Сан есiмдердiң даму эволюциясы
Сан есiмдердiң даму эволюциясы
Мазмұны
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негiзгi бөлiм
I тарау. Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер сипаты
1. Сан есiмдердiң түркi жазбаларында қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... .5-17
2. Сан есiмдердiң санау тәсiлiндегi ерекшелiктер
... ... ... ... ... ... ... ... .18 -21
3. Сан есiмдердiң этимологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-27
II тарау. Сан есiмдердiң лексика-грамматикалық ерекшелiктерi
2.1 Сан есiмдердiң мағыналық топтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-37
2.2 Сан есiмдердiң тұлғалық дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46-47
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48-50
Кiрiспе
Зерттеудiң өзектiлiгi. Түркiтану саласында әлi де көп зерттеу мен
талдауды керек ететiн ғылыми мәселелер бар.
Сан есiмдер ерте дәуiрлерден-ақ жалпы түркiтiлдiк қасиетке ие
болған, ертеден танылып келе жатқан сөз табы екендiгi талас тудырмайтын
мәселе. Дегенмен, өзiндiк қыры мен сыры толық ашылмаған сала. Түркi тiлдерi
дамуындағы жаңа түркi дәуiрi ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдердiң
қалыптасуы, даму ерекшелiктерiне арналған ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Сан
есiмдердiң жалпытүркiлiк сипатта қалыптасуы, кейбiр ескерткiштер тiлiнде
берiлуi жайында кейбiр зерттеулерде айтылғанымен, сан есiмдердiң
лексикологиялық, морфологиялық белгiлерi теориялық тұрғыдан әлi де
толықтырылуды қажет етедi. Сол себептен қазiргi күнiмiзде қолданылып жүрген
сан есiмдердiң тарихына көз жүгiртсек, олардың табиғатына тән
ерекшелiктердi айқындау қажеттiлiгi туындайды. Мұндай ерекшелiктер сан
есiмдердiң мағыналық тұлғалық ерекшеліктерінен көрінедi. Сондай-ақ, сөз
таптарының iшiнде сан есiмдердiң көнеде пайда болғандығы олардың қалыптасу
тарихына үңiлудi қажет етедi. Бұл мәселелер жөнiнде алыс-жақын шетел
ғалымдары, орыс және қазақ ғалымдары зерттеу жүргiздi. Атап айтсақ,
В.В.Радлов, Г.И.Рамстедт, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, А.Н.Самойлович,
Т.Стралленберг, И.А.Кастрен, П.М.Мелиоранский, Г.Ф.Искаков, А.Н.Гаркавец,
Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, С.Аманжолов, А.Аманжолов, Ә.Құрышжанов,
М.Томанов, С.Исаев т.б.
Зерттеудiң нысаны. Түркi тiлдерi дамуындағы ескерткiштерi тiлiндегi сан
есiмдер.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыстың басты мақсаты- сан
есiмдердiң мағыналық, тұлғалық өзгерiстерiн айқындау.
Осы мақсатқа сай мынадай мiндеттердi шешу көзделдi:
- сан есiм сөз табы жайлы түрколог ғалымдардың пiкiрлерiн сүйене отырып,
түркi ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер жайлы теориялық материалдар
жинақтау;
- түркi жазбалары тiлiндегi сан есiмдерге байланысты мысалдар теру;
- түркi ескерткiштерi тiлi мен қазiргi түркi тiлдерiндегi сан есiмдердi
тарихи-салыстырмалы әдiс тұрғысынан салыстыру;
Зерттеу әдiстерi. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдiстерi, ретроспективтiк тәсiлi қолданылады.
Зерттеу жґмысының материалдары. Зерттеу жұмысына түркi тiлдерiне
қатысты салыстырмалы-тарихи тұрғыда жазылған кешендi ғылыми еңбектерден,
көне түркi, орта ғасыр, жаңа дәуiр мұралары тiлiнен, қазiргi түркi
тiлдерiне қатысты еңбектерден деректер алынды. Сонымен бiрге сөздiктер,
ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеудiң негiзгi тұжырымдары:
- Сан есiмдер эволюциясы көне түркi тiлiнен бастау алады;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қолданылған сан есiмдер тiлдiң даму
барысында дыбыстық өзгерiстерге ұшыраған;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдердiң көпшiлiгi қазiргi
қазақ тiлiнде ешбiр өзгерiссiз қолданылады;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қолданылған сан есiмдердiң мағыналық
топтары қазiргi түркi тiлдерiнде де қолданылады.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi екi тараудан,
қорытынды бөлiмнен және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І тарау. Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер сипаты
1. Сан есiмдердiң түркi жазбаларында қолданылуы
Түркi тiлдерiнiң морфологиясын, оның iшiнде сан есiмдi зерттеуде аса
маңызды дерек көздерi-көне түркi жазба ескерткiштерi: Енисей, Талас, Орхон
ескерткiштерi, Орхон ескерткiштерi жанындағы Құтлығ қаған, Бiлге қаған,
Күлтегiн, Тоныкөк, Күлi чор, Мойын чор т.б. ескерткiштерi. Орта ғасыр жазба
ескерткiштерi: М.Қашғаридың Түрiк сөздiгi, Ж.Баласағұнның Құдатғу
бiлiгi, Кодекс Куманикус, авторы белгiсiз Әл-қауанйин, Ат-тухфа...
еңбектерi, Абу Хайианның көне қыпшақ тiлiнiң бiршама толық грамматикасы деп
бағаланған Түркi тiлдерiнiң түсiндiрме кiтабы еңбегi. Жаңа дәуiр жазба
ескерткiштерi: Қадырғали Жалайырдың Шежiрелер жинағы, Әбiлғазы баһадүр
ханның Түрiк шежiресi т.б. құнды жәдiгерлiктер.
Есiмдердiң бiр тобы-сан есiм сөз табы екендiгi белгiлi. Сан есiмдер
тарихы жағынан басқа сөз таптарымен бiрлiкте дамығандығы анық. Ал сандық
ұғымды бiлдiретiн сөздердiң жеке дара сөз табы ретiнде қалыптасуы адам
ойының дамуының, синтездеу дәрежесiне көтерiлуiнiң жемiсi.
Сан есiмнiң өзiне тән семантикалық және грамматикалық ерекшелiктерi
болады. Олар жеке тұрғанда абстрактi ұғымды бiлдiредi. Бiрақ олар тiлде,
негiзiнен, затты не болмаса оқиғаны сан жағынан анықтап бередi. Сол кезде
ғана сан есiм сөз табы өз мағынасын анықтай түседi.
Есiм сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерiсi олардың өз алдына жеке
қалыптасуына алып келдi, дегенмен есiм сөздерге ортақ, бiрыңғай мәселелер
де аз емес екендiгi мәлiм. Есiм сөз таптарын, оларға тән белгiлер мен
тәсiлдердi диахронды, синхронды тұрғыдан қарастырғанда да бұл ерекшелiк
ескерiлуi керек. Сөз мағынасы тiлдiң дамуы барысында жаңа мағынаға ие болуы
нәтижесiнде немесе көп мағыналықтың бiр түрi ретiнде тура мағынадан басқа
мағынада қолданылуы осы сөзiмiзге дәлел. Мәселен, апта мағынасындағы жетi
сөзiнiң қолданылуы. Бұл сөздiң шығу төркiнi сан есiмге байланысты болуы
әбден мүмкiн, өйткенi бiр аптаның iшiнде жетi күн бары ескерiлген болар.
Сөйтiп жетi күн деудiң орнына сан есiм ғана сақталып, уақыт түрiнiң атауы
ретiнде қалыптасқан. Жетi сөзiнiң тағы бiр мағынасы өлген адамды еске алу
болып табылады. Бұл жағдайда да сан есiммен байланыстылығы көрiнедi: дүние
салған адамды жетi күннен соң еске алу дегендi бiлдiредi.
Тiлiмiздегi сан жайлы ұғымды бiлдiретiн сөздер әр түрлi және олар
құрамы жағынан да бiркелкi емес, бiр-бiрiнен өзгеше қалыпта [1, 202].
Сан есiмдердiң негiзгi тобы-бiрден онға дейiнгi сандарды бiлдiретiн
сөздер екендiгi мәлiм. Қазiргi қолданыстағы есептiк сан есiмдер тарихи
тұрғыдан сан жайлы ұғымды бiлдiретiн кейiнгi сөздердiң алғашқы қалыбы
iспеттi. Олай дегенiмiз-қазiргi күрделi сандық ұғымдарды көрсететiн
сөздердiң барлығы дерлiк осы сөздердiң негiзiнде ғана пайда болған [1,
200].
Сан есiмдi зерттеудiң өз әдiс-тәсiлi бар, яғни тiлiмiздегi сан
есiмдердi туыс тiлдер материалдарымен салыстырамыз, сондай-ақ, ескi түркi
фактiлерiмен қатар қойып қараймыз, одан шығатын нәтиже арқылы сан есiмге
қатысты тарихи ортақ жайларды анықтаймыз.
Тiл бiлiмiнiң дамуына байланысты түркi ғалымдары және Батыс Еуропа мен
орыс ғалымдарының еңбектерiнде сан есiмге қатысты мәселелер қарастырылады.
Жұмысты орындау барысында осы зерттеулердi теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды.
П.Мелиоранский қазақ тiлiнiң морфологиялық құрылысын талдай келе,
онда зат есiм, есiмдiк, сан есiм, үстеу, жалғаулық, септеулiк, демеулiк
сияқты 8 сөз табын көрсетедi. Яғни сан есiмнiң жеке дара сөз табы ретiндегi
ерекшелiгiн айқындаған.
Түркi тiлдерiндегi сан есiмдер о баста ескi үндi, қытай тiлдерiнен
ауысқан деген жорамал анық белгiлi тiлдiк зерттеулерге негiзделмеген
көрiнедi. Өйткенi ескi түркi тiлiнде сандар жүйесiн бiлдiретiн сөздер мен
қазiргi сондай сөздердi салыстыра зерттеу олардың жат тiлдiк ортада емес,
түркiлiк топырақта қалыптасқандығын дәлелдейдi. Оған мысал-Орхон- Енисей
ескерткiштерiнде сандық ұғымдарды бiлдiретiн сөздер тобының бар екендiгi.
Мұны А.Щербак зерттеулерiнен көруге болады. Ол Орхон және Енисей бойларынан
табылған тас жазуларда, сондай-ақ одан кейiнгi ғасырларға қатысты ұйғыр,
араб жазуының ескерткiштерiнде көп қолданыс тапқан сан есiмдердiң қысқа
тiзiмiн былай көрсетедi: бiр, ики (екi), уч (үш), төрт, дорт (дорт), бичи
(бес), алты, йити, йети (жетi), секиз (сегiз), тојуз, он, йигирми, йегирми,
отуз, қырқ, мин, бин (мың), түмен (он мың), алтмыш (алпыс), елиг (елу),
йетмiш (жетпiс), т.б. [3, 201].
Түркiлiк сан есiмдердi зерттеу, яғни сан есiм сөз табын туыс тiлдер
материалдарымен салыстыру, сан есiмдердiң этимологиясын анықтау, Орхон-
Енисей және одан бұрынғы дәуiрлерден күнi бүгiнге дейiнгi қолданыстағы сан
есiмдердi топтап, айырмасы мен ұјсастығын айқындау, сандардың шығу тарихына
тоқталу шетел, орыс, сонымен бiрге қазақ ғалымдарын да бейжай қалдырған жоқ
[3].
Ф.Г.Исхаков көне жазбалар тiлiндегi сан есiм мен қазiргi қолданыстағы
сан есiмдер арасындағы дыбыстық ерекшелiктердi көрсетедi. Яғни бүгiнгi
қолданыстағы сандық ұғымды бiлдiретiн сөздердiң арғы сипатын анықтайды.
Мәселен, көне жазбалар тiлiнде тәуелдiктiң үшiншi жағы ерiндiк дыбыстармен
де (-у, -ү) берiлетiнiң және жинақтық сан есiмдердiң қолданылуындағы осы
ерекшелiкке мән берсек, Ф.Г.Исхаковтың iзiмен алтау жинақтық сан есiмiнiң
арғы сипаты алтағ, сол сияқты учег,төртег т.б. деуге негiз бар [4].
Ғалым О.Сүлейменов өзiнiң Язык письма атты еңбегiнде сан есiмдерге
бiршама беттер арнаған. Ғалым түркi тiлдерiндегi сан есiмдердi басқа тiлдер
материалдарымен салыстыра зерттей отырып, фонетикалық ерекшелiктерiне
тоқталған: Тюрки получают цифру и числительное ٭meš (peš) –десять.
Сохраняется в сложных числительных: jitmeš-70 (тат.), jetmiš (огузо-карл.).
При jite, jeti-7, в казахском źeti-7, zetpis-70 [5, 105].
Оказавшись в положении суффикса, служебное числительное подчиняет
свое качество (по закону тюрского сингормонизма) качеству звуков корня:
alty-6 (обшетюрк), altmyš-60 (огузо-карл.), alpyš -60 (каз.). В окончаниях
угро-финнских десяток отмечается системное окончание mys [5, 92].
Сонымен қатар, көне түркi және орта түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлi
туралы қазақ ғалымдары зерттеулерiнде Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың
Көне түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлi (1971), М.Томановтың Қазақ
тiлiнiң тарихи грамматикасы (1981) сияқты студенттерге арналған оқулық,
оқу құралдарында да сан есiмнiң тарихи даму жолы жайлы мәлiметтер бар.
Сан есiмге қатысты соңғы зерттеулерден, мәселен, 7-санының қасиетi
жайындағы М.Ержанның мақаласынан, профессор Ә.Ыдырысовтың Шумерлер мен
түркiлер атты көлемдi зерттеуiнен бiршама мағлұмат аламыз.
М.Ержан өз мақаласында сан есiмдi атам қазақ қастерлейтiн жетiлiкке
қатысты ұғымдар тұрғысынан зерттеген: жетi нан, жетi жау, жетi жұт, жетi
қазына, жетi күн, жетi ата т.с.с. Және де жетiден өзге қазақ үшiн қасиеттi
сандар 3,5,12,13,40 т.б. сандарды көрсете отырып, жетi санына ерекше
тоқталған: Жоғарыдағы жетi санына байланысты ой-тұжырым, жорамалдарды
қорытындыласақ, арғы ата-бабамыздың жетi санының өзiндiк ерекшелiгiне үш
түрлi жорамал бар:
1. Адам бойында жетi санының кездесуiне байланысты (жетi айлық бала,
жетi мүше).
2. Жетi қарақшы жұлдызына табынуға, ескi тотемге байланысты.
3. Жетi күн, аптамен байланыстылығында [2].
Профессор Ә.Ыдырысов жоғарыда аталған мақаласында О.Сүлейменов Тюрки
в доистории еңбегiнде шумерлер мен түркiлердi туыс деп көрсетiп, соған
негiз шумер тiлiнде түркi тiлiне қатысты сөздердiң бар екендiгiн айқындап,
сондай 70 сөздiң кестесiн жасағандығын, сол кестеден, тiптi қазақ тiлiне
тиесiлi сөздердiң кездесетiнiн тiлге тиек еткен. Ендi бiз сол мысалдардан
сан есiмдердi кездестiрiп отырмыз: Шумерше: u (y)-десять-10; түрiкше: un
(ун)-10; қазақша: он (10); шумерше: usu (усу)-30; түрiкше usun (усун)-30;
отыз-30; шумерше: es (ес)-три-3; түрiкше: us (ус)-3; үш-3; шумерше seksen-
80; түрiкше: seqizyn-80; қазақша: сексен (80) [6, 12].
Түркi халықтарының кейбiрiнде сан, санақ, мөлшердi бiлдiретiн
сөздердiң өзге тiлдегi элементтер негiзiнде қалыптасу фактiлерi де
кездеседi. Дегенмен, негiзгi деректер түркi тiлдерiнде бiршама этимологиясы
анық емес сандық ұғымды бiлдiретiн сөздердiң о баста пайда болуы жат тiлдiк
әсердiң нәтижесi емес, түркiлiк ортада пайда болғандығын жоғарыдағы
келтiрiлген мысалдар қуаттайды. Миллион, триллион тәрiздi сөздер кейiнгi
дәуiрлерде батыстан келгенi мәлiм. Көне түркi тiлдерiндегi мұндай ұғым
болмағанын күнi бүгiнге дейiнгi жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижесi
көрсетедi. Ал түмен сөзi өз кезеңiнде қолданылғанымен, қазiр қолданыстан
шыққан сан есiм. Зерттеушiлердiң бiразы бұл о баста монғол сөзi болуы керек
деген болжам да айтып жүр.
Дегенмен, сан есiмдер ерте дәуiрлерден-ақ жалпы түркi тiлдiк
қасиетке ие болған, ертеден танылып келе жатқан сөз табы, талас тудырмайтын
мәселе. Сан есiмнiң көне, дегенмен орныққан сөз табы екендiгiне бiрден-бiр
дәлел сонау Орхон ескерткiштерiнде де кездесетiндiгi.
Ендi хронологиялық тәртiппен түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан
есiмдердiң қолданысына шолу жасап көрейiк.
VI-VIII ғасыр Орхон, Енисей түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қазiргi
түркi тiлдерiндегi сан есiмдердiң барлығы да кездеседi. Оларды ғалым
Ғ.Айдаровтың жiктеуi бойынша: бiрлiктер, ондықтар, жүздiктер, мыңдықтар деп
көрсетсек болады: 1. бiр, екi, уч, төрт, беш, алты, йетi,тоғуз, т.б. 2. Он
оқ қағаны йағымыз ертi. Елiгче ер тутдымыз. Йетмiш ер болты. Күлi Чор секiз
он (сексен) йасап, йоқ болды. Түрк қыбчақ елiг (елу) олурмыс. 3. йүз, йетi
йүз т.б. Ыда ташта қалмысы қубранып, йетi йүз (жетi жүз) болты. Қамуғы йетi
йүз ер болмыс. 4. Йетi бың (жетi мың) сү iлкi күн өлiртiм. Бiз екi бiң (екi
мың) ертiмiз сүсi алты бың (алты мың) ермiс. Бес түмен (бес мың) сү келтi.
Құғ сеңүн башлайу төрт түмен (төрт мың) сү келтi [7, 82-87].
Орхон-Енисей жазба мұраларында сан есiмдердiң бүгiнгi барлық мағыналық
топтары кездеседi. Тек Күлтегiн ескерткiшiнде жинақтық және топтау сан
есiмдерi кездеспегенiмен, Тоныкөк пен Бiлге қаған ескерткiштерiнде аз да
болса көрiнiс бередi [1, 103].
Реттiк сан есiмдер –нтi, -нч, -ынч, -iнч жұрнақтар арқылы жасалса,
жинақтық сан есiмдер –ағу, -егу қосымшасы жалғану арқылы, ал топтау сан
есiмдерi –ча, -че қосымшалары арқылы берiлген [7, 85].
Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмнiң қазiргi
тiлiмiздегi сан есiмнен айырмашылығы санау тәсiлiнен көрiнедi. Мәселен,
текстерде оннан бастап санағанда бiрлiкке ондық қосылып айтылатын болған:
Күлтегiн бiр қырқ (отыз бiр) йашайур ертi. Алты отуз (жиырма алты) йашыңа
чiк будун қырық аздармен бiрге жау болды [8, 104].
Орта ғасырдың алғашқы кезеңiнде шамамен 1069 жылы жазылған деп
шамаланған Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрiк еңбегiндегi сан
есiмдердi А.Егеубайдың аудармасы, транскрипциясы негiзiнде жинақтадық.
Шығармада бiрлiктер, ондықтар, мыңдықтар және заттың қатарын, ретiн
бiлдiретiн реттiк сан есiмдер кездеседi: Мысалы: иеттi қат көк [9,39],
оттыз қармақ [9,172], еллiк (елу) иармақ [9,173]. Бiгiп бiгiп мың болар,
тама-тама көл болар.
Ендi бiр санның өз мағынасынан басқа екi мағынада жұмсалғандығына
мәтiннен үзiндi келтiрсек: оттыз иармақ-отыз теңге, оттүз иармақ-отыз
теңге, отыз ақша. Оттұз сөзiн үш деген мағынада қолданылатыны да бар. Мен
мұны Күнгiтте йағмалардан аңғардым. Олар Оттұз ишәлим деп, үштен
iшкендерiн өз көзiмен көрдiм. ...Бұл жырда келтiрiлген Отыз iшiп қықралым
дегендегi оттыз сөзi үш қайтара, үш-үштен деген мәнде қолданылған
[9,172-173].
Ә.Н.Нұрмаханова ХI ғасыр ескерткiштерiндегi сан есiмдердiң айтылуында
кейбiр өзгерiстердiң барлығын көрсеткен. Мәселен, Махмұд Қашқари Дивани
лұғат ит-түрк еңбегiнде бир және бийр, ики, икки түрiнде қолданылғанын
көрсетедi. Бұл жағдайда бiрiншiсi қысқа, екiншiсi созылып айтылатындығы
сезiледi. Қутадғу бiлiкте де бiр сан екi вариантта қолданылған:
Киши икки турлук киши отанур.
Бири угратигли, бири угранур.
Ики дан нару барча йилји сони,
Тиласа муни тут тиласа ани [10,81].
М.Маженова Абу Хаййан еңбегiндегi грамматикалық тұлғалардың көрсеткiшi
атты мақаласында: -ғу тұлғасы арқылы жасалған алтағуалтау жинақтық сан
есiмiн, -нчi тұлғасы арқылы жасалған алтынчыалтыншы; тоқсынчытоғызыншы
реттiк сан есiмдерiн көрсетедi [11,281-291].
Әл-қауанйин... қолжазбасында тiлдiң құрылымдық жүйесiне, тiлдiк
материалдардың түзiлу әдiсi, берiлу тәсiлiне анықтамалар берiлген, авторы,
жазылуы уақыты белгiсiз. Алайда бiзге қатыстысы еңбектегi сан есiм сөз
табының көрiнiсi.
Бұл ескерткiштiң Жинақтау бөлiмiнде сан есiмдер мен есiм сөздердiң
өзара тiркесi және семантикалық мағынасы туралы сөз болады, осы тұстан Әл-
қауанйин... еңбегiндегi сан есiмдердiң берiлуiне назар салайық: toquz yuz
kisi-тоғыз жүз кiсi, bir sagir-бiр сиыр, otuz kogercin-отыз көгершiн [12,
58-60].
Дүйсен Сержан, Яван Кенан талдауындағы ks, qs, qz, т.с.с. дыбыс
тiркесiне аяқталатын сөздер деген тұстан қолжазбадағы seksen, toqsan,
toqzan тәрiздi сан есiмдердi кездестiремiз [12, 64]. Және де nc, rt дыбыс
тiркесiне аяқталатын сөздер деген тұстан birinc, (бiрiншi) реттiк, qort
(төрт) есептiк сан есiмдерiн байқаймыз [12, 65].
Сонымен қоса бұл кiсiлердiң зерттеуiнде қолжазбадағы сөздер мен
морфологиялық тұлғалардың бет саны мен жол саны көрсетiлiп, индекс
берiлген. Бұл тұстан да сан есiмдердiң бiрлiк, ондық, жүздiк, мыңдық
түрлерiн көруге болады: бiр кiшi, тоқуз кiшi, йiгiрмi, отуз, қырқ, еллi,
тоқсан, алтымыш, йетмiш, йүз, икi йүз, секiз йүз, мың, йедi мың. Мұндағы
бiр ерекшелiк қазiргi миллион ұғымының мың мың түрiнде берiлуi [12, 88-
111].
Орта ғасырда (ХIV ғ.) жазылып қалған ескерткiштердiң бiрi-Ат-
тухфа... еңбегiндегi сан есiмдер мынадай тұлғада келедi: бир, икки, уч,
дөрт, баш, алты, йады, сакиз, такуз, он, иагирми, алли, атмыш, йатмыш,
саксан, йүз, икки йүз, биринчи, дөртунчи,он башинчи, иккав (двое), учав
(трое), учар (по три), йадишар (по семь) т.б. [13, 40-41].
Жаңа түркi жазба мұраларынан Қадырғали Жалайыр мен Әбiлғазы баһадүр
ханның шежiрелерi тiлiндегi сан есiмнiң берiлуiне тоқталамыз.
Әбiлғазы баһадүр ханның Түрiк шежiресi тiлiн зерттеушiлер оны қыпшақ
тобына жататын тiлдерге, оның iшiнде қазақ тiлiне жақындатуға мол мүмкiндiк
бар екендiгiн айтады [14,3]. Шежiреден келтiрiлген құрамында сан есiмi бар
сөйлемдер: Сексен екi йыл пайғамбарлық қылыб халықны тұғры йолға оңдады.
Көб уақытлар өткенден соң йетi йүз өлүб үч йүз кiшi бiрлән уч бегi қайтыб
келдiлер. Ғабдолғазиз хан бiрлән йарашыб тарих мың тақы йетмiш төртде
(1074)... дарфәниден дарбақиға рақилет қылды. Тарих хижири мың тақы он
төртде (1014)... талуғ қылыбмыз. Оғуз ханның алты ұғлы бар ердi, бирiнчi
ұғлының аты Күн хан екiнчi Ай хан үчүнчi Йүлдүз... үчленчiсiнiң аты
Боданжар. Чыңғыз ханның бешленчi ұғлы Шибан хан... Бу алтысының һәр
қайсысының төрт ұғлы бар ердi. Бiрiсi тағ iчiнден йурүб екi күнде ұлұғ
йолға қошұлұр. Келген төрт түлүк малның төртүсiндiн һәм көб табдылар. Адам
фәрзандларын дын сiз Үчiңiздiң өзге кiшi қалмады имдi Үчiңiз үч йұртда
тұрың. Андын соң мен беш алты кiшi бiрлән Хиұқ келдiм. Иман құлды хандын
екi үч керрет рұқсат тiледүк. Сұлтан дың қатында намысұлы уа арлы
йiгiтлердiн йетмiш йа сексен кiшi қалды. Улығ шаһарларда йарым кече
болғанда нақараға йағач қойадылар. Тамәм тарихларының үчтен бiрiн йа
йарымыны ғалет қылып тұрұрлар [14,117-118].
Бұл мысалдардан шежiредегi сан есiмдердiң барлық мағыналық топтарын,
жасалу жолдарын көруге болады.
Қадырғали Жалайырдың Шежiрелер жинағының негiзгi желiсiне байланысты
болар шығармада сан есiмдер өте аз кездеседi. Олар төмендегiдей:
екi, беш, тоқұз, йетмiш, юз, мың т.б.
екiнчi, бечiнчi, тоқұзынчы т.б.
он-ондын, екi-екiдiн,
йiгiрме-отұз мың, беч-алты.
Жинақтау мағынасындағы сөздер қазiргi әдеби тiлiмiздегiдей –у тұлғасы
арқылы берiлмеген, үчiсi, екiсi, алтысы деген тәуелдi формада айтылған: Бу
үчiсi үч қауым болды. Төртiсi тақы баһадүр ердi. Тамам ләшкәрләрi бiлән
екiсi ұрышқалы атланды. Чынғыс хан екiсiнде алды [15, 27].
Бiрсыпыра түркi жазба ескерткiштерiндегi сан есiмдердiң көрiнiсi
осындай.
Жоғарыда көрсетiлген сан есiмдер бiрлi-жарым дыбыстық өзгерiстерiмен
қазiргi түркi тiлдерiнде де қолданылады.
Жаңа түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлiнде қыпшақ-оғыздық элементтер
қатар қолданылғандықтан, оның үстiне түркi әдеби тiлiнде жазылғандықтан
қазiргi қыпшақ, оғыз тiлдерiн алып, сол тiлдердегi сан есiмдер қолданысымен
салыстыра көрсетудi жөн санадық. Назар аударайық:
М.Ш.Ширалиев әзiрбайжан тiлiндегi сан есiмнiң мағыналық топтарына
мынадай анықтама бередi: есептiк сан есiмдер: бир бiр, ики екi, үч
үш, дөрд төрт, беш бес, алты алты, жедди жетi, сәккиз сегiз,
доггуз тоқыз, он он, он бир он бiр, иjирми жиырма, отуз отыз,
гырх қырық, әлли елу, алтмыш алпыс, жетмиш жетпiс, сәксән сексен,
дохсан тоқсан, jуз жүз, мин мың, мин доггуз jуз иjирми беш мың тоғыз
жүз жиырма бес. Реттiк сан есiмдер есептiктен, оларға дауыссыздан кейiн
–ынчы -инчи -унчу -үнчү, дауыстыдан кейiн –нчы -нчи -нчу -нчүү
қосымшаларын жалғау арқылы жасалады, мысалы икинчи екiншi. Топтау сан
есiм ретiнде есептiктер жұбы қолданылады: ики-ики екiден. Бөлшектiк сан
есiмдер: алтыда дөрд алтыдан төрт [16, 214].
А.А.Юлдашев қазiргi башқұрт тiлiндегi сан есiмге мынадай сипаттама
бередi: 1) есептiк: бер бiр, ике екi, өс үш, дүрт төрт, биш бес,
алты алты, ете жетi, ѕигез сегiз, туғыз тоқыз, ун он, егерме
жиырма, утыз отыз, кырк қырық, иллi елу, алтмыш алпыс, етмеш
жетпiс, һикѕән сексен, тукѕан тоқсан, йүз жүз және т.с.с.;
2) реттiк сан есiмдер есептiкке –(ы)нсы қосымшасы жалғану арқылы жасалады.
3) жинақтық сан есімдер –ау қосымшасы арқылы (бiрiншi ондықтағы
есептiктерден жасалады).
4) топтау сан есімдер –шар немесе –ар қосымшалары.
5) болымсыздық сан есім –лап қосымшасы арқылы жасалады.
6) Бөлшектiк сан есім ундан бер оннан бiр түрiнде жасалады [16,276].
А.А.Юлдашев қазіргі башқұрт тіліндегі сан есімге мынадай сипаттама
береді:
1) Есептік сан есім: бер (бір), ике (екі), өс (үш), дүрт (төрт), биш (бес),
алты (алты), ете (жеті), һигез (сегіз), туғыз (тоғыз), ун (он), егерме
(жиырма), утыз (отыз), кырк (қырық), иллі (елу), алтмыш (алпыс), етмеш
(жетпіс), һикһән (сексен), тукһан (тоқсан), йөз (жүз) және т.с.с.;
2) Реттік сан есімдер есептікке – ынсы қосымшасы жалғану арқылы жасалады;
3) Жинақтық сан есім –ау қосымшасы арқылы бірінші ондықтағы есептіктерден
жасалады, топтау- шар немесе – ар қосымшалары, болымсыздық – лап қосымшасы
арқылы жасалады. Бөлшектік ундан бер (оннан бір) түрінде жасалады [16,
276].
Л.А.Покровская қазiргi гагауз тiлiндегi сан есiмдерге мынадай
сипаттама бередi: есептiк сан есiмде: бир бiр, ики екi, уч үш, дөрт
төрт, беш бес, алты алты, еди жетi, секиз сегiз, докуз тоғыз,
он он, ирми жиырма, отуз отыз, кырк қырыјһқ, елли елу, алтмыш
алпыс, етмиш жетпiс, сексан сексен, доксан тоқсан, уз жүз, бин
мың.
Реттiк сан есiм –(ы)нжы -(и)нжи -(у)нжу -(ү)нжү қосымшалары
арқылы жасалады: биринжи бiрiншi, үчүнжү үшiншi. Анықтауыш қызметiндегi
сан есiмдер септелмейдi [16, 298].
К.М.Мұсаев қазiргi қарайым тiлiндегi сан есiмнiң жасалуына былайша
тоқталады: есептiк сан есiмдерден (бир бiр, экi екi, Т., Қ. уч, Г. иц
үш, Т., Қ. дерт, Г. дерт төрт, Т.,Қ. беш, Г. бес бес, алты алты,
йеди жетi, сегизсеккиз сегiз, тоғуз тоғыз, он он, игирми жиырма,
отуз отыз, Т. қырх, Г. қырқ қырық, Т. энли, Г. элли елу, Т. алтымыш,
Г. алтымыш алпыс, Т. йетмис жетпiс, Т. сексян, Г. сексен сексен, Т.
тохсан, Г. токсан тоқсан, Т. йуз, Г. из жүз, мин мың, Т. тюмян, Г.
тимен он мың) Т. –нчы -нчи -нчу -нчю, Г. –нцы -нци -нцу жұрнақтары
арқылы реттiк сан есiмдер (Т. алтынчы алтыншы), Т. –ов -ев, Г. –овев
жұрнақтары арқылы жинақтық сан есiмдер, Т. –ары -яры, Г. –ары -ери, Т.
–шары -шяри, Г. –ар-ер, Г. –сар-сер жұрнақтары арқылы топтау сан
есiмдерi жасалады [16, 338].
А.А.Чеченов, И.Х.Ахматов қазiргi қарашай-балғар тiлiндегi сан есiмге
мынадай сипаттама бередi: есептiк сан есiмдер құрылымына қарай мынадай
болып келедi: а) жай: бир бiр, эки екi, юч үш, терт төрт, беш
бес, алты алты, жети жетi, сегиз сегiз, тогъуз тоғыз, он он,
жюз жүз, минг мың; б) күрделi: онбир он бiр, онеки он екi және
т.б.; в) тіркесті: жыйырма бир жиырма бір, юч жюз үш жүз , эки жюз элли
беш екі жүз елу бес т.б. Қ.-б.т.-де ондық (отуз отыз, къырк қырық,
элли елу) санау жүйесімен бірге жиырмалық санау жүйесі де бар: жыйырма
бла он отыз, эки жыйырма қырық, эки жыйырма бла он елу және т.б.
Реттiк сан есiмдер есептiк сан есiмдерге –ынчы -инчи -унчу -юнчю (
биринчи бiрiншi, алтынчы алтыншы, онунчу оныншы) қосымшаларының
жалғануы арқылы жасалады.
Жинақтау сан есiмдерi есептiк сан есiмдерге –ау -еу -оу және
–оулан -аулан -еулен ( экеу екеу, оноулан он адам) қосымшаларының
жалғануы арқылы жасалады.
Топтау сан есiмдерi –ер (бир бiр-бирер бiрер) және –шар -шер,
-ышар -ишер -ушар -юшер (биришер бiрден, экишер екiден) қосымшалары
арқылы жасалады.
Бөлшектiк сан есiмдер: экиден бири екiден бiрi, ючден экиси
үштен екiсi, тертден ючюсю төрттен үшi; бир сау бир тогъузлукъ бiр
бүтiн тоғыздан бiр, алты сау беш сегизлик алты бүтiн сегiзден бес және
т.б.
[16, 360].
С.Р.Изидинова қазiргi қырым татарларының тiлiндегi сан есiмдер жайлы
былай жазады: қырым татарларының тiлiнде есептiк (бирбiр, эки екi, учь
үш, дерт төрт, беш бес, алты алты, еди жетi, секиз сегiз,
докъуз тоғыз, он он, он бир он бiр, йигирми жиырма, отуз отыз,
къыркъ қырық, элли елу, алтмыш алпыс, етмiш жетпiс, сексен
сексен, докъсан тоқсан, юз жүз, беш юз бес жүз, бинъ мың, дерт
бинъ төрт мың және т.б.)
Есептік сан есімдерге - (ыу) нджы-июнджи жұрнақтары жалғану арқылы
жасалатын реттік, -ар-ер жұрнақтар арқылы жасалатын топтау, -лашын-лешин,
-лап-леп жұрнақтарымен жасалатын жинақтық, есептік сан есімдердің жатыс,
кей кезде шығыс (бөлімі) және (алымы) септіктерімен тіркеуімен жасалатын
бөлшектік онда (н) учь оннан үш, сан есім түрлерінің атауларынан –ларджа-
лердже жұрнағының көмегімен жасалатын болжалдық (онларджа ондаған, ондап
) болып бөлінеді [16, 391].
Л.С.Левитская қазiргi құмық тiлiндегi сан есiмдердi былай
сипаттайды: сан есiм құмық тiлiнде есептiк, -ынчи -инчи -унчу -уьнчю
жұрнақтарымен жасалатын реттiк, -ар, -шер жұрнағы бар жинақтық, -ав -ев
және –лап -леп жұрнағы бар топтау (болжалды шамамен есептеу түрi: ондап
шамамен ондап) және уьчден экиси 23, еттини 3,7 модельдерiмен
берiлетiн бөлшектiк сан есiм болып бөлiнедi [16, 416].
Н.А.Баскаков қазiргi ноғай тiлiндегi сан есiмнiң мағыналық
топтарының жасалуына тоқталған: реттiк сан есiмдер –ыншы -инши, -ншы -нши
жұрнағы арқылы жасалады: бир-инши бiрiншi, эки-инши екiншi, жинақтық
сан есiмдер -ав-ев жұрнағы арқылы жасалады: уьшев үшеу, алты-ав
алтау; етi жетi сан есiмнен соң жинақтық сан есiмдер –лық -лик жұрнағы
арқылы жасалады: сегиз-лық сегiздiк, болжалдық сан есiмдер –ар -ер,
-сар -сер, -лап -леп, -арлап -ерлеп жұрнағы арқылы жасалады: он-арон-
лапон-арлап ондап, алты-сар алтылап; бөлшектiк сан есiмдер: алты-дан
бир алтыдан бiр [16, 429].
М.З.Закиев қазiргi татар тiлiндегi сан есiмдерге мынадай анықтама
бередi: сан есiм алты түрге бөлiнедi: есептiк (бiрлiк: бер, ике, үч, дүрт,
биш, алты, жиде, сигез, тугыз; ондық: ун, егерме, утыз, кырык, илле,
алтмыш, житмеш, сиксән, туксан; йүз жүз, мең мың, миллион; басқалары
құрамды болып табылады: унбиш он бес,) бөлшектiк (үчтен ике үштен екi);
реттiк (беренче бiрiншi); жинақтық (бишәу бесеу, унау оны); топтау
(дүрт-әр төрттен, алты-шар алтыдан); болжалдық (ун-лоп, ун-
лаганондаған, уни-ке-леп, уни-ке-ләгән он екілеп, йөз-ләп, йөләгән,
йөзәрләгән жүздеген). Жинақтық сан есімдерді негізінен етістер, ал
қалғандарын – зат есімдер нақтылайды. Есімді сөзбен тіркескен сан есімдер
жекеше түрде қолданылады. Сан есімдер тек зат есімнің орнына қолданылғанда
ғана септеледі [16, 471].
А.Н.Кононов қазіргі түрік тіліндегі сан есімдерге сипаттама береді:
реттік сан есімдер есептік сан есімдерге –(l) nci жұрнағы жалғану арқылы
жасалады (bir бір, iki екі, űç үш, dört төрт, bes бес, alti
алты, yedi жеті, sekiz сегіз, dokuz тоғыз, on он, yirmi
жиырма, otuz отыз, kirik қырық, elli елу, altmis алпыс, yetmis
жетпіс, seksen сексен, doksan тоқсан, yüz жүз, bin мың): bir-
inci бірінші. Бөлшекті сан есім –( s ) ar жұрнағы арқылы жасалады: bir-er
бір-бірден, iki-ser екі-екіден [16, 526].
Б.Чарыяров, О.Назаров қазiргi түрiкмен тiлiндегi сан есiмдерге
мынадай сипаттама бередi: сан есiмдер есептiк, реттiк, бөлшектiк, жинақтау-
бөлшектiк және болжалды болып бөлiнедi. Есептiк сан есiмдер: бир, ики, үч,
дөрт, бәш, алты, еди, секиз, докуз, он, йигрими, отуз, кырк, элли, алтмыш,
етмиш, сегсен, тогсан, йүз, мүң т.б. Сан есiмдер –дерексiз сандар атаулары
зат есiмдер тәрiздi өзгерiп, тұлғалық, жақтық, септiк жалғауларын
қабылдайды. Сан есiмдер басқа сөз таптары негiздерiнен жасалмайды [16,544].
Ескерткiштерде заттың санын, ретiн бiлдiретiн сан есiмдер де
кездеседi. Сан есiмнiң өзiне тән семантикалық және грамматикалық
ерекшелiктерi болады. Олар жеке тұрғанда абстрактi ұғымды бiлдiредi. Бiрақ
олар тiлде, негiзiнде, затты не болмаса оқиғаны сан жағынан анықтап бередi.
Сол кезде ғана олардың мағынасы анықтала түседi.
2. Сан есiмдердiң санау тәсiлiндегi ерекшелiктер
Қазiргi түркi тiлдерiндегi санақ жүйесi тарихи даму сатысынан өткен.
Күнi бүгiнгi қолданылып жүрген санау тәсiлi осының айғағы.
Орхон-Енисей жазбаларында оннан кейiн жүретiн санау жүйесi мүлде
басқа. Ол тiлде оннан кейiн қажеттi бiрлiк, оған тiркес санап бара жатқан
ондық айтылады. Сонда шамамен 12-екi жиырма, 35-бес қырқ, 46-алты елу
түрiнде айтылған. Санаудың бұл тәсiлi қазiргi түркi тiлдерiнiң iшiнде тек
сары ұйғыр тiлiнде ғана сақталған. Бiрақ ол тiлде де тек 11 мен 31
арасындағы құрама сандарды бiлдiру тәсiлi есебiнде қолданылады, 31-ден
бастап қазiргi тҐркi тiлдерiнiЎ б„рiнде јалыптасјан санау жҐйесi
јолданылады. С.Е.Малов сары ұйғыр тiлiндегi санау тәсiлi мен сан есiмдердi
түсiндiру үшiн мына төмендегi фактiлердi келтiредi. Өйткенi бґл фактiлер
тек санау тәсiлiнiң ескi қалпын ғана көрсетiп қоймайды, күрделi сан
есiмдердiң арғы негiзiн де, жекелеген сан есiмдердiң түркi тiлдерiнде
қалыптасу ретiн де түсiнуге көмекшi. 1-пер,пэр; 2-iшке,iске,шiке; 3-үш,уш;
4-т†рт,турт; 5-пес,пiс (пеш); 6-алты; 7-йехтi, йiтi, йетэ; 8-сақыс; 9-
тоқус, тоғыс; 10-он, ун; 11-пер йығырма; 15-пеш йығырма; 20-iшкон,
(йығырма); 21-пэр отус; 30-учон, ұчон, (кчон); 31-учон пер; 32-учон iшiке;
40-туртон, 43-туртонөш, 50-пiсон, 51-пiсон пэр, 60-алтон; 61-алтон пэр; 70-
йетон, джетон; 80-сақысон; 90-тоқысон... [1,203].
Бұған қарағанда, қазiргi түркi тiлдерiнiң көпшiлiгiнде
қолданылатын қырық, елу сөздерi тiлдiң бiр кездегi дамуында, сiрә,
қазiргiдей кең қолданыс таппаса керек. 30,40,50 сандары үш он, төрт он, бес
он сөз тiркестерi арқылы берiлген. Кейiн отыз, қырық, елу сөздерiнiң сан
есiм мәнiн алуымен байланысты үш он, төрт он, бес он сөз тiркестерi
қолданудан шығып қалды. Академик В.А.Гордлевский өзiнiң сан есiмдер жайлы
мајаласында осындай ой түйдi [17, 205]. С.Е.Малов келтiрiлген сары ұйғыр
тiлiнiң материалдарына қарағанда, жиырма сөзi де осылай орныққан. Осыдан
бұрын келтiрiлген үзiндiде жиырма мәнi екi түрлi сөзбен: ығырма және iшкон
(iшкi-екi) берiлген. Бұл қолданыс бiр мағынадағы екi сөздiң жарыспалы
жұмсалуына ұқсайды.
Бұл жайлы С.Аманжолов былай жазған: Орхон-Енисей жазуларында оннан
аса санау системасы јазiргi көптеген тiлдердiң санау системасынан мүлде
бөлек екенiн көремiз. Онда 12 –екi йiгiрмi, ал 21-бiр отыз, 16-алты
йiгiрмi, 36-алты қырық. Бұл система ескi ұйғыр ескерткiштерiнде де
кездеседi. Қазiргi тiлдердiң кейбiрiнде бґл системаның қалдығы бар (Мысалы,
қарачай тiлi мен сары ұйғыр тiлiнде).
Бұлардан да бөлек ондық сан системасы Черектегi, Чегемедегi және
Урусбиедегi балғарларда бар: зиырма он-30, екi зиырма-40, екi зиырма он-50,
үц зиырма-60, үц зиырма он-70, төрт зиырма-80, төрт зиырма он-90
[18, 341].
В.А.Гордлевский зерттеуiнде санақ жүйесiне тоқталған. Сан есiмге осы
јырынан келген. Ғалымның зерттеуi бойынша жалпы түркi тiлдерiнде, әсiресе
қазақ тiлiнде оннан бастап санау тәсiлi санау басталғаннан кейiн санға
келесi санды тiркеу арқылы жүредi, ол жүзден мыңға дейiнгi аралықта
жүздiктiң мөлшерiн көрсететiн бiрлiк, сосын жүздiк айтылады. Көне мұралар
тiлiнiң материалдарын зерттеп қарасақ, санақтың осы жүйесi ежелгi емес
екендiгi белгiлi болады.
Түркi тiлдерiнiң барлығында дерлiк жиырмадан бастап ондықтарды
бiлдiретiн сөздердiң бiразы тарихи тұрғыдан құранды болып келедi. Жиырма,
алпыс, жетпiс, сексен, тоқсан сөздерi осындай. Бұдан мынадай қорытынды
шығаруға болады: бiрлiктердi бiлдiретiн әр түрлi сөз таптарынан бөлiнiп
јалыптасјаннан кейiн барып ондыј атаулары шыққан [1, 203].
Осы жөнiнде академик В.А.Гордлевскийдiң ескi түркi халықтарында
санаудың ең жоғарғы мөлшерi бес (5) саны болған деген пiкiрiн еске
түсiремiз [17, 229].
Сан есiм сөз табын зерттеуге А.М.Щербак та өз үлесiн қосқан. Ол
түркi тiлдерiндегi санақ жүйесi тарихын зерттеген. Бүгiнгi түркi тiлдерiнiң
басым бөлiгiнде қалыптасқан санау тәсiлi ХI ғасырлардан-ақ басталған екен.
V-VIII ғасырларда А.М.Щербак айтатын көне тәсiл қолданылған болуы тиiс. Бұл
да түркi тiлдерiнде жаңа дәуiрлердiң бойында санау жайлы ұғымның өзгерiске
ұшырағанын дәлелдейтiн факт болады [3,55].
Көне түркi тiлiнде санаудың басқа да бiр тәсiлi болған. әуелi
ондықты бiлдiретiн сөз, оған тiркесе артуқ сөзi, сонан соң қажеттi бiрлiк
айтылған. Мысалы: қырқ артуқ йетi-қырқ артық жетi (47), отуз артуқ төрт
(34) т.б. Жүзден жиырмасы артық тәрiздi сан-мөлшерлiк сөз тiркестерi
осындай қолданыстың iзi. Санаудың мұндай тәсiлi қазақ тiлiнде дiни ұғым,
салтқа байланысты табу қызметiнде де јолданыс тапты. Жүзден жиырмасы кем
ауыл (сексен ауыл), алтыдан бiр артық қайнаға (Жетiбай) т.б. [19,118].
Алайда көне түркi тiлiндегi санақ тәсiлi жайында айтқанда, мынаны
ескеру қажет болады: осыдан бұрын айтылған санақтың өзгеше тәсiлi оннан
жүзге дейiнгi аралықта қолданылған. Ал жүздiктердiң мөлшерiн бiлдiруде осы
күнгiдей санау жүйесi бар. Мысалы, йетi йүз ер болмыс (КТБ)-жетi жүз ер
болды. Олай болса, бүгiнгi тiлдерде қалыптасқан санақ жүйесiнiң алғашқы
негiзi де сол кезден бар. Жүзден бастап санау жүйесi оннан жүзге дейiнгi
аралықта қолданылған жүйенi ығыстырып шығарған. А.М.Щербак Шығыс Түркiстан
текстерiнде санақтың осындай жүйесi болғандығын көрсетедi. Қазiргi түркi
тiлдерiнiң көпшiлiгiнде дерлiк (сары ұйғыр тiлiнен басқа) қалыптасқан
санаудың жалғыз тәсiлi сол ХI ғасырлардан-ақ басталса керек. Бiрақ, әрине,
V-VIII ғасырлар ескерткiштерiнде А.Щербак айтатын ескi тәсiл ғана
қолданылған. Сөйтiп мұны өзi түркi тiлдерiнде кейiнгi дәуiрлердiң бойында
санау жайлы ұғымның өзгерiске ұшырағанын дәлелдейтiн факт болды [3,186].
Ал бiз зерттеп отырған жаңа түркi дәуiрi мұралары тiлiнде санақ
жүйесiне арқау болатын есептiк сан есiмдер бiр,екi, үч, төрт, беш, алты,
он, йырма, елiк т.б. болып јолданылады. Ары қарайғы күрделi сан есiмдер
қазiргi түркi тiлдерiндегiдей ондыққа бiрлiктердiң тiркесуi арқылы
саналады. Мысалы: он екi, йетi йүз т.б.
3. Сан есiмдердiң этимологиясы
Бiрлiк сан есiмдерiнiң этимологиясы мен табиғатын ашу -өте күрделi
мәселе. Олардың жасалу жолы мен болмысы танылған жағдайда, басқа да сан
есiмдердiң мысалы, ондықтар мен жүздiктердiң жасалу жолын да болжай алар
едiк. Сан есiмдердiң морфофонетикалық сипатын семантика-семиотикалық
тұрғыдан таңбамен, яғни белгiлi бiр ұғыммен байланысты саралаймыз. Ол үшiн
көне түркi сына жазуының деректерi мен басқа да тiлдердiң деректерiн
пайдаланамыз.
Бiрақ қазiргi түркi тiлдерi материалдары негiзiнде мұны түсiндiрiп
беру мүмкiн емес. Қырық сан есiмiнiң этимологиясы да айқын емес. Алайда
түркi халықтарында, солардың бiрi қазақ халқында да қырық сөзi дiни-
тотемдiк ұғымдармен байланысты айтылатыны белгiлi. Өлген кісінің артынан
қырық күннен соң еске алу (қырқын беру) немесе фольклорлық нұсқаларда
кездесетін қырық күн, қырық түн тәрізді қолданыстар сондай ұғымнан туса
керек. Академик В.А.Гордлевский қырық және төрт сөздерінің о баста жалпы
көп, мөлшерсіз көп ұғымның көрсеткіші болуы мүмкін деген жорамал жасайды
[17, 214].
Елу сан есiмi көне ескерткiштер тiлiнде және қазiргi кейбiр түркi
тiлдерiнде еллиг түрiнде дыбысталынады.
Қазiргi қазақ тiлiндегi елу сөзi соның фонетикалық өзгерiске түскен
варианты екенi анық. Елу сөзiмен ыңғайлас сөз-елi. Көне ескерткiштерде
еллiг сөзi қол және елу мәнiнде жұмсалған. Бірсыпыра түркологтардың елу
сөзі қол мәніндегі сондай сөз арқылы қалыптасты деуі де осындай фактілерге
негізделеді. Қазақ тіліндегі елі (мөлшер мәніндегі) сөзі мен елу сөзінің
арасында жақындық бар.
Алпыс,жетпiс сан есiмдерiнiң құранды сөздер екенi айқын. Екеуiнiң
құрамынан да ал, жет және пыс кейде -мыш элементтерi айрылады. Ал және жет
түбiрлерi алты және жетi сөздерiмен ұялас. Осындағы –мыш элементі тілдің
ескі дәуірінде он мәнін берген сөз дейтін пікір басым. Күрделі сандардың
жасалу тәсілдерін еске алсақ, мұндай этимология шындыққа жақын
(салыстырыңыз: сегіз он және алт-мыш).
Сексен,тоқсан сан есiмдерi сегiз он, тоғыз он сөздерiнiң өзара
бiрiгiп, фонетикалық өзгерiске түскен варианттары.
Жүз (100) сөзінің этимологиясын түсіндіру мүмкін бола бермейді. Қазақ
тіліндегі жүз (100) және жүз (бет) сөздері бір сөз бе, әлде бөлек пе – мұны
да ашып айту қиын. Қазіргі қолданысы мен семантикасына қарай бұларды бір
түбір деп айту мүмкін бола бермейді. Кейбір фактілерге қарағанда, бір
фонетикалық пішінде айтылатын бұл екі сөз фонетикалық конвергенцияның
нәтижесі (дыбыстардың өзгеруі арқылы бір фонетикалық пішін алу) болуы да
мүмкін. Азербайжан тілінде бет мағынасындағы сөз үз, ал 100 мағыналы сөз
йүз түрінде айтылады. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктеріне жаңағы екі
сөз де дүз түрінде дыбысталады.
Түркологияда түркi сан есiмдерiнiң табиғаты әр түрлi түсiндiрiлiп,
түркi тiлдерiндегi тарихи көрiнiстерiне аса үлкен мән берiледi.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология (1988)
деп аталатын қомақты зерттеуде белгiлi түрколог-ғалымдардың түркi
сандарының табиғаты жөнiнде айтқан бiраз пiкiрлерi қамтылған. Бiрақ бiз
оларды дәлелсiз айтылған жорамал ретiнде қабылдауға мәжбүр боламыз. Өйткені
сандар әлемі – табиғаты күрделі әрі басқа тілдік қабаттарға, яғни сөздің
табиғатына да әсері мол жүйе.Осыдан сандардың абстрактылық, семиотикалық
табиғатының күрделiлiгi көрiнедi. Сондықтан, санның этимологиясын нақты зат
есiмнен, не болмаса етiстiктен оңай шығара салуға болмайды.
Г.И.Рамстедт алтай тiлдерiне ортақ сан есiм деп төрт санын көрсеткен
және де бiр, алты, жетi, сегiз, тоғыз сан есiмдерiнiң этимологиясына
тоқталған. Ғалым тоғыз сан есiмiн этимологиялық жағынан монғолдың төкiр,
түркiлiк дөкiр (икемсiз, оралымсыз, әдепсiз) сөздерiмен байланыстырған.
Қазiргi чуваш тiлiнде бұл сан есiм тохар түрiнде айтылады. Сөздiң соңғы
дыбысының түркi тiлдерiнде –з –ға айналуы сегiз сөзiмен аналогия жасаудан
туған. Яғни тоғыз сан есiмi дөкiр саусақ, икемсiз саусақ (қазақша атсыз
қол) мәнiнен барып шыққан болса керек [20].
Ғалым О.Сүлейменов жетіліктің этимологиясына былайша болжам жасаған:
Первичное название *eti возможно проглядывает в тюркском jeti-7 (deth) .
В кипчакских и алтайских более ранние формы: джети, дьети, жети, зети ...-
7.
Возможно, буква Z - dzeta (состоит в греческом алфавите на
седьмом месте и использовалась в письме как семерка имеет отношение к этой
гипотезе [15, 302].
Мәселенiң анығына жету үшiн түркологиядағы түркi сандарының болмысын
аша алатын негiзгi этимологияларды талдап көрелiк [32].
Бiр сан есiмiнiң этимологиясына қарап, оның алғашқы тұлғасы пiр
болуы мүмкiн екенiн аңғарамыз. Ғылымда бұл жөнiнде –бiр, бер, бi:р деген
архетиптерi де ұсынылған (В.Банг-бiрә, Г.Рамстедт-бәрi т.б.). Сондай-ақ
бiр деген атау адамның бармағымен салыстырылады.
Екi деген санның этимологиясы туралы да бiрнеше болжам бар. Онда iкi-
„кi-еккi-iкiз-екiз-iкiре-iкiнтi-пек - ѕек-ер-еру-ерiк деген қатардың болуына
назар аударылады. екiнiң алғашқы тұлғасы –iкi. Бiрақ, екiнiң
этимологиясы ашылмаған. Екi сөзi: көп, құлақ, тiрсек т.б. сөздерiмен
салыстырылады.
үштiң этимологиясы кiшкене, шөбере, уыс сөздерiмен байланыста
қарастырылады. Оның әуелгi архетипi-уч.
Төрт-дөнен, түрту, түйе сөздерiмен байланысты делiнген. Архетипi
–тө:рт. В.Шотт моңғол, манчжур тiлiндегi төрттiк пен түркi тiлдерiндегi
төрттiктiң чуваштың табатта дегенiне жақындығын айта келiп,оның түбiрiн
екiге бөледi [18,343].
Түркi тiлдерiнде бес санының қолмен байланысы бар деген пiкiр
қалыптасқан. Бес пен үш сандары есеп жүйесiн аяқтайтын сандар. Бестiң
архетипi-бә:с.
Алты-алта. Бiр нәрсенi алудан шығады. Г.Рамстедт алты мен олтыздың
текстерiне қарсы емес. Бiрақ бестен былайғы сандарды, соның iшiнде алтыны
ал етiстiгiнен шыққан дейдi, өйткенi ол ұста етiстiгi сияқты қолдың
қызметiне сiлтейдi [18,343].
Жеті-йата. Жеуге, бір нәрсеге жетуге байланысты жасалған.
Шындығында, же етістік емес, ол зат есімнен шыққан деген пікір дұрыс
сияқты. Өйкені ол- сұқ қол дегеннің ескі аты болу керек деген де пікірлер
бар.
Бұл жөнінде В.Шотт ашып ешнәрсе айтпайды. И.Галеви алты мен
жетінің аяққы қосымшасының ұқсастығын сөз етпей, жетінің түбірі – жет
деген етістік, оған ешбір санның әсері болған жоқ дейді [18, 343].
Сегіз – сәкіз. Жасалу жолы: с+егіз; секіру; с+екі+з.
Г.Рамстедт бұл жерде де екі туралы айтқанын қайталайды. Сегіздің
түбірін с+егіз деп ажыратады. Немесе екісіз он – 8 (сегіз) деген атау
тарихи тұрғыдан фонетикалық өзгерістерге ұшырап, кіріккен болуы мүмкін
[18, 343].
Тоғыз – тоқоз. Тоқылдату (стучать), бүгілу, тоғыз саусақ сөздерінен
шығуы мүмкін. Тоғыздың мағынасы - өте көп, тоғыз мал. Мұның түбірі В.Шотта
тоқ (бір мағынасында) + уз – үз (он) [18, 344].
Он – о:н. Корей, тұңғыс тілдерінде жүз деген мағына береді. Онның
алғашқы формасы пон, сондай-ақ – оң жақ, оң қол дегенді білдіруі мүмкін.
Әуелі мағынасы – көп, содан кейін он (10) [18, 344].
В.Шоттың зерттеуінше, орал-алтай тілдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-4
Негiзгi бөлiм
I тарау. Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер сипаты
1. Сан есiмдердiң түркi жазбаларында қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... .5-17
2. Сан есiмдердiң санау тәсiлiндегi ерекшелiктер
... ... ... ... ... ... ... ... .18 -21
3. Сан есiмдердiң этимологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-27
II тарау. Сан есiмдердiң лексика-грамматикалық ерекшелiктерi
2.1 Сан есiмдердiң мағыналық топтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-37
2.2 Сан есiмдердiң тұлғалық дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .46-47
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48-50
Кiрiспе
Зерттеудiң өзектiлiгi. Түркiтану саласында әлi де көп зерттеу мен
талдауды керек ететiн ғылыми мәселелер бар.
Сан есiмдер ерте дәуiрлерден-ақ жалпы түркiтiлдiк қасиетке ие
болған, ертеден танылып келе жатқан сөз табы екендiгi талас тудырмайтын
мәселе. Дегенмен, өзiндiк қыры мен сыры толық ашылмаған сала. Түркi тiлдерi
дамуындағы жаңа түркi дәуiрi ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдердiң
қалыптасуы, даму ерекшелiктерiне арналған ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Сан
есiмдердiң жалпытүркiлiк сипатта қалыптасуы, кейбiр ескерткiштер тiлiнде
берiлуi жайында кейбiр зерттеулерде айтылғанымен, сан есiмдердiң
лексикологиялық, морфологиялық белгiлерi теориялық тұрғыдан әлi де
толықтырылуды қажет етедi. Сол себептен қазiргi күнiмiзде қолданылып жүрген
сан есiмдердiң тарихына көз жүгiртсек, олардың табиғатына тән
ерекшелiктердi айқындау қажеттiлiгi туындайды. Мұндай ерекшелiктер сан
есiмдердiң мағыналық тұлғалық ерекшеліктерінен көрінедi. Сондай-ақ, сөз
таптарының iшiнде сан есiмдердiң көнеде пайда болғандығы олардың қалыптасу
тарихына үңiлудi қажет етедi. Бұл мәселелер жөнiнде алыс-жақын шетел
ғалымдары, орыс және қазақ ғалымдары зерттеу жүргiздi. Атап айтсақ,
В.В.Радлов, Г.И.Рамстедт, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, А.Н.Самойлович,
Т.Стралленберг, И.А.Кастрен, П.М.Мелиоранский, Г.Ф.Искаков, А.Н.Гаркавец,
Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, С.Аманжолов, А.Аманжолов, Ә.Құрышжанов,
М.Томанов, С.Исаев т.б.
Зерттеудiң нысаны. Түркi тiлдерi дамуындағы ескерткiштерi тiлiндегi сан
есiмдер.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Жұмыстың басты мақсаты- сан
есiмдердiң мағыналық, тұлғалық өзгерiстерiн айқындау.
Осы мақсатқа сай мынадай мiндеттердi шешу көзделдi:
- сан есiм сөз табы жайлы түрколог ғалымдардың пiкiрлерiн сүйене отырып,
түркi ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер жайлы теориялық материалдар
жинақтау;
- түркi жазбалары тiлiндегi сан есiмдерге байланысты мысалдар теру;
- түркi ескерткiштерi тiлi мен қазiргi түркi тiлдерiндегi сан есiмдердi
тарихи-салыстырмалы әдiс тұрғысынан салыстыру;
Зерттеу әдiстерi. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдiстерi, ретроспективтiк тәсiлi қолданылады.
Зерттеу жґмысының материалдары. Зерттеу жұмысына түркi тiлдерiне
қатысты салыстырмалы-тарихи тұрғыда жазылған кешендi ғылыми еңбектерден,
көне түркi, орта ғасыр, жаңа дәуiр мұралары тiлiнен, қазiргi түркi
тiлдерiне қатысты еңбектерден деректер алынды. Сонымен бiрге сөздiктер,
ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеудiң негiзгi тұжырымдары:
- Сан есiмдер эволюциясы көне түркi тiлiнен бастау алады;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қолданылған сан есiмдер тiлдiң даму
барысында дыбыстық өзгерiстерге ұшыраған;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдердiң көпшiлiгi қазiргi
қазақ тiлiнде ешбiр өзгерiссiз қолданылады;
- Түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қолданылған сан есiмдердiң мағыналық
топтары қазiргi түркi тiлдерiнде де қолданылады.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi екi тараудан,
қорытынды бөлiмнен және пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І тарау. Түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмдер сипаты
1. Сан есiмдердiң түркi жазбаларында қолданылуы
Түркi тiлдерiнiң морфологиясын, оның iшiнде сан есiмдi зерттеуде аса
маңызды дерек көздерi-көне түркi жазба ескерткiштерi: Енисей, Талас, Орхон
ескерткiштерi, Орхон ескерткiштерi жанындағы Құтлығ қаған, Бiлге қаған,
Күлтегiн, Тоныкөк, Күлi чор, Мойын чор т.б. ескерткiштерi. Орта ғасыр жазба
ескерткiштерi: М.Қашғаридың Түрiк сөздiгi, Ж.Баласағұнның Құдатғу
бiлiгi, Кодекс Куманикус, авторы белгiсiз Әл-қауанйин, Ат-тухфа...
еңбектерi, Абу Хайианның көне қыпшақ тiлiнiң бiршама толық грамматикасы деп
бағаланған Түркi тiлдерiнiң түсiндiрме кiтабы еңбегi. Жаңа дәуiр жазба
ескерткiштерi: Қадырғали Жалайырдың Шежiрелер жинағы, Әбiлғазы баһадүр
ханның Түрiк шежiресi т.б. құнды жәдiгерлiктер.
Есiмдердiң бiр тобы-сан есiм сөз табы екендiгi белгiлi. Сан есiмдер
тарихы жағынан басқа сөз таптарымен бiрлiкте дамығандығы анық. Ал сандық
ұғымды бiлдiретiн сөздердiң жеке дара сөз табы ретiнде қалыптасуы адам
ойының дамуының, синтездеу дәрежесiне көтерiлуiнiң жемiсi.
Сан есiмнiң өзiне тән семантикалық және грамматикалық ерекшелiктерi
болады. Олар жеке тұрғанда абстрактi ұғымды бiлдiредi. Бiрақ олар тiлде,
негiзiнен, затты не болмаса оқиғаны сан жағынан анықтап бередi. Сол кезде
ғана сан есiм сөз табы өз мағынасын анықтай түседi.
Есiм сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерiсi олардың өз алдына жеке
қалыптасуына алып келдi, дегенмен есiм сөздерге ортақ, бiрыңғай мәселелер
де аз емес екендiгi мәлiм. Есiм сөз таптарын, оларға тән белгiлер мен
тәсiлдердi диахронды, синхронды тұрғыдан қарастырғанда да бұл ерекшелiк
ескерiлуi керек. Сөз мағынасы тiлдiң дамуы барысында жаңа мағынаға ие болуы
нәтижесiнде немесе көп мағыналықтың бiр түрi ретiнде тура мағынадан басқа
мағынада қолданылуы осы сөзiмiзге дәлел. Мәселен, апта мағынасындағы жетi
сөзiнiң қолданылуы. Бұл сөздiң шығу төркiнi сан есiмге байланысты болуы
әбден мүмкiн, өйткенi бiр аптаның iшiнде жетi күн бары ескерiлген болар.
Сөйтiп жетi күн деудiң орнына сан есiм ғана сақталып, уақыт түрiнiң атауы
ретiнде қалыптасқан. Жетi сөзiнiң тағы бiр мағынасы өлген адамды еске алу
болып табылады. Бұл жағдайда да сан есiммен байланыстылығы көрiнедi: дүние
салған адамды жетi күннен соң еске алу дегендi бiлдiредi.
Тiлiмiздегi сан жайлы ұғымды бiлдiретiн сөздер әр түрлi және олар
құрамы жағынан да бiркелкi емес, бiр-бiрiнен өзгеше қалыпта [1, 202].
Сан есiмдердiң негiзгi тобы-бiрден онға дейiнгi сандарды бiлдiретiн
сөздер екендiгi мәлiм. Қазiргi қолданыстағы есептiк сан есiмдер тарихи
тұрғыдан сан жайлы ұғымды бiлдiретiн кейiнгi сөздердiң алғашқы қалыбы
iспеттi. Олай дегенiмiз-қазiргi күрделi сандық ұғымдарды көрсететiн
сөздердiң барлығы дерлiк осы сөздердiң негiзiнде ғана пайда болған [1,
200].
Сан есiмдi зерттеудiң өз әдiс-тәсiлi бар, яғни тiлiмiздегi сан
есiмдердi туыс тiлдер материалдарымен салыстырамыз, сондай-ақ, ескi түркi
фактiлерiмен қатар қойып қараймыз, одан шығатын нәтиже арқылы сан есiмге
қатысты тарихи ортақ жайларды анықтаймыз.
Тiл бiлiмiнiң дамуына байланысты түркi ғалымдары және Батыс Еуропа мен
орыс ғалымдарының еңбектерiнде сан есiмге қатысты мәселелер қарастырылады.
Жұмысты орындау барысында осы зерттеулердi теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды.
П.Мелиоранский қазақ тiлiнiң морфологиялық құрылысын талдай келе,
онда зат есiм, есiмдiк, сан есiм, үстеу, жалғаулық, септеулiк, демеулiк
сияқты 8 сөз табын көрсетедi. Яғни сан есiмнiң жеке дара сөз табы ретiндегi
ерекшелiгiн айқындаған.
Түркi тiлдерiндегi сан есiмдер о баста ескi үндi, қытай тiлдерiнен
ауысқан деген жорамал анық белгiлi тiлдiк зерттеулерге негiзделмеген
көрiнедi. Өйткенi ескi түркi тiлiнде сандар жүйесiн бiлдiретiн сөздер мен
қазiргi сондай сөздердi салыстыра зерттеу олардың жат тiлдiк ортада емес,
түркiлiк топырақта қалыптасқандығын дәлелдейдi. Оған мысал-Орхон- Енисей
ескерткiштерiнде сандық ұғымдарды бiлдiретiн сөздер тобының бар екендiгi.
Мұны А.Щербак зерттеулерiнен көруге болады. Ол Орхон және Енисей бойларынан
табылған тас жазуларда, сондай-ақ одан кейiнгi ғасырларға қатысты ұйғыр,
араб жазуының ескерткiштерiнде көп қолданыс тапқан сан есiмдердiң қысқа
тiзiмiн былай көрсетедi: бiр, ики (екi), уч (үш), төрт, дорт (дорт), бичи
(бес), алты, йити, йети (жетi), секиз (сегiз), тојуз, он, йигирми, йегирми,
отуз, қырқ, мин, бин (мың), түмен (он мың), алтмыш (алпыс), елиг (елу),
йетмiш (жетпiс), т.б. [3, 201].
Түркiлiк сан есiмдердi зерттеу, яғни сан есiм сөз табын туыс тiлдер
материалдарымен салыстыру, сан есiмдердiң этимологиясын анықтау, Орхон-
Енисей және одан бұрынғы дәуiрлерден күнi бүгiнге дейiнгi қолданыстағы сан
есiмдердi топтап, айырмасы мен ұјсастығын айқындау, сандардың шығу тарихына
тоқталу шетел, орыс, сонымен бiрге қазақ ғалымдарын да бейжай қалдырған жоқ
[3].
Ф.Г.Исхаков көне жазбалар тiлiндегi сан есiм мен қазiргi қолданыстағы
сан есiмдер арасындағы дыбыстық ерекшелiктердi көрсетедi. Яғни бүгiнгi
қолданыстағы сандық ұғымды бiлдiретiн сөздердiң арғы сипатын анықтайды.
Мәселен, көне жазбалар тiлiнде тәуелдiктiң үшiншi жағы ерiндiк дыбыстармен
де (-у, -ү) берiлетiнiң және жинақтық сан есiмдердiң қолданылуындағы осы
ерекшелiкке мән берсек, Ф.Г.Исхаковтың iзiмен алтау жинақтық сан есiмiнiң
арғы сипаты алтағ, сол сияқты учег,төртег т.б. деуге негiз бар [4].
Ғалым О.Сүлейменов өзiнiң Язык письма атты еңбегiнде сан есiмдерге
бiршама беттер арнаған. Ғалым түркi тiлдерiндегi сан есiмдердi басқа тiлдер
материалдарымен салыстыра зерттей отырып, фонетикалық ерекшелiктерiне
тоқталған: Тюрки получают цифру и числительное ٭meš (peš) –десять.
Сохраняется в сложных числительных: jitmeš-70 (тат.), jetmiš (огузо-карл.).
При jite, jeti-7, в казахском źeti-7, zetpis-70 [5, 105].
Оказавшись в положении суффикса, служебное числительное подчиняет
свое качество (по закону тюрского сингормонизма) качеству звуков корня:
alty-6 (обшетюрк), altmyš-60 (огузо-карл.), alpyš -60 (каз.). В окончаниях
угро-финнских десяток отмечается системное окончание mys [5, 92].
Сонымен қатар, көне түркi және орта түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлi
туралы қазақ ғалымдары зерттеулерiнде Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томановтың
Көне түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлi (1971), М.Томановтың Қазақ
тiлiнiң тарихи грамматикасы (1981) сияқты студенттерге арналған оқулық,
оқу құралдарында да сан есiмнiң тарихи даму жолы жайлы мәлiметтер бар.
Сан есiмге қатысты соңғы зерттеулерден, мәселен, 7-санының қасиетi
жайындағы М.Ержанның мақаласынан, профессор Ә.Ыдырысовтың Шумерлер мен
түркiлер атты көлемдi зерттеуiнен бiршама мағлұмат аламыз.
М.Ержан өз мақаласында сан есiмдi атам қазақ қастерлейтiн жетiлiкке
қатысты ұғымдар тұрғысынан зерттеген: жетi нан, жетi жау, жетi жұт, жетi
қазына, жетi күн, жетi ата т.с.с. Және де жетiден өзге қазақ үшiн қасиеттi
сандар 3,5,12,13,40 т.б. сандарды көрсете отырып, жетi санына ерекше
тоқталған: Жоғарыдағы жетi санына байланысты ой-тұжырым, жорамалдарды
қорытындыласақ, арғы ата-бабамыздың жетi санының өзiндiк ерекшелiгiне үш
түрлi жорамал бар:
1. Адам бойында жетi санының кездесуiне байланысты (жетi айлық бала,
жетi мүше).
2. Жетi қарақшы жұлдызына табынуға, ескi тотемге байланысты.
3. Жетi күн, аптамен байланыстылығында [2].
Профессор Ә.Ыдырысов жоғарыда аталған мақаласында О.Сүлейменов Тюрки
в доистории еңбегiнде шумерлер мен түркiлердi туыс деп көрсетiп, соған
негiз шумер тiлiнде түркi тiлiне қатысты сөздердiң бар екендiгiн айқындап,
сондай 70 сөздiң кестесiн жасағандығын, сол кестеден, тiптi қазақ тiлiне
тиесiлi сөздердiң кездесетiнiн тiлге тиек еткен. Ендi бiз сол мысалдардан
сан есiмдердi кездестiрiп отырмыз: Шумерше: u (y)-десять-10; түрiкше: un
(ун)-10; қазақша: он (10); шумерше: usu (усу)-30; түрiкше usun (усун)-30;
отыз-30; шумерше: es (ес)-три-3; түрiкше: us (ус)-3; үш-3; шумерше seksen-
80; түрiкше: seqizyn-80; қазақша: сексен (80) [6, 12].
Түркi халықтарының кейбiрiнде сан, санақ, мөлшердi бiлдiретiн
сөздердiң өзге тiлдегi элементтер негiзiнде қалыптасу фактiлерi де
кездеседi. Дегенмен, негiзгi деректер түркi тiлдерiнде бiршама этимологиясы
анық емес сандық ұғымды бiлдiретiн сөздердiң о баста пайда болуы жат тiлдiк
әсердiң нәтижесi емес, түркiлiк ортада пайда болғандығын жоғарыдағы
келтiрiлген мысалдар қуаттайды. Миллион, триллион тәрiздi сөздер кейiнгi
дәуiрлерде батыстан келгенi мәлiм. Көне түркi тiлдерiндегi мұндай ұғым
болмағанын күнi бүгiнге дейiнгi жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижесi
көрсетедi. Ал түмен сөзi өз кезеңiнде қолданылғанымен, қазiр қолданыстан
шыққан сан есiм. Зерттеушiлердiң бiразы бұл о баста монғол сөзi болуы керек
деген болжам да айтып жүр.
Дегенмен, сан есiмдер ерте дәуiрлерден-ақ жалпы түркi тiлдiк
қасиетке ие болған, ертеден танылып келе жатқан сөз табы, талас тудырмайтын
мәселе. Сан есiмнiң көне, дегенмен орныққан сөз табы екендiгiне бiрден-бiр
дәлел сонау Орхон ескерткiштерiнде де кездесетiндiгi.
Ендi хронологиялық тәртiппен түркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан
есiмдердiң қолданысына шолу жасап көрейiк.
VI-VIII ғасыр Орхон, Енисей түркi жазба ескерткiштерi тiлiнде қазiргi
түркi тiлдерiндегi сан есiмдердiң барлығы да кездеседi. Оларды ғалым
Ғ.Айдаровтың жiктеуi бойынша: бiрлiктер, ондықтар, жүздiктер, мыңдықтар деп
көрсетсек болады: 1. бiр, екi, уч, төрт, беш, алты, йетi,тоғуз, т.б. 2. Он
оқ қағаны йағымыз ертi. Елiгче ер тутдымыз. Йетмiш ер болты. Күлi Чор секiз
он (сексен) йасап, йоқ болды. Түрк қыбчақ елiг (елу) олурмыс. 3. йүз, йетi
йүз т.б. Ыда ташта қалмысы қубранып, йетi йүз (жетi жүз) болты. Қамуғы йетi
йүз ер болмыс. 4. Йетi бың (жетi мың) сү iлкi күн өлiртiм. Бiз екi бiң (екi
мың) ертiмiз сүсi алты бың (алты мың) ермiс. Бес түмен (бес мың) сү келтi.
Құғ сеңүн башлайу төрт түмен (төрт мың) сү келтi [7, 82-87].
Орхон-Енисей жазба мұраларында сан есiмдердiң бүгiнгi барлық мағыналық
топтары кездеседi. Тек Күлтегiн ескерткiшiнде жинақтық және топтау сан
есiмдерi кездеспегенiмен, Тоныкөк пен Бiлге қаған ескерткiштерiнде аз да
болса көрiнiс бередi [1, 103].
Реттiк сан есiмдер –нтi, -нч, -ынч, -iнч жұрнақтар арқылы жасалса,
жинақтық сан есiмдер –ағу, -егу қосымшасы жалғану арқылы, ал топтау сан
есiмдерi –ча, -че қосымшалары арқылы берiлген [7, 85].
Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi тiлiндегi сан есiмнiң қазiргi
тiлiмiздегi сан есiмнен айырмашылығы санау тәсiлiнен көрiнедi. Мәселен,
текстерде оннан бастап санағанда бiрлiкке ондық қосылып айтылатын болған:
Күлтегiн бiр қырқ (отыз бiр) йашайур ертi. Алты отуз (жиырма алты) йашыңа
чiк будун қырық аздармен бiрге жау болды [8, 104].
Орта ғасырдың алғашқы кезеңiнде шамамен 1069 жылы жазылған деп
шамаланған Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ит-түрiк еңбегiндегi сан
есiмдердi А.Егеубайдың аудармасы, транскрипциясы негiзiнде жинақтадық.
Шығармада бiрлiктер, ондықтар, мыңдықтар және заттың қатарын, ретiн
бiлдiретiн реттiк сан есiмдер кездеседi: Мысалы: иеттi қат көк [9,39],
оттыз қармақ [9,172], еллiк (елу) иармақ [9,173]. Бiгiп бiгiп мың болар,
тама-тама көл болар.
Ендi бiр санның өз мағынасынан басқа екi мағынада жұмсалғандығына
мәтiннен үзiндi келтiрсек: оттыз иармақ-отыз теңге, оттүз иармақ-отыз
теңге, отыз ақша. Оттұз сөзiн үш деген мағынада қолданылатыны да бар. Мен
мұны Күнгiтте йағмалардан аңғардым. Олар Оттұз ишәлим деп, үштен
iшкендерiн өз көзiмен көрдiм. ...Бұл жырда келтiрiлген Отыз iшiп қықралым
дегендегi оттыз сөзi үш қайтара, үш-үштен деген мәнде қолданылған
[9,172-173].
Ә.Н.Нұрмаханова ХI ғасыр ескерткiштерiндегi сан есiмдердiң айтылуында
кейбiр өзгерiстердiң барлығын көрсеткен. Мәселен, Махмұд Қашқари Дивани
лұғат ит-түрк еңбегiнде бир және бийр, ики, икки түрiнде қолданылғанын
көрсетедi. Бұл жағдайда бiрiншiсi қысқа, екiншiсi созылып айтылатындығы
сезiледi. Қутадғу бiлiкте де бiр сан екi вариантта қолданылған:
Киши икки турлук киши отанур.
Бири угратигли, бири угранур.
Ики дан нару барча йилји сони,
Тиласа муни тут тиласа ани [10,81].
М.Маженова Абу Хаййан еңбегiндегi грамматикалық тұлғалардың көрсеткiшi
атты мақаласында: -ғу тұлғасы арқылы жасалған алтағуалтау жинақтық сан
есiмiн, -нчi тұлғасы арқылы жасалған алтынчыалтыншы; тоқсынчытоғызыншы
реттiк сан есiмдерiн көрсетедi [11,281-291].
Әл-қауанйин... қолжазбасында тiлдiң құрылымдық жүйесiне, тiлдiк
материалдардың түзiлу әдiсi, берiлу тәсiлiне анықтамалар берiлген, авторы,
жазылуы уақыты белгiсiз. Алайда бiзге қатыстысы еңбектегi сан есiм сөз
табының көрiнiсi.
Бұл ескерткiштiң Жинақтау бөлiмiнде сан есiмдер мен есiм сөздердiң
өзара тiркесi және семантикалық мағынасы туралы сөз болады, осы тұстан Әл-
қауанйин... еңбегiндегi сан есiмдердiң берiлуiне назар салайық: toquz yuz
kisi-тоғыз жүз кiсi, bir sagir-бiр сиыр, otuz kogercin-отыз көгершiн [12,
58-60].
Дүйсен Сержан, Яван Кенан талдауындағы ks, qs, qz, т.с.с. дыбыс
тiркесiне аяқталатын сөздер деген тұстан қолжазбадағы seksen, toqsan,
toqzan тәрiздi сан есiмдердi кездестiремiз [12, 64]. Және де nc, rt дыбыс
тiркесiне аяқталатын сөздер деген тұстан birinc, (бiрiншi) реттiк, qort
(төрт) есептiк сан есiмдерiн байқаймыз [12, 65].
Сонымен қоса бұл кiсiлердiң зерттеуiнде қолжазбадағы сөздер мен
морфологиялық тұлғалардың бет саны мен жол саны көрсетiлiп, индекс
берiлген. Бұл тұстан да сан есiмдердiң бiрлiк, ондық, жүздiк, мыңдық
түрлерiн көруге болады: бiр кiшi, тоқуз кiшi, йiгiрмi, отуз, қырқ, еллi,
тоқсан, алтымыш, йетмiш, йүз, икi йүз, секiз йүз, мың, йедi мың. Мұндағы
бiр ерекшелiк қазiргi миллион ұғымының мың мың түрiнде берiлуi [12, 88-
111].
Орта ғасырда (ХIV ғ.) жазылып қалған ескерткiштердiң бiрi-Ат-
тухфа... еңбегiндегi сан есiмдер мынадай тұлғада келедi: бир, икки, уч,
дөрт, баш, алты, йады, сакиз, такуз, он, иагирми, алли, атмыш, йатмыш,
саксан, йүз, икки йүз, биринчи, дөртунчи,он башинчи, иккав (двое), учав
(трое), учар (по три), йадишар (по семь) т.б. [13, 40-41].
Жаңа түркi жазба мұраларынан Қадырғали Жалайыр мен Әбiлғазы баһадүр
ханның шежiрелерi тiлiндегi сан есiмнiң берiлуiне тоқталамыз.
Әбiлғазы баһадүр ханның Түрiк шежiресi тiлiн зерттеушiлер оны қыпшақ
тобына жататын тiлдерге, оның iшiнде қазақ тiлiне жақындатуға мол мүмкiндiк
бар екендiгiн айтады [14,3]. Шежiреден келтiрiлген құрамында сан есiмi бар
сөйлемдер: Сексен екi йыл пайғамбарлық қылыб халықны тұғры йолға оңдады.
Көб уақытлар өткенден соң йетi йүз өлүб үч йүз кiшi бiрлән уч бегi қайтыб
келдiлер. Ғабдолғазиз хан бiрлән йарашыб тарих мың тақы йетмiш төртде
(1074)... дарфәниден дарбақиға рақилет қылды. Тарих хижири мың тақы он
төртде (1014)... талуғ қылыбмыз. Оғуз ханның алты ұғлы бар ердi, бирiнчi
ұғлының аты Күн хан екiнчi Ай хан үчүнчi Йүлдүз... үчленчiсiнiң аты
Боданжар. Чыңғыз ханның бешленчi ұғлы Шибан хан... Бу алтысының һәр
қайсысының төрт ұғлы бар ердi. Бiрiсi тағ iчiнден йурүб екi күнде ұлұғ
йолға қошұлұр. Келген төрт түлүк малның төртүсiндiн һәм көб табдылар. Адам
фәрзандларын дын сiз Үчiңiздiң өзге кiшi қалмады имдi Үчiңiз үч йұртда
тұрың. Андын соң мен беш алты кiшi бiрлән Хиұқ келдiм. Иман құлды хандын
екi үч керрет рұқсат тiледүк. Сұлтан дың қатында намысұлы уа арлы
йiгiтлердiн йетмiш йа сексен кiшi қалды. Улығ шаһарларда йарым кече
болғанда нақараға йағач қойадылар. Тамәм тарихларының үчтен бiрiн йа
йарымыны ғалет қылып тұрұрлар [14,117-118].
Бұл мысалдардан шежiредегi сан есiмдердiң барлық мағыналық топтарын,
жасалу жолдарын көруге болады.
Қадырғали Жалайырдың Шежiрелер жинағының негiзгi желiсiне байланысты
болар шығармада сан есiмдер өте аз кездеседi. Олар төмендегiдей:
екi, беш, тоқұз, йетмiш, юз, мың т.б.
екiнчi, бечiнчi, тоқұзынчы т.б.
он-ондын, екi-екiдiн,
йiгiрме-отұз мың, беч-алты.
Жинақтау мағынасындағы сөздер қазiргi әдеби тiлiмiздегiдей –у тұлғасы
арқылы берiлмеген, үчiсi, екiсi, алтысы деген тәуелдi формада айтылған: Бу
үчiсi үч қауым болды. Төртiсi тақы баһадүр ердi. Тамам ләшкәрләрi бiлән
екiсi ұрышқалы атланды. Чынғыс хан екiсiнде алды [15, 27].
Бiрсыпыра түркi жазба ескерткiштерiндегi сан есiмдердiң көрiнiсi
осындай.
Жоғарыда көрсетiлген сан есiмдер бiрлi-жарым дыбыстық өзгерiстерiмен
қазiргi түркi тiлдерiнде де қолданылады.
Жаңа түркi жазба ескерткiштерiнiң тiлiнде қыпшақ-оғыздық элементтер
қатар қолданылғандықтан, оның үстiне түркi әдеби тiлiнде жазылғандықтан
қазiргi қыпшақ, оғыз тiлдерiн алып, сол тiлдердегi сан есiмдер қолданысымен
салыстыра көрсетудi жөн санадық. Назар аударайық:
М.Ш.Ширалиев әзiрбайжан тiлiндегi сан есiмнiң мағыналық топтарына
мынадай анықтама бередi: есептiк сан есiмдер: бир бiр, ики екi, үч
үш, дөрд төрт, беш бес, алты алты, жедди жетi, сәккиз сегiз,
доггуз тоқыз, он он, он бир он бiр, иjирми жиырма, отуз отыз,
гырх қырық, әлли елу, алтмыш алпыс, жетмиш жетпiс, сәксән сексен,
дохсан тоқсан, jуз жүз, мин мың, мин доггуз jуз иjирми беш мың тоғыз
жүз жиырма бес. Реттiк сан есiмдер есептiктен, оларға дауыссыздан кейiн
–ынчы -инчи -унчу -үнчү, дауыстыдан кейiн –нчы -нчи -нчу -нчүү
қосымшаларын жалғау арқылы жасалады, мысалы икинчи екiншi. Топтау сан
есiм ретiнде есептiктер жұбы қолданылады: ики-ики екiден. Бөлшектiк сан
есiмдер: алтыда дөрд алтыдан төрт [16, 214].
А.А.Юлдашев қазiргi башқұрт тiлiндегi сан есiмге мынадай сипаттама
бередi: 1) есептiк: бер бiр, ике екi, өс үш, дүрт төрт, биш бес,
алты алты, ете жетi, ѕигез сегiз, туғыз тоқыз, ун он, егерме
жиырма, утыз отыз, кырк қырық, иллi елу, алтмыш алпыс, етмеш
жетпiс, һикѕән сексен, тукѕан тоқсан, йүз жүз және т.с.с.;
2) реттiк сан есiмдер есептiкке –(ы)нсы қосымшасы жалғану арқылы жасалады.
3) жинақтық сан есімдер –ау қосымшасы арқылы (бiрiншi ондықтағы
есептiктерден жасалады).
4) топтау сан есімдер –шар немесе –ар қосымшалары.
5) болымсыздық сан есім –лап қосымшасы арқылы жасалады.
6) Бөлшектiк сан есім ундан бер оннан бiр түрiнде жасалады [16,276].
А.А.Юлдашев қазіргі башқұрт тіліндегі сан есімге мынадай сипаттама
береді:
1) Есептік сан есім: бер (бір), ике (екі), өс (үш), дүрт (төрт), биш (бес),
алты (алты), ете (жеті), һигез (сегіз), туғыз (тоғыз), ун (он), егерме
(жиырма), утыз (отыз), кырк (қырық), иллі (елу), алтмыш (алпыс), етмеш
(жетпіс), һикһән (сексен), тукһан (тоқсан), йөз (жүз) және т.с.с.;
2) Реттік сан есімдер есептікке – ынсы қосымшасы жалғану арқылы жасалады;
3) Жинақтық сан есім –ау қосымшасы арқылы бірінші ондықтағы есептіктерден
жасалады, топтау- шар немесе – ар қосымшалары, болымсыздық – лап қосымшасы
арқылы жасалады. Бөлшектік ундан бер (оннан бір) түрінде жасалады [16,
276].
Л.А.Покровская қазiргi гагауз тiлiндегi сан есiмдерге мынадай
сипаттама бередi: есептiк сан есiмде: бир бiр, ики екi, уч үш, дөрт
төрт, беш бес, алты алты, еди жетi, секиз сегiз, докуз тоғыз,
он он, ирми жиырма, отуз отыз, кырк қырыјһқ, елли елу, алтмыш
алпыс, етмиш жетпiс, сексан сексен, доксан тоқсан, уз жүз, бин
мың.
Реттiк сан есiм –(ы)нжы -(и)нжи -(у)нжу -(ү)нжү қосымшалары
арқылы жасалады: биринжи бiрiншi, үчүнжү үшiншi. Анықтауыш қызметiндегi
сан есiмдер септелмейдi [16, 298].
К.М.Мұсаев қазiргi қарайым тiлiндегi сан есiмнiң жасалуына былайша
тоқталады: есептiк сан есiмдерден (бир бiр, экi екi, Т., Қ. уч, Г. иц
үш, Т., Қ. дерт, Г. дерт төрт, Т.,Қ. беш, Г. бес бес, алты алты,
йеди жетi, сегизсеккиз сегiз, тоғуз тоғыз, он он, игирми жиырма,
отуз отыз, Т. қырх, Г. қырқ қырық, Т. энли, Г. элли елу, Т. алтымыш,
Г. алтымыш алпыс, Т. йетмис жетпiс, Т. сексян, Г. сексен сексен, Т.
тохсан, Г. токсан тоқсан, Т. йуз, Г. из жүз, мин мың, Т. тюмян, Г.
тимен он мың) Т. –нчы -нчи -нчу -нчю, Г. –нцы -нци -нцу жұрнақтары
арқылы реттiк сан есiмдер (Т. алтынчы алтыншы), Т. –ов -ев, Г. –овев
жұрнақтары арқылы жинақтық сан есiмдер, Т. –ары -яры, Г. –ары -ери, Т.
–шары -шяри, Г. –ар-ер, Г. –сар-сер жұрнақтары арқылы топтау сан
есiмдерi жасалады [16, 338].
А.А.Чеченов, И.Х.Ахматов қазiргi қарашай-балғар тiлiндегi сан есiмге
мынадай сипаттама бередi: есептiк сан есiмдер құрылымына қарай мынадай
болып келедi: а) жай: бир бiр, эки екi, юч үш, терт төрт, беш
бес, алты алты, жети жетi, сегиз сегiз, тогъуз тоғыз, он он,
жюз жүз, минг мың; б) күрделi: онбир он бiр, онеки он екi және
т.б.; в) тіркесті: жыйырма бир жиырма бір, юч жюз үш жүз , эки жюз элли
беш екі жүз елу бес т.б. Қ.-б.т.-де ондық (отуз отыз, къырк қырық,
элли елу) санау жүйесімен бірге жиырмалық санау жүйесі де бар: жыйырма
бла он отыз, эки жыйырма қырық, эки жыйырма бла он елу және т.б.
Реттiк сан есiмдер есептiк сан есiмдерге –ынчы -инчи -унчу -юнчю (
биринчи бiрiншi, алтынчы алтыншы, онунчу оныншы) қосымшаларының
жалғануы арқылы жасалады.
Жинақтау сан есiмдерi есептiк сан есiмдерге –ау -еу -оу және
–оулан -аулан -еулен ( экеу екеу, оноулан он адам) қосымшаларының
жалғануы арқылы жасалады.
Топтау сан есiмдерi –ер (бир бiр-бирер бiрер) және –шар -шер,
-ышар -ишер -ушар -юшер (биришер бiрден, экишер екiден) қосымшалары
арқылы жасалады.
Бөлшектiк сан есiмдер: экиден бири екiден бiрi, ючден экиси
үштен екiсi, тертден ючюсю төрттен үшi; бир сау бир тогъузлукъ бiр
бүтiн тоғыздан бiр, алты сау беш сегизлик алты бүтiн сегiзден бес және
т.б.
[16, 360].
С.Р.Изидинова қазiргi қырым татарларының тiлiндегi сан есiмдер жайлы
былай жазады: қырым татарларының тiлiнде есептiк (бирбiр, эки екi, учь
үш, дерт төрт, беш бес, алты алты, еди жетi, секиз сегiз,
докъуз тоғыз, он он, он бир он бiр, йигирми жиырма, отуз отыз,
къыркъ қырық, элли елу, алтмыш алпыс, етмiш жетпiс, сексен
сексен, докъсан тоқсан, юз жүз, беш юз бес жүз, бинъ мың, дерт
бинъ төрт мың және т.б.)
Есептік сан есімдерге - (ыу) нджы-июнджи жұрнақтары жалғану арқылы
жасалатын реттік, -ар-ер жұрнақтар арқылы жасалатын топтау, -лашын-лешин,
-лап-леп жұрнақтарымен жасалатын жинақтық, есептік сан есімдердің жатыс,
кей кезде шығыс (бөлімі) және (алымы) септіктерімен тіркеуімен жасалатын
бөлшектік онда (н) учь оннан үш, сан есім түрлерінің атауларынан –ларджа-
лердже жұрнағының көмегімен жасалатын болжалдық (онларджа ондаған, ондап
) болып бөлінеді [16, 391].
Л.С.Левитская қазiргi құмық тiлiндегi сан есiмдердi былай
сипаттайды: сан есiм құмық тiлiнде есептiк, -ынчи -инчи -унчу -уьнчю
жұрнақтарымен жасалатын реттiк, -ар, -шер жұрнағы бар жинақтық, -ав -ев
және –лап -леп жұрнағы бар топтау (болжалды шамамен есептеу түрi: ондап
шамамен ондап) және уьчден экиси 23, еттини 3,7 модельдерiмен
берiлетiн бөлшектiк сан есiм болып бөлiнедi [16, 416].
Н.А.Баскаков қазiргi ноғай тiлiндегi сан есiмнiң мағыналық
топтарының жасалуына тоқталған: реттiк сан есiмдер –ыншы -инши, -ншы -нши
жұрнағы арқылы жасалады: бир-инши бiрiншi, эки-инши екiншi, жинақтық
сан есiмдер -ав-ев жұрнағы арқылы жасалады: уьшев үшеу, алты-ав
алтау; етi жетi сан есiмнен соң жинақтық сан есiмдер –лық -лик жұрнағы
арқылы жасалады: сегиз-лық сегiздiк, болжалдық сан есiмдер –ар -ер,
-сар -сер, -лап -леп, -арлап -ерлеп жұрнағы арқылы жасалады: он-арон-
лапон-арлап ондап, алты-сар алтылап; бөлшектiк сан есiмдер: алты-дан
бир алтыдан бiр [16, 429].
М.З.Закиев қазiргi татар тiлiндегi сан есiмдерге мынадай анықтама
бередi: сан есiм алты түрге бөлiнедi: есептiк (бiрлiк: бер, ике, үч, дүрт,
биш, алты, жиде, сигез, тугыз; ондық: ун, егерме, утыз, кырык, илле,
алтмыш, житмеш, сиксән, туксан; йүз жүз, мең мың, миллион; басқалары
құрамды болып табылады: унбиш он бес,) бөлшектiк (үчтен ике үштен екi);
реттiк (беренче бiрiншi); жинақтық (бишәу бесеу, унау оны); топтау
(дүрт-әр төрттен, алты-шар алтыдан); болжалдық (ун-лоп, ун-
лаганондаған, уни-ке-леп, уни-ке-ләгән он екілеп, йөз-ләп, йөләгән,
йөзәрләгән жүздеген). Жинақтық сан есімдерді негізінен етістер, ал
қалғандарын – зат есімдер нақтылайды. Есімді сөзбен тіркескен сан есімдер
жекеше түрде қолданылады. Сан есімдер тек зат есімнің орнына қолданылғанда
ғана септеледі [16, 471].
А.Н.Кононов қазіргі түрік тіліндегі сан есімдерге сипаттама береді:
реттік сан есімдер есептік сан есімдерге –(l) nci жұрнағы жалғану арқылы
жасалады (bir бір, iki екі, űç үш, dört төрт, bes бес, alti
алты, yedi жеті, sekiz сегіз, dokuz тоғыз, on он, yirmi
жиырма, otuz отыз, kirik қырық, elli елу, altmis алпыс, yetmis
жетпіс, seksen сексен, doksan тоқсан, yüz жүз, bin мың): bir-
inci бірінші. Бөлшекті сан есім –( s ) ar жұрнағы арқылы жасалады: bir-er
бір-бірден, iki-ser екі-екіден [16, 526].
Б.Чарыяров, О.Назаров қазiргi түрiкмен тiлiндегi сан есiмдерге
мынадай сипаттама бередi: сан есiмдер есептiк, реттiк, бөлшектiк, жинақтау-
бөлшектiк және болжалды болып бөлiнедi. Есептiк сан есiмдер: бир, ики, үч,
дөрт, бәш, алты, еди, секиз, докуз, он, йигрими, отуз, кырк, элли, алтмыш,
етмиш, сегсен, тогсан, йүз, мүң т.б. Сан есiмдер –дерексiз сандар атаулары
зат есiмдер тәрiздi өзгерiп, тұлғалық, жақтық, септiк жалғауларын
қабылдайды. Сан есiмдер басқа сөз таптары негiздерiнен жасалмайды [16,544].
Ескерткiштерде заттың санын, ретiн бiлдiретiн сан есiмдер де
кездеседi. Сан есiмнiң өзiне тән семантикалық және грамматикалық
ерекшелiктерi болады. Олар жеке тұрғанда абстрактi ұғымды бiлдiредi. Бiрақ
олар тiлде, негiзiнде, затты не болмаса оқиғаны сан жағынан анықтап бередi.
Сол кезде ғана олардың мағынасы анықтала түседi.
2. Сан есiмдердiң санау тәсiлiндегi ерекшелiктер
Қазiргi түркi тiлдерiндегi санақ жүйесi тарихи даму сатысынан өткен.
Күнi бүгiнгi қолданылып жүрген санау тәсiлi осының айғағы.
Орхон-Енисей жазбаларында оннан кейiн жүретiн санау жүйесi мүлде
басқа. Ол тiлде оннан кейiн қажеттi бiрлiк, оған тiркес санап бара жатқан
ондық айтылады. Сонда шамамен 12-екi жиырма, 35-бес қырқ, 46-алты елу
түрiнде айтылған. Санаудың бұл тәсiлi қазiргi түркi тiлдерiнiң iшiнде тек
сары ұйғыр тiлiнде ғана сақталған. Бiрақ ол тiлде де тек 11 мен 31
арасындағы құрама сандарды бiлдiру тәсiлi есебiнде қолданылады, 31-ден
бастап қазiргi тҐркi тiлдерiнiЎ б„рiнде јалыптасјан санау жҐйесi
јолданылады. С.Е.Малов сары ұйғыр тiлiндегi санау тәсiлi мен сан есiмдердi
түсiндiру үшiн мына төмендегi фактiлердi келтiредi. Өйткенi бґл фактiлер
тек санау тәсiлiнiң ескi қалпын ғана көрсетiп қоймайды, күрделi сан
есiмдердiң арғы негiзiн де, жекелеген сан есiмдердiң түркi тiлдерiнде
қалыптасу ретiн де түсiнуге көмекшi. 1-пер,пэр; 2-iшке,iске,шiке; 3-үш,уш;
4-т†рт,турт; 5-пес,пiс (пеш); 6-алты; 7-йехтi, йiтi, йетэ; 8-сақыс; 9-
тоқус, тоғыс; 10-он, ун; 11-пер йығырма; 15-пеш йығырма; 20-iшкон,
(йығырма); 21-пэр отус; 30-учон, ұчон, (кчон); 31-учон пер; 32-учон iшiке;
40-туртон, 43-туртонөш, 50-пiсон, 51-пiсон пэр, 60-алтон; 61-алтон пэр; 70-
йетон, джетон; 80-сақысон; 90-тоқысон... [1,203].
Бұған қарағанда, қазiргi түркi тiлдерiнiң көпшiлiгiнде
қолданылатын қырық, елу сөздерi тiлдiң бiр кездегi дамуында, сiрә,
қазiргiдей кең қолданыс таппаса керек. 30,40,50 сандары үш он, төрт он, бес
он сөз тiркестерi арқылы берiлген. Кейiн отыз, қырық, елу сөздерiнiң сан
есiм мәнiн алуымен байланысты үш он, төрт он, бес он сөз тiркестерi
қолданудан шығып қалды. Академик В.А.Гордлевский өзiнiң сан есiмдер жайлы
мајаласында осындай ой түйдi [17, 205]. С.Е.Малов келтiрiлген сары ұйғыр
тiлiнiң материалдарына қарағанда, жиырма сөзi де осылай орныққан. Осыдан
бұрын келтiрiлген үзiндiде жиырма мәнi екi түрлi сөзбен: ығырма және iшкон
(iшкi-екi) берiлген. Бұл қолданыс бiр мағынадағы екi сөздiң жарыспалы
жұмсалуына ұқсайды.
Бұл жайлы С.Аманжолов былай жазған: Орхон-Енисей жазуларында оннан
аса санау системасы јазiргi көптеген тiлдердiң санау системасынан мүлде
бөлек екенiн көремiз. Онда 12 –екi йiгiрмi, ал 21-бiр отыз, 16-алты
йiгiрмi, 36-алты қырық. Бұл система ескi ұйғыр ескерткiштерiнде де
кездеседi. Қазiргi тiлдердiң кейбiрiнде бґл системаның қалдығы бар (Мысалы,
қарачай тiлi мен сары ұйғыр тiлiнде).
Бұлардан да бөлек ондық сан системасы Черектегi, Чегемедегi және
Урусбиедегi балғарларда бар: зиырма он-30, екi зиырма-40, екi зиырма он-50,
үц зиырма-60, үц зиырма он-70, төрт зиырма-80, төрт зиырма он-90
[18, 341].
В.А.Гордлевский зерттеуiнде санақ жүйесiне тоқталған. Сан есiмге осы
јырынан келген. Ғалымның зерттеуi бойынша жалпы түркi тiлдерiнде, әсiресе
қазақ тiлiнде оннан бастап санау тәсiлi санау басталғаннан кейiн санға
келесi санды тiркеу арқылы жүредi, ол жүзден мыңға дейiнгi аралықта
жүздiктiң мөлшерiн көрсететiн бiрлiк, сосын жүздiк айтылады. Көне мұралар
тiлiнiң материалдарын зерттеп қарасақ, санақтың осы жүйесi ежелгi емес
екендiгi белгiлi болады.
Түркi тiлдерiнiң барлығында дерлiк жиырмадан бастап ондықтарды
бiлдiретiн сөздердiң бiразы тарихи тұрғыдан құранды болып келедi. Жиырма,
алпыс, жетпiс, сексен, тоқсан сөздерi осындай. Бұдан мынадай қорытынды
шығаруға болады: бiрлiктердi бiлдiретiн әр түрлi сөз таптарынан бөлiнiп
јалыптасјаннан кейiн барып ондыј атаулары шыққан [1, 203].
Осы жөнiнде академик В.А.Гордлевскийдiң ескi түркi халықтарында
санаудың ең жоғарғы мөлшерi бес (5) саны болған деген пiкiрiн еске
түсiремiз [17, 229].
Сан есiм сөз табын зерттеуге А.М.Щербак та өз үлесiн қосқан. Ол
түркi тiлдерiндегi санақ жүйесi тарихын зерттеген. Бүгiнгi түркi тiлдерiнiң
басым бөлiгiнде қалыптасқан санау тәсiлi ХI ғасырлардан-ақ басталған екен.
V-VIII ғасырларда А.М.Щербак айтатын көне тәсiл қолданылған болуы тиiс. Бұл
да түркi тiлдерiнде жаңа дәуiрлердiң бойында санау жайлы ұғымның өзгерiске
ұшырағанын дәлелдейтiн факт болады [3,55].
Көне түркi тiлiнде санаудың басқа да бiр тәсiлi болған. әуелi
ондықты бiлдiретiн сөз, оған тiркесе артуқ сөзi, сонан соң қажеттi бiрлiк
айтылған. Мысалы: қырқ артуқ йетi-қырқ артық жетi (47), отуз артуқ төрт
(34) т.б. Жүзден жиырмасы артық тәрiздi сан-мөлшерлiк сөз тiркестерi
осындай қолданыстың iзi. Санаудың мұндай тәсiлi қазақ тiлiнде дiни ұғым,
салтқа байланысты табу қызметiнде де јолданыс тапты. Жүзден жиырмасы кем
ауыл (сексен ауыл), алтыдан бiр артық қайнаға (Жетiбай) т.б. [19,118].
Алайда көне түркi тiлiндегi санақ тәсiлi жайында айтқанда, мынаны
ескеру қажет болады: осыдан бұрын айтылған санақтың өзгеше тәсiлi оннан
жүзге дейiнгi аралықта қолданылған. Ал жүздiктердiң мөлшерiн бiлдiруде осы
күнгiдей санау жүйесi бар. Мысалы, йетi йүз ер болмыс (КТБ)-жетi жүз ер
болды. Олай болса, бүгiнгi тiлдерде қалыптасқан санақ жүйесiнiң алғашқы
негiзi де сол кезден бар. Жүзден бастап санау жүйесi оннан жүзге дейiнгi
аралықта қолданылған жүйенi ығыстырып шығарған. А.М.Щербак Шығыс Түркiстан
текстерiнде санақтың осындай жүйесi болғандығын көрсетедi. Қазiргi түркi
тiлдерiнiң көпшiлiгiнде дерлiк (сары ұйғыр тiлiнен басқа) қалыптасқан
санаудың жалғыз тәсiлi сол ХI ғасырлардан-ақ басталса керек. Бiрақ, әрине,
V-VIII ғасырлар ескерткiштерiнде А.Щербак айтатын ескi тәсiл ғана
қолданылған. Сөйтiп мұны өзi түркi тiлдерiнде кейiнгi дәуiрлердiң бойында
санау жайлы ұғымның өзгерiске ұшырағанын дәлелдейтiн факт болды [3,186].
Ал бiз зерттеп отырған жаңа түркi дәуiрi мұралары тiлiнде санақ
жүйесiне арқау болатын есептiк сан есiмдер бiр,екi, үч, төрт, беш, алты,
он, йырма, елiк т.б. болып јолданылады. Ары қарайғы күрделi сан есiмдер
қазiргi түркi тiлдерiндегiдей ондыққа бiрлiктердiң тiркесуi арқылы
саналады. Мысалы: он екi, йетi йүз т.б.
3. Сан есiмдердiң этимологиясы
Бiрлiк сан есiмдерiнiң этимологиясы мен табиғатын ашу -өте күрделi
мәселе. Олардың жасалу жолы мен болмысы танылған жағдайда, басқа да сан
есiмдердiң мысалы, ондықтар мен жүздiктердiң жасалу жолын да болжай алар
едiк. Сан есiмдердiң морфофонетикалық сипатын семантика-семиотикалық
тұрғыдан таңбамен, яғни белгiлi бiр ұғыммен байланысты саралаймыз. Ол үшiн
көне түркi сына жазуының деректерi мен басқа да тiлдердiң деректерiн
пайдаланамыз.
Бiрақ қазiргi түркi тiлдерi материалдары негiзiнде мұны түсiндiрiп
беру мүмкiн емес. Қырық сан есiмiнiң этимологиясы да айқын емес. Алайда
түркi халықтарында, солардың бiрi қазақ халқында да қырық сөзi дiни-
тотемдiк ұғымдармен байланысты айтылатыны белгiлi. Өлген кісінің артынан
қырық күннен соң еске алу (қырқын беру) немесе фольклорлық нұсқаларда
кездесетін қырық күн, қырық түн тәрізді қолданыстар сондай ұғымнан туса
керек. Академик В.А.Гордлевский қырық және төрт сөздерінің о баста жалпы
көп, мөлшерсіз көп ұғымның көрсеткіші болуы мүмкін деген жорамал жасайды
[17, 214].
Елу сан есiмi көне ескерткiштер тiлiнде және қазiргi кейбiр түркi
тiлдерiнде еллиг түрiнде дыбысталынады.
Қазiргi қазақ тiлiндегi елу сөзi соның фонетикалық өзгерiске түскен
варианты екенi анық. Елу сөзiмен ыңғайлас сөз-елi. Көне ескерткiштерде
еллiг сөзi қол және елу мәнiнде жұмсалған. Бірсыпыра түркологтардың елу
сөзі қол мәніндегі сондай сөз арқылы қалыптасты деуі де осындай фактілерге
негізделеді. Қазақ тіліндегі елі (мөлшер мәніндегі) сөзі мен елу сөзінің
арасында жақындық бар.
Алпыс,жетпiс сан есiмдерiнiң құранды сөздер екенi айқын. Екеуiнiң
құрамынан да ал, жет және пыс кейде -мыш элементтерi айрылады. Ал және жет
түбiрлерi алты және жетi сөздерiмен ұялас. Осындағы –мыш элементі тілдің
ескі дәуірінде он мәнін берген сөз дейтін пікір басым. Күрделі сандардың
жасалу тәсілдерін еске алсақ, мұндай этимология шындыққа жақын
(салыстырыңыз: сегіз он және алт-мыш).
Сексен,тоқсан сан есiмдерi сегiз он, тоғыз он сөздерiнiң өзара
бiрiгiп, фонетикалық өзгерiске түскен варианттары.
Жүз (100) сөзінің этимологиясын түсіндіру мүмкін бола бермейді. Қазақ
тіліндегі жүз (100) және жүз (бет) сөздері бір сөз бе, әлде бөлек пе – мұны
да ашып айту қиын. Қазіргі қолданысы мен семантикасына қарай бұларды бір
түбір деп айту мүмкін бола бермейді. Кейбір фактілерге қарағанда, бір
фонетикалық пішінде айтылатын бұл екі сөз фонетикалық конвергенцияның
нәтижесі (дыбыстардың өзгеруі арқылы бір фонетикалық пішін алу) болуы да
мүмкін. Азербайжан тілінде бет мағынасындағы сөз үз, ал 100 мағыналы сөз
йүз түрінде айтылады. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктеріне жаңағы екі
сөз де дүз түрінде дыбысталады.
Түркологияда түркi сан есiмдерiнiң табиғаты әр түрлi түсiндiрiлiп,
түркi тiлдерiндегi тарихи көрiнiстерiне аса үлкен мән берiледi.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология (1988)
деп аталатын қомақты зерттеуде белгiлi түрколог-ғалымдардың түркi
сандарының табиғаты жөнiнде айтқан бiраз пiкiрлерi қамтылған. Бiрақ бiз
оларды дәлелсiз айтылған жорамал ретiнде қабылдауға мәжбүр боламыз. Өйткені
сандар әлемі – табиғаты күрделі әрі басқа тілдік қабаттарға, яғни сөздің
табиғатына да әсері мол жүйе.Осыдан сандардың абстрактылық, семиотикалық
табиғатының күрделiлiгi көрiнедi. Сондықтан, санның этимологиясын нақты зат
есiмнен, не болмаса етiстiктен оңай шығара салуға болмайды.
Г.И.Рамстедт алтай тiлдерiне ортақ сан есiм деп төрт санын көрсеткен
және де бiр, алты, жетi, сегiз, тоғыз сан есiмдерiнiң этимологиясына
тоқталған. Ғалым тоғыз сан есiмiн этимологиялық жағынан монғолдың төкiр,
түркiлiк дөкiр (икемсiз, оралымсыз, әдепсiз) сөздерiмен байланыстырған.
Қазiргi чуваш тiлiнде бұл сан есiм тохар түрiнде айтылады. Сөздiң соңғы
дыбысының түркi тiлдерiнде –з –ға айналуы сегiз сөзiмен аналогия жасаудан
туған. Яғни тоғыз сан есiмi дөкiр саусақ, икемсiз саусақ (қазақша атсыз
қол) мәнiнен барып шыққан болса керек [20].
Ғалым О.Сүлейменов жетіліктің этимологиясына былайша болжам жасаған:
Первичное название *eti возможно проглядывает в тюркском jeti-7 (deth) .
В кипчакских и алтайских более ранние формы: джети, дьети, жети, зети ...-
7.
Возможно, буква Z - dzeta (состоит в греческом алфавите на
седьмом месте и использовалась в письме как семерка имеет отношение к этой
гипотезе [15, 302].
Мәселенiң анығына жету үшiн түркологиядағы түркi сандарының болмысын
аша алатын негiзгi этимологияларды талдап көрелiк [32].
Бiр сан есiмiнiң этимологиясына қарап, оның алғашқы тұлғасы пiр
болуы мүмкiн екенiн аңғарамыз. Ғылымда бұл жөнiнде –бiр, бер, бi:р деген
архетиптерi де ұсынылған (В.Банг-бiрә, Г.Рамстедт-бәрi т.б.). Сондай-ақ
бiр деген атау адамның бармағымен салыстырылады.
Екi деген санның этимологиясы туралы да бiрнеше болжам бар. Онда iкi-
„кi-еккi-iкiз-екiз-iкiре-iкiнтi-пек - ѕек-ер-еру-ерiк деген қатардың болуына
назар аударылады. екiнiң алғашқы тұлғасы –iкi. Бiрақ, екiнiң
этимологиясы ашылмаған. Екi сөзi: көп, құлақ, тiрсек т.б. сөздерiмен
салыстырылады.
үштiң этимологиясы кiшкене, шөбере, уыс сөздерiмен байланыста
қарастырылады. Оның әуелгi архетипi-уч.
Төрт-дөнен, түрту, түйе сөздерiмен байланысты делiнген. Архетипi
–тө:рт. В.Шотт моңғол, манчжур тiлiндегi төрттiк пен түркi тiлдерiндегi
төрттiктiң чуваштың табатта дегенiне жақындығын айта келiп,оның түбiрiн
екiге бөледi [18,343].
Түркi тiлдерiнде бес санының қолмен байланысы бар деген пiкiр
қалыптасқан. Бес пен үш сандары есеп жүйесiн аяқтайтын сандар. Бестiң
архетипi-бә:с.
Алты-алта. Бiр нәрсенi алудан шығады. Г.Рамстедт алты мен олтыздың
текстерiне қарсы емес. Бiрақ бестен былайғы сандарды, соның iшiнде алтыны
ал етiстiгiнен шыққан дейдi, өйткенi ол ұста етiстiгi сияқты қолдың
қызметiне сiлтейдi [18,343].
Жеті-йата. Жеуге, бір нәрсеге жетуге байланысты жасалған.
Шындығында, же етістік емес, ол зат есімнен шыққан деген пікір дұрыс
сияқты. Өйкені ол- сұқ қол дегеннің ескі аты болу керек деген де пікірлер
бар.
Бұл жөнінде В.Шотт ашып ешнәрсе айтпайды. И.Галеви алты мен
жетінің аяққы қосымшасының ұқсастығын сөз етпей, жетінің түбірі – жет
деген етістік, оған ешбір санның әсері болған жоқ дейді [18, 343].
Сегіз – сәкіз. Жасалу жолы: с+егіз; секіру; с+екі+з.
Г.Рамстедт бұл жерде де екі туралы айтқанын қайталайды. Сегіздің
түбірін с+егіз деп ажыратады. Немесе екісіз он – 8 (сегіз) деген атау
тарихи тұрғыдан фонетикалық өзгерістерге ұшырап, кіріккен болуы мүмкін
[18, 343].
Тоғыз – тоқоз. Тоқылдату (стучать), бүгілу, тоғыз саусақ сөздерінен
шығуы мүмкін. Тоғыздың мағынасы - өте көп, тоғыз мал. Мұның түбірі В.Шотта
тоқ (бір мағынасында) + уз – үз (он) [18, 344].
Он – о:н. Корей, тұңғыс тілдерінде жүз деген мағына береді. Онның
алғашқы формасы пон, сондай-ақ – оң жақ, оң қол дегенді білдіруі мүмкін.
Әуелі мағынасы – көп, содан кейін он (10) [18, 344].
В.Шоттың зерттеуінше, орал-алтай тілдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz