Түркі жазба ескерткіштері тіліндегі үстеу сөздердің даму ерекшеліктері
Түркі жазба ескерткіштері тіліндегі үстеу сөздердің даму ерекшеліктері.
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
--------------------3
Негізгі бөлім
I тарау.Түркі жазба ескерткіштері және үстеу сөздер
1.1Түркі жазба ескеркіштері тіліндегі үстеу сөздердің зерттелуі-
-------6
II. тарау.Үстеу сөздердің даму ерекшеліктері.
2.1Мезгіл үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------24
2.2Мекен үстеулердің дамуы------------------------------ --------
------------30
2.3Мөлшер үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-----------36
2.4Сын-қимыл(бейне)үстеулердің дамуы----------------------------
-------39
2.5Күшейтпелі үстеулердің дамуы------------------------------ ---
-----------45
2.6Мақсат үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------46
2.7Себеп-салдар үстеулердің дамуы------------------------------ -
-----------46
2.8Топтау үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------46
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --
------------48
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
--------50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.Түркітану саласында әлі де көп зерттеу мен
талдауды керек ететін ғылыми мәселелер бар екендігіне күн артқан сайын
ғалымдар көз жеткізіп келеді.
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры толық ашылмаған сала. Түркі
тілдерінде оның ішінде қазақ тілдерінде үстеулердің қалыптасуы, даму
ерекшелектеріне арналған біршама ғылыми еңбектер бар. Дегенмен, үстеулердің
жалпы түркілік сипаттағы қалыптасуы, даму жөнінде кейбір зерттеулерде
айтылғанымен, әлі де болса олардың қалыптасу тарихына қатысты нақтылы пікір
жоқ деуге де болады.Сол себептен қазіргі күнімізде қолданып жүрген үстеу
сөздеріміздің тарихына көз жүгіртсек, олардың табихатына тән ерекшеліктерді
айқындау қажеттілігі туындайды.Мұндай ерекшеліктер үстеулердің морфемдік
құрамы мен мағыналық өзгешеліктерінен байқалып отырады. Сондай-ақ, сөз
таптары ішінде үстеулердің кейінен пайда болғандығы, басқа сөз табынан
жасалуы сияқты құбылыстар да олардың қалыптасуы тарихына үңілуді қажет
етеді.Бұл мәселе жөнінде шетел ғалымдары, орыс және қазақ ғалымдары зерттеу
жүргізді.Атап айтсақ, В.В.Радлов, М.Рясянен, В.Банг, Г.Вамбери,
Г.Ю.Клапрот, Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, С.Е.Малов,Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян,
сондай-ақ Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, Г.Ф.Благова, Г.Ф.Искакова, К.Мұсаев,
А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Құрышжанов, Ә.Ибатов, Ғ.Мұсабаев,К.Мұсаев
т.б.Жұмыстың жасалу барысында түркі жазба ескерткіштеріне қатысты
теориялық, лексикографиялық еңбектерден үстеулерге байланысты мысалдар
жиналды.
Дипломның нысаны. Түркі жазба ескерткіштері тіліндегі үстеулер, олардың
тарихи дамуындағы өзгерістері.
Дипломның мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – түркі
жазба ескерткіштері тілінің жалғасы болып табылатын иқазіргі қазақ тілдерін
салыстыра отырып, үстеулердің қалыптасы, даму ерекшеліктерін айқындау.
Осы мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- көне түркі тіліндегі үстеуңлерді анықтау;
- орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі үстеулерді айқындау;
- түркі тілдері дамуындағы жаңа дәуірде жазылған жазба ескерткіштер
тіліндегі үстеулернді көрсету;
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулерді салыстыру;
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулердің даму жолын айқындау
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулерді қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулермен салыстыру;
- қазіргі қазақ тілдеріндегі үстеу сөздердің мағыналық, құрамдық
бөліктерін, даму сатысын көрсету.
Зерттеу әдістері. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі
қолданылды.
Диплом жұмысының материалдары. Диплом жұмысына түркі тілдеріне
қатысты салыстырмалы тарихи тұрғыджа жазылған кешенді ғылыми
еңбектерден, көне түркі, орта ғасыр жазба мұралары тілінен, қазіргі
қазақ тілдеріне қатысты көркем әдебиеттерден деректер алынды. Сонымен
бірге сөздіктер, ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- түркі жазба ескерткіштерінде мезгіл үстеулердің бірнеше формада
қолданылуы орын алған (күндіз – күндүз, енді – емди, кешке – кәчәдә,
ақшам);
- түркі жазба ескерткіштерінде қолданылған кейбір үстеулер қазіргі
қазақ тілінде кездеспейді ( нәзәни – бұдан былай, ханаз - әлі);
- түркі жазба ескерткіштерінде үстеулер тұлғаларында жалпытүркілік
дыбыс сәйкестіктері орын алып, фонетикалық өзгерістерге ұшыраған (т
–д, ү - і);
- қазіргі қазақ тілінде кірігіп кеткен үстеулер орта ғасыр жазба
ескерткіштерінде екі түбір түрінде қолданылып, морфологиялық
өзгерістер орын алған (бу кун, бұ йыл);
- қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер түркі жазба тілінде қолданылған
үстеулердің тілдің дамуы барысында дыбыстық өзгеріске ұшыраған
формалары;
- түркі жазбаларындағы үстеулер қазіргі қазақ тілінде ешбір өзгеріссіз
қолданылады.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау.Түркі жазба ескеркіштері және үстеу сөздер.
Белгілі түрколог - ғалымдардьщ жобалауынша, қазіргі түркі тілдері шығу
тегі есге жоқ ескі заманда бір негіз тілден пайда болған. Келе-келе бірнеше
диалектілерге бөлінген. Тарихи әлеуметгік-саяси, географиялық, экономиялық
жағдайға байланысгы ол диалектілер тағы жіктеліп, сараланған. Қысқасы
диалекгілердің пайда болуы, өзгеру, кштыпгасу тарихы түрлі-түрлі. Бір
диалекгі мен екінші диалекгінің судай сапырылысып, әбден араласып кеткен
кезі де немесе оқшау қалып, дара дамыған кезі де болған. Сондықган да жазба
ескерткішгер сақталған кезге дейігі тайпа немесе тайпа одақтары тілінің
өзара қатысы, жалпы ерекшелікгері күңгірг. Солай бола түрса да бұл
кезеңдегі тайпалар құрдай катынасып, оргақ тілде сөйлеген [1]. Халықгардың
тарихи даму барысындағы қалыптасуы - күрделі процесс. Ру-тайпа, ұлыс, ұлт
тарихы үнемі бірлікге, бүгіндікте бола бермейді. Мәселен, бір ұлт құрамында
басқа үлт өкілдерінің кіріп, өзгешелігі білінбей кететін жағдайлар болады.
Немесе бұрын бір тілде сөйлейтін үлттьң енді баска бір тіпді кабыддауы да
белгілі құбылыс. Оның бергі жағыңда көршілік карым-қатынастың, алыс-жақын
елдердің экономикалық, мәдени, діни әсерінің нәтижесі де ұғымның,
түсінікгің, атаудың алмасуы болып жатады. Осы тұрғыдан алып қарастырған
кезде таза бір ғана этникалық негізден құралған саф таза ұлттың да, өзімен-
өзі дамыған, басқа тілдің әсеріне ұшырамаған тілцің де болмайтындығы анық.
Тарихтың қатал заңы бойынша, белгілі бір кезеңде ұйымдастырушы болған
немесе үстем болған, не өзгелерге қарағанда әлемге бұрыннан танымал болған
ру-тайпа, ұлыс атының үлкен бір аумақгы мекендейтін туыстас халыкгардың
ортақ атына айналуы да бұрыннан белгілі болғаны тәрізді, одан кейінгі
кезеңде Оргалык Азияда, Ертіс пен Еділ өзеңдерінің арасында, одан арғы
Шығыс Еуропа жерлеріңде, ұланғайыр Еуразияны мекендеген түркілер қыпшақтар
атанды. Оның басгы себебі, жоғарыда сөз болғандай, сол халыкгардың қай-
қайсысының да құрамына енген сол кезеңде соларды біріктіріп, ұйымдастырушы
болған негізгі субсграттың қыпшақ одағының болғандығында. Оны қазіргі
қыпшақтанушы ғалымдар дәлелдеп отыр.
Оның үстіне, әлем халықтары мен тілдерінің өзара қатынасы үнемі
үздіксіз, үзіліссіз ; бола алмайды. Бір кездері көршілес отырған немесе бір
рухани мәдениет аясыңда болған халықтардың басқа кезеңде ажырап,
қатынастары бәсендеп, не мүлде үзіліп қалатын кездері болады. Сол себепті
бір халық өкілдерінің басқа бір халық туралы жадыңда, түсінігінде кейінгі
кезенде болған өзгерістер, тарихи динамика үнемі ескеріле бермейді. Қалай
болғанда да орта ғасырларда шығыс түркілердің ұрпақгары кыпшақгар деген
ортақ атаумен аталса, олар мекендейтін байтақ жерлер дешті қыпшақ, яғни
"қыпшақ даласы" аталды. Орта ғасырларда түрлі себептермен Мажар елінде,
Бұлғарстаңда болып, ол елдердің этпникалық құрамьша енген, таяу жатқан
Украинада, Арменияда қоныстанған, ;сонау Мысыр, Сирия елдеріне, арабтардың
жерлеріне жеткен, ол жерде билік құрған да батыс түркілердің оғыз тобынан
ерекшеленегін топ - шығыс түркілердің қазіргі қазақ даласы мен соған таяу
жерлерден кетпес ұрпақгары болғандығы ғылыми жұртшылыққа мәлім.
Қазіргі танда қазақ тілінің тарихьна қатысты қыпшақ тілді жазба
ескерткштердің көп екендігі айқындалып отыр. Олардың ішінде, ең алдымен,
бүкіл түркі әлеміне ортақ мұралар болып отырған "Хұсрау-Шырын",
"Мұхаббатнаме", "Гүлстан" тәрізді әдеби туыңдыларды атау керек. Аталмыш
мұралардың қазіргі казақ тіліне қатысын зерттеген ғалымдар оларды бүгінгі
тіліміз бен көне түркі тілі арасына салынған алтын көпір ретінде таниды.
Әрине, ортағасырлық ескерткіштердің іштей жіктелетіні ғылыми
жұртшылыққа белгілі. "Құгадғу білік" түркі тідерінің дз тобына жатса,
Махмұт Қашқаридің "Дивану лұғат ит-түрік" атты сөзді д-й тобына, жоғарыда
аталған Хорезмидің "Мұхаббатнамесі", Қүтыптың "Хұсрау-Шырыны, С.Сараидің
'Гүлcтaны', сондай-ақ, Махмұт бин Алидің "Нахдж әл-Фарадисі", Қожа Ахмег
Яссауидің "Хикметтері" й тобына жататыны анықталған. Ортағасырлық мұралар
ішінде аралас қыпшақ-оғыз тілі ескерткіші болып саналатын соңғы топың ескі
казақ тіліне тікелей қатысы бар екендігі, қазіргі қазақ тілінің
ортағасырлық қыпшақ тілімен дәстүрлі сабақтастықта дамып отырғаны
көпшілікке белгілі. Себебі, ортағасырльіқ қыпшақ жазбалары тілін қазіргі
қьшшақ тілдерінің дыбыстық жүйесімен салыстыру.нәтижесінде С.ЕМалов,
НХСауранбаев, т.б. ғалымдар олардың тікелей мұрагері ретінде қазақ,
қарақалпақ және ноғай тілдерін таныған болатын. Белгілі түркітанушы
Э.Тенишев болса, ортағасырлық қыпшақ тілінің (половец, құман,
пешенек)граматикалық құрылымы бойынша жүргізілген салыстырмалы зерттеулер
нәтижесінде қыпшақ ескерткіштерін қазақ тілінің тарихын айқындайтын аса
құңды дереккөздер ретінде бағалаған еді: "бұл ескерткіштердің тілін зерттеу
- қазіргі қазақ халқының тілінің тарихын зерделеудегі қажетті жағдай" [2].
Көне түркі тілдерінің негізінде қаланып, орта ғасырда қалыптаса
бастаған кыпшақ тілі IХ-ХІ ғ. Монғол шапқыншылығына дейін қимақ
мемлекетінің құрамында пайда болып, қазіргі тірі тілдердің негізі болған
[3].
Түркітанушы ғалымдар өз еңбектерінде түрік сөзін қыпшақ деген
сөзбен кейде қатар айтып та жүр. Мәселен: қыпшақ түріктері, түркі тілді
қыпшақтар, қыпшақ түріктері, түркі-қышшқгар т. б. деген сияқгы. Сонымен
қатар, қыпшақгар половцы (славян тілдерінде), Еуропа тілдерінде куман,
коман, араб тілдерінде кыфчак, қывчак деген аттармен аталып жатады.
Поляк қыпшақтанушысы профессор Ананияш Зайончковский ХП ғасырда түрік
жәнеқыпшак сөзі көбіне салыстырмалы түрде қатар келгендігін, кейде
қыпшақ деудің орнына түрік сөзі айтыла да, жазыла да беретінін жазса,
атақты құмық қыпшақтанушысы Мурад Аджи де еңбектерінде түрік пен
кыпшак деген этнонимдік атауларды синоним ретінде қолданған [4].
Қыпшактар өз алдына тарихта IX ғасырдан бастап орын ала бастаған. Олар
бірнеше ру-тайпалардан бірігіп одақ құрған. Бұл қыпшақ тайпаларының тарихы
туралы аз жазылып жүрген жоқ. Мәселен Қ.Салғараұлының "ежелгі қыпшақ
тайпалары ұлы түркі қағанатының негізін қалаған "(551ж) деген пікірін айта
кеткен артық болмас [5,3]-
Қыпшақгар тарих сахнасына б.д.д. Ш ғасырдың өзінде - ақ белгілі болған
екен. Олар Алтай өлкесінің Солтүстік батысын жайлап келген (б.бд. П-І ғғ.)
Кюеше (қытайша атауы) атты тайпа еді[6].
Түркі қағанаты құрылғанда (552 ж), қыпшақгар соның құрамында болады.
Олар ол кезде тарих сахнасына шыға қоймаған тайпа болады да, көне жазба
ескерткіштерде де көп айтыла бермеген.
VI ғасыр соңында Түркі қағанаты екіге бөлінгенде, Батыс түркі
қағанатының орталығы Жетісуға, ал Шығыс түркі қағанатының орталығы
Монғолияға (Орхон бойына)
орналасқанда, қыпшақгар Алтайды жайлап келген тайпалардың бірі ретінде
Шығыс түркі қағанаты құрамыңда қалған [7,213].
С.Е. Малов Шығыс түркі қағанаты құрамыңдағы қыпшақтардың игі-жақсылары,
ақсүйектер тұқымы өз билігін жүргізіп, алғаш сахнага шыға бастағандығын,
олардың сол кездерде күшейіп, жаргы ғасыр бойы (VII ғасыр аяғы) ұйғырлардың
үстінен үстемдігін жүргізіп келгендігін жазған [8,38].
Қыпшақ атауы тарихи деректерде IX-XI ғасырларда Ертіс бойында ірге
көтерген Қимақ мемлекетімен байланыста айтылады. Араб, парсы тарихшылары
мен жиһанкездерінің шығармаларында қимақтардың батыс бетінде канаттаса өмір
сүрген тайпалардың ашулысы - қыпшақ тайпасы. Ал XI ғасырдың басынан ол бұл
аймақгы мекендеген түрік тектес жұрттарды ұйыстырушы үстем тайпа дәрежесіне
көтеріліп, ол құрған қауымдастық тайпа атымен Қыпшақ бірлестігі атала
бастады. Соған орай құрамыңдағы басқа елдер де тарихқа қьшшақтар деген
атпен кірді.
XI ғасырда деректер бойынша Ертістен Еділ мен Маңғыстауға, түстігінде
Таразға дейінгі аралықгы алып жатқан байтақ аймақ Қыпшақ бірлестігіне
катысты жерлер ретінде сипатталады. Қазақ жерінің "Дешті Қыпшақ " (Қыпшақ
даласы) ретінде толық түрде атала бастаған кезі де осы тұс. Сол XI ғасырдың
орта шамасында-ақ өз құрамына талай түркі текгес іжпаларды қосып алған
қыпшақгар Еділден өтіп, біртін-біртін өз қонысын Еуразия көшпелерінің атам
заманнан бергі тарихи өрісінің батыс шекарасы Карпат таулары мен Балқан
жоталарына дейін кеңейтті.
Қыпшақ бірлестігі ХШ ғасырда мейлінше күшейіп, маңайындағы жұрттарды
өзімен санасуға мәжбүр ететін іргелі елге айналды [9,39-40].
Қыпшақ тарихымен қатар қыпшақ тілінің зерттелуі де өз алдына сара жол.
Бүл жавда әйгілі ғалым, филолог, қоғам қайраткері хал Хаджиб ибн Әл-Хусейн
ибн Мухаммед түркі тілдерімен қатар қьшшақ тіліне қатты ден қойған.
Жалпы түркі тіддерінің ішінде көбірек зерттелгені және жиірек
қолданылғаны да қыпшақ тілі. Ә. Құрышжанұлы: Қыпшақ тілі жайында араб
тілінде кітап жазған авторлардың бәрі бірдей арабтар болған емес, олардың
ішіңде түркі халықгары мен қыпшақ тілдес оқымыстылар ат салысқаң(олардьщ
аты-жөнінде, лақаптарынца ат-түрки,ал-қыфчаки деген сияқгы ныспылар
қосылып жазылатын болған). Кейбір авторлар өз аттарын көрсетпей-ақ
(аноним), көзге түсе кететіндей көрнекгі еңбекгер жазған дей келе, сол
дәуірлерде (ХШ-XVI) халық үшін түрікше-арабша сөздікгер, қьшшақ тілі туралы
оқулықгар, анықтамалар, түсініктемелер жазылғанын айтады [4, 23]. Ғалым Х-
ХҮ ғасырарда Орта Азия аймағы мен оған шектес өлкелерді мекендеген түркі
тілдес халықгар мен тайпалардың тілін ескі қыпшақ тілі деп атай отырып, бұл
тілдегі еңбектердің әр түрлі нұсқалармен хатталғандығын жазады. Олар:
1. Готикалық көне жазумен жазылған еңбектер (ХШ-XIV ғ.)
2. Араб әрпімен жазылған еңбектер (XI-XVI ғ.)
3. Армян жазуымен берілген материалдар (XV-XVI ғ.)
4. Орыс алфавитімен жазылған дерекгер (ХІ-ХШ ғ.)
5. Шығыс Еуропа аймағыңдағы халықтардың тілінде сақгалып қалған және
сол елдердің өзіндік жазу үлгілерімен берілген қыпшақ сөздері мен сөз
орамдары [4].
Бірінші топқа жататын ескерткіштер латын тіліңде жазылған, оңда итальян
тілінің де бірлі жарым элементтері бар, екінші топқа жататын ескерткіштер
классикалық көне араб тілінде жазылған болса, үшінші топқа жататын
ескерткішгер тілінде армян тілі мен поляк тілінің элементері араласып
отырады, соңдай-ақ төртінші топтағы ескерткшігердің тобына қыпшақ тілінен
орыс тіліне ауысқан сөздер мен қыскаша қыпшақша (түрікше)-орысша түзілген
сөздікгер жатады. Ең соңғы топқа жататын материалдар көбіне-көп орыс,
украин, белорус, венгер, румын, чех, греқ грузин, молдова тілдеріңде
сақгапып қалған қыпшақ тілінің элементтері (адам аттары, жер-су, қала,
мекен-жай т.б. Мысалы: Куманов, Кумания, Половцев ) жатады. Қай топтағы
ескерікіш болса да олар - сол жергілікті халықгардың ішінен шыққан
авторлардың қолымен жазылған жазба деректер. Осы қыпшақ тілінде едеуір
жазба ескерткіштер сақталып қалғандығын және олардың қай ғасырларда,қандай
жазумен жеткендігі туралы жоғарыда айтып кеткен болатынбыз.Сол секілді
түркі жазба ескерткіштері екі түрлі тілде жазылған: жалпы түркі
жазушьіларына оргақ әдеби тілінде және қарапайым халыкгың ауызекі сөйлеу
тілінде. Бірінші топқа жататын көркем шығармаларды ішінара екі топқа бөлуге
болады: дәстүрлі-тарихи әдеби тілде жазылған еңбектер мен жергілікті халық
тілі негізінде жазылған Орта Азия мен Еділ бойларының ескерткіштері. Олар:
Рабғузидің "Қиса - ул -әнбиясі" Құтыбтың "Құсрау мен Шырыны",Рауанидің
"Мухаббатнамасы", Әлидің "Нахдж-ул-Фарадисі", С.Сарсшдың ,,Гулистан бит
туркиі", Хорезмидің "Тәржіма Шахнамасы", Ахмет Йүгникидің "һибату - л
-хақайыгы ", авторлары белгісіз "Қорқыт ama кітабы ", "Сираж -әл-кулуб",
"Огызнама", "Тефсир" т.б. шыгармалар. Қыпшақ тайпаларының ауызекі сөйлеу
тілінің материалдары негізіңде жазылғандар: "Дивани лұғат-ит-
түрк''(М.Қашқари), "Кодекс Куманикус", "Китаб әл-идрак ли-лисан әл
атрак"(Абу Хайан), "Аттуһфат аз-закия фи-л-лугат-ит түрккийа", т.б. Армян
қыпшақтарының тіліңде жазылған діни трактаттар мен грамматикалық
анықгамалар, армянша-қыпшақша сөздіктер, кеңсе қағаздары, тарихи жазбалар
осы топқа жатады. Бұлардың ішінде әр тілге (түрік, неміс, француз, венгр,
поляк) аударылып, басылып шыққандары да бар, әлі де болса жарық көрмей,
қолжазба күйіңде сақгалғаңдары да кездеседі (Санкт-Петербург, Москва, Киев,
Ереван, Вена, Париж, Краков, Варшава, Берлин, Сгамбул, Анкара, Венеция т.б.
кітапханаларда) Ескі қьппшқ жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі кыпшақ
тілінің негізінде жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған
(Мәмлүк мемлекетімен Орта Азия аймағында жазылған мұралар) немесе отыз
тілінің негізінде қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесіңде жазылғн
мұалар). Қайсыбір жазбалар аталған тілдерге ортақ.Енді бір топ ескерткіштер
қарлұқ тілдермен астарлас.Қазақ ескерткіш тілі бірнеше диалектикалық
ерекшеліктерге бөлінуі де мүмкін олар әлі зерттеліп анықталмаған.Орта
ғсдағы қышпақ тайпаларының сөйлеу ііш мен әдеби тіл нұскасьш, олардың
тарихи тамырьш және қазақ тілінің жалпы халыктық ііл больш қалыптасу
тарихьш таныгуда ескі қьшішқ жазба ескфкіііггерінің маңызы зор [14, 114-
115].
Түркі тарихында елеулі орын алатын Орга ғасырда Қараханидгер дәуір
құрған мемлекепе жазба тілі қарқынды дамьщы. Күңцешкгі іс-қағаздар,
дипломатшшық күжатгармен қатар әдеби шығармалар да қыпшақ тілінде жазылған.
Сол "қьшшақ тілі" қазіргі уақыгга жойылған, оны өлі шщердің санатьша
жатқьвамьіз. Өлі тіл дегенмен жалғасы бүгінгі танда да жаңаша сипатга
салаланып "қазіргі қыпшақ тіддері" аталып жүр. Бұлар тірі іідцер, атақгы
түрколопар, соның ішшде НА. Баскаков іірі кыпшақ тілдерін үш топқа жікгеп
көрсегеді:
а) бүлғар-кътшақтігщері: татар,башқұрттіддері
б) половец-қьпшіақтіпдфі: карайым, қарашай-балқар, қүмық, кырым-
тшартіддері в)нотай-қыпшақтілдфі: ноғай, қазақ, қаракалпақтщдері
Көгоеген ғалымдардың ішарлершің ішіңце осы НА.Баскаковтың пікірі
мақұлданған, себебін 'Түркі тілдері хресгоматиялық оқулығыңда" бьшай деп
берген: "Кеңес іілшілері де туркі іідцерін генеалогаялық жақіан
тогггасіыру, оның ғылыми принципгерін анықгау мәсеяеперіне кейінгі кездерде
ерекше көңіл бөліп келеді. Олардығ ішінде түркі тіддерш жан-жақіы зерттеп,
әрі грамматикалық, әрі фонетикалык ерекшелікгерш анықгай огырьш, толық
классификация жасаған ғалымдардьщ бірі -НА.Баскаков[15,Ш].
НАБаскаковтан кейін де түркі тідцері класификациясы туралы пікір айгқан
ғальщдар бодды, бірақ НА.Баскаковтъщ класификациясьша ешкім де айгарлықтай
жаңалық енгізе қойған жоқ.
Қазіргі қыпшақ тіддері өсу-даму барысында барынша кемелдене түскен.
Лексика-грамматикалык; фонешкалық және сишаксисгік құрыпымдары жағынан
жеіілген не өзгеріске түскен, өзінің ішгей даму заңдылығымен келбегі мен
кейпі, яғни грамматикалық түзіліммен айтьшуы, дыбысгалу ерекшегакгері аз да
болса өзгеріске үшыраған. Бір сезбен айщанда қазіргі қыпшақ тідцері - өз
заманының талабына сай өзгеріп қалыгтгасқан ескі -қьщшақтілшің
і5андрғантүрі,соның матфиаддьіқкөршісідеугеболадьі.
Бүгінгі тавда түркі халықгарының Кыпшақ тобьшдағы халықгар, яши
қыпшақгар әлемшңтүкпір-түкіііршде өз тідцік
тұлғаі^ьшс^қішіөмірсүруде.ХХғасьірд ьщсоңьіңда
Жалпы тія бішмі саласьщдағы көптеген лингвисшкапық түсінікгер бойынша
сөз табы туралы ұғым өзінің де шығу төркінін көне антикалық дәуірден
бастайды.
Сөз табы турасыңдағы алғашқы түсінікгер біздің дд ІҮ ғасырлар шамасыңда
есім сөздер мен еіісгікгерге қатысгы қалыгггасқан деген ғалымдар ггікір
айтып жүр. Yıizt ойшыдцары Яска, Вараруга, Катаанна, Патанджалилер ііддегі
сөздерді төрт сөз табына ажыратгы: есім, егісгік, сөз аддьша қойьшатъш
көмекші сөздер және демеулікгер [18,12].
Жалпы үсгеулердің дамуында көне түркі, орта ғасыр, қазіргі түркі
тідцеріне тәв негізгі ортақгық - сепгіктерге және егісіікгің көсемше
формаларьша тән формалар аркылы көнеленіп үсгеуге айналуы.
Үсгеулердің сөз табы реііңце қалыгггасуынан калпы сөз таптарьшың
бірден пайда болмай, тіддік тарихи даму барысыңда біргіндеп лсасалғандығьш
байқаймьв. Үстеулердің сөздік қүрамы, грамматикалық қүрылымы ііддің
ғасырлар бойыңдағы тарихи даіму барысыңда әр түрлі өзгерістерге үшырап
отырған.
Тілдегі әрбір сөздің белгілі мағынасы, оған лайықіы атауы болады. Сөз
затгы немесе құбыпысты атайды, ұғымды біддіреді де оңда белгілі бір мағына
болады. Ал сөздің бір нәртеніа]ньікдауьіүцііндьібыст^)дьі ң тіркесінен
түруышарт.
Ғасырлар бойы тарихи даму барысында тілдің сөздік кұрамы мен
грамматикалык қ^рылысы өзгеріссіз қалмайгыны, сөздердің ірамматикалық,
лексикалык табигәгыңда сан мың өзгеріс болатыны мәлім. Оларды қоддану
аясына, агқаратын кьвмеііне карай топгастырамьв. Мысалы, затгың атын
біддіреіін сөз зат есім, сол запъщ сыньш сапасьш білдірегін сөз сьш есім,
олардың жалпы санын біпдіреіін сөз сан есім, ал запъщ іс-қимылын бідціретін
сөз егісіік болса, үсгеу егісіікіің сынық алуан түрлі белгілерін біддіреді.
Сөз таптары - сөздердің лексика-грамматикалық топгары. Олар бір-бірінен
жалпы кагегориялық мағынасы мен белгілеріне қарай ажыратылады. Сөздер сөз
табы регіңдс қаралғавда, алдымен біддірегін мағьшалары, этни затгық мағына,
атрибугивгік мағына, процессуаддық мағьша, түбірдегі мағына негізге
алынады. Бүл мағыналарды жалпы кагегориялық мағына дейміз, ол сөз таптарьш
бір-бірінен ажыратьш берегін басты белгі брльштабылады.
Зертіеушілер үңді европа тілдерінде зат есімдер мен есімдіктердің
септік жалғаул: түрперінің сөйлемде пысықгауыш қьвмегіңде жұмсалуы
барысыңда олардан үстеулердің жасалгаңдығын айгады. Ал қазір тілімізде
қолданыльш жүрген бірге, зорга, жогары, ілгері үстеулері де ескіде басқа
сөз табьша жатқан, кейіннен қодданылуына, сөйлемдегі қызмегіне қарай
пысықгауыипық функцияға түрақгаған. Кейіннен мағынасыньщ ауысуына, бастапқы
мағьшасының жалпылануына, дерексізденуіне байланысгы үсгеу сөз табының
ерекшеггікгерін бойына сіңіріп сол жүйеге ауысқан.
Үстеу сөз табының басқа сөз таптарынан, сешік жалғаулары арқылы,
көмекпгі сөздер арқылы, көсемше көмегімен жасагшъш ерекше сөз табы
екендігі, сол себепті де опардың тарихи даму жодын анықгауда, тарихи
өзгерістерін нақіылауда қиыңдықіардьщ кездесіп огыратыны ғшіымдардьщ
мьшадай сөздерімен дәлелдене түседі: "В каждом язьже наречия предсгавляюг
собой наиболее неоднородную и вместе с тем наибопее подвижную и юменчивую
часіъ речи.
В разряд наречий часто попадаюг формы вышедших из системы падежей,
парные сяова, формы прилагатеяьных, сх^бңрагельные числигельные,
деепричасшя, слова, изолированные в лексическом и морфологаческом
ошошениях.
Усгановигь какое-либо древнее сосгояние этой пестрой смеси и опредедагь
пуга ее ислюрическогоюменешинепредставляетс явозмолшьім'' [19,302].
Түркі тіл біліміңце ең бір күрделі де даулы сөз ташарының бірі - үстеу
сөздер. ПММешоранскийдің болжамы бойынша, түркі тіддеріңдегі үсгеулердің
зерпелуі ту^алы алоғшиқы деректерді ХШ-ХІҮ ғасырлар аралығыңца жазылған
Джамал-ад-Дин ибн Мукананың "Хилат ул-инсан вахалибат ул-лисан" деген
ен^егінен кездесгіруге боладыі Ал орыс ғалымдарының түркі тіддерш тарихи-
салысгырмалы әдіспен зерггеуі ХҮШ ғасьфда лшылған "Сравнительные словари
всех языков и наречий, собранные деснщею Всевысочающей особы" (1733-1787)
деген сөздікген басталады [20,441].
Үсгеу сөз табьш алғаш түркі тілдеріңде зерггеудің белгісі әрбір
жекеленген тіддфдегі жарық көре басгаған грамматикамен байланысгы. Мысалы:
ИГиганов Трамматика тшарского языка" (1801), МА. Казембек "Обшая граммашва
турецко-татарского языка" (1846 ), "Алтай тідцері rpaMMaraKacbf' (1869),
ПММепиоранский Жраткая грамматика казак-киргахкого язша" (1894-1897).
Бүл енбектердеү стеу сөздің ерекшеліктері, айырым-бегілері, үстеуге тән
анықгамалар мен тұжырымдар қасалып, ғалымдар тарапынан жүйеленген.
Өптен ғасырдың 50-шы ғасырынан бастап тіл бішш саласыңда үсгеуге
қагысты ғылыми монографиялар, дипломдар жазылды. Үстеудің теориялық
анықгамасы түрколог- ғалымдар жан-жақгы тадцап, ғылыми түжырым жасады,
түркі ііддеріне ортақшгегін айқыңцады. Сол мақсапа жарық көрген еңбекгер:
АЫсқақов "Қазіргі қазақ тілітдаі үсіеулер" (1950), С.Ф.Фузайпов "Наречия в
современнем узбекском язьже" (1953),
ХГафурова "Наречия в современном туркменском язьже" (1959),
С.А.Давлегов "Наречия в современном киргихком язьже" (1956), АШукюров
"Наречия в азербайджанском язике"
АГГулиев "Наречия в тюркских язьжах юго-заподңого группы" (1983),
Бүл ғалымдар үсгеулердщ пайда болуы, дамуы және сөз табы ретінде жеке
ерекшелігін, өзге сөз тапгарымен ара қатынасын т.б. зертттеген. Белгілі
ғалым, профессор ВМНасршов үстеулер Ү-ҮШ ғасырларда дербес сөз табы регіңце
қалыптаса қоймағаңдығьш, әлі де даму үсгіңде екеңдігін ащъш өікен [21,15].
Енисей ескерпсіпггері іілщде үстеу сөздердің өте сирек кездесегіңдігін,
кейбірінің паңда больш үлгермегеңдігін ИАБатманов, З.БАрагачиқ Г.Ф.Бабупжин
тәрізді ғалымдар айтқан. Зерггеушілф орхон-енисей жазбаларының тілін
зертгеуде оның барльж лексика-іраммапжасьш қаміуды мақсат қояды. Соңдьжтан
ескерікіште аз кездесегін үсгеу сияқгы сөз тздпарын жан-кақгы таддау
жасауга мүмкіңдік болмай қалады. Түрколопарға әлі де болса жұмбақ сырлары
көп, аз зергшпген ескі түркі ескергкшігершің тілі түрмак, кейбір қазіргі
түркі тіддерінщ ішіңде үстеу жайыңца кешегі ісүнге дейін екі түрлі пікір
болғаньш білеміз [22,181-182].
Үсгеу сөз табының табиғатына байланысгы АН^Кононовтың піюрінше үстеулер
қимыдцьщ алуан түрлі беягшерін білдіреді, негізгі морфологаяч^иғпаксисгік
белгісі -т^ ал басгы лексика-морфологаяльж дэекшеяігі турленуші сөздерді
барпығымен қаіъшасқатүсуібольшесегтгеяінеді.
Үстеу сөз табының "^үрленбеуінің басяы себебі - бір кездерде аталмыш
сөздер үстеулер қагарьша өіу барысывда түряенуші формалармен бір per
процеске іүсуіңце. Сөз ташарыньщ заңдьшьнъша сай грамматикальж байланысқа
түскен сөз бен қосымша туыңцы түлға регіңце танылып, морфологая-
семангикальж тәсіддің нәтижесіңде үстеулік машнада әбден қалыгтгасқан"
[23,10].
Салыстыра, сатьшай зерггей келе көне түркі дәуірівде үстеу сөз әлі де
толық қалыпгаспағандығы, орга түркі дәуірівде үсгеудің жеке сөз табы
ретівде кдлыптасьш, біршама лексика-семанпжальщ, ірамматикалық белгілерге
ие бола бастағаңцығы айқывдалады. Зертгеу нәгижеперінен белгілі сөйлем
мүшелері ретівде сөздердің пысықгауышгыққьвмегке ие болып, нәгижесіңце
үсгеудің қагаыпгаскдныбайқалады.
Түркі тіліңде үсгеу сөз табы - іс-әрекетгің күй-жайьш, сапасьш және
түрлі белгілерін білдіреді. Ол затгың қимылы мен сынын тек егісііктер мен
сын есімдер аркьілы біддіре алады.
Түркі тіддеріңде үстеулерді қүрамына, қүрылысына, жасалу жолына қарай
тубір үстеулер, туынды үсгеулер, адвербиалданған немесе морфологиялық
түрғьщан көнеленген үстеулер, соп сияқгы семантикалық мағъшаларының
өзгеруінен жасалған үстеулер деп бөлу бар. Оларды семангакасы мен мағыналық
топтарына қарай люлшерлік, к^ліыл-сын, мезгіл, мекен, себеп-салдар, макрат,
топтау, кушейтпелі устеулер регінде кэрасгырамыз.
Бүл жүмысга мақсатымыз түркі жазба тіліңдегі үстеулердің табиғатын ашу
болғаңцықган, үсгеулердің негізгі белгілерін, ерекшешкгерін, қасиетгерін
зерггегенде оаың екі жақіы функциясын есген шығармаған дүрыс. Үсгеуді сын
есімнен ажыратып түратьш негізгі белгілері - үсгеу зат сапасьш емес,
белгілі іс-әрекетгің орывдалу сапасьш білдіреді және сөйлемде пысықгауыш
болады. Ал енді үсгеудің негізгі морфологиялық ерекшелігі -фнайы сөз
жасаушы формаларыньщ бар болуы, сювдай-ақ түрлеңдіруші сөздер мен сөз
ташарының бәрімен де сөзжасамдық катынаска түсуі болса, үсгеудің
сингаксисгік белгісі -сйлем мүшесі репгіңце пысықгауыш қьвмет аткаруы және
сингаксисіік байланыс форіугасы белгілі бір сөз табымен тіркесу кабілегі.
Сөйлемде кандай сөз табымен көбірек байланысқатүсіптұрғанына карай үстеудің
сингаксисгік касиегін аныкгайаламьв.
Түркі тіліңде үсгеу сөзжасамы әр дәуірге тән өзіңдік белгісімен даму,
калыпгасуындағы арнайы зандылықгарьмен көне заманнан, яғни ежелгі Орхон
ескерііппері, Талас ескерікіііггері, одан беріде ескі қыишақ жазба
ескергкіштерінен (М. Қашкари, Ж.Баласағұн, Хорезми-, Қүгыб ) белгілі. Түри
тіпдершдегі үстеу сөздердің касалуьндағы ерекшелігі.
1. Yerey - сөздік қүрамын басқа сөз тапгарьшан әр түрлі сөзжасам
тәсіддері арқылы ұдайы толықгырьш огырагьш сөз табы;
2. Түркі тідцеріңцеіі үстеу сөздер белгілерін жинақгап: синтетикалық
(морфолигаялық), анапогшкалық (синтаксисіік), конверсиялық (лексика-
семаншкалык) тәсідцері арқылы жасалады;
3. Барлық түркі іідцеріңце үсгеу өз қатарын сөзжасамдық жүрнақгар,
көлемдік сешік және тәуелдік жаоғауыньщ 3-жақ қосымшалары, көсемше формалы
егіспіктер мен басқа сөз тжггарының адвербиалдануы арқылы толықгырып
слырады;
4. Конверсиялық тәсіл түркі тіл білімшце әр түрлі атаулармен беріліп,
ғалымдар арасывда талас туғызып сяырғанына қарамасган, үстеу сөзжасамыньщ
бірден-бір тәсілі ретінде карасгырыпады [20,445-446].
Жұмысымыздың басгы нысанасы түркі жазба тілшдегі үстеулер турасында
болғаңдықган, алдьмен түркі тідцершдец оның ішівде сол ескі қыпшақ тілінің
бүгінгі жалгасы, яғни қазіргі казақ тілдеріндегі үсгеулерге тоқталайық.
АЫсқақов үсгеу сөз табьш зертгеп жан-жақгы ғылыми түрде сипатгап, оньщ
негізп мәселелерін анықгаған. АЫскақов 1950 жыпы жарық көрген
монографиясында төмендегідей мәселеперді қарастырды:
1. Түркітіддеріңдеүсгеузерггеутарихьша н;
2. К^фгіісазақтілшдегіүсгеумәселесі;
3. Үсгеудіңмағьшасы;
4. Үсгеуморфологиясы;
5. Үсгеусингаксисі.
Монографияньщ 2-тарауывда үсгеу сөз табының теориялық ғылыми
сипатгамасы жасалған. Осы үлкен мәселені ғалым 5 кіші мәселелер төңірегінде
дәлелдеп шыққан. Атап айтқанда: 1) Казақ тіліңце үсгеу сөз табы түряғысьшан
(Наречие как часгь речи в казакском языке); 2) Сын есім - үстеу мәселесі
(Вопрос o прилагагельных - наречиях); 3) Ауыспаш i кягегориялар туралы (О
переходных категориях); 4) Көмекші есімдер туралы (О сяужебных именах); 5)
Кіріккен формалар қүрамындағы кейбір тірі қосымшалар турйты (О некогорых
живых аффиксах, употребляюііщся в сосгаве окаменелық форм).
Үсгеудің сөз табы ретінде баска сөз таптары қалыптаскан.АЫсқақовгың осы
ғылыми еңбегіне дейін бірсыпыра оқулықгарда пысықгауыш сын есімдер үстеуге
қосыльш келген. Ғалымдар арасыңда бүл мәселе ұзақ уақыт талас туғызып
келген болатъш. АЫсқақов осы үзаққа созыпған (1914-1947) даулы мәселені
монографияның 2- тарауыңца шешкен [29,142]. Кейінгі кезеңдердегі қазақ
шгіңцегі үстеу сөз табыньщ даму тарихын зерггеп жүрген БАТансықбаева осы
ғалымььщ үсгеу мәселесін зерггеудегі жаңалықгары мен орнын айіу барысьшда
былай дейді : "Мүңца ғалым сөз табы мен сөйлем мүшесі бір мәсеяе емес деп,
бір сөз табыньщ мүшесі әр түрлі сөйлем мүшесі бола алады, бірақ әр түрлі
сөз табына жатпайды деген пікірді үстанып, пысықгауыш қьвмегіңдегі сьш
есімдер сөз табы жағьшан тек сьш есім больш танылуы керек деп ғылымдағы
үлкен дауды дүрыс шешгі"[30,116].
А. Ысқақов осы тарауда сөз қатып қалған мәсепе емес, ол тілдік даму
барысында әр түрш эгашы басьшан откізеді, үстеулерде осындай даму, өзгеру
сатыларынан өтіп қалыгггасқан сөз екеңдііш дәлелдейді.
Монографиядағальмтағъідаульімәселет шешкен. Ол СЖиенбаев, С ІСеңесбаев,
ЕСауранбаев, ЕБегалиев окульпсгарыңда көмекші есімдерді үстеуге қате
қосқаңцығьш дәлелдей кепе, іідде көмекші есімдер тура түлғасында және
тәуецці түлғада қолданалаіъшьш айгьш, олардың тура түлғасында жатыс, шығыс
сегггікгерде гана толық лексржалық мағьшаны білдіріп, үсгеу болады. Ал
тәуелді формада олардың лексикагьіқ мжьшасы болмайгыньш ашъш оларды үсгеуге
қоспайды. Ғалымның бүл пікірі де расгалып, ғылымнан орьш адды [30,117].
Қазіргі қазақ тішңдегі үсгеулер - қимыддың, іс-әрекепің әр түрлі
белгісін, жүзеге асу амал-тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін
біддіреіін және грамматикалық түлғалармен түрленбешін сөздер. Бүл туралы
АЫскақов қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі бойынша сөз түрлендіруші
қосымшаның өз қьвмеіінен алшактап, түрленбейгін сөз табьша айналғашйн
дәгіеядей кёле: "Наречиб в современном казахском языке Являку^я, во-первых,
лексически вьщеленная определенная іруппа слов, кагорая выражает не
названия их пргонаков или свойств, не названия их состояния, a таюке
различные прюнаки, прюнаков предметов; вовторых слова, шгорые
морфологачески-синтаксически вьшолняют функцию различных обсгоятельсгв
(времени, месга,цели, причины, качесгва, Мфы или количества и тд.) в
предпожении " [29,50].
Үстеулерді мағъшасьша карай жікгеу АБайгұрсынұлы еңбектерінен бастау
алады. Ол үстеулерді бес топқа бөліп көрсетеді:
1. нықтыулық үстеулер (ең жақсы, тым шабан, өте тығьв)
2. сындылық үсгеу (жақсы оқиды, адамша сөйлейді, екі-екіден бөлді,
еңіреп жылады)
3. өлшеулік үстеу (түске шейін үйықгады, тойғашш жеді, сонша әдемі) 4
мезгілдік үстеу (күн сайық бүгіқ ертең, алдыщы күн)
5. мекендік үстеу (тысга жагыр, қалаға барды, мүнда келді) [27].
Ал АЪІскақов өзінің еңбегіңде үстеулерді мағьшасьша қарай сегіз топқа
бөледі. Олар: мезгіл үстеулер, мекен үсгеулер, мөлшер үстеулер, сьш- қимьш
я бейне үстеулер, себеп-салдар үстеулер, мақсат үстеулер, топгау (я бөлу)
үсгеулер [31, 340-342]. Ғалым зертшлуіңце үсгеу лсан-жақгы қарасгырылған:
1) үстеудің морфологиялық құрылымы;
2) зат есім және сьш есімге байланысгы үсгеулер;
3) сан есімге қатысгы үстеулер;
4) есімдіккеқаіъісгьіүстеулер;
5) егісіік негізді туыңцы сөздерге қатысгы үсгеулф;
6) түркі үстеулері;
7) үстеудіңсалысгырмалыіііырайы;
8) кеМрүстеулфдщерекшелігі;
9) қазақ тілінде қолданылмайтын үстеулер;
10) еліктеуеуші сөздерден шыққан үстеулер деген пікірлерге жеке-жеке
тоқгалып, үстеудің жасалуына барлық сөз таптарының кщысқаны туралы айткан.
Мәселен, "Үсгеудің сингаксисі" деп аталатын тарауда үстеудің сөйлем
мүшесі қызметін атқаратыны, сөйлемде кай сөз табыньщ сөздерімен тіркесе
алатыны, үстеудің сөйлемдегі орньш анықгалған: Биыл Абай он ушке толган еді
(ӘуезовА Кеіші баспай, іщері бас (Шәкәрім). Болады осындай қыз ііекен-сащ..
Ақыл, қсшрап, эісуректі бірдей уста (Абай).
Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдьң сипатын білдіретін кейбір есім
сөздер мен еггісгікгің көсемше тұлғалары да бар, бірақ олар үсгеу орньша
қодданылғанымен, дани қимылдың, іс-әрекетгің әр турлі белгісін, мекенін
амальш, мезгілін т.б. білдіргенімен сөз табы жағьшан үсгеу больп таныпмайды
[32].
Қазіргі қазақ тіліңдегі үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықгауыш
қызмеіте жұмсалады. Кейбір үстеулер морфологияиық өзгеріске түсіп,
субсгантивгенеді, яғни көпттеледі, септеледі, тәуелденеді.
Қазіргі қазақ тіліңдегі үстеулер қүұрамы жағынан түбір үсгеулер, туынды
үстеулер және күрделі үстеулер больп бөлінеді.
Бұл жерде айта кетейн нәрсе ары, бері, кері көне түркі тілінде
морфемаларға бөлшектеніп, -ры, -рі, -ру бағынық барыс септіктің
функцияларында жұмсалады.
Туынды түбір үстеумр болса басқа сөз таптарьнан сөзжасам жалғануы
арқылы, кейбір сепік жалғауларының көнеленуі, түбірге сіңіп кетуі арқылы
жасалады да, күрделі түбір үстеулер бірнеше түбірдің бірігуі, қосарлану,
тіркесуі, тұрақтануы арқылы жасапады. Мысалы, еюталай, ертеңді - кеш, күні
бойы.
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің сөзжасам саласыңца синтетикалық
тәсілдер арқылы жасалуы әр түрлі больш келеді. Өйгкені бұл сөз табының
қалыптасуына түрліше жұрнақтар қатысады, түбірден ажырату да қиынга соғып
жатады. Мәселен, септік жалғаулы үстеу сөздер сөздерге қарағаңца, түбір
және қосымшаға ажыратыльш тұрмағанымен, сол қалпыңда үстеулердің өзіндік
табиғатын танытып тұрады (зфға, кенетген, бірден, демде, т.б
Осы сөзжасам тәсілдері арқылы жасалып, қазіргі таңда әбден қалыптасып
тұрақталған үстеулердің мынадай семантикалық топгары бар:
1. Мезгіл үстеулері
Қазіргі казақ тіліндегі мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің орыңцалу
уақыіын, мезгілін бідціріп, кашан? кашаннан? деген сүрақіарга жауап береді.
Олар: бүгін, биът, ңазір, алажаздай, енді, еріпең, тацертең, кешке, куидіз,
қьюпыгуні, әуел-басгпа, щашй, жаздай, кеш,аліт.б.
2. Мекенүсгеулері
Қазіргі казақ ііліңдегі мекен үстеулфі қимыл, іс-әрекетгің орындалу
мекенін, орнық бағъпын білдіріп, қайда? қайдан? деген сүрақгарға жауап
береді. Мекен үстеулфгс : лсогары, төліен, әрі, бері, аргща, алга, мұнда,
жол-жөнекей, алды-арты т.б. жатады.
3. Мөлшер үстеулері
Қазіргі қазақ тілщцеіі мөлшф үсгеулері қимыл, іс-әрекепің немесе сьшның
көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын бідщріп, канша? қаншалық?
қаншама? кэншалап? деген сүрақгарта жауап берещ.. Мөлшер үстеулеріне
төмевдегі сөздер жатады: сокша, ліунша, осыншама, бірен-саран, согурлылі,
анагурлъш, бірталай, онша, едеуір, біраз т.б. v
4. Сьш-қимыл үстеулері
Қазіргі қазақ тіліндегі сын-қимыл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалу
амал-тәсілін, сының, бейнесін білдіріп, калай? калайша? қайтіп? кімше?
деген сұрақгарга жауап береді.
Олар: тез, зъш-зия, эісападан-жалгыз, астыртын, крлма-крл, өзгеше,
көйлекшең, эісайымен, бостан-бос, біржош, ретімен, өзінше, эісасырын, етн-
ертн, дереу, тікелей, үнеш, лезде, ақырын, шащасынан, бірден, бетпе-бет
т.б.
5. Мақсат үстеулері
Қазіргі казақ тшңдегі мақсат үсгеулері қимыл, іс-әрекетгің болу
мақсагын біддіріп, не мақсатпен? Деген сұрактарға жауп береді Олар әдем.
6. Күшейтпелі үстеулері
Қазіргі казақ тілшдеіі күшейгаеяі үсгеулері запың сындық қасиеіін және
қимыл, іс-әрекепің белгі, сапасын, мөлшер, көлемін күшейтіп не солғыңдатьш
көрсету үшін қолданылады. Күшейікіш үстеулерге мыналар жагады: ең, тым,
орасан, өрен, нагыз, аса, өте, өңкей, керемет, әбден, мулде, кілең, dan
7. Себеп-сацдар үсгеулері
Қазіргі кэзақ тілщцегі себеп-саддф үсгеулері қимыл, іс-әрекеггің болу,
болмау себебін біддірш, не себепген? неге? деген сүрақтарға жауап береді.
Олар: сшалсвздан, текке, лажсыздан, щрбосқа, бекерге, жоща, гиарасыздтт.б.
8. Топтау үстеулері
Қрзіргі қазақ тілщдегі топтау үсгеулфі қимыл, іс-әрекепің жасалуының
тогтык сипатьш біддіріп, нешеден? кэнішдан? деген сүрақгарга жауап береді.
Топтау үстеулері: біреулеп, екеулеп, көптеп, крс-крашт, топ-тобъіліен,он-
оннан,бір-бірлегіт.б.
П тарау. Yeтey сөздердің даму ерекшеліктері
2.1 Мезгіл үстеулернің дамуы
"Әрбір тілді зертегеңде оған әрқашан да өлшеммен, белгілі грамматикалық
хемамен қарау керек'' - дейді атақгы башқұрт шгін зергтеуші ғалым
Н.КДмитриев. [36,11 ] Бір ііпде сөйяеушілер басқа тіддермен қарьм-қатьшаскд
түспей қоймайды- Ол көпшілік ақьпта тіддердің генешкалық байланысына да
қарамайды. Демек бір тідді зертгеу арқылы ек сол тілде сөйлейтін халықгың
тішн, тарихьш білу өте қиын. Әрбір тш ұлтгық тіл болып алыпгасқашпа біршама
ру-тайпалармен катынаска түседі. Ол байланысгар тідде өз іздерін алдырмай
қоймайды- Оны сол халықгың басынан кешірген тарихынан іздеу керек. Демек ір
тідді басқа да генешкалық байланысы бар тіддермен салысгырьш зерггеу керек.
Соңда ша әрбір іілдің фонегикада, лексикада, грамматикада болған
өзгерістерін анықгау мүмкін. үркітану ғьшымы салыстырмалы-тарихи әдісгі
ергеден-ақ қодданған [37,17]. Сондықган ;кі қыпшақ тіпінің үсгеулерін
сұрышағанда, оларды арьща Алтай тіддері, беріде көне түркі ш және жаңа
түркі іілімен, соңдай-ақ бүгінгі қыпшақ -гіддерінің, оньщ ішіңде қазіргі
казақ оонің үстеу сөз табьша сүйене отырьш қарадық.
Жүсіп Баласағүнньщ "Құгты Бішк" шығармасында кездесегін мезгіл
үсгеулер: Aşnu-бүрын (5993) Bu tüş ilmi bilgü kerek aşnu ked Түс ілімін аса
жақсы білген жөн,
yöre bilse ötrü idi saknu ked Сонсоң бәрін жорып, сезіп жүрген жөн
[41,539].
083 Sangaemdiavrapyorureıdiöz Менөзіңнщшгекпдңбопкүрушіем,
Manga titgü teg sen adın boldı söz Сауығасың қиналғанмен бүгін сен
[42].
Махмүд Қашқарңдің "Түрік сөздігі" атгы шығармасыңда кездесегін мезгіл
үсгеулер санаулы гана: ахшам, ашам (ақшам), erte (ерте), өң (бұрьш,
аддымен), ілк (әуелі, аддымен), Kyz (кұз), емді (еңді) үстеулері кездеседі.
[43]
"Кипгаб ат-тухфа..." ("Түрік тілі туралы жазылған ерекше жазылған
сыйлык") ескерткшгі тішңце:
асра кун "алдыщы күн" (465), ахшам "кешке" (72а11), байак "каңа ғана"
(19а12), быптыр "быягыр" (3469), качқца "кешке"(72б11), кашалайьш
"Түңде"(75а6-7), кундуз "күвдіз" (3564), кундузлайин "күңціз" (7266),
кушлук "түс aya (72610), назани 'бүдан былай" (90а1), тавда "таңертең"
(72611), туна "кеше (465), тушіа '^іүвде" (7262), ханаз "әлі (8968),
шимди"қазір,еңді" (8267) [44].
"Көне туркі сөздігінен" СЦС) [45]: ürdinberi-издавна, ійгкес-давно
jûlar ajlar ertgali ür kec bolü'- давно прошли годы и месяцы [Hüen 25].
Bukün-сегодня
Bu kün baryîl - иди сегодня [МК1340]. Burun-раньше
Burun îdyum endi qamux ecgülüg - прежде я должен бьш огсраншъ всжое
блогополучие [QBK4813]. \ . '
Дхіг-вконцеконцов \
Özür) ölgü а^тг bu aûrj qalrr - сам у\фешь в конце кощов, но осганется
твое имя [QBK
's * ' ."1-,
26511]. \ * " '* tv
Turu, öldi atfir bu kückaj acın - этЬт тиран в коще концов умер от
голода [QBK1054].
Bata—тотчас —.,
Elig aidi' evkâ kidüıdi bata - взял за руку и тотчас ввел в дом
[QBK1912].
Haısız-никогда
Bu kitabdih aqsiraq hârgiz eısa tasnif qilmadii - лучше этой книга
никго нжогда не сочиняга
[QBK21J. !
Bir kim - однажды
Jetar basq abir kim bu til bosluyî- сіанет бедой однажды это
пусгосяовие [Юг 0136].
Tün kün - день и ночь
•
Tün kün seni umunijp sana amranmaqi ölür men - ночья и днем надеясь на
тебя, иза-за любви к
тебе я умру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
--------------------3
Негізгі бөлім
I тарау.Түркі жазба ескерткіштері және үстеу сөздер
1.1Түркі жазба ескеркіштері тіліндегі үстеу сөздердің зерттелуі-
-------6
II. тарау.Үстеу сөздердің даму ерекшеліктері.
2.1Мезгіл үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------24
2.2Мекен үстеулердің дамуы------------------------------ --------
------------30
2.3Мөлшер үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-----------36
2.4Сын-қимыл(бейне)үстеулердің дамуы----------------------------
-------39
2.5Күшейтпелі үстеулердің дамуы------------------------------ ---
-----------45
2.6Мақсат үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------46
2.7Себеп-салдар үстеулердің дамуы------------------------------ -
-----------46
2.8Топтау үстеулердің дамуы------------------------------ -------
-------------46
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --
------------48
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
--------50
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.Түркітану саласында әлі де көп зерттеу мен
талдауды керек ететін ғылыми мәселелер бар екендігіне күн артқан сайын
ғалымдар көз жеткізіп келеді.
Үстеу сөз табы өзіндік қыры мен сыры толық ашылмаған сала. Түркі
тілдерінде оның ішінде қазақ тілдерінде үстеулердің қалыптасуы, даму
ерекшелектеріне арналған біршама ғылыми еңбектер бар. Дегенмен, үстеулердің
жалпы түркілік сипаттағы қалыптасуы, даму жөнінде кейбір зерттеулерде
айтылғанымен, әлі де болса олардың қалыптасу тарихына қатысты нақтылы пікір
жоқ деуге де болады.Сол себептен қазіргі күнімізде қолданып жүрген үстеу
сөздеріміздің тарихына көз жүгіртсек, олардың табихатына тән ерекшеліктерді
айқындау қажеттілігі туындайды.Мұндай ерекшеліктер үстеулердің морфемдік
құрамы мен мағыналық өзгешеліктерінен байқалып отырады. Сондай-ақ, сөз
таптары ішінде үстеулердің кейінен пайда болғандығы, басқа сөз табынан
жасалуы сияқты құбылыстар да олардың қалыптасуы тарихына үңілуді қажет
етеді.Бұл мәселе жөнінде шетел ғалымдары, орыс және қазақ ғалымдары зерттеу
жүргізді.Атап айтсақ, В.В.Радлов, М.Рясянен, В.Банг, Г.Вамбери,
Г.Ю.Клапрот, Н.Кононов, Н.К.Дмитриев, С.Е.Малов,Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян,
сондай-ақ Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, Г.Ф.Благова, Г.Ф.Искакова, К.Мұсаев,
А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Ә.Құрышжанов, Ә.Ибатов, Ғ.Мұсабаев,К.Мұсаев
т.б.Жұмыстың жасалу барысында түркі жазба ескерткіштеріне қатысты
теориялық, лексикографиялық еңбектерден үстеулерге байланысты мысалдар
жиналды.
Дипломның нысаны. Түркі жазба ескерткіштері тіліндегі үстеулер, олардың
тарихи дамуындағы өзгерістері.
Дипломның мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – түркі
жазба ескерткіштері тілінің жалғасы болып табылатын иқазіргі қазақ тілдерін
салыстыра отырып, үстеулердің қалыптасы, даму ерекшеліктерін айқындау.
Осы мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- көне түркі тіліндегі үстеуңлерді анықтау;
- орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі үстеулерді айқындау;
- түркі тілдері дамуындағы жаңа дәуірде жазылған жазба ескерткіштер
тіліндегі үстеулернді көрсету;
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулерді салыстыру;
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулердің даму жолын айқындау
- түркі жазба ескерткіштеріндегі үстеулерді қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулермен салыстыру;
- қазіргі қазақ тілдеріндегі үстеу сөздердің мағыналық, құрамдық
бөліктерін, даму сатысын көрсету.
Зерттеу әдістері. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі
қолданылды.
Диплом жұмысының материалдары. Диплом жұмысына түркі тілдеріне
қатысты салыстырмалы тарихи тұрғыджа жазылған кешенді ғылыми
еңбектерден, көне түркі, орта ғасыр жазба мұралары тілінен, қазіргі
қазақ тілдеріне қатысты көркем әдебиеттерден деректер алынды. Сонымен
бірге сөздіктер, ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- түркі жазба ескерткіштерінде мезгіл үстеулердің бірнеше формада
қолданылуы орын алған (күндіз – күндүз, енді – емди, кешке – кәчәдә,
ақшам);
- түркі жазба ескерткіштерінде қолданылған кейбір үстеулер қазіргі
қазақ тілінде кездеспейді ( нәзәни – бұдан былай, ханаз - әлі);
- түркі жазба ескерткіштерінде үстеулер тұлғаларында жалпытүркілік
дыбыс сәйкестіктері орын алып, фонетикалық өзгерістерге ұшыраған (т
–д, ү - і);
- қазіргі қазақ тілінде кірігіп кеткен үстеулер орта ғасыр жазба
ескерткіштерінде екі түбір түрінде қолданылып, морфологиялық
өзгерістер орын алған (бу кун, бұ йыл);
- қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер түркі жазба тілінде қолданылған
үстеулердің тілдің дамуы барысында дыбыстық өзгеріске ұшыраған
формалары;
- түркі жазбаларындағы үстеулер қазіргі қазақ тілінде ешбір өзгеріссіз
қолданылады.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау.Түркі жазба ескеркіштері және үстеу сөздер.
Белгілі түрколог - ғалымдардьщ жобалауынша, қазіргі түркі тілдері шығу
тегі есге жоқ ескі заманда бір негіз тілден пайда болған. Келе-келе бірнеше
диалектілерге бөлінген. Тарихи әлеуметгік-саяси, географиялық, экономиялық
жағдайға байланысгы ол диалектілер тағы жіктеліп, сараланған. Қысқасы
диалекгілердің пайда болуы, өзгеру, кштыпгасу тарихы түрлі-түрлі. Бір
диалекгі мен екінші диалекгінің судай сапырылысып, әбден араласып кеткен
кезі де немесе оқшау қалып, дара дамыған кезі де болған. Сондықган да жазба
ескерткішгер сақталған кезге дейігі тайпа немесе тайпа одақтары тілінің
өзара қатысы, жалпы ерекшелікгері күңгірг. Солай бола түрса да бұл
кезеңдегі тайпалар құрдай катынасып, оргақ тілде сөйлеген [1]. Халықгардың
тарихи даму барысындағы қалыптасуы - күрделі процесс. Ру-тайпа, ұлыс, ұлт
тарихы үнемі бірлікге, бүгіндікте бола бермейді. Мәселен, бір ұлт құрамында
басқа үлт өкілдерінің кіріп, өзгешелігі білінбей кететін жағдайлар болады.
Немесе бұрын бір тілде сөйлейтін үлттьң енді баска бір тіпді кабыддауы да
белгілі құбылыс. Оның бергі жағыңда көршілік карым-қатынастың, алыс-жақын
елдердің экономикалық, мәдени, діни әсерінің нәтижесі де ұғымның,
түсінікгің, атаудың алмасуы болып жатады. Осы тұрғыдан алып қарастырған
кезде таза бір ғана этникалық негізден құралған саф таза ұлттың да, өзімен-
өзі дамыған, басқа тілдің әсеріне ұшырамаған тілцің де болмайтындығы анық.
Тарихтың қатал заңы бойынша, белгілі бір кезеңде ұйымдастырушы болған
немесе үстем болған, не өзгелерге қарағанда әлемге бұрыннан танымал болған
ру-тайпа, ұлыс атының үлкен бір аумақгы мекендейтін туыстас халыкгардың
ортақ атына айналуы да бұрыннан белгілі болғаны тәрізді, одан кейінгі
кезеңде Оргалык Азияда, Ертіс пен Еділ өзеңдерінің арасында, одан арғы
Шығыс Еуропа жерлеріңде, ұланғайыр Еуразияны мекендеген түркілер қыпшақтар
атанды. Оның басгы себебі, жоғарыда сөз болғандай, сол халыкгардың қай-
қайсысының да құрамына енген сол кезеңде соларды біріктіріп, ұйымдастырушы
болған негізгі субсграттың қыпшақ одағының болғандығында. Оны қазіргі
қыпшақтанушы ғалымдар дәлелдеп отыр.
Оның үстіне, әлем халықтары мен тілдерінің өзара қатынасы үнемі
үздіксіз, үзіліссіз ; бола алмайды. Бір кездері көршілес отырған немесе бір
рухани мәдениет аясыңда болған халықтардың басқа кезеңде ажырап,
қатынастары бәсендеп, не мүлде үзіліп қалатын кездері болады. Сол себепті
бір халық өкілдерінің басқа бір халық туралы жадыңда, түсінігінде кейінгі
кезенде болған өзгерістер, тарихи динамика үнемі ескеріле бермейді. Қалай
болғанда да орта ғасырларда шығыс түркілердің ұрпақгары кыпшақгар деген
ортақ атаумен аталса, олар мекендейтін байтақ жерлер дешті қыпшақ, яғни
"қыпшақ даласы" аталды. Орта ғасырларда түрлі себептермен Мажар елінде,
Бұлғарстаңда болып, ол елдердің этпникалық құрамьша енген, таяу жатқан
Украинада, Арменияда қоныстанған, ;сонау Мысыр, Сирия елдеріне, арабтардың
жерлеріне жеткен, ол жерде билік құрған да батыс түркілердің оғыз тобынан
ерекшеленегін топ - шығыс түркілердің қазіргі қазақ даласы мен соған таяу
жерлерден кетпес ұрпақгары болғандығы ғылыми жұртшылыққа мәлім.
Қазіргі танда қазақ тілінің тарихьна қатысты қыпшақ тілді жазба
ескерткштердің көп екендігі айқындалып отыр. Олардың ішінде, ең алдымен,
бүкіл түркі әлеміне ортақ мұралар болып отырған "Хұсрау-Шырын",
"Мұхаббатнаме", "Гүлстан" тәрізді әдеби туыңдыларды атау керек. Аталмыш
мұралардың қазіргі казақ тіліне қатысын зерттеген ғалымдар оларды бүгінгі
тіліміз бен көне түркі тілі арасына салынған алтын көпір ретінде таниды.
Әрине, ортағасырлық ескерткіштердің іштей жіктелетіні ғылыми
жұртшылыққа белгілі. "Құгадғу білік" түркі тідерінің дз тобына жатса,
Махмұт Қашқаридің "Дивану лұғат ит-түрік" атты сөзді д-й тобына, жоғарыда
аталған Хорезмидің "Мұхаббатнамесі", Қүтыптың "Хұсрау-Шырыны, С.Сараидің
'Гүлcтaны', сондай-ақ, Махмұт бин Алидің "Нахдж әл-Фарадисі", Қожа Ахмег
Яссауидің "Хикметтері" й тобына жататыны анықталған. Ортағасырлық мұралар
ішінде аралас қыпшақ-оғыз тілі ескерткіші болып саналатын соңғы топың ескі
казақ тіліне тікелей қатысы бар екендігі, қазіргі қазақ тілінің
ортағасырлық қыпшақ тілімен дәстүрлі сабақтастықта дамып отырғаны
көпшілікке белгілі. Себебі, ортағасырльіқ қыпшақ жазбалары тілін қазіргі
қьшшақ тілдерінің дыбыстық жүйесімен салыстыру.нәтижесінде С.ЕМалов,
НХСауранбаев, т.б. ғалымдар олардың тікелей мұрагері ретінде қазақ,
қарақалпақ және ноғай тілдерін таныған болатын. Белгілі түркітанушы
Э.Тенишев болса, ортағасырлық қыпшақ тілінің (половец, құман,
пешенек)граматикалық құрылымы бойынша жүргізілген салыстырмалы зерттеулер
нәтижесінде қыпшақ ескерткіштерін қазақ тілінің тарихын айқындайтын аса
құңды дереккөздер ретінде бағалаған еді: "бұл ескерткіштердің тілін зерттеу
- қазіргі қазақ халқының тілінің тарихын зерделеудегі қажетті жағдай" [2].
Көне түркі тілдерінің негізінде қаланып, орта ғасырда қалыптаса
бастаған кыпшақ тілі IХ-ХІ ғ. Монғол шапқыншылығына дейін қимақ
мемлекетінің құрамында пайда болып, қазіргі тірі тілдердің негізі болған
[3].
Түркітанушы ғалымдар өз еңбектерінде түрік сөзін қыпшақ деген
сөзбен кейде қатар айтып та жүр. Мәселен: қыпшақ түріктері, түркі тілді
қыпшақтар, қыпшақ түріктері, түркі-қышшқгар т. б. деген сияқгы. Сонымен
қатар, қыпшақгар половцы (славян тілдерінде), Еуропа тілдерінде куман,
коман, араб тілдерінде кыфчак, қывчак деген аттармен аталып жатады.
Поляк қыпшақтанушысы профессор Ананияш Зайончковский ХП ғасырда түрік
жәнеқыпшак сөзі көбіне салыстырмалы түрде қатар келгендігін, кейде
қыпшақ деудің орнына түрік сөзі айтыла да, жазыла да беретінін жазса,
атақты құмық қыпшақтанушысы Мурад Аджи де еңбектерінде түрік пен
кыпшак деген этнонимдік атауларды синоним ретінде қолданған [4].
Қыпшактар өз алдына тарихта IX ғасырдан бастап орын ала бастаған. Олар
бірнеше ру-тайпалардан бірігіп одақ құрған. Бұл қыпшақ тайпаларының тарихы
туралы аз жазылып жүрген жоқ. Мәселен Қ.Салғараұлының "ежелгі қыпшақ
тайпалары ұлы түркі қағанатының негізін қалаған "(551ж) деген пікірін айта
кеткен артық болмас [5,3]-
Қыпшақгар тарих сахнасына б.д.д. Ш ғасырдың өзінде - ақ белгілі болған
екен. Олар Алтай өлкесінің Солтүстік батысын жайлап келген (б.бд. П-І ғғ.)
Кюеше (қытайша атауы) атты тайпа еді[6].
Түркі қағанаты құрылғанда (552 ж), қыпшақгар соның құрамында болады.
Олар ол кезде тарих сахнасына шыға қоймаған тайпа болады да, көне жазба
ескерткіштерде де көп айтыла бермеген.
VI ғасыр соңында Түркі қағанаты екіге бөлінгенде, Батыс түркі
қағанатының орталығы Жетісуға, ал Шығыс түркі қағанатының орталығы
Монғолияға (Орхон бойына)
орналасқанда, қыпшақгар Алтайды жайлап келген тайпалардың бірі ретінде
Шығыс түркі қағанаты құрамыңда қалған [7,213].
С.Е. Малов Шығыс түркі қағанаты құрамыңдағы қыпшақтардың игі-жақсылары,
ақсүйектер тұқымы өз билігін жүргізіп, алғаш сахнага шыға бастағандығын,
олардың сол кездерде күшейіп, жаргы ғасыр бойы (VII ғасыр аяғы) ұйғырлардың
үстінен үстемдігін жүргізіп келгендігін жазған [8,38].
Қыпшақ атауы тарихи деректерде IX-XI ғасырларда Ертіс бойында ірге
көтерген Қимақ мемлекетімен байланыста айтылады. Араб, парсы тарихшылары
мен жиһанкездерінің шығармаларында қимақтардың батыс бетінде канаттаса өмір
сүрген тайпалардың ашулысы - қыпшақ тайпасы. Ал XI ғасырдың басынан ол бұл
аймақгы мекендеген түрік тектес жұрттарды ұйыстырушы үстем тайпа дәрежесіне
көтеріліп, ол құрған қауымдастық тайпа атымен Қыпшақ бірлестігі атала
бастады. Соған орай құрамыңдағы басқа елдер де тарихқа қьшшақтар деген
атпен кірді.
XI ғасырда деректер бойынша Ертістен Еділ мен Маңғыстауға, түстігінде
Таразға дейінгі аралықгы алып жатқан байтақ аймақ Қыпшақ бірлестігіне
катысты жерлер ретінде сипатталады. Қазақ жерінің "Дешті Қыпшақ " (Қыпшақ
даласы) ретінде толық түрде атала бастаған кезі де осы тұс. Сол XI ғасырдың
орта шамасында-ақ өз құрамына талай түркі текгес іжпаларды қосып алған
қыпшақгар Еділден өтіп, біртін-біртін өз қонысын Еуразия көшпелерінің атам
заманнан бергі тарихи өрісінің батыс шекарасы Карпат таулары мен Балқан
жоталарына дейін кеңейтті.
Қыпшақ бірлестігі ХШ ғасырда мейлінше күшейіп, маңайындағы жұрттарды
өзімен санасуға мәжбүр ететін іргелі елге айналды [9,39-40].
Қыпшақ тарихымен қатар қыпшақ тілінің зерттелуі де өз алдына сара жол.
Бүл жавда әйгілі ғалым, филолог, қоғам қайраткері хал Хаджиб ибн Әл-Хусейн
ибн Мухаммед түркі тілдерімен қатар қьшшақ тіліне қатты ден қойған.
Жалпы түркі тіддерінің ішінде көбірек зерттелгені және жиірек
қолданылғаны да қыпшақ тілі. Ә. Құрышжанұлы: Қыпшақ тілі жайында араб
тілінде кітап жазған авторлардың бәрі бірдей арабтар болған емес, олардың
ішіңде түркі халықгары мен қыпшақ тілдес оқымыстылар ат салысқаң(олардьщ
аты-жөнінде, лақаптарынца ат-түрки,ал-қыфчаки деген сияқгы ныспылар
қосылып жазылатын болған). Кейбір авторлар өз аттарын көрсетпей-ақ
(аноним), көзге түсе кететіндей көрнекгі еңбекгер жазған дей келе, сол
дәуірлерде (ХШ-XVI) халық үшін түрікше-арабша сөздікгер, қьшшақ тілі туралы
оқулықгар, анықтамалар, түсініктемелер жазылғанын айтады [4, 23]. Ғалым Х-
ХҮ ғасырарда Орта Азия аймағы мен оған шектес өлкелерді мекендеген түркі
тілдес халықгар мен тайпалардың тілін ескі қыпшақ тілі деп атай отырып, бұл
тілдегі еңбектердің әр түрлі нұсқалармен хатталғандығын жазады. Олар:
1. Готикалық көне жазумен жазылған еңбектер (ХШ-XIV ғ.)
2. Араб әрпімен жазылған еңбектер (XI-XVI ғ.)
3. Армян жазуымен берілген материалдар (XV-XVI ғ.)
4. Орыс алфавитімен жазылған дерекгер (ХІ-ХШ ғ.)
5. Шығыс Еуропа аймағыңдағы халықтардың тілінде сақгалып қалған және
сол елдердің өзіндік жазу үлгілерімен берілген қыпшақ сөздері мен сөз
орамдары [4].
Бірінші топқа жататын ескерткіштер латын тіліңде жазылған, оңда итальян
тілінің де бірлі жарым элементтері бар, екінші топқа жататын ескерткіштер
классикалық көне араб тілінде жазылған болса, үшінші топқа жататын
ескерткішгер тілінде армян тілі мен поляк тілінің элементері араласып
отырады, соңдай-ақ төртінші топтағы ескерткшігердің тобына қыпшақ тілінен
орыс тіліне ауысқан сөздер мен қыскаша қыпшақша (түрікше)-орысша түзілген
сөздікгер жатады. Ең соңғы топқа жататын материалдар көбіне-көп орыс,
украин, белорус, венгер, румын, чех, греқ грузин, молдова тілдеріңде
сақгапып қалған қыпшақ тілінің элементтері (адам аттары, жер-су, қала,
мекен-жай т.б. Мысалы: Куманов, Кумания, Половцев ) жатады. Қай топтағы
ескерікіш болса да олар - сол жергілікті халықгардың ішінен шыққан
авторлардың қолымен жазылған жазба деректер. Осы қыпшақ тілінде едеуір
жазба ескерткіштер сақталып қалғандығын және олардың қай ғасырларда,қандай
жазумен жеткендігі туралы жоғарыда айтып кеткен болатынбыз.Сол секілді
түркі жазба ескерткіштері екі түрлі тілде жазылған: жалпы түркі
жазушьіларына оргақ әдеби тілінде және қарапайым халыкгың ауызекі сөйлеу
тілінде. Бірінші топқа жататын көркем шығармаларды ішінара екі топқа бөлуге
болады: дәстүрлі-тарихи әдеби тілде жазылған еңбектер мен жергілікті халық
тілі негізінде жазылған Орта Азия мен Еділ бойларының ескерткіштері. Олар:
Рабғузидің "Қиса - ул -әнбиясі" Құтыбтың "Құсрау мен Шырыны",Рауанидің
"Мухаббатнамасы", Әлидің "Нахдж-ул-Фарадисі", С.Сарсшдың ,,Гулистан бит
туркиі", Хорезмидің "Тәржіма Шахнамасы", Ахмет Йүгникидің "һибату - л
-хақайыгы ", авторлары белгісіз "Қорқыт ama кітабы ", "Сираж -әл-кулуб",
"Огызнама", "Тефсир" т.б. шыгармалар. Қыпшақ тайпаларының ауызекі сөйлеу
тілінің материалдары негізіңде жазылғандар: "Дивани лұғат-ит-
түрк''(М.Қашқари), "Кодекс Куманикус", "Китаб әл-идрак ли-лисан әл
атрак"(Абу Хайан), "Аттуһфат аз-закия фи-л-лугат-ит түрккийа", т.б. Армян
қыпшақтарының тіліңде жазылған діни трактаттар мен грамматикалық
анықгамалар, армянша-қыпшақша сөздіктер, кеңсе қағаздары, тарихи жазбалар
осы топқа жатады. Бұлардың ішінде әр тілге (түрік, неміс, француз, венгр,
поляк) аударылып, басылып шыққандары да бар, әлі де болса жарық көрмей,
қолжазба күйіңде сақгалғаңдары да кездеседі (Санкт-Петербург, Москва, Киев,
Ереван, Вена, Париж, Краков, Варшава, Берлин, Сгамбул, Анкара, Венеция т.б.
кітапханаларда) Ескі қьппшқ жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі кыпшақ
тілінің негізінде жазылып, кейбіреулері оғыз тілінің әсеріне ұшыраған
(Мәмлүк мемлекетімен Орта Азия аймағында жазылған мұралар) немесе отыз
тілінің негізінде қыпшақ тілінің ықпалына түскен (Хорезм өлкесіңде жазылғн
мұалар). Қайсыбір жазбалар аталған тілдерге ортақ.Енді бір топ ескерткіштер
қарлұқ тілдермен астарлас.Қазақ ескерткіш тілі бірнеше диалектикалық
ерекшеліктерге бөлінуі де мүмкін олар әлі зерттеліп анықталмаған.Орта
ғсдағы қышпақ тайпаларының сөйлеу ііш мен әдеби тіл нұскасьш, олардың
тарихи тамырьш және қазақ тілінің жалпы халыктық ііл больш қалыптасу
тарихьш таныгуда ескі қьшішқ жазба ескфкіііггерінің маңызы зор [14, 114-
115].
Түркі тарихында елеулі орын алатын Орга ғасырда Қараханидгер дәуір
құрған мемлекепе жазба тілі қарқынды дамьщы. Күңцешкгі іс-қағаздар,
дипломатшшық күжатгармен қатар әдеби шығармалар да қыпшақ тілінде жазылған.
Сол "қьшшақ тілі" қазіргі уақыгга жойылған, оны өлі шщердің санатьша
жатқьвамьіз. Өлі тіл дегенмен жалғасы бүгінгі танда да жаңаша сипатга
салаланып "қазіргі қыпшақ тіддері" аталып жүр. Бұлар тірі іідцер, атақгы
түрколопар, соның ішшде НА. Баскаков іірі кыпшақ тілдерін үш топқа жікгеп
көрсегеді:
а) бүлғар-кътшақтігщері: татар,башқұрттіддері
б) половец-қьпшіақтіпдфі: карайым, қарашай-балқар, қүмық, кырым-
тшартіддері в)нотай-қыпшақтілдфі: ноғай, қазақ, қаракалпақтщдері
Көгоеген ғалымдардың ішарлершің ішіңце осы НА.Баскаковтың пікірі
мақұлданған, себебін 'Түркі тілдері хресгоматиялық оқулығыңда" бьшай деп
берген: "Кеңес іілшілері де туркі іідцерін генеалогаялық жақіан
тогггасіыру, оның ғылыми принципгерін анықгау мәсеяеперіне кейінгі кездерде
ерекше көңіл бөліп келеді. Олардығ ішінде түркі тіддерш жан-жақіы зерттеп,
әрі грамматикалық, әрі фонетикалык ерекшелікгерш анықгай огырьш, толық
классификация жасаған ғалымдардьщ бірі -НА.Баскаков[15,Ш].
НАБаскаковтан кейін де түркі тідцері класификациясы туралы пікір айгқан
ғальщдар бодды, бірақ НА.Баскаковтъщ класификациясьша ешкім де айгарлықтай
жаңалық енгізе қойған жоқ.
Қазіргі қыпшақ тіддері өсу-даму барысында барынша кемелдене түскен.
Лексика-грамматикалык; фонешкалық және сишаксисгік құрыпымдары жағынан
жеіілген не өзгеріске түскен, өзінің ішгей даму заңдылығымен келбегі мен
кейпі, яғни грамматикалық түзіліммен айтьшуы, дыбысгалу ерекшегакгері аз да
болса өзгеріске үшыраған. Бір сезбен айщанда қазіргі қыпшақ тідцері - өз
заманының талабына сай өзгеріп қалыгтгасқан ескі -қьщшақтілшің
і5андрғантүрі,соның матфиаддьіқкөршісідеугеболадьі.
Бүгінгі тавда түркі халықгарының Кыпшақ тобьшдағы халықгар, яши
қыпшақгар әлемшңтүкпір-түкіііршде өз тідцік
тұлғаі^ьшс^қішіөмірсүруде.ХХғасьірд ьщсоңьіңда
Жалпы тія бішмі саласьщдағы көптеген лингвисшкапық түсінікгер бойынша
сөз табы туралы ұғым өзінің де шығу төркінін көне антикалық дәуірден
бастайды.
Сөз табы турасыңдағы алғашқы түсінікгер біздің дд ІҮ ғасырлар шамасыңда
есім сөздер мен еіісгікгерге қатысгы қалыгггасқан деген ғалымдар ггікір
айтып жүр. Yıizt ойшыдцары Яска, Вараруга, Катаанна, Патанджалилер ііддегі
сөздерді төрт сөз табына ажыратгы: есім, егісгік, сөз аддьша қойьшатъш
көмекші сөздер және демеулікгер [18,12].
Жалпы үсгеулердің дамуында көне түркі, орта ғасыр, қазіргі түркі
тідцеріне тәв негізгі ортақгық - сепгіктерге және егісіікгің көсемше
формаларьша тән формалар аркылы көнеленіп үсгеуге айналуы.
Үсгеулердің сөз табы реііңце қалыгггасуынан калпы сөз таптарьшың
бірден пайда болмай, тіддік тарихи даму барысыңда біргіндеп лсасалғандығьш
байқаймьв. Үстеулердің сөздік қүрамы, грамматикалық қүрылымы ііддің
ғасырлар бойыңдағы тарихи даіму барысыңда әр түрлі өзгерістерге үшырап
отырған.
Тілдегі әрбір сөздің белгілі мағынасы, оған лайықіы атауы болады. Сөз
затгы немесе құбыпысты атайды, ұғымды біддіреді де оңда белгілі бір мағына
болады. Ал сөздің бір нәртеніа]ньікдауьіүцііндьібыст^)дьі ң тіркесінен
түруышарт.
Ғасырлар бойы тарихи даму барысында тілдің сөздік кұрамы мен
грамматикалык қ^рылысы өзгеріссіз қалмайгыны, сөздердің ірамматикалық,
лексикалык табигәгыңда сан мың өзгеріс болатыны мәлім. Оларды қоддану
аясына, агқаратын кьвмеііне карай топгастырамьв. Мысалы, затгың атын
біддіреіін сөз зат есім, сол запъщ сыньш сапасьш білдірегін сөз сьш есім,
олардың жалпы санын біпдіреіін сөз сан есім, ал запъщ іс-қимылын бідціретін
сөз егісіік болса, үсгеу егісіікіің сынық алуан түрлі белгілерін біддіреді.
Сөз таптары - сөздердің лексика-грамматикалық топгары. Олар бір-бірінен
жалпы кагегориялық мағынасы мен белгілеріне қарай ажыратылады. Сөздер сөз
табы регіңдс қаралғавда, алдымен біддірегін мағьшалары, этни затгық мағына,
атрибугивгік мағына, процессуаддық мағьша, түбірдегі мағына негізге
алынады. Бүл мағыналарды жалпы кагегориялық мағына дейміз, ол сөз таптарьш
бір-бірінен ажыратьш берегін басты белгі брльштабылады.
Зертіеушілер үңді европа тілдерінде зат есімдер мен есімдіктердің
септік жалғаул: түрперінің сөйлемде пысықгауыш қьвмегіңде жұмсалуы
барысыңда олардан үстеулердің жасалгаңдығын айгады. Ал қазір тілімізде
қолданыльш жүрген бірге, зорга, жогары, ілгері үстеулері де ескіде басқа
сөз табьша жатқан, кейіннен қодданылуына, сөйлемдегі қызмегіне қарай
пысықгауыипық функцияға түрақгаған. Кейіннен мағынасыньщ ауысуына, бастапқы
мағьшасының жалпылануына, дерексізденуіне байланысгы үсгеу сөз табының
ерекшеггікгерін бойына сіңіріп сол жүйеге ауысқан.
Үстеу сөз табының басқа сөз таптарынан, сешік жалғаулары арқылы,
көмекпгі сөздер арқылы, көсемше көмегімен жасагшъш ерекше сөз табы
екендігі, сол себепті де опардың тарихи даму жодын анықгауда, тарихи
өзгерістерін нақіылауда қиыңдықіардьщ кездесіп огыратыны ғшіымдардьщ
мьшадай сөздерімен дәлелдене түседі: "В каждом язьже наречия предсгавляюг
собой наиболее неоднородную и вместе с тем наибопее подвижную и юменчивую
часіъ речи.
В разряд наречий часто попадаюг формы вышедших из системы падежей,
парные сяова, формы прилагатеяьных, сх^бңрагельные числигельные,
деепричасшя, слова, изолированные в лексическом и морфологаческом
ошошениях.
Усгановигь какое-либо древнее сосгояние этой пестрой смеси и опредедагь
пуга ее ислюрическогоюменешинепредставляетс явозмолшьім'' [19,302].
Түркі тіл біліміңце ең бір күрделі де даулы сөз ташарының бірі - үстеу
сөздер. ПММешоранскийдің болжамы бойынша, түркі тіддеріңдегі үсгеулердің
зерпелуі ту^алы алоғшиқы деректерді ХШ-ХІҮ ғасырлар аралығыңца жазылған
Джамал-ад-Дин ибн Мукананың "Хилат ул-инсан вахалибат ул-лисан" деген
ен^егінен кездесгіруге боладыі Ал орыс ғалымдарының түркі тіддерш тарихи-
салысгырмалы әдіспен зерггеуі ХҮШ ғасьфда лшылған "Сравнительные словари
всех языков и наречий, собранные деснщею Всевысочающей особы" (1733-1787)
деген сөздікген басталады [20,441].
Үсгеу сөз табьш алғаш түркі тілдеріңде зерггеудің белгісі әрбір
жекеленген тіддфдегі жарық көре басгаған грамматикамен байланысгы. Мысалы:
ИГиганов Трамматика тшарского языка" (1801), МА. Казембек "Обшая граммашва
турецко-татарского языка" (1846 ), "Алтай тідцері rpaMMaraKacbf' (1869),
ПММепиоранский Жраткая грамматика казак-киргахкого язша" (1894-1897).
Бүл енбектердеү стеу сөздің ерекшеліктері, айырым-бегілері, үстеуге тән
анықгамалар мен тұжырымдар қасалып, ғалымдар тарапынан жүйеленген.
Өптен ғасырдың 50-шы ғасырынан бастап тіл бішш саласыңда үсгеуге
қагысты ғылыми монографиялар, дипломдар жазылды. Үстеудің теориялық
анықгамасы түрколог- ғалымдар жан-жақгы тадцап, ғылыми түжырым жасады,
түркі ііддеріне ортақшгегін айқыңцады. Сол мақсапа жарық көрген еңбекгер:
АЫсқақов "Қазіргі қазақ тілітдаі үсіеулер" (1950), С.Ф.Фузайпов "Наречия в
современнем узбекском язьже" (1953),
ХГафурова "Наречия в современном туркменском язьже" (1959),
С.А.Давлегов "Наречия в современном киргихком язьже" (1956), АШукюров
"Наречия в азербайджанском язике"
АГГулиев "Наречия в тюркских язьжах юго-заподңого группы" (1983),
Бүл ғалымдар үсгеулердщ пайда болуы, дамуы және сөз табы ретінде жеке
ерекшелігін, өзге сөз тапгарымен ара қатынасын т.б. зертттеген. Белгілі
ғалым, профессор ВМНасршов үстеулер Ү-ҮШ ғасырларда дербес сөз табы регіңце
қалыптаса қоймағаңдығьш, әлі де даму үсгіңде екеңдігін ащъш өікен [21,15].
Енисей ескерпсіпггері іілщде үстеу сөздердің өте сирек кездесегіңдігін,
кейбірінің паңда больш үлгермегеңдігін ИАБатманов, З.БАрагачиқ Г.Ф.Бабупжин
тәрізді ғалымдар айтқан. Зерггеушілф орхон-енисей жазбаларының тілін
зертгеуде оның барльж лексика-іраммапжасьш қаміуды мақсат қояды. Соңдьжтан
ескерікіште аз кездесегін үсгеу сияқгы сөз тздпарын жан-кақгы таддау
жасауга мүмкіңдік болмай қалады. Түрколопарға әлі де болса жұмбақ сырлары
көп, аз зергшпген ескі түркі ескергкшігершің тілі түрмак, кейбір қазіргі
түркі тіддерінщ ішіңде үстеу жайыңца кешегі ісүнге дейін екі түрлі пікір
болғаньш білеміз [22,181-182].
Үсгеу сөз табының табиғатына байланысгы АН^Кононовтың піюрінше үстеулер
қимыдцьщ алуан түрлі беягшерін білдіреді, негізгі морфологаяч^иғпаксисгік
белгісі -т^ ал басгы лексика-морфологаяльж дэекшеяігі турленуші сөздерді
барпығымен қаіъшасқатүсуібольшесегтгеяінеді.
Үстеу сөз табының "^үрленбеуінің басяы себебі - бір кездерде аталмыш
сөздер үстеулер қагарьша өіу барысывда түряенуші формалармен бір per
процеске іүсуіңце. Сөз ташарыньщ заңдьшьнъша сай грамматикальж байланысқа
түскен сөз бен қосымша туыңцы түлға регіңце танылып, морфологая-
семангикальж тәсіддің нәтижесіңде үстеулік машнада әбден қалыгтгасқан"
[23,10].
Салыстыра, сатьшай зерггей келе көне түркі дәуірівде үстеу сөз әлі де
толық қалыпгаспағандығы, орга түркі дәуірівде үсгеудің жеке сөз табы
ретівде кдлыптасьш, біршама лексика-семанпжальщ, ірамматикалық белгілерге
ие бола бастағаңцығы айқывдалады. Зертгеу нәгижеперінен белгілі сөйлем
мүшелері ретівде сөздердің пысықгауышгыққьвмегке ие болып, нәгижесіңце
үсгеудің қагаыпгаскдныбайқалады.
Түркі тіліңде үсгеу сөз табы - іс-әрекетгің күй-жайьш, сапасьш және
түрлі белгілерін білдіреді. Ол затгың қимылы мен сынын тек егісііктер мен
сын есімдер аркьілы біддіре алады.
Түркі тіддеріңде үстеулерді қүрамына, қүрылысына, жасалу жолына қарай
тубір үстеулер, туынды үсгеулер, адвербиалданған немесе морфологиялық
түрғьщан көнеленген үстеулер, соп сияқгы семантикалық мағъшаларының
өзгеруінен жасалған үстеулер деп бөлу бар. Оларды семангакасы мен мағыналық
топтарына қарай люлшерлік, к^ліыл-сын, мезгіл, мекен, себеп-салдар, макрат,
топтау, кушейтпелі устеулер регінде кэрасгырамыз.
Бүл жүмысга мақсатымыз түркі жазба тіліңдегі үстеулердің табиғатын ашу
болғаңцықган, үсгеулердің негізгі белгілерін, ерекшешкгерін, қасиетгерін
зерггегенде оаың екі жақіы функциясын есген шығармаған дүрыс. Үсгеуді сын
есімнен ажыратып түратьш негізгі белгілері - үсгеу зат сапасьш емес,
белгілі іс-әрекетгің орывдалу сапасьш білдіреді және сөйлемде пысықгауыш
болады. Ал енді үсгеудің негізгі морфологиялық ерекшелігі -фнайы сөз
жасаушы формаларыньщ бар болуы, сювдай-ақ түрлеңдіруші сөздер мен сөз
ташарының бәрімен де сөзжасамдық катынаска түсуі болса, үсгеудің
сингаксисгік белгісі -сйлем мүшесі репгіңце пысықгауыш қьвмет аткаруы және
сингаксисіік байланыс форіугасы белгілі бір сөз табымен тіркесу кабілегі.
Сөйлемде кандай сөз табымен көбірек байланысқатүсіптұрғанына карай үстеудің
сингаксисгік касиегін аныкгайаламьв.
Түркі тіліңде үсгеу сөзжасамы әр дәуірге тән өзіңдік белгісімен даму,
калыпгасуындағы арнайы зандылықгарьмен көне заманнан, яғни ежелгі Орхон
ескерііппері, Талас ескерікіііггері, одан беріде ескі қыишақ жазба
ескергкіштерінен (М. Қашкари, Ж.Баласағұн, Хорезми-, Қүгыб ) белгілі. Түри
тіпдершдегі үстеу сөздердің касалуьндағы ерекшелігі.
1. Yerey - сөздік қүрамын басқа сөз тапгарьшан әр түрлі сөзжасам
тәсіддері арқылы ұдайы толықгырьш огырагьш сөз табы;
2. Түркі тідцеріңцеіі үстеу сөздер белгілерін жинақгап: синтетикалық
(морфолигаялық), анапогшкалық (синтаксисіік), конверсиялық (лексика-
семаншкалык) тәсідцері арқылы жасалады;
3. Барлық түркі іідцеріңце үсгеу өз қатарын сөзжасамдық жүрнақгар,
көлемдік сешік және тәуелдік жаоғауыньщ 3-жақ қосымшалары, көсемше формалы
егіспіктер мен басқа сөз тжггарының адвербиалдануы арқылы толықгырып
слырады;
4. Конверсиялық тәсіл түркі тіл білімшце әр түрлі атаулармен беріліп,
ғалымдар арасывда талас туғызып сяырғанына қарамасган, үстеу сөзжасамыньщ
бірден-бір тәсілі ретінде карасгырыпады [20,445-446].
Жұмысымыздың басгы нысанасы түркі жазба тілшдегі үстеулер турасында
болғаңдықган, алдьмен түркі тідцершдец оның ішівде сол ескі қыпшақ тілінің
бүгінгі жалгасы, яғни қазіргі казақ тілдеріндегі үсгеулерге тоқталайық.
АЫсқақов үсгеу сөз табьш зертгеп жан-жақгы ғылыми түрде сипатгап, оньщ
негізп мәселелерін анықгаған. АЫскақов 1950 жыпы жарық көрген
монографиясында төмендегідей мәселеперді қарастырды:
1. Түркітіддеріңдеүсгеузерггеутарихьша н;
2. К^фгіісазақтілшдегіүсгеумәселесі;
3. Үсгеудіңмағьшасы;
4. Үсгеуморфологиясы;
5. Үсгеусингаксисі.
Монографияньщ 2-тарауывда үсгеу сөз табының теориялық ғылыми
сипатгамасы жасалған. Осы үлкен мәселені ғалым 5 кіші мәселелер төңірегінде
дәлелдеп шыққан. Атап айтқанда: 1) Казақ тіліңце үсгеу сөз табы түряғысьшан
(Наречие как часгь речи в казакском языке); 2) Сын есім - үстеу мәселесі
(Вопрос o прилагагельных - наречиях); 3) Ауыспаш i кягегориялар туралы (О
переходных категориях); 4) Көмекші есімдер туралы (О сяужебных именах); 5)
Кіріккен формалар қүрамындағы кейбір тірі қосымшалар турйты (О некогорых
живых аффиксах, употребляюііщся в сосгаве окаменелық форм).
Үсгеудің сөз табы ретінде баска сөз таптары қалыптаскан.АЫсқақовгың осы
ғылыми еңбегіне дейін бірсыпыра оқулықгарда пысықгауыш сын есімдер үстеуге
қосыльш келген. Ғалымдар арасыңда бүл мәселе ұзақ уақыт талас туғызып
келген болатъш. АЫсқақов осы үзаққа созыпған (1914-1947) даулы мәселені
монографияның 2- тарауыңца шешкен [29,142]. Кейінгі кезеңдердегі қазақ
шгіңцегі үстеу сөз табыньщ даму тарихын зерггеп жүрген БАТансықбаева осы
ғалымььщ үсгеу мәселесін зерггеудегі жаңалықгары мен орнын айіу барысьшда
былай дейді : "Мүңца ғалым сөз табы мен сөйлем мүшесі бір мәсеяе емес деп,
бір сөз табыньщ мүшесі әр түрлі сөйлем мүшесі бола алады, бірақ әр түрлі
сөз табына жатпайды деген пікірді үстанып, пысықгауыш қьвмегіңдегі сьш
есімдер сөз табы жағьшан тек сьш есім больш танылуы керек деп ғылымдағы
үлкен дауды дүрыс шешгі"[30,116].
А. Ысқақов осы тарауда сөз қатып қалған мәсепе емес, ол тілдік даму
барысында әр түрш эгашы басьшан откізеді, үстеулерде осындай даму, өзгеру
сатыларынан өтіп қалыгггасқан сөз екеңдііш дәлелдейді.
Монографиядағальмтағъідаульімәселет шешкен. Ол СЖиенбаев, С ІСеңесбаев,
ЕСауранбаев, ЕБегалиев окульпсгарыңда көмекші есімдерді үстеуге қате
қосқаңцығьш дәлелдей кепе, іідде көмекші есімдер тура түлғасында және
тәуецці түлғада қолданалаіъшьш айгьш, олардың тура түлғасында жатыс, шығыс
сегггікгерде гана толық лексржалық мағьшаны білдіріп, үсгеу болады. Ал
тәуелді формада олардың лексикагьіқ мжьшасы болмайгыньш ашъш оларды үсгеуге
қоспайды. Ғалымның бүл пікірі де расгалып, ғылымнан орьш адды [30,117].
Қазіргі қазақ тішңдегі үсгеулер - қимыддың, іс-әрекепің әр түрлі
белгісін, жүзеге асу амал-тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін
біддіреіін және грамматикалық түлғалармен түрленбешін сөздер. Бүл туралы
АЫскақов қосымшалардың түбірге кірігу мәселесі бойынша сөз түрлендіруші
қосымшаның өз қьвмеіінен алшактап, түрленбейгін сөз табьша айналғашйн
дәгіеядей кёле: "Наречиб в современном казахском языке Являку^я, во-первых,
лексически вьщеленная определенная іруппа слов, кагорая выражает не
названия их пргонаков или свойств, не названия их состояния, a таюке
различные прюнаки, прюнаков предметов; вовторых слова, шгорые
морфологачески-синтаксически вьшолняют функцию различных обсгоятельсгв
(времени, месга,цели, причины, качесгва, Мфы или количества и тд.) в
предпожении " [29,50].
Үстеулерді мағъшасьша карай жікгеу АБайгұрсынұлы еңбектерінен бастау
алады. Ол үстеулерді бес топқа бөліп көрсетеді:
1. нықтыулық үстеулер (ең жақсы, тым шабан, өте тығьв)
2. сындылық үсгеу (жақсы оқиды, адамша сөйлейді, екі-екіден бөлді,
еңіреп жылады)
3. өлшеулік үстеу (түске шейін үйықгады, тойғашш жеді, сонша әдемі) 4
мезгілдік үстеу (күн сайық бүгіқ ертең, алдыщы күн)
5. мекендік үстеу (тысга жагыр, қалаға барды, мүнда келді) [27].
Ал АЪІскақов өзінің еңбегіңде үстеулерді мағьшасьша қарай сегіз топқа
бөледі. Олар: мезгіл үстеулер, мекен үсгеулер, мөлшер үстеулер, сьш- қимьш
я бейне үстеулер, себеп-салдар үстеулер, мақсат үстеулер, топгау (я бөлу)
үсгеулер [31, 340-342]. Ғалым зертшлуіңце үсгеу лсан-жақгы қарасгырылған:
1) үстеудің морфологиялық құрылымы;
2) зат есім және сьш есімге байланысгы үсгеулер;
3) сан есімге қатысгы үстеулер;
4) есімдіккеқаіъісгьіүстеулер;
5) егісіік негізді туыңцы сөздерге қатысгы үсгеулф;
6) түркі үстеулері;
7) үстеудіңсалысгырмалыіііырайы;
8) кеМрүстеулфдщерекшелігі;
9) қазақ тілінде қолданылмайтын үстеулер;
10) еліктеуеуші сөздерден шыққан үстеулер деген пікірлерге жеке-жеке
тоқгалып, үстеудің жасалуына барлық сөз таптарының кщысқаны туралы айткан.
Мәселен, "Үсгеудің сингаксисі" деп аталатын тарауда үстеудің сөйлем
мүшесі қызметін атқаратыны, сөйлемде кай сөз табыньщ сөздерімен тіркесе
алатыны, үстеудің сөйлемдегі орньш анықгалған: Биыл Абай он ушке толган еді
(ӘуезовА Кеіші баспай, іщері бас (Шәкәрім). Болады осындай қыз ііекен-сащ..
Ақыл, қсшрап, эісуректі бірдей уста (Абай).
Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдьң сипатын білдіретін кейбір есім
сөздер мен еггісгікгің көсемше тұлғалары да бар, бірақ олар үсгеу орньша
қодданылғанымен, дани қимылдың, іс-әрекетгің әр турлі белгісін, мекенін
амальш, мезгілін т.б. білдіргенімен сөз табы жағьшан үсгеу больп таныпмайды
[32].
Қазіргі қазақ тіліңдегі үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықгауыш
қызмеіте жұмсалады. Кейбір үстеулер морфологияиық өзгеріске түсіп,
субсгантивгенеді, яғни көпттеледі, септеледі, тәуелденеді.
Қазіргі қазақ тіліңдегі үстеулер қүұрамы жағынан түбір үсгеулер, туынды
үстеулер және күрделі үстеулер больп бөлінеді.
Бұл жерде айта кетейн нәрсе ары, бері, кері көне түркі тілінде
морфемаларға бөлшектеніп, -ры, -рі, -ру бағынық барыс септіктің
функцияларында жұмсалады.
Туынды түбір үстеумр болса басқа сөз таптарьнан сөзжасам жалғануы
арқылы, кейбір сепік жалғауларының көнеленуі, түбірге сіңіп кетуі арқылы
жасалады да, күрделі түбір үстеулер бірнеше түбірдің бірігуі, қосарлану,
тіркесуі, тұрақтануы арқылы жасапады. Мысалы, еюталай, ертеңді - кеш, күні
бойы.
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулердің сөзжасам саласыңца синтетикалық
тәсілдер арқылы жасалуы әр түрлі больш келеді. Өйгкені бұл сөз табының
қалыптасуына түрліше жұрнақтар қатысады, түбірден ажырату да қиынга соғып
жатады. Мәселен, септік жалғаулы үстеу сөздер сөздерге қарағаңца, түбір
және қосымшаға ажыратыльш тұрмағанымен, сол қалпыңда үстеулердің өзіндік
табиғатын танытып тұрады (зфға, кенетген, бірден, демде, т.б
Осы сөзжасам тәсілдері арқылы жасалып, қазіргі таңда әбден қалыптасып
тұрақталған үстеулердің мынадай семантикалық топгары бар:
1. Мезгіл үстеулері
Қазіргі казақ тіліндегі мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің орыңцалу
уақыіын, мезгілін бідціріп, кашан? кашаннан? деген сүрақіарга жауап береді.
Олар: бүгін, биът, ңазір, алажаздай, енді, еріпең, тацертең, кешке, куидіз,
қьюпыгуні, әуел-басгпа, щашй, жаздай, кеш,аліт.б.
2. Мекенүсгеулері
Қазіргі казақ ііліңдегі мекен үстеулфі қимыл, іс-әрекетгің орындалу
мекенін, орнық бағъпын білдіріп, қайда? қайдан? деген сүрақгарға жауап
береді. Мекен үстеулфгс : лсогары, төліен, әрі, бері, аргща, алга, мұнда,
жол-жөнекей, алды-арты т.б. жатады.
3. Мөлшер үстеулері
Қазіргі қазақ тілщцеіі мөлшф үсгеулері қимыл, іс-әрекепің немесе сьшның
көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын бідщріп, канша? қаншалық?
қаншама? кэншалап? деген сүрақгарта жауап берещ.. Мөлшер үстеулеріне
төмевдегі сөздер жатады: сокша, ліунша, осыншама, бірен-саран, согурлылі,
анагурлъш, бірталай, онша, едеуір, біраз т.б. v
4. Сьш-қимыл үстеулері
Қазіргі қазақ тіліндегі сын-қимыл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалу
амал-тәсілін, сының, бейнесін білдіріп, калай? калайша? қайтіп? кімше?
деген сұрақгарга жауап береді.
Олар: тез, зъш-зия, эісападан-жалгыз, астыртын, крлма-крл, өзгеше,
көйлекшең, эісайымен, бостан-бос, біржош, ретімен, өзінше, эісасырын, етн-
ертн, дереу, тікелей, үнеш, лезде, ақырын, шащасынан, бірден, бетпе-бет
т.б.
5. Мақсат үстеулері
Қазіргі казақ тшңдегі мақсат үсгеулері қимыл, іс-әрекетгің болу
мақсагын біддіріп, не мақсатпен? Деген сұрактарға жауп береді Олар әдем.
6. Күшейтпелі үстеулері
Қазіргі казақ тілшдеіі күшейгаеяі үсгеулері запың сындық қасиеіін және
қимыл, іс-әрекепің белгі, сапасын, мөлшер, көлемін күшейтіп не солғыңдатьш
көрсету үшін қолданылады. Күшейікіш үстеулерге мыналар жагады: ең, тым,
орасан, өрен, нагыз, аса, өте, өңкей, керемет, әбден, мулде, кілең, dan
7. Себеп-сацдар үсгеулері
Қазіргі кэзақ тілщцегі себеп-саддф үсгеулері қимыл, іс-әрекеггің болу,
болмау себебін біддірш, не себепген? неге? деген сүрақтарға жауап береді.
Олар: сшалсвздан, текке, лажсыздан, щрбосқа, бекерге, жоща, гиарасыздтт.б.
8. Топтау үстеулері
Қрзіргі қазақ тілщдегі топтау үсгеулфі қимыл, іс-әрекепің жасалуының
тогтык сипатьш біддіріп, нешеден? кэнішдан? деген сүрақгарга жауап береді.
Топтау үстеулері: біреулеп, екеулеп, көптеп, крс-крашт, топ-тобъіліен,он-
оннан,бір-бірлегіт.б.
П тарау. Yeтey сөздердің даму ерекшеліктері
2.1 Мезгіл үстеулернің дамуы
"Әрбір тілді зертегеңде оған әрқашан да өлшеммен, белгілі грамматикалық
хемамен қарау керек'' - дейді атақгы башқұрт шгін зергтеуші ғалым
Н.КДмитриев. [36,11 ] Бір ііпде сөйяеушілер басқа тіддермен қарьм-қатьшаскд
түспей қоймайды- Ол көпшілік ақьпта тіддердің генешкалық байланысына да
қарамайды. Демек бір тідді зертгеу арқылы ек сол тілде сөйлейтін халықгың
тішн, тарихьш білу өте қиын. Әрбір тш ұлтгық тіл болып алыпгасқашпа біршама
ру-тайпалармен катынаска түседі. Ол байланысгар тідде өз іздерін алдырмай
қоймайды- Оны сол халықгың басынан кешірген тарихынан іздеу керек. Демек ір
тідді басқа да генешкалық байланысы бар тіддермен салысгырьш зерггеу керек.
Соңда ша әрбір іілдің фонегикада, лексикада, грамматикада болған
өзгерістерін анықгау мүмкін. үркітану ғьшымы салыстырмалы-тарихи әдісгі
ергеден-ақ қодданған [37,17]. Сондықган ;кі қыпшақ тіпінің үсгеулерін
сұрышағанда, оларды арьща Алтай тіддері, беріде көне түркі ш және жаңа
түркі іілімен, соңдай-ақ бүгінгі қыпшақ -гіддерінің, оньщ ішіңде қазіргі
казақ оонің үстеу сөз табьша сүйене отырьш қарадық.
Жүсіп Баласағүнньщ "Құгты Бішк" шығармасында кездесегін мезгіл
үсгеулер: Aşnu-бүрын (5993) Bu tüş ilmi bilgü kerek aşnu ked Түс ілімін аса
жақсы білген жөн,
yöre bilse ötrü idi saknu ked Сонсоң бәрін жорып, сезіп жүрген жөн
[41,539].
083 Sangaemdiavrapyorureıdiöz Менөзіңнщшгекпдңбопкүрушіем,
Manga titgü teg sen adın boldı söz Сауығасың қиналғанмен бүгін сен
[42].
Махмүд Қашқарңдің "Түрік сөздігі" атгы шығармасыңда кездесегін мезгіл
үсгеулер санаулы гана: ахшам, ашам (ақшам), erte (ерте), өң (бұрьш,
аддымен), ілк (әуелі, аддымен), Kyz (кұз), емді (еңді) үстеулері кездеседі.
[43]
"Кипгаб ат-тухфа..." ("Түрік тілі туралы жазылған ерекше жазылған
сыйлык") ескерткшгі тішңце:
асра кун "алдыщы күн" (465), ахшам "кешке" (72а11), байак "каңа ғана"
(19а12), быптыр "быягыр" (3469), качқца "кешке"(72б11), кашалайьш
"Түңде"(75а6-7), кундуз "күвдіз" (3564), кундузлайин "күңціз" (7266),
кушлук "түс aya (72610), назани 'бүдан былай" (90а1), тавда "таңертең"
(72611), туна "кеше (465), тушіа '^іүвде" (7262), ханаз "әлі (8968),
шимди"қазір,еңді" (8267) [44].
"Көне туркі сөздігінен" СЦС) [45]: ürdinberi-издавна, ійгкес-давно
jûlar ajlar ertgali ür kec bolü'- давно прошли годы и месяцы [Hüen 25].
Bukün-сегодня
Bu kün baryîl - иди сегодня [МК1340]. Burun-раньше
Burun îdyum endi qamux ecgülüg - прежде я должен бьш огсраншъ всжое
блогополучие [QBK4813]. \ . '
Дхіг-вконцеконцов \
Özür) ölgü а^тг bu aûrj qalrr - сам у\фешь в конце кощов, но осганется
твое имя [QBK
's * ' ."1-,
26511]. \ * " '* tv
Turu, öldi atfir bu kückaj acın - этЬт тиран в коще концов умер от
голода [QBK1054].
Bata—тотчас —.,
Elig aidi' evkâ kidüıdi bata - взял за руку и тотчас ввел в дом
[QBK1912].
Haısız-никогда
Bu kitabdih aqsiraq hârgiz eısa tasnif qilmadii - лучше этой книга
никго нжогда не сочиняга
[QBK21J. !
Bir kim - однажды
Jetar basq abir kim bu til bosluyî- сіанет бедой однажды это
пусгосяовие [Юг 0136].
Tün kün - день и ночь
•
Tün kün seni umunijp sana amranmaqi ölür men - ночья и днем надеясь на
тебя, иза-за любви к
тебе я умру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz