауымеы жетеді. Ал мүны тобыр
түсіне алмайды дегеп мазұндағы тымсал айтқан. " Тәңірдің асасынан пайда
болған ұлдар " деген сөзді "бір жаратушылық сипатта өмірге келгендер" деп
ұғу керек. Шынында Алун-гуа ана ксремет иесініц нұры түскен жан ретінде осы
күнге дейін ұрпақтары құрметіне бөленіп келеді. Мыңдаған жылдар өтседе
айтқан сөзі, ееімі жаңарып, жасара түседі. Ұлы ананың әруағына сиынады.
Бір шумақ өлең:
Бұл күндері мойындаган ел ерек:
Сізде — кие,
Сізде рух бар керемет.
Қасиетіңнен айналайын ұлы анам,
Шыңғыс ханның анасына деген құрметі тек таза перзенттік ықластан ғана
емес, көшпелі номадтарға тән ана культі дәстүріндегі әс- әрекет деп
білуіміз керек сияқты.
Шежіреде тек қана тарихи оқиғалар мен адамдардың іс-әрекеті ғана
баян етілмейді сондай-ақ табиғат, шаруашылық жайы, наным сенім дүниетаным
мәселелері кеңінен сөз болады.Моңғолдар басқа да көшпелілер өмірінде кең
өріс алған аңшылық саятшылық тек күн көрістің қосымша көзі ғана емес жалпы
құла дүздегі номад жұртының әскери салты ерлік пен күш-қуатты тәрбиелейтін
тетіктің бірі болатын. Сол себепті де аңшылық саят сюжеттері үнемі шежіреде
кезігіп отырады және олар моңғолдар мен түркілер тарихына елеулі әсер етеді
мәселен Жошыны құланның шайнап өлтіруі...
Шыңғыс ханның серігі мен бықталасы болған Жамуханың шыққан тегі
туралы “Құпия шежіреде”нақты мәліметтер беріледі.Шыққан тегі көшпелі жұртта
ұланның болашағы үшін үлкен мәнге ие еді , дарыны мен қарымы Шыңғыстан кем
түспесе де жат жұрт ұрпағы саналған Жамуханың саясатта , билік үшін күресте
де жолы болмады.Даладағы саяси салт сана дәстүрі өзінің бұлжымастығымен
ерекшеленді қазақ ханы Әбілқайырдың кішші ұрпақтан болуы оның қолбасылық
жеке басының артықшылығына қарамастан бүкіл қазақтың ханы ете алмады.Шыңғыс
хан дәуірінен далалық өлкеде жаңа саяси дәстүр орнықты жоғарғы билік тек
Шыңғыс ұрпақтарының өкілі болуы тиіс деген.
Алдымен жүрген Боданчар бір жүкті әйелді ұстап алып: "Сен
кімсің?" деп сұрағанда ол әйел: "Мен Жарчиуд аданхан урианхай
(ұранқай) адамымын" дейді.
Сол жерден ағайынды бесеуі әлгі елге шабуыл жасап, жылқы
— малын тартып алып, халқын малай етеді
Сол жерден ағайынды бесеуі әлгі елге шабуыл жасап, жылқы
— малын тартып алып, халқын малай етеді.
40. Манағы екі қабат әйел Боданчарға келген соң ұл табады. Оны
басқа рудың нәсілі болғандықтан Жажирадай деп атайды. Жадаран
аталылар сонан тарайды. Жажирадайдың ұлының аты Тугудай еді.
Тугудай үлы — Хархадан болатын. Хархадан ұлы — Жамуха. Бұлар
— Жадаран аталылар.
41. Бүл әйел Боданчардан тағы бір ұл табады. Оны кіндік-шешесінің
баласы — Барьдай деп атайды. Баарин аталылар осыдан тарайды.
Барьдайұлы Зүтгэлбөх, Зүтгэлбөх көп әйел алғандықтан оның
балалары құмырсқадай құжынайды.
Бэлгүнүтэй — Бэлгунүд аталылар аталады. Бүгунүтэй —
Бүгүнүд аталылар болады. Буха-хатаги — хатаги аталылар болады.
Бухату-салжи — салжид аталылар атанады. Боданчар — боржигин17
аталылар атанады.
Боданчардың алғыншық әйелінен туған Барин-ширату Хабич
делінетін. Сол Хабич батырдың шешесінің құрсауында келген қызды
Боданчар кейкуат әйел етіп, онан туған ұлды Жаурьдай деп атады.
Боданчар көзінің тірісінде Жаурьдайды құрбан шалуға ерікті етеді.
Боданчар қайтыс болғаннан кейін, Жаурьдайды сол үйде
аданхан урианхай болғандықтан соның баласы деп нұлы Хачи-
хулүг18, Хачин, Хачииу, Хачула, Хачиун, Харалдай, Начинбатыр жетеуі
еді.
Намулун шешейден Хачи-хүлүт ұлы Хайду19 туған-ды. Хачин ұлы
Ноегидай еді. Мінезі ноендай болғандықтан Ноехан аталылар атанады.
Хачиу ұлы Баруладай болатын. Денесі алып, тамаққа тоймайтын
болғандықтан барулас аталылар атаныпты. Хачула үлы да тамаққа
тоймайтындықтан "мығым барула", "мыртық барула" делініп әзіл ат
қойылды. Сөйтіп, "білгір барула", "топас барула" дегендер барулас аталылар
атанады. Харалдайдың ұлдары сабақсыз егіндей араласқандықтан будаад
аталылар атанады. Хачиуұлы Адархидай еді. Агайындарының ішінде
адармаатай (қиянқы) болғандықтан адархан аталылар атаныпты. Начин-
батырдың ұлы Уруудай мен Мангудай екеуі еді. Олар урууд2", мангуд21
әулеті еді. Начин батырдың алғыншық әйелінен туған ұлы Шижудай мен
Доголдай болатын.
Хайдудың баласы Байшинхор-догшин (шарқая) Чирхайлянхуа,
Чаужин-Өртэгэй үшеуі еді. ІЗХачи-хүлүг — бұл күні қоңыршұнак, руы атанды.
Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатайға қарасты жұрт пен әулиет жайында
ортазиялық деректер мен шежірелерде мәселен Рашид-ад-диннің, Әбітғазының
Шәкәрімнің еңбегінде кездеседі және бұл еңбектер бі жағынан сол далалық
ауызша тарихтың заңды жалғасы далалық тарихи дәстүрлерді алға апарушы.
Әбітғазының еңбегінде өзі айтқандай Адамнан моңғолға шейін;моңғолдан
Шыңғыс ханға шейін; Шыңғыс ханның туғанынан өлгеніне шейін; Шыңғыс ханның
үшінші ұлы Үгедей жайлы , оның ұлдары мен ұрпақтары, моғол жұртында
патшалық құрған өзге де Шыңғыс хан нәсілдері туралы ; Шыңғыс ханның екінші
ұлы Шағатай ұрпақтарының Мауерпаннахр мен ) Қашқарда патшалық қылғаны
жайлы; Шыңғыс ханның кішші ұлы Төленің Иран мемлекетінде билік қылғандары
туралы, үлкен ұлы Жошының Дешті-Қыашақта билік еткені жайында; Жошы ұлы
Шайбани хан әулиетінің Мауерпаннахрда , Қырымда билік еткендері жайында
баян қылады.[9]
Қадырғали Жалайыридің шығармасында далалық ауызша тарих пен қатар
шығыстық деректер молынан пайдаланылған , ол туралы өзі былай деп жазған
да;Бұл қолжазбаны ол Шыңғыс намені кітабынан парсы тілінен түркі тіліне
аударған.Бұл жерде Шыңғыс наме деп отырғаны Рашид-ад-диннің “Шежірелер
жинағы”.[ 10.143 бет]
“Шежірелер жинағындағы”деректердің шығу тегі әлі күнге дейін
өз шешімін таппай отыр. Ал далалық ауызша тарихнаманың терең дәстүрлері бар
екендігі күман тудырмайды.Түркі-монғол жұртының соның ішінде Дешті-Қыпшақ
елінің тарихы болған әрі ол белгілі бір әлеуметтік топтарда мұқият сақталып
отырған.Далалық ауызша тарихнама далалық эпосқа өзек болған деген тұжырым
қазіргі шежіре тануда жасалып отыр.Дегенмен эпосты немесе фольклорды тура
мағынасында көшпелі жұрттың тарихи білімі деп қарау үрдісін қыйсынсыз деген
пікір айтылады.Далалық ауызша тарихнаманы ауызша әңгімелер мен аңыздармен
теңдестіру де дұрыстыққа жатпайды.”Дәстүр” сөзі далалық ауызша тарихнамаға
жазбаша тарихнамаға қолданылған мағынасында қолданылуы тиіс. Ал аңыз-
әңгімелер – кейде жазбаша тарихнамада ауысқандары бар далалық тарихнаманың
қалдығы немесе жарықшағы.
Көшпенділерде тарихи білі олардың рухани өмірінің әбден
оқшауланған өз алдына бір саласы, көшпелі әлем жинақтаған жалпы жиынтық
білімнің дербес бір тарауы болды. Далалық ауызша тарихнаманың өзіндік бір
қалыптасу тәсілдері болды. Сондай тәсілдердің бірі жинақталған білімдердің
циклдерге бөлінуі.Циклдер Дешті-Қыпшақты билеген әулиеттер туралы әңгімелер
серияларынан құралған, олар әрі қарай әулиеттердің әрбір өкілдері туралы
жеке әңгімелерге бөлінген. Әулиеттердің кейбір өкілдері туралы әңгімелер
екінші реткі циклдерді құраған.
Әдетте хронологияға ханның немесе қайсыбір билеушінің қанша жыл билік
еткенін көрсету арқылы “жан бітіп” отырған. Көптеген тарихшылар Шыңғыс
ханың туған жылын әртүрлі жазса , Ал Рашид-ад-дин 1153 жылы туылған деп
жазады. Біз үшін бұл таласгың мәні аз..
Рашид-ад-диннің аудармасында "Үгедейді 21 жыл патшалық етті деп дұрыс
көрсетілмеген. Монғолдың қүпия шсжіресінде 1228 жылы таққа отырған және
құпия шежіре жазылып болғаннан бір жыл кейін қайтыс болған. Яғни, 12-13 жыл
патшалық құрған.
Хронологиялық тірек-межелерге сүйеніш ретінде әртүрлі маңызды оқиғаларда-
әйгілі шайқастар, індет, жұт жылдары және т.б. пайдалынылған. Далалық
ауызша тарихнаманың әңгіме бөліміне сәйкес келіп әрі басы, әрі шарықтау
шегі әрі түйіні бола алатындай ұйқасымды нақыл сөздер кеңінен
қолдаылған.Мақал түріндегі тұжырымды сөзтіркестер шын мәнінде мақал-
мәтелдерге ұқсас, осы күйінде біздің заманымызға жеткені аз емес.Бірақ
оларды далалық тарихнаманың туған мақалдар деуге келмейді.Далалық
тарихнаманың межелеу түрлері аз болмаған.Көшпелілердің жалпы білім
жүйесінің бір тармағы ретінде ол көшпелілік білімнің өзге салаларымен –
фольклормен , тілдік түсініктермен, географиямен және т.б.-күрделі
байланыста боғаны көрінеді.
Далалық ауызша тарихнама атты көшпелілердің идеологиясы мен
дүниетанымын білдіреді.Далалық ауызша тарихнаманы жоғарыда көрсетілген
тұрғыдан және басқадай ғылыми зерттеудің далалықтар өмірін ұғынуда берері
көп. Далалық тарихнамамен отырықшы тарихнаманы салыстыра зерттеу жекеше бір
тақырып боп табылады.
Моңғолдық кезеңнен кейін далалық ауызша тарихнама Дешті
Қыпшақта бірнеше ғасыр бойы өмір сүріп, қазір біз айтып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz