Тұрмағамбет – Сыр өңіріндегі қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырушы
титулка
МАЗМҰНЫ
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Негізгі бөлім
2.1.Тұрмағамбет – Сыр өңіріндегі қазақтың жазба әдебиетін
қалыптастырушы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2.Тұрмағамбет – қазақ әдебиетінің классик
ақыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
2.2.1. Назым сөздің шебері – Тұрмағамбет
а) Өлеңмен өрілген
өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
(Лирикалық-дидактикалық өлеңдері)
ә) Ширатқан шым жібектен өлең –
жырын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 30
(Өлең – жырларындағы көркемдік айшықтар)
б) Шайырдың асқақ
үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 39
(Толғауларындағы көрініс)
2.2.2.Шешен тілді, асқақ рухты ақын
а) Сатира
сардары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
ә)Түрме
жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 49
2.2.3Тұрмағамбет және парсы әдебеті
а) Шайыр жырлаған
Шаһнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4
ә) Шаһнама қазақ
топырағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4
б) Шаһнаматанушы
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..69
3.Қорытынды
3.1. Тұрмағамбет мұралары ХХІ ғасыр
билігінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .77
Қосымша
КІРІСПЕ
Жұмыстың мақсаты: Тұрмағамбет Ізтілеуұлының өмірі мен шығармашылық
әлемімен таныстыру. Шығармашылығындағы көркемдік ерекшеліктеріне тоқталу,
тақырыптық – идеялық мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі: Сыр саңлағы Тұрмағамбетті тану, киелі Қорқыт баба
өңірінен шығып, зерделігіменен Көкелташ, Мир-Араб секілді ірі діни, ғылыми
орталықтардан білім алып, әйгілі Шаһнаманы қазақшаға тәржімалаған
Т.Ізтілеуұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеу – бұл жұмыстың негізгі
өзектілігінің бірі.
Қазақ халқының бұрын-соңды тарихи әлеуметтік, әдеби-мәдени кеңістігінде
Сыр өңірінің алар орны ерекше. Ежелгі Сақ, Қаңлы, Түркі-сір, Оғыз-Қыпшақ
дәуірлерінде жасалған тарихи-мәдени мұраларымызды айтпағанда, бергі Қазақ
хандығы тұсынан жеткен құндылықтарымызға Сыр бойын жайлаған
этнобірлестіктердің қосқан үлесі қомақты. Сыр өзенінің жағалауы – қазақ
тарихының маңызды, һәм ажырамас бөлігі. Осынау ұлы өлкеде Жібек жолының
сан ғасырлық ізі сайрап жатыр. Бұл Дешті-Қыпшақ, Мәруанаһр, Хорезм
өркениетінің түйіскен жері, пост-түркілік қазақтың Орталық, Оңтүстік және
Батыс өңірлерінің мәдениетін байланыстыратын Әму-Сыр-Арқа әдеби-транзиттік
аймағы.
Қазақ бодандық қамытын киген соңғы екі ғасырда Сыр өңіріндегі жасаған
төлтума мәдениет өкілдері ұлт өнеріне өлшеусіз үлес қосты. Алайда, ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген жазбагер шайырлар
арасында төл қолжазбалары толық сақталған талант иелері сирек. Жад арқылы
ауызша таралу қасиетіне ие халық ауыз әдебиеті үрдісі мен жазба поэзияның
қалыптасу шекарасында тұрған аралық дәстүр өкілдерінің шығармашылығында
шешімін таппаған мәселелер жетерлік. Соның бірі – Сыр сүлейі Тұрмағамбет
Ізтілеуұлы.
Тұрмағамбет Ізтілеуұлы 1882 жылы Түркістан өлкесіне қарасты Сырдария
облысының Қазалы уезінде, сол уездегі Қуаңдария болысының 2-аулында,
Ақтайлақ-кезең атанған мекенде дүниеге келді (қазіргі Қызылорда облысы,
Қармақшы ауданы, Тұрмағамбет ауылы). Тұрмағамбет ақынның балалық шағы
Сырдария өзені бойында, оның жағасындағы су жолы, керуен жолы, әрі осы
өңірдің әкімгершілік орталығы – Ақмешіт, Қармақшы, Қазалы қалаларында
өтеді. Жасы он алтыға шыққанында әкесі дүние салады [4].
Ел арасының қария сөзіне құлақ түрер болсақ, Тұрмағамбеттің әкесі
Ізтілеу деген кісі бұрындары жазылып, жалпақ жұртқа танылып келгеніндей
тым өрескел сіңірі шыққан жалшы болмағанға ұқсайды. Ақынның шыққан тегі
мен өмірбаянын таптық тұрғыдан қарастырып, иіп әкеліп жалшылықтың тертесіне
жегіп, кедейліктің қамытын кигізіп отыратын көнерген көзқарастың кезінде
Тұрмағамбет міндетті түрде жалшының баласы болып танылуға тиіс болғаны рас.
Сыр бойы, Қармақшы өңірін жайлаған Кіші жүз әлем, шөмен, жетірудың ішінде
ортадан жоғары дәулетімен мал өсіріп, жан баққан Ізтілеу Қызылбайбаласы Қыр
мен Сырдың арасындағы байтақ далада еркін өскен есті әулеттен. Сіңірі
шыққан жалшы өзіне тиесілі мұндай көші-қон шекарасының етек-жеңін түре
алмаса керек. Ізтілеудің қабірі – Қызылорда облысы, Төретам станциясынан
100 шақырымдай жерде Нұра, Қарақұм бетіндегі Жеркіндік деген белесте.
Ерте көктемде қырға көшіп бара жатқанда кенеттен дүние салған Ізтілеу осы
жерге жерленіпті [36].
Тұрмағамбеттің шешесі – Жұпар Ермағамбетқызы. Ақынның анасы туралы
мәлімет тым аз. Ермағамбет атасының да діни сауаты бар, ескіше хат таныған
кісі екені ғана айтылады. Тұрмағамбеттің есімі осы нағашы атасының
құрметіне ұқсастырылып қойылған. Күні бүгінге дейін Тұрмағамбет ақынмен
бірге туған бауырларының да ат-есімі, олардың кім болғандығы, бар болса,
бүгінгі ұрпақтарының тыныс-тіршілігін анықтау мүмкіндігі де болмай келді.
Ақынның Кеңестік кезеңді жырлаған өлеңдерінің өзі үлкен күшпен жарияланып,
әр жарияланым сайын баспа цензурасы, онда отырған Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті қызметкерлері саптаяқтан қарауыл қарап, ақтарып,тексеріп,
тіміскіленіп отырғанда ақын өмірбаянына қатысты мұндай артық-ауыс
саналған нақтылықтарға ешкім көңіл аудармағаны да ақиқат. Бізге белгілі
болып отырғаны Ізтілеудің Тұрмағамбет, Шайқы, Нұржан, Ислам, Хатша деген
бес баласының болғандығы.
Нұржан мен Ислам көп өмір сүрмей-ақ, жас шағында дүние салған. Шайқының
Әкім деген баласы болып, ол да майданға аттанып, хабарсыз кеткен соң Шайқы
өз атына Тұрмағамбеттің баласы Әбдірауықтың үлкен ұлы Ұлықпанды жаздыртып
алған. Ал, Шайқының қызы Мафура бой жетіп, тұрмыс құрғанша Тұрмағамбеттің
тәрбиесінде болған.
Бір жылы қатар отырған ауылға Жұбанбай мен Бекет билер қыдырыстап
жүріп, көрші үйге түсіп, Ізтілеудің үйінен аттарына салатын шөп сұратып
жіберіпті. Сонда Ізтілеудің ұлы Нұржан тұрып: Жұбанбай болмақ түгілі,
әкесі Бұқабай келсе де беретін шөп жоқ деп салыпты. Әй, оңбассың! -
депті, назаланған Жұбанбай. Сонда Бекет: Әй, Жұбанбай! Сен менен төмен
екенсің ғой. Біреуді тұқымсыз жібердің ғой - депті. Жұбанбай айтқан
қарғысы мен назасы мірдің оғындай, айнымай келетін тентек кісі екен. Ақыры,
сол Нұржан тұқымсыз кетіпті. Ел арасының есті әңгімесі күні бүгінге дейін
аңызға бергісіз осындай мөлдір естеліктер сақтап келеді. Ізтілеудің жалғыз
қызы Хатша Арқаның найманына ұзатылған. Сол кеткеннен елге, туған
топырағындағы бауыр-жұрағаттарына араласудың реті келмеген. Конфискация,
арты ашаршылық, аяғы соғыс нәубеті жылдары арадағы байланыс мүлдем үзіліп,
Хатша Сырда қалған бауырларымен мүлдем көрісе алмаған. Сонымен, кейінгі
жастар бір-бірінен көз жазып қалып, Хатшаның өзі ұзатылған жерінде дүние
салып, сол жердің топырағы бұйырған. Тұрмағамбеттің Хатша қарындасынан
туған жиені Сейіл Еспембетов нағашы әулетін тауып алып, араласа бастағаны
да кейінгі жылдары екен. Міне, Қызылбайбаласы Ізтілеуден тараған бес
баланың тағдыры осылай болған [36]!
Тұрмағамбет Ізтілеуұлының ата-тегі туралы шежірелік кесте де көпшілік
жұртқа беймағлұм күйде келеді. Ақынның шыққан тегін шақалап, бүгінгі
ұрпағына дейін тарататын толық кесте жүйесі өз ұрпақтарының қолында
сақтаулы. Кіші жүз жұрты өзінің тегін Жанарыстан таратып, одан өрген тұқым
Қаракесек атымен ныспыланады. Сол Қаракесектен – Байсары, Әлім, Шөмен;
Байсарыдан – Бозаншар, одан Адамқожа, Түменқожа, Қыдырқожа. Түменқожадан –
Асан, Құлыс, Жанбақты. Құлыстан - Әлмәмбет (Дуан), Сарымәмбет, Әйтмәмбет
(Аю). Сарымәмбеттен – Мұртазалы, Құрманәлі. Мұртазалыдан – Андағұл, Добай,
Қарба, Бостанбай, Күлкі, Қойбақ. Добайдан – Есен, Мырза. Мырзадан – Еламан,
Қабанбай, Жайлаубай; Еламаннан – Жанкісі, одан Қонысбай, одан Қызылбай,
одан Ізтілеу, одан Тұрмағамбет (Тұрмұхаммед). Тұрмағамбеттің кіндігінен
тірі қалғаны жалғыз Әбдірауық, одан – Ұлықпан (1949), Шалқыма (1951), Абат
(1956), Гүлбарам (1958), Зәмзә (1961), Нөсер (1963), Бақыт (1968). Алашқа
аты жайылған Тұрмағамбет сияқты даңғайлардың ата-тегін бүгінгі ұрпақтың
біліп жүргені жөн!
Дуан Байболат болыстың бірінші әйелінен Биға, екінші әйелінен Нәзира,
Жарылқап, Зәріп есімді үш перзент көрген. Әкелері Байболат пен Ізтілеудің
арасында келісім болып, ауызтамар араластықтарының аяғы құдалыққа ұласады.
Тұрмағамбет пен Биға жас кездерінде атастырылған, бірақ қолдан ұзатылар
кезде Байболат дүние салған. Сол Биға – Тұрмағамбеттің ұстазы Алдашбай
ахунның өкіл қызы [36].
Медресені үздік бітіріп, Шығыс тілдері – араб, парсы, түрік-шағатайшаны
емін-еркін меңгерген Тұрмағамбет осы тілдерде жазылған Шығыстың классикалық
шығармаларын өз халқына жеткізуді алдына мақсат етіп қояды. Революцияға
дейін жазған көп шығармаларының ішінде: Мәрді дихан, Данышпан қарт,
Тұтқын қыз, Рауа бану, Әшкәбус, Лұқпан Хәкім, Сүлеймен мен
кірпішешен, Ата мен бала, Төрт дос, Өгіз бен есек, Ескендір, Үш
бәңқор, Білімсіз, Есер мен есті, Соқыр мен ақсақ, Әділетсіз,
Көкқұтан мен шымшық, және басқа мысал, хикая, дастандары - Шығыстық
көркем әдебиеттің атақты шығармалары – Шаһнама мен Тотынаманың, Мың
бір түн мен Ескендірнаманың , Рабгузи мен Мақтұмқұлы кітаптарының
бөлімдері. Тұрмағамбет ақын сол кітаптарды оқып, өзін қызықтырған сондағы
сюжеттерді негізге алып, қазақтың өз өлеңіндей, тыңдаушыларын тамсандыра
оқиғалы мысал, хикая, дастандар жазады. Тұрмағамбеттің медреседе жазған
өлеңдері: Лұқпан хакім (1900), Мәрді дихан (1900), Ұстаз ұсынысы
(1900), Шәкірттерге (1905), Еңбегің ессізге еткен еш болады (1905), Не
қызық (1905), Құлжан Биге (1905).
Өмірін дін жолы емес, дүниетану ғылымына, өнер жолын ақындыққа арнайды.
Өзі шыққан езілген тап - өзегі талған кедейдің мұның мұңдап, жоғын
жоқтайды.
Қытымыр заманның қыспағында жүріп, ондаған хикая-дастан, жүздеген жыр-
өлеңдерді тудырса да, ақынның революцияға дейін еңбегі баспа бетін көрмеді.
Бірақ, қалың ауылдың қақ ортасында өсіп, ел өмірімен етене боп кеткен
Тұрмағамбеттің жырлары жыраулар арқылы қалың қауымға кеңінен таралған...
Осы кезден бастап Тұрмағамбеттің өмірі мен еңбектері оқулықтар мен
бағдарламаларға енгізіліп, орта мектепте оқытылды. Сонымен бірге, ақын
шығармалары мектеп оқулықтары мен бағдарламаларына енгізіліп, орта мектепте
оқытылғаны М.Байділдаев зерттеулерінде 1956-1971 толық қамтылған.
С.Мұқанов, Қ.Бекхожиннің орта мектептің VІІІ класына арналған
хрестоматиясына А.ҚМБ. 1937ж 6069 б Шаһнамадан Сам батыр туралы үзінді
берілсе, Ә.Үсеновтың орта мектептің ІХ класына арналған хрестоматиясында
А.ҚМБ. 1937ж.7598 б Алып қыран, Көктем, Үш баңқор, Шаһнамадан
Залдың балалық кезі үзіндісі берілген. А.Әлібаев, Ә.Қоңыратбаевтың
бастауыш мектептің ІІІ класына арналған оқу құралында АҚБ.1936ж.104-106б
Алып қыран өлеңі берілген. Дегенмен, 1949 жылғы космополитизм туралы
қаулыға сәйкес, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің, тарихымыздың ұлттық рухын
бейнелейтін тұстар ұлтшылдық деп танылып, оқытылуға, жариялануға тыйым
салынғандықтан Т.Ізтілеуұлы шығармалары әдебиетімізден алынған сыңайлы
[26]. Шығармаларының бірқатары орыс тіліне аударылып, орталық газет-
журналдар мен жинақтарда және А.М.Горькийдің инициативасы бойынша Правда
редакциясы бастырған Творчество народов СССР кітабында Тұрмағамбет
шығармасымен тұңғыш рет танысты. Қазақ ақынының алғаш аударылған бұл
еңбектері 1937 жылы Литературный критик журналында жан-жақты талдау
жасалынды. СССР Ғылым академиясы Совет дәуіріндегі орыс халқының
поэтикалық творчествосының очеркі деген еңбегінде Тұрмағамбетті халық
шығармашылығын дамытуға еңбегі сіңген еліміздегі белгілі қайраткерлердің
қатарына қосады [16].
Қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің және Орта Азия
халықтарының көркем әдебиет үлгі, дәстүрлерін Тұрмағамбет жақсы білген, оны
қадір тұтып, бойына сіңірген. Соларды бір-бірімен шебер ұштастырып, өзінің
шығармашылық-ақындық лабораториясында қайта қорытып отырған, өзіндік
шеберлігімен танылған ақын.
Тұрмағамбет ақын осы тұста Шығыс әдебиетін жақсы білетін бірқатар
мамандармен кездеседі. Осы туралы Айнимен де ақылдастым, - дейді ол [17].
Шаһнаманың шығыс тілдерінде тараған поэзиялық, прозалық үлгілерін таңдап
алып, оны Фирдоуси үлгісі бойынша қайтадан жырға айналдырады.
Шығыстың әйгілі эпопеясы – Шаһнаманы шығармашылық құрал ретінде
кәдеге жаратып, оны қазақ ұғымына үйлестіре жырлап шығу Тұрмағамбеттің
ақындық өміріндегі шоқтығы биік елеулі ерекшелігі.
Көпті көрген саңлақ ақын Тұрмағамбет өз өмірбаянын, асқан асуларын,
жүрген жылдарын жүрегінің қасиетті қанымен жырлап, күнделікті дәптеріне
тіркеп кетті.
Академик жазушы Ғабит Мүсірепов 1958 жылы жазушылардың республикалық
ІІІ пленумында жасаған баяндамасында Тұрмағамбетке арнайы тоқталып: Шынын
айту керек, бұл жөнінде Қазақстан Жазушылар одағы да түрткі салмаған, баспа
орындарының алдына талап қоймаған. Бұдан былайғы жерде бұл ұятымызды жууға
тиістіміз, - деген еді [16].
Тұрмағамбет өзінің қанасын қақ жарып шыққан пәк перзенті – төл
шығармаларының тас баспамен теріліп түптелген жинағын көзімен көріп,
қолымен ұстап оқи алмай 1939 жылы дүниеден өтті.
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. ТҰРМАҒАМБЕТ – СЫР ӨҢІРІНДЕГІ ҚАЗАҚТЫҢ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ
Алғашқыда өз ауылындағы Қожабай, Алдашбай, Ораз деген ишан, молдалардың
көшпелі мектебінде оқып, мұсылманша білім алады. Медреседе оқымай тұрып-ақ
небәрі 13-14 жас шамасында оның 1896 жылы Қара қоңыз дастаны жазылады.
Шығыс тілдерін үйрену, білуді өнер деп санаған Тұрмағамбет таудай талаппен
ұшқан құстың қанаты талған, сағымданған сусыз шөл дала – Қызылқұмның
шағыл құмын толарсақтан кешкен керуеннің соңына еріп өзегі тала, ерні
кезере, қазіргі Өзбекстанның Бұхара қаласына әрең келіп жетеді. Сол
кездегі Таяу, Орта Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын
қабырғасы ХVІ ғасырда қаланған Бұхарадағы әйгілі оқу орны – Мир-Араб
медресесіне оқуға түседі. 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ медресесінде
оқиды.
Белгілі мәдениет қайраткері, Тәжік Ғылым академиясының тұңғыш
президенті, академик Садриддин Сайдмұрадұлы Айни да (1878-1954) осы жылы
Көкелташ медресесінің шәкірті болатын. Тұрмағамбет пен Садриддин алғаш
осында танысып, дос боп кетеді. Айнимен жақын болу оның шығармашылық
бағытына үлкен әсер етеді. Олар моллабача (студенттер) арасында әдебиет
үйірмесін ұйымдастырып, оған жол-жоба көрсетіп жетекшілік етеді. Көкелташ
медресесін екеуі бір мерзімде хатым етіп (бітіріп), хатиршатты (дипломды)
бірге алып шығады.
Көшпелі қазақ жерінен Орта Азияның атақты қаласына білім іздеп,
шөліркеп келген Тұрмағамбет, оның бай кітапханасынан Шығыстың ежелгі мол
мәдени мұрасы – дарқан шығармаларын тауып алып мейірлене оқиды. Әсіресе,
арабтың Мың бір түні мен Тотынамасын, парсының Шаһнамасы мен Омар
Хайям, Хожа Хафиздің сұлу сазды нәзік лирикасын, Шайқы Сағдидің Гүлстаны
мен Бостанын, Низамидің Ескендірнамасы мен Қысырау-Шырынын, Науаидің
Ләйлі-Мәжнүні мен Жеті шұғыласын, Рудаки мен Физулидің, Жәми мен
Бедилдің хисапсыз мол дүниелерін бас алмай қызыға оқып, құмарта сусындайды,
философтар мен тарихшылардың асыл қазыналарын ерінбей ақтарады [13].
Тұрмағамбет үлгі-өнеге тұтқан Сыр бойы ақын-жыраулары арасынан нақты
кімнің атын атауға болады? Әр елдің бар еді бұлбұлы толғауында сипаттап,
әрқайсына жеке мінездеме берілетін он тоғыз Сыр саңлағы: Аяған, Бұдабай,
Сәдір, Әзілкеш, Бекіш, Ешнияз, Толыбай, Оңғар, Сүйіндік, Сүйкімбай, Базар,
Ерімбет, Шегебай, Аманжол, Есенжол, Жүсіп, Жиенбай, Омар, Нұржан сияқты
айтқыштарды түгел Тұрмағамбеттің ұстаздары еді деп қате басуға болмайды.
Бұлар сол тұстағы қатарынан қарасы озған, өлең өресі, ділмарлығы мен
орындаушылығы өзгеден жоғары тұрған Сыр бұлбұлы, өңірдің мақтанышына
айналған озат айтқырлар еді. Тұрмағамбет өз толғауында олардың абыройлы
есімін көпке таныстыруды ғана мақсат тұтқан. Шығарма топқа түсіп, алқаға
жырлайтын жыршы-орындаушылардың өтінішімен жазылуы да мүмкін! Алқалы жиында
өзге өңір өнерпаздарымен қатар жырлағанда арына шауып, ел ардақтыларының
атын ұлықтайтын үрдістің барын ескерсек, бұл толғаудың да сол сарыннан алыс
еместігі анықталады [14]. Шайырлық поэзия мен халық ауыз әдебиетінің бел
ортасында жасаған Сыр саңлақтары шығармашылығында мұндай мысал жеткілікті.
Әрине, Тұрмағамбет шайырдың аталмыш ақын-жыраулардың көбінің өлең-жырларын
оқып, көңілге зерделгені рас. Әйтсе де, ол жанына жақын тұтып, үлгі санаған
шайырларды өз шығармаларында ерекше атын атап, түсін түстеп отырған. Сондай
қатарда тұрған кетеден шыққан Есенжол, Шегебай, Омар, Жүсіп сияқты
ақындардың есімі. Біздерге болдың жиен анық, Махат өлеңінде:
Есенжол, Шегебай мен Омар, Жүсіп,
Сарқылып санаулы өмір болды опат.
Соңында мен солардың қалғанменен,
Қалмай жүр қыр соңымнан қырсық апат – дейді. Ал, ақынның назарына
ілігіп, олардың өнеріне мадақ айтылғандары – Сыр-Қуаң топырағынан өткен
Ысқақ пен Шахар. Өкінішке орай, біздің қолымызда бұлар туралы мәлімет өте
тапшы. Өлең мәтіндерінің өзге тұсында Тұрмағамбет бұдан асырып өз ұстаздары
туралы артық-ауыс пікір білдірмейді. Сондықтан да, кестесі келісті ақын,
үлгі тұтынар ұстаз ретінде Тұрмағамбеттің жанына жақын тұрған аты аталған
төрт шайырдың қатысты бөлек бөліп айтумен шектелеміз [36].
Тұрмағамбеттің адамгершілікті уағыздайтын шығармаларының көпшілігі –
балаларға, жасөспірімдерге арналған өлеңдер. Адамдар арасындағы қарым-
қатынас нормаларын насихаттауға арналған оның өлеңдерін жастар тамсана
тыңдайды.
Ол жастарға арналған өлеңдерінде адамгершілік рухында тәрбиелеу
мәселесі жеке адамның өзін - өзі тәрбиелеу мәселесіне арналады.
Адамгершілік асыл қасиетке ие болып, туған елдің қызметшісі болу міндеті
жырланады.
Қайрама халқыңа тісіңді, Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл, Қамын
ойла халқыңның, Ой, Ұядан ұшқанда, Адам секілді өлеңдерінде жігіттің
бағасы азамат боп ат жалын ұстап мінгенде өзі үшін емес, халқы үшін адал
қызмет етумен өлшенетінін ескеріп, елін азат ету, оның мерейін көтеру
азамат ердің бірден бір міндеті деп біледі [8]. Әсіресе, 1905-1907 жылдар
қарсаңында жазған өлеңдерінде ұлт-азаттық үшін күрес идеясы көрінеді.
Өзінің жеке басын қамдап, қарнын қампитқанына мәз тоғышарларды күлкі етеді.
Кейбіреулер сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шалпылдаған қайраңдағы.
Адамдық ісіңе жұрт аңсап тұрсын,
Не керек, қарныңның құр майланғаны.
Ақынның өлеңдерінде көтерілетін көкейкесті мәселесі – азаматтың
қайырымдылығы, елі – жұрты үшін аянбай еңбек қыла білуі. Елге пана, жұртқа
дана адамдары шын жүрегімен бар пейіл, ынтасымен жырлап бағады.
Адамгершіліктің биік нысанасы – шын достық, ауызбірлік, ынтымақ,
ұйымшылдық, тілектестік, ағайыншылық депті. Аталған идея – Тұрмағамбет
шығармаларының ең биік талғамы. Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл деген
өлеңінде ақын:
Бақ қонып, бастарыңа бітсе дәулет,
Көзің сал, көкірегі шерленгенде!
Қолайлы өз халқыңа қызмет қыл,
Белгілі бедеу сыры ерленгенге [65,40]...
Адам бақыты дәулеттікпен шектелмейді, халқыңа қол ұшын беріп, қызмет
ету жігіттің асыл қасиеттерінің бірі. Сондықтан, басыңа бақ қонса,
халқыңнан көмегіңді аяма, қарас демек.
Адам бойында кездесетін кемшіліктер: алауыздық және менмендік, жеке
бастың қамын ғана жеп, дүниеқоңыздыққа берілушілік, тоғышарлық ерге емес,
елге тән қылықтар екендігіне көз жеткізе толғайды. Тұрекеңде даңғойлардың
бет пердесін ашып, оны ащы мазаққа айналдыра білетін қасиет қалыптасқан.
Дүниеқорлар мен пейілсіздер адам қоғамы үшін індет екенін танытады.
Әділетсіздік пен арамдықтың бәрін солар істеп, елді бүлдіретіндер екеніне
көз жеткізеді. Қайрама халқыңа тісіңді деген өлеңінде ақын қазақты
осындай арам ниеттілерден алшақтатады...
Қамын ойлап қарныңның,
Қайрама халқыңа тісіңді!
Ел ізіңе ермейді,
Тазартып алмай ішіңді.
Қойдырып алып қор болма,
Арам деген есімді [65,37]!
Осы кескінсіз мінездерден ақын оқырмандарын аулақ ұстамақ. Кісілікке
шақырады. Кейбір дүние, мал үшін өз ағайындарын жұтып жіберуге даяр қара
ниеттерді өле жек көреді. Дүниенің өткіншілігін, дәулеттің тұрақсыздығын
ескеріп, санаға жетер ақыл түйеді. Адамгершіліктің ең жоғары сапасы - өнер.
Өнер-білімді игеру – байлық. Өмір өзгереді, өмірмен бірге біз де өзгереміз,
жетелеміз, ілгерілейміз, өсеміз, жақсарамыз, тазарамыз,-деп философиялық ой
түйеді [24].
Жастарға арналған өлеңінде адамгершілік рухында жеке адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселелерін қозғайды. Адамгершілік асыл сапаға ие болып, туған
елдің қызметшісі болу міндеті мен тәсілі ескеріледі. Оның жеке басының
тәрбиесі болашағын белгілейтіні, Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі-деген
халықтық қағиданы қолдайды. Барлық шығармаларында ақын шығыс поэзиясындағы
қалыптасқан дағдының ізімен халықты тәрбиелеудің ең жетімді құралы поэзия
деп бағалайды. Яғни, ақын адамгершіліктің ең биік сатысына жетуді білім алу
деп, білім арқылы рухани сұлулыққа ие болу мүмкіндігі туралы философиялық
ойлары шығыс ойшылдарының гуманизмі ең жоғары талабы екенін түсінеді.
Сыр ақындарының ағасы, поэзия бұлбұлы - Тұрмағамбет. Оның шығармасы
Назымда ерекше назар аударуды тілейтін бөлім – Айтыстар. Айтыс – қазақ
әдебиетінің ең күшті дамыған жанры, дәлелдейтін пікірлер В.В.Радловта,
Н.Н.Потанинде, Шоқанда, А.А.Диваевта баршылық. Сыр бойының ақындары
көбінесе бір-бірімен жазбаша түрде айтысқан [14] . Жазбаша айтыстың
табиғаты қысқалықты, түйінді тұжырымдылықты талап етеді. Әсіресе,
Тұрмағамбет айтысына осы қасиет тән. Ақынның уытты, ойлы сөзі көздеген
нысанаға дәл тиіп жатады. Сондай-ақ, ол айтысқан ақындарға тоқтау сөз де
жолдап отырған. Омар мен Таубайдың Жүсібіне: Сөз дәмін кетірмей, бір-
біріңмен қимас, тату болыңдар, - дейді бір тоқтау сөзінде.
... Жақсыға жарасарлық жұмыс емес,
Бурадай шашып көбік бұрқырату.
Ішінде аз өмірдің араз болып,
Айып іс аға-ініні сөзге шату, - деп татулыққа, бірлікке шақырады.
Тұрмағамбет мұндай тоқтау сөздерінде мөлдір ойлардың моншағын тізіп, Абай
айтқан асыл ой өрісімен үндесіп кетеді.
Сыр бойына тамыр тартқан мүшайраның бір түрі – жазбаша айтыс әдебиеттің
де талаптарымен жалғасып жатады. Ақындық шеберлікті одан әрі ұштай түсуде
мұның маңызы бар. Сөз өнерін жоғары санаған халқымыз оның ақындық тұлғасы
аса сыпайы, сыңдарлы, жинақы. Ешкімге тіл тигізбейді, бірақ, тыңдатады.
Ақынның жазбаша айтыстары – фольклор мен әдебиет дәстүрлері тұтастығын
жинақтаған туындылар: Тұрмағамбет пен Шәді төре, Алты ақынның өмір
туралы айтысы, Тұрмағамбет пен Әбдікәрім, Тұрмағамбет пен Жүрсін,
Тұрмағамбет пен Сәнбала.
Жұмбақ айту мен оны шешу (Шәдімен айтысы), өмірді мағыналы сүру ұлағаты
(Алты ақынның өмір туралы айтысы), қазақы қалжың-қағысу (Әбдікәріммен
айтысы), ағалық насихат-үгіт (Жүрсінмен айтысы), қызбен әзілдесу
(Сәнбаламен айтысы) – бәрі де ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші
жартысында өркендеген жазбаша айтыс дәстүрін қалыптастырды [24].
Тұрмағамбеттің әр кезде болған ақындар айтыстарында айтқан аралық
сөздері – қазақтың ұлттық тарихындағы би-шешендер мен ақын-жыраулар
шығармашылығы сапаларын тұтастырған өнер дәстүрі. Мысалы: Омар мен
Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке
бірінші айтқаны, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке екінші айтқаны, Қаңлы
Жүсіп пен Кете Жүсіпке соңғы билігі, Кете Жүсіп пен Даңмұрынға- бәрі де
ұлттық сөз өнеріндегі эстетикалық ықпалы маңызды шығармалар. Ақынның
Аралық сөздері - қазақ сөз өнеріндегі ұлттық сипат өзгешелігінің
көрінісі. Поэтикалық өнер сайысына төрелік – тоқтам, аралық басалқы сөз
айту– қазақтың ұлттық-этнографиялық болмысынан туындаған ерекшелік. Бұл -
сөз құдіретін, сөз киесін ұлықтаған қазақ дүниетанымының өнегелі
ерекшеліктерінің бірі.
Назымның сүбелі тарауы – дастандар. Бұлар тақырыбы, айтпақ идеясы,
түйіндері жағынан сол кездегі қазақ ортасына лайықталып алынған шығармалар
еді. Бас-аяғы шағын дастандар оқырманын жалықтырмайды. Сюжеттер төркіні
Шығыс әдебиеті, аңызы болғанмен, іші, мазмұн-мәні, үлгісі қазаққа етене
жақын. Ақын сан-салалы оқиғаны оқушы алдына тоса отырып, өздерінше ой
қорытындылануына мүмкіндік береді [19].
Мәрді дихан - ақын Бұхара медресесінде оқып жүргенде жазған дастаны.
Тәжік әдебиетінің классигі Садриддин Айнимен бірге әдебиет үйірмесіне
қатысқан Тұрмағамбет Шаһнама, Тотынама, Калила-Димна, Мың бір түн
сынды Шығыс қазыналарымен таныса келе, көкірегіне көп ой түйеді. Айтылмаш
дастан – соның бір нәтижесі.
Тұрмағамбеттің 1907 жылы жазылған Данышпан қарт дастаны да (Тотының
тоқсан тарауынан) жоғарыдағы аталған шығармасымен шекаралас, мағыналас
келеді. Мұнда да: Кедейді кемсітуің өте ұят, биік тұт бір-біріңді пенде
болсаң, - деп салиқалы ой тастайды. Рауа бану (Тотынамадан алынған)
дастаны жауыздықты әшкерлеп, махаббатты қадірлейді. Адал, ақылды Рауа бану
көп қиындықты жеңіп, мақсатына жетеді. Адам ақ болса, оның сөзі де, ісі де
ғұмырлы деген ойды ақын Рауа бану бейнесі арқылы бедерлі жеткізе білген
[23].
Тұтқын қыз дастаны да Шығыс хикаясының негізінде жазылған. Бұнда
ақын: Жалғыз шауып бәйге аламын, жаратылыс заңына қарсы келемін деп көпке
күлкі болма, әр ісіңе абай бол, халықпен бірге бол, - дегенді тұспалдай
түсіндіреді. Осы дастандағы құстардың сұлтаны Самұрық бейнесін, автор
Фирдоусидің Шаһнамасынан алған тәрізді. Шаһнама бойынша Рүстемнің әкесі
Залды тау шыңында шырқырап жатқан жерінен Самұрық тауып алып,
балапандарымен бірге асырайды, кем көрмейді, ақырында әкесіне қосады.
Шаһнамадағы Самұрық адам баласының жанашыры, қамқоры, қиналғанда ұшып
жететін жедел жәрдемі секілді. Тұтқын қыздағы Самұрық та қыздың сүйгеніне
қосылуына себепші болады.
Тұрмағамбеттің Әшкәбус дастаны – Иран эпосының негізінде жазылған
туынды. Бұл екі бөлімнен тұрады. Бірінші Әшкәбус пен Рүстемнің жекпе-
жегіне, Рүстемнің жеңісіне арналса, екінші бөлімі, Фирдоусидің түсіне
арналған. Рүстем мен Әшкәбустың соғысын шебер суреттейді, қазақ эпосындағы
жекпе-жек сайыстармен ұштастырады. Иран мен Тұран батырының айқасын:
Көргендер Рүстемнің мынау ісін,
Жарайды, бәрекелді, - деді, - күшің.
Қара құс қыранға қыр көрсетем деп,
Бүріліп, болып қалды бір-ақ қысым, - деп қазақ ұғымына жақын, орнықты
етіп суреттейді [21].
Дастанның екінші бөлімінде Фирдоусидің түсіне Рүстем батыр еніп, оған
ризашылық сезім білдіреді, мың рахметін айтады. Ақын Рүстем сөзі арқылы
Фирдоусидің ұлы еңбегін, сайып келгенде, ақындық өнерді жоғары қояды да,
сондай ерен еңбекті бағалай білмеген Махмұд сұлтанның дүниеқоңыздығын
өлтіре сынайды. Дүниежүзілік әдебиеттің алтын қорына қосылған Фирдоусидің
Шаһнамасын ерекше бағалап, бас июі Тұрмағамбет Ізтілеуұлының үлкен
мәдениетті, парасатты қаламгер екендігін танытады...
2.2. ТҰРМАҒАМБЕТ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ КЛАССИК АҚЫНЫ
Тұрмағамбет – қазақ әдебиетінің классик ақыны. Ақынның классикалық
әдебиет тұғырындағы биіктігін оның шығармашылығындағы мынадай ерекшеліктері
құрайды: бірінші – қазақ фольклоры мен әдебиеті мұраларында қалыптасқан
шығарманың мазмұны (тақырып пен идея) мен пішіні (сюжет пен композиция,
стиль, бейнелік) заңдылықтарын дамыта, жетілдіре қолданған суреткерлігі;
екінші - әлем әдебиетінде қалыптасқан ортақ поэтикалық заңдылық әдеби тек
түрлерін, оның ішінде, эпос, лирика жанрлары үлгілерін қазақ топырағында
дамыта жырлаған шеберлігі; үшіншісі–барлық шығармаларда қазақтың бай әдеби
тілі қорындағы мағыналы сөздерін көркемдік–бейнелік поэтикалық қуатымен
әсерлі бояуларымен жырлағандығы.
Тұрмағамбеттің эпостық әдеби тек саласына кіретін шығармалары қатарында
мысалдарын (1900-1939 ж.ж. арасында жазылғанын) айтамыз: Лұқпан хәкім,
Ата мен бала, Сүлеймен мен кірпікшешен, Төрт дос, Дарақ пен сая,
Жолаушы мен дана, тағы басқа әдебиеттану қисыны бойынша Мысал – эпостық
шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі [61]. Әрқашан сатиралық сипатта,
көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам
бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келеге, мазаққа
айналдырып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанмен идеясы астарсыз,
ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келді. Тұрмағамбеттің
Ата мен бала, Сүлеймен мен кірпікшешен, атты мысал-хикаяларыда Құран
Кәрімдегі сүрелердің аяттары негізінде Б.Рабғұзидің қиссалары жинағындағы
үлгілері.
Дарақ пен сая (1924ж) мысал-хикаясының ғибраттық түйіні – абыройы,
атағы асқақтаған дарақ сынды абырой иесін айыптаған сая (көлеңке) тектес
көркеуде-күншілдікті сынау. Дүниетанымы оңашадағы күншілмен ғана танылатын
барлық жақсылықты көре алмайтын пасықтық – осы көлеңке кейпімен
бейнеленген.
Ақынның көркемдік түйіні өмір шындығын тануға жетелейді:
...Жолдасың жарым болса сол сияқты,
Оң келмей өзіңменен шеп келеді.
Мойнына өз ұятын өзі алмай
Қаңқылдап құлақ құртыңды жеп келеді.
Қандай бір қамқоршылық қылғанымен,
Кемісін сенен көріп көктенеді [65,127].
Жолаушы мен данамысал-хикаясының ғибраттық түйіні - әрбір істі
асықпай бабымен істеуді уағыздау. Тұрмағамбет ақындығының әлемдік
классикалық көрсеткіші–дастандары: Мәрді дихан (Бұхара, 1900), Данышпан
қарт (1907), Тұтқын қыз (1910), Рауа бану (1911), Әшкәбус (1936),
Сам палуан (1936), Мақта (1930).
Тұрмағамбеттің дастандары әлем әдебиетіндегі эпостық Әдеби тектік мол
көлемді үлгілері дәстүрімен жазылған. Тұрмағамбеттің дастандары
классикалық, эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішінін құрайтын тақырыптық
- идеялық, сюжеттік - композициялық, стильдік - көркемдік ерекшеліктерге
сәйкес.
Дастандардың композициясы мынадай бөліктерден құралады: біріншісі,
дастандардың басталуындағы арнау-толғаныстар; екіншісі, дастанның негізгі
сюжетінің жырлануы; үшіншісі, дастанның аяқталуындағы автордың түйіндеу
толғаныстарының әдебиет сипатын танытатын лирикалық және эпикалық сипат
тұтастығының көрсеткіші.
Эпикалық шығармаларындағы авторлардың өзіндік бейнелерін танытатын бұл
бөліктер философиялық және лирикалық-психологиялық сарындылығымен
ерекшеленеді. Эпикалық дастандардағы бұл бөліктерде адамзаттың фәнидегі
тіршілігін жасаушы жаратушы Алланың құдіретін пенделердің кезеңінде
арттағыға мағыналы іс, нәтиже баламалы бейнелеу сөздердің мағыналары
тыңдаушылардың еріксіз ойлауына мәжбүр етеді:
Тіл-тілмаш, ақыл-уәзір, көңіл-сұлтан,
Нәпсі-тақ, кеуде-сарай, жағасы-тән,
Қол-жендет, көз-қарауыл, құлақ-тыңшы,
Аяқ-құл, мұрын-дәрігер, шамшырақ-жан.
Бізге көп ықсан етті табиғаттан,
Мол перзент, бақ, дәреже, өнер, ғылым,
Беріп тұр наз-нығмет неше мың сан.
Шүкір деп осыларды өтеу үшін
Уа, дарих, ойласақшы біздер надан [65,168]!
Дастанның негізгі сюжетінде егінші Мәрді диханның соқасының тісі
тиіп, қымбат гауһар тауып алғаны, жұрттың ақылымен Рум сұлтанына апара
жатқан жолында кездескен үш жиһанкездердің оны түнде ұрлап алғаны, бірақ
Мәрді Диханның сезбегенсіп, олармен бірге жүріп, ақыры Румға жеткені
баяндалған. Рум сұлтанына диқанның мәлімдеуімен зынданға қамалған үш
ұры–жиһанкездердің тағдырын әміршінің ақылды қызы Меһірша шешеді. Үшеуінде
де зынданнан шығарып, жағдайларын жасап, олардың адалдығын сынау үшін мысал-
хикая айтады. Мысал-хикаясында Сирия астанасы Дымшықтағы (Дамаск – Шам
шаһарында) байдың қызы Діләпруз қыз және үш адал жан иелерінің (биіктегі
гүлді алып берген мәрттігі үшін айтқан уәдесіне тұрып келген Діләпрузге
қиянат жасамаған бағбан: уәдесін жолда жүріп келе жатып адасқан Діләпрузге
зиян жасамаған қасқыр және ұры) қылықтарына берген теріс бағалаулары ақылы
үш жиһанкездің Мәрді диқанның гауһарын ұрлағаны, шынайы екі жүзді
қасиеттері анықталады. Басты кейіпкер Меһірша қыздың даналығына әкесі де,
халық та сүйсінеді. Дастан сюжетінің шешіміндегі оқиға да оқырманның жан
дүниесін баурайды:
...Бердің, - деп-мұндай перзент шүкіршілік қып,
Тахтынан сәжде етті құлап ләппай.
Жидырды ертең сұлтан көп ел атын,
Атқарған бектер келді үкіметін.
Саясат майданында саяхтарды,
Тарттырды дарға біліп қиянатын,
Неше есе гауһарындай ынғам беріп,
Диқанның бек ұнатты зияратын,
Патшаның өткен осы ық санымен,
Бай болып, тапты дүние сағадатын.
Райыс, қазы, мүпті, уәзір, ғалым,
Тама жұрт таңданды қыз парсатын [65,168]
Дастанның соңындағы авторлық ой түйіні – ата-бабалардан бері
қалыптасқан адамгершілік асыл қасиетті тани білудің аса қиындығын сездіру.
Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында және тағы басқа халық даналығын
автор ой түйінінің өзегі еткен.
Ақынның Данышпан қарт дастанының да сюжеттік – композициялық желісі
адамгершілік ар-ұят мәселелерін саралап бағалауға арналған. Дастанның
кіріспе – толғауында ақынның ислам ағартушылығы дүниетанымын ұстанған
философиялық көзқарастары жырланған. Кіріспе – толғауда фәнидің өткінші
жалғандығы, бұны адамзаттың, көпшілігінің еске алмай адамдық жолдан
ауытқумен өмірді босқа өткізгеніне сыншыл ой айтылған.
Тұтқын қыз дастанының тақырыбы – Жаратушы Алла ұйғарған жаратылыс
құдіретінің шынайылығы, идеясы – жаратылыс заңдарына қарсы іс-әрекеттің
кіріспе – толғауында да шығарманың идеялық желісіне негіз болатын ой
бағдарын көрсетеді.
Тұрмағамбет ақынның Рауа бану дастаны – Мың бір түн хикаяларының
ішіндегі әйел адалдығы туралы сюжеттердің жырланған бір үлгісі.
Рауа бану дастанының идеялық – компазициялық желісі мынадай біртұтас
сюжеттік бөліктер жүйесімен жырланған: біріншісі – көрікті, көріпкел,
ақылды Рауа бану мен оның еңбекшіл күйеуінің елге сыйлы отбасылық жағдайы;
екіншісі – Рауа бану күйеуінің пұл табу үшін алыс сапарға аттануы; үшіншісі
– көңіліне арамдық ұялап, өзімен ойнас болуды талап еткен қайнысына Рауа
банудың қарсы болуы, қайнысының жаласына ұшырауы, таспен атқыланып, басы
жарылып, айдалада қалғаны; төртіншісі – Рауа бануға өзі емдеп жазған
араптың, оның қара құлының, дарға асылуынан 400 теңгесін төлеп өзі
құтқарған жігіттің, қашып кірген кеме қожайынының – барлығының да
нәпсіқұмарлықпен қызыққаны, бәрінен де қашып құтылуы; бесіншісі –
зорлықшылар кемесінен бірге аман қалып, мейірімді бір патшаның еліне келіп,
ізгілік уағызымен, емшілігімен халыққа мол қызмет жасағаны; алтыншысы -
әлемге тараған тәуіптік – емшілік қасиетімен патшаға да, қалың елге де
ұнауы, баяғы өзіне зиян жасаған бәрінің де көр соқырлығын; жетіншісі -
өзінің мәңгі адалдығын сақтауы мен күйеуімен қауышуы, барлық жамандық
иелерінің тәубеге келуі [5].
2.2.1. НАЗЫМ СӨЗДІҢ ШЕБЕРІ – ТҰРМАҒАМБЕТ
а) ӨЛЕҢМЕН ӨРІЛГЕН ӨМІР
(Лирикалық-дидактикалық өлеңдері)
Тұрмағамбет шығармашылығының үлкен арнасы – лирикалық-дидактикалық
өлеңдері. Ақынның өлеңдері классикалық дәстүрдегі лирикалық және
дидактикалық поэзияның тұтасуынан өрнектелген.
Тұрмағамбет – азаматтың лирика сарынындағы өлеңдерінде ақындық өнер
иелеріне ортақ шығармашылық және адамгершілік қасиеттер тұтастығынан
жинақталған тұлға тұрпатын сомдаған ақын. Ақын – адамзаттың көркемдік ойлау
дүниетанымын жинақтаған дар қасиетті тұлға. Тұрмағамбет өлеңдеріндегі ақын
тұлғасына тән сан алуан қасиеттер (ұлтшыл – отаншыл парасат, өткен мен
бүгінгі болашақты болжап-бағдарлаған ойшылдық – даналық, көркем сөз
мағыналарынан өлмес өнер сын мүсіндеген суреткер шеберлік)
Тұрмағамбет өлеңдері – философиялық лирика поэтикасы үрдісінің қазақ
топырағындағы көрсеткіші. Тіршілік қозғалыстарындағы әрі үндес, әрі қарама-
қайшылықты қозғалыстармен, құбылыстармен, қасиеттермен араласа, қатарласа
жүріп, жатқан көріністерді ақындық сыршыл түйсікпен, таныммен бағалап
жырлау – философиялық лирика өлеңдерінің ерекшелігі. Ақынның мұндай
өлеңдерінде адамдардың жан дүние әлеміндегі, мінез-құлық психологиясындағы
сан алуан қасиеттердің, құбылыстардың ерекшеліктері саралана бағаланады,
тіршіліктің күрделі құбылыстарына поэтикалық бейнелеумен баға беріледі.
Ақынның Ұрпақ, Тәржіма, Рубаилар, Төрттағандар(1907-1939)
тобындағы өлеңдері: Көңіл, Ой, Түс, Өлім-оқ, Мінез, Іні,
Өмір, тағы басқа өлеңдері сан-алуан қасиеттер мен құбылыстар туралы
толғанған ақындық-ойшылдық дүниетанымын танытады.
Тұрмағамбет ақынның махаббат лирикасы жанрында да өлеңдері бар. Мысалы:
Сымбатты сұлу, Ақжібек, Құлпы қыз, Сұлу қыздың кескіні, тағы басқа.
Ақынның махаббат лирикасы сарынындағы өлеңдері классикалық әдебиет
мұраларымен деңгейлес сипатымен ерекшеленеді. Мысалы, қазақ қызының кескін-
келбетін (портретін) бейнелеудегі көркем кестелі тіркестері, лирикалық
кейіпкерлердің елжіреген тебіреністері ақынның суреткерлік шеберлігін
айқындай түседі.
Ақ жібек өлеңіндегі арудың кескіні мен мінез-құлық қасиеттері, ғашық
болған жанды тебіренткен, ықпал еткен келбет пен мінез сұлулығы, тұтастығы
бейнеленген.
Ақынның табиғат лирикасына жататын өлеңдері де бар. Мысалы, Жыл
келді, Көктем (1910) өлеңіндегі пейзаждық лириканың көркемдік бейнелеу
тәсілдері (кейіптеу, теңеу, айқындау, т.б.) поэтикалық көркем кестелермен
өріле өрнектеген.
Ақынның мұңлы-шерлі көңіл-күй – элегия сарынды өлеңдері де бар. Дарынды
көркем сөз шеберінің лирикалық-дидактикалық және эпикалық шығармаларының
барлығында да азаматтық-отаншылдық асқақ романтикалық ойлары да, элегиялық
сарынды мұңды-шерлі тебіреністері де қосыла өріле жырланады. Мен қалдым
қайғы-қасірет қапасында (Әбділхамит өлгенде), Кәрілік көріністері,
Кәрілік белгісі (1934), Рубаилар (Төрттағандар) топтамасындағы
Көңіл, Ой, Түс, Өлім-оқ, Туған елге сәлем хат, тағы басқа
өлеңдеріндегі жеке адамдардың жан дүние әлеміндегі толғаныстар,
тебіреністер психологиялық болмысымен жырлаған.
Көңіл-күй лирикасы тобындағы өлеңдерінде лирикалық кейіпкердің жан
дүние тебіреністері арқылы жеке адамдардың өзіндік күйзелістері, торығуы,
қайғы – қасіретпен бетпе-бет келгендегі психологиялық хал-ахуал сипаты
айқындалған.
Ақынның азаматтық лирика сарынындағы өлеңдерінде өзіндік мұрат, халық
үшін шығармашылық қызметін арнаған перзенттік-отаншылдық өршіл ой
өрілімдері басым естіледі. Бауыңа жеміс ағаш тігіп берсем (1936), Өшпес
еңбек (1936), Кейінгі нені тастап кетемін!-деп (1937), тағы басқа
өлеңдеріндегі жасаған істердің ұрпақтарға мәңгі қызмет етуін мұрат еткенін
жырлайды.
Назымдағы ең көркем өлеңдер қатарына ақынның баласы Әбдіхамит
қазасына арнаған Мен қалдым қайғы-қасірет қапасында атты өлеңі бар. Отыз
екі жастағы, үміт күтіп жүрген ұлы мерт болғанда, кеудесін жас жуып, өзегі
өртенеді. Фирдоуси да жалғыз ұлын осылай жоқтаған. Абай балалары да осындай
кемел шақта қайтқан-ды. Тұрмағамбет ақын да ауыр қайғыдан тұра алмастай
болып қалады. Сонда да өзін-өзі сабырға шақырады:
...Көрсеткендей дидарыңды ең болмаса,
Орасаң оң бүйірімді тестің, балам.
Бұзылмас бөгет болып бұл шамада,
Арнадай ақылымды кестің, балам [65,192].
Ақынның бас-аяғы жұп-жұмыр тақпақтары да, рубаилары да, нақылдары да
сом алтынның сынығындай.
Тұрмағамбет қазақ әдебиетіне өз үлесін қосқан дәуірінің көрнекті ақыны
боп танылған. Шығармаларынан ақынның өзіндік беті, стилі айқын көрінеді.
Оны тұтас ақындарының ешқайсысымен шатастыра алмаймыз. Өзінің Тұрмағамбет
екенін бірден танытып, менмұндалап тұр. Ақынның поэзиясы - халықтық
ниеттегі, шыншыл, сыршыл туындылар. Оның тұла бойы түгел адамгершілік, ақ
ниеттерге толы. Әділет, ар – ұят, иман – моралистік пікірлері қазіргі заман
тілегіне үндес.
Оған жетудің бірден-бір жолы - өнер-білімді, ғылымды игеру, рухани баю,
жан-жақты жетілген азамат деген атаққа ие болу, бүгінгі ұрпаққа
адамгершіліктің түпкі мақсаттарын таныту- ұлағатты ұстаз ақынның өмірлік
кредосы оның бар шығармасының идеялық арқауы. Ақынның түгел
шығармашылығындағы айтпағы да адамгершілік жағынан елін жетілдіру, ол үшін
білімді тиянақты меңгеру, аянбай – талмай еңбектеніп, әлемдік білімді игеру
еді.
Бұхарадан алған білімімен еліне оралған ақын әкесі Ізтілеудің салдырған
мешітінде бала оқытумен айналысады.Барлық шығармаларында ақын шығыс
поэзиясындағы қалыптасқан дағдының ізімен халықты тәрбиелеудің ең жетімді
құралы поэзия деп бағалайды. Яғни, ақын адамгершіліктің ең биік сатысына
жетуді білім алу деп, білім арқылы рухани сұлулыққа ие болу мүмкіндігі
туралы философиялық ойлары шығыс ойшылдарының гуманизмі ең жоғары талабы
екенін түсінеді.
Ілімнің құлпын ұстасаңдар,
Басқаның байқарсыңдар бар ақпарын.
Ата-анаң бәріңнің де мәз боп отыр,
Қалды – деп,-молда болып, қарақтарым, - дейді ақын 1905 жылы жазылған
Шәкірттерге атты өлеңінде. Ағартушылық ісімен 1905-1925 жылдары жазылған
өлеңдері елде бала оқытқанына куә. Тұрмағамбет балалардың оқуы мен
тәрбиесіне зор көңіл бөлген. Тұрмағамбеттің 1900 жылы Хорезмде қарақалпақ,
қазақ балаларына арнап жазған Ұстаз ұсынысы атты өлеңін он сегіздегі бала
жігіт емес, қырықтарға кідіріп, ой тоқтатқан кісінің сөзіндей қабылдап
оқисыз. Осындай ой маңызын жойған жоқ. Ақын білімге, берекеге, татулыққа
шақырады:
Шәкірттер, бір-біріңмен ұрыспаңдар,
Мінездің мінін алып, дұрыстаңдар!
Жолына жамандықтың жақын бармай,
Күтініп күн ілгері жылыстаңдар!
Күшіктей күжірейіп бір-біріңмен
Ұстасып, от басында жұлыспаңдар [65,26]!
Балаларым атты өлеңінде осы ойын одан әрі тереңдете, толықтыра
түседі. Асылында, Тұрмағамбет поэзиясында шәкірт, өнер-білім тақырыбы
қомақты орын алады. Медреседен кейін елге келіп, дүмше молдаларды келемеж
етіп, мешітті мектепке айналдырып, жиырма жылдай ұстаздық еткен ақын
білімді, еңбекті, халыққа қамқор болуды көбірек айтады. Сөйтіп, Абай,
Ыбырай, Сұлтанмахмұт, Сәбит Дөнентаев поэзиясындағы ағартушылық, гуманистік
концепцияларды кеңейте түсті. Өзін қоршаған адамдардың іс-әрекетінен ой
түйеді, жақсысына қуанып, жаманына налиды [26].
Кейбіреу сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шолпылдаған қайраңдағы.
Адамдық иісіңді жұрт аңсап тұрсын?!
Көңіліне: Мен де адаммын!-деп жүрген көп,
Кілегей майға ұқсаған айрандағы [65,30], - деген ойлары Фирдоуси,
Рудаки, Сайди, Науаи даналықтарын қазақ топырағында жаңғыртып, жалғастырып
әкетеді.
Т.Ізтілеуұлының Ұлдарым, Жігіт жарастығы, Айышқа, Өнер бәйгесі,
Абайды оқығанда тәрізді өлеңдері, бірқатар мысалдары мен дастандары Шығыс
поэзиясында жиі кездесетін ғазал формасымен жазылған.
Тұрмағамбет өлеңдерінің барлық нақыл-өсиетінің түпкі ниеті халыққа
адал қызмет ету деген түйінге тіреледі. Жастарды өнер-білімге, ізденуге ел
алдында адал, ақ ниеттілікпен еңбек ету сияқты ізгі ниеттерге бар талантын
арнайды. Тұрмағамбет те адам деген атқа ие болу үшін адамға ең керек нәрсе
білімділік, ақылдылық, өнерпаздық, ыждағаттылық, ел-жұртына берілгендік деп
біледі.
Тұрмағамбеттің өнер-білім тақырыбындағы өлеңдеріндегі қай-қайсысын алып
қарасақ та, жастардың келешегі алдында екенін ескеріп, сол келешек үшін жан
аямай еңбектеніп, тапжылмай талап қыла түсуін керек қылады.
Ақыл-тон аңдағанға тозбайтұғын,
Ғылым-кен, күнде өніп қоздайтұғын.
Иелік екеуіне еткендердің
Жаны жоқ, жер жүзінде озбайтұғын.
Өнер мен кең ғылымға, уақытың барда,
Себеп не, қол сыбанып созбайтұғын? – дейді [65,43].
Ақын ақылды тозбайтұғын тонға балаған да, бүкіл ұрпақтар иелігіндегі
нағыз кемеңгерлікті меңзейтін сияқты. Адам өзінің ақылымен биік болуын
талап еткендік деуге болады. Ал, ғылымда шек жоқ, ол оқыған сайын толысады,
өсіп отырады, кеңейеді. Сондықтан, адам соны ескеріп, өміріне керекті
ғылымнан нәр алуға ұмтылса, сонда ғана ғылым да, ғалым да жетіледі.
Ал, ғылымның шексіздігін, оны сарқа игеру мүмкін емес, соған орай ол –
Ғылым-кен, күнде өніп қоздайтұғын - деп өте дұрыс түсінеді. Ғылымды әбден
сарқа игеруге болмайтын себебі, оның күн сайын дамылсыз өсіп, өркендеп,
өзгеріп отыратындығында деуі ғажап.
Тұрмағамбеттің өнер-білімді игеру арқылы рухани сұлулыққа ие болу
мүмкіндігі туралы айтқан философиялық ойлары шығыс ойшылдарының
гуманизмімен ұштасады. Тұрмағамбет өлеңдерінде этика мәселесімен қатар,
эстетикалық тәрбиеге де айрықша мән беріліп отырады. Мысалы, Тәлім деген
өлеңінде Тұрмағамбет:
Аға деген ініні, -
Жаным десе болады.
Ерін күткен қатынды, -
Ханым десе болады.
Қызғалдақтай ұл-қызды, -
Сәнім десе болады [65,192]...
Мұны оқыған әрбір адамзат талантты ақынның толғанысына сүйінбей отыра
алмайды. Өлеңнің эстетикалық кестесі де жақсы, жатық. Тілге үйіріліп,
көңілге қонып тұр. Аға мен іні арасындағы сыйластық сұлулығы, ері мен әйелі
арасындағы жарасымдылық, өмір қызғалдағы жастықтың сәні, ғылыммен
қаруланған асыл ой иесінің аяулы тұлғасын ақындық әсем тілмен өрнектеген.
Т.Ізтілеуұлы поэзиясындағы тағы бір назар аударатын жағы-оның жанр
жаңалықтары мен поэзия түрінің байлықтары. Бұрын халық поэзиясында бар:
толғау, тақпақ, рубаят, қисса, хикая, дастан, бейіт (ІІ буынды қысқа
шумақтар) жанрын қазақ жағдайына байланысты бейімдеп алған. Олар шығыстық
арнадан бастау алып, қазақтың төл туындасына айналып кеткен. Жанр ретінде
ұлттық қорға қосылған. Сондықтан, бұл саладағы ақын ізденістері де нәтижелі
боп шықты.
Тұрмағамбет - өлеңді өміріне өзек еткен, өлеңді өнер, өнерді өмір деп
ұққан айқын талант иесі.
Т.Ізтілеуұлы туған халқымыздың терең тамырлы әдебиетімен, батыс
классиктері мен шығыс шайырлары әдебиетінен мол үйреніп, әдебиетіміздің
алтын қорын байытты. Ақын поэзиясы - өткір ой мен жылы нәзік сезімнің
поэзиясы. Ол өзі туралы былай дейді:
Жасымнан назым сөзге шебер едім,
Өзімнен шебер кім?-деп кебер едім.
Әр түрлі хикая мен дастандардың
Ширатқан шым жібектен көгені едім [65,20].
Қазақтың бай, сұлу сөздерінен Т.Ізтілеуұлы салған тамаша бояулы
суреттер оқушыны тебірентпей қоймайды.
Ақынның негізгі идеясы - адамгершілік. Оның шығармалары жанр жағынан да
сан-салалы, ақыл-нақылдарға толы, пікірге бай. Ол назымның оннан астам
түрін қолданған. Өзіндік ақындық ашық стилі бар, басқамен шатыстыруға
болмайтын, ақпа-төкпе екені бірден сезіледі. Ол – қазақ ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетін ұштастыруға күш салған ақын. Сөйтіп, қазақ поэзиясына өлең
деген өнердің өзіндегі әдемі естілетін айрықша, қайталанбас, өзіндік үнімен
келген, айшығы мен өрнегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
1.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Негізгі бөлім
2.1.Тұрмағамбет – Сыр өңіріндегі қазақтың жазба әдебиетін
қалыптастырушы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.2.Тұрмағамбет – қазақ әдебиетінің классик
ақыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
2.2.1. Назым сөздің шебері – Тұрмағамбет
а) Өлеңмен өрілген
өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
(Лирикалық-дидактикалық өлеңдері)
ә) Ширатқан шым жібектен өлең –
жырын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 30
(Өлең – жырларындағы көркемдік айшықтар)
б) Шайырдың асқақ
үні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 39
(Толғауларындағы көрініс)
2.2.2.Шешен тілді, асқақ рухты ақын
а) Сатира
сардары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
ә)Түрме
жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 49
2.2.3Тұрмағамбет және парсы әдебеті
а) Шайыр жырлаған
Шаһнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4
ә) Шаһнама қазақ
топырағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4
б) Шаһнаматанушы
ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..69
3.Қорытынды
3.1. Тұрмағамбет мұралары ХХІ ғасыр
билігінде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .77
Қосымша
КІРІСПЕ
Жұмыстың мақсаты: Тұрмағамбет Ізтілеуұлының өмірі мен шығармашылық
әлемімен таныстыру. Шығармашылығындағы көркемдік ерекшеліктеріне тоқталу,
тақырыптық – идеялық мәнін ашу.
Жұмыстың өзектілігі: Сыр саңлағы Тұрмағамбетті тану, киелі Қорқыт баба
өңірінен шығып, зерделігіменен Көкелташ, Мир-Араб секілді ірі діни, ғылыми
орталықтардан білім алып, әйгілі Шаһнаманы қазақшаға тәржімалаған
Т.Ізтілеуұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеу – бұл жұмыстың негізгі
өзектілігінің бірі.
Қазақ халқының бұрын-соңды тарихи әлеуметтік, әдеби-мәдени кеңістігінде
Сыр өңірінің алар орны ерекше. Ежелгі Сақ, Қаңлы, Түркі-сір, Оғыз-Қыпшақ
дәуірлерінде жасалған тарихи-мәдени мұраларымызды айтпағанда, бергі Қазақ
хандығы тұсынан жеткен құндылықтарымызға Сыр бойын жайлаған
этнобірлестіктердің қосқан үлесі қомақты. Сыр өзенінің жағалауы – қазақ
тарихының маңызды, һәм ажырамас бөлігі. Осынау ұлы өлкеде Жібек жолының
сан ғасырлық ізі сайрап жатыр. Бұл Дешті-Қыпшақ, Мәруанаһр, Хорезм
өркениетінің түйіскен жері, пост-түркілік қазақтың Орталық, Оңтүстік және
Батыс өңірлерінің мәдениетін байланыстыратын Әму-Сыр-Арқа әдеби-транзиттік
аймағы.
Қазақ бодандық қамытын киген соңғы екі ғасырда Сыр өңіріндегі жасаған
төлтума мәдениет өкілдері ұлт өнеріне өлшеусіз үлес қосты. Алайда, ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген жазбагер шайырлар
арасында төл қолжазбалары толық сақталған талант иелері сирек. Жад арқылы
ауызша таралу қасиетіне ие халық ауыз әдебиеті үрдісі мен жазба поэзияның
қалыптасу шекарасында тұрған аралық дәстүр өкілдерінің шығармашылығында
шешімін таппаған мәселелер жетерлік. Соның бірі – Сыр сүлейі Тұрмағамбет
Ізтілеуұлы.
Тұрмағамбет Ізтілеуұлы 1882 жылы Түркістан өлкесіне қарасты Сырдария
облысының Қазалы уезінде, сол уездегі Қуаңдария болысының 2-аулында,
Ақтайлақ-кезең атанған мекенде дүниеге келді (қазіргі Қызылорда облысы,
Қармақшы ауданы, Тұрмағамбет ауылы). Тұрмағамбет ақынның балалық шағы
Сырдария өзені бойында, оның жағасындағы су жолы, керуен жолы, әрі осы
өңірдің әкімгершілік орталығы – Ақмешіт, Қармақшы, Қазалы қалаларында
өтеді. Жасы он алтыға шыққанында әкесі дүние салады [4].
Ел арасының қария сөзіне құлақ түрер болсақ, Тұрмағамбеттің әкесі
Ізтілеу деген кісі бұрындары жазылып, жалпақ жұртқа танылып келгеніндей
тым өрескел сіңірі шыққан жалшы болмағанға ұқсайды. Ақынның шыққан тегі
мен өмірбаянын таптық тұрғыдан қарастырып, иіп әкеліп жалшылықтың тертесіне
жегіп, кедейліктің қамытын кигізіп отыратын көнерген көзқарастың кезінде
Тұрмағамбет міндетті түрде жалшының баласы болып танылуға тиіс болғаны рас.
Сыр бойы, Қармақшы өңірін жайлаған Кіші жүз әлем, шөмен, жетірудың ішінде
ортадан жоғары дәулетімен мал өсіріп, жан баққан Ізтілеу Қызылбайбаласы Қыр
мен Сырдың арасындағы байтақ далада еркін өскен есті әулеттен. Сіңірі
шыққан жалшы өзіне тиесілі мұндай көші-қон шекарасының етек-жеңін түре
алмаса керек. Ізтілеудің қабірі – Қызылорда облысы, Төретам станциясынан
100 шақырымдай жерде Нұра, Қарақұм бетіндегі Жеркіндік деген белесте.
Ерте көктемде қырға көшіп бара жатқанда кенеттен дүние салған Ізтілеу осы
жерге жерленіпті [36].
Тұрмағамбеттің шешесі – Жұпар Ермағамбетқызы. Ақынның анасы туралы
мәлімет тым аз. Ермағамбет атасының да діни сауаты бар, ескіше хат таныған
кісі екені ғана айтылады. Тұрмағамбеттің есімі осы нағашы атасының
құрметіне ұқсастырылып қойылған. Күні бүгінге дейін Тұрмағамбет ақынмен
бірге туған бауырларының да ат-есімі, олардың кім болғандығы, бар болса,
бүгінгі ұрпақтарының тыныс-тіршілігін анықтау мүмкіндігі де болмай келді.
Ақынның Кеңестік кезеңді жырлаған өлеңдерінің өзі үлкен күшпен жарияланып,
әр жарияланым сайын баспа цензурасы, онда отырған Мемлекеттік қауіпсіздік
комитеті қызметкерлері саптаяқтан қарауыл қарап, ақтарып,тексеріп,
тіміскіленіп отырғанда ақын өмірбаянына қатысты мұндай артық-ауыс
саналған нақтылықтарға ешкім көңіл аудармағаны да ақиқат. Бізге белгілі
болып отырғаны Ізтілеудің Тұрмағамбет, Шайқы, Нұржан, Ислам, Хатша деген
бес баласының болғандығы.
Нұржан мен Ислам көп өмір сүрмей-ақ, жас шағында дүние салған. Шайқының
Әкім деген баласы болып, ол да майданға аттанып, хабарсыз кеткен соң Шайқы
өз атына Тұрмағамбеттің баласы Әбдірауықтың үлкен ұлы Ұлықпанды жаздыртып
алған. Ал, Шайқының қызы Мафура бой жетіп, тұрмыс құрғанша Тұрмағамбеттің
тәрбиесінде болған.
Бір жылы қатар отырған ауылға Жұбанбай мен Бекет билер қыдырыстап
жүріп, көрші үйге түсіп, Ізтілеудің үйінен аттарына салатын шөп сұратып
жіберіпті. Сонда Ізтілеудің ұлы Нұржан тұрып: Жұбанбай болмақ түгілі,
әкесі Бұқабай келсе де беретін шөп жоқ деп салыпты. Әй, оңбассың! -
депті, назаланған Жұбанбай. Сонда Бекет: Әй, Жұбанбай! Сен менен төмен
екенсің ғой. Біреуді тұқымсыз жібердің ғой - депті. Жұбанбай айтқан
қарғысы мен назасы мірдің оғындай, айнымай келетін тентек кісі екен. Ақыры,
сол Нұржан тұқымсыз кетіпті. Ел арасының есті әңгімесі күні бүгінге дейін
аңызға бергісіз осындай мөлдір естеліктер сақтап келеді. Ізтілеудің жалғыз
қызы Хатша Арқаның найманына ұзатылған. Сол кеткеннен елге, туған
топырағындағы бауыр-жұрағаттарына араласудың реті келмеген. Конфискация,
арты ашаршылық, аяғы соғыс нәубеті жылдары арадағы байланыс мүлдем үзіліп,
Хатша Сырда қалған бауырларымен мүлдем көрісе алмаған. Сонымен, кейінгі
жастар бір-бірінен көз жазып қалып, Хатшаның өзі ұзатылған жерінде дүние
салып, сол жердің топырағы бұйырған. Тұрмағамбеттің Хатша қарындасынан
туған жиені Сейіл Еспембетов нағашы әулетін тауып алып, араласа бастағаны
да кейінгі жылдары екен. Міне, Қызылбайбаласы Ізтілеуден тараған бес
баланың тағдыры осылай болған [36]!
Тұрмағамбет Ізтілеуұлының ата-тегі туралы шежірелік кесте де көпшілік
жұртқа беймағлұм күйде келеді. Ақынның шыққан тегін шақалап, бүгінгі
ұрпағына дейін тарататын толық кесте жүйесі өз ұрпақтарының қолында
сақтаулы. Кіші жүз жұрты өзінің тегін Жанарыстан таратып, одан өрген тұқым
Қаракесек атымен ныспыланады. Сол Қаракесектен – Байсары, Әлім, Шөмен;
Байсарыдан – Бозаншар, одан Адамқожа, Түменқожа, Қыдырқожа. Түменқожадан –
Асан, Құлыс, Жанбақты. Құлыстан - Әлмәмбет (Дуан), Сарымәмбет, Әйтмәмбет
(Аю). Сарымәмбеттен – Мұртазалы, Құрманәлі. Мұртазалыдан – Андағұл, Добай,
Қарба, Бостанбай, Күлкі, Қойбақ. Добайдан – Есен, Мырза. Мырзадан – Еламан,
Қабанбай, Жайлаубай; Еламаннан – Жанкісі, одан Қонысбай, одан Қызылбай,
одан Ізтілеу, одан Тұрмағамбет (Тұрмұхаммед). Тұрмағамбеттің кіндігінен
тірі қалғаны жалғыз Әбдірауық, одан – Ұлықпан (1949), Шалқыма (1951), Абат
(1956), Гүлбарам (1958), Зәмзә (1961), Нөсер (1963), Бақыт (1968). Алашқа
аты жайылған Тұрмағамбет сияқты даңғайлардың ата-тегін бүгінгі ұрпақтың
біліп жүргені жөн!
Дуан Байболат болыстың бірінші әйелінен Биға, екінші әйелінен Нәзира,
Жарылқап, Зәріп есімді үш перзент көрген. Әкелері Байболат пен Ізтілеудің
арасында келісім болып, ауызтамар араластықтарының аяғы құдалыққа ұласады.
Тұрмағамбет пен Биға жас кездерінде атастырылған, бірақ қолдан ұзатылар
кезде Байболат дүние салған. Сол Биға – Тұрмағамбеттің ұстазы Алдашбай
ахунның өкіл қызы [36].
Медресені үздік бітіріп, Шығыс тілдері – араб, парсы, түрік-шағатайшаны
емін-еркін меңгерген Тұрмағамбет осы тілдерде жазылған Шығыстың классикалық
шығармаларын өз халқына жеткізуді алдына мақсат етіп қояды. Революцияға
дейін жазған көп шығармаларының ішінде: Мәрді дихан, Данышпан қарт,
Тұтқын қыз, Рауа бану, Әшкәбус, Лұқпан Хәкім, Сүлеймен мен
кірпішешен, Ата мен бала, Төрт дос, Өгіз бен есек, Ескендір, Үш
бәңқор, Білімсіз, Есер мен есті, Соқыр мен ақсақ, Әділетсіз,
Көкқұтан мен шымшық, және басқа мысал, хикая, дастандары - Шығыстық
көркем әдебиеттің атақты шығармалары – Шаһнама мен Тотынаманың, Мың
бір түн мен Ескендірнаманың , Рабгузи мен Мақтұмқұлы кітаптарының
бөлімдері. Тұрмағамбет ақын сол кітаптарды оқып, өзін қызықтырған сондағы
сюжеттерді негізге алып, қазақтың өз өлеңіндей, тыңдаушыларын тамсандыра
оқиғалы мысал, хикая, дастандар жазады. Тұрмағамбеттің медреседе жазған
өлеңдері: Лұқпан хакім (1900), Мәрді дихан (1900), Ұстаз ұсынысы
(1900), Шәкірттерге (1905), Еңбегің ессізге еткен еш болады (1905), Не
қызық (1905), Құлжан Биге (1905).
Өмірін дін жолы емес, дүниетану ғылымына, өнер жолын ақындыққа арнайды.
Өзі шыққан езілген тап - өзегі талған кедейдің мұның мұңдап, жоғын
жоқтайды.
Қытымыр заманның қыспағында жүріп, ондаған хикая-дастан, жүздеген жыр-
өлеңдерді тудырса да, ақынның революцияға дейін еңбегі баспа бетін көрмеді.
Бірақ, қалың ауылдың қақ ортасында өсіп, ел өмірімен етене боп кеткен
Тұрмағамбеттің жырлары жыраулар арқылы қалың қауымға кеңінен таралған...
Осы кезден бастап Тұрмағамбеттің өмірі мен еңбектері оқулықтар мен
бағдарламаларға енгізіліп, орта мектепте оқытылды. Сонымен бірге, ақын
шығармалары мектеп оқулықтары мен бағдарламаларына енгізіліп, орта мектепте
оқытылғаны М.Байділдаев зерттеулерінде 1956-1971 толық қамтылған.
С.Мұқанов, Қ.Бекхожиннің орта мектептің VІІІ класына арналған
хрестоматиясына А.ҚМБ. 1937ж 6069 б Шаһнамадан Сам батыр туралы үзінді
берілсе, Ә.Үсеновтың орта мектептің ІХ класына арналған хрестоматиясында
А.ҚМБ. 1937ж.7598 б Алып қыран, Көктем, Үш баңқор, Шаһнамадан
Залдың балалық кезі үзіндісі берілген. А.Әлібаев, Ә.Қоңыратбаевтың
бастауыш мектептің ІІІ класына арналған оқу құралында АҚБ.1936ж.104-106б
Алып қыран өлеңі берілген. Дегенмен, 1949 жылғы космополитизм туралы
қаулыға сәйкес, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің, тарихымыздың ұлттық рухын
бейнелейтін тұстар ұлтшылдық деп танылып, оқытылуға, жариялануға тыйым
салынғандықтан Т.Ізтілеуұлы шығармалары әдебиетімізден алынған сыңайлы
[26]. Шығармаларының бірқатары орыс тіліне аударылып, орталық газет-
журналдар мен жинақтарда және А.М.Горькийдің инициативасы бойынша Правда
редакциясы бастырған Творчество народов СССР кітабында Тұрмағамбет
шығармасымен тұңғыш рет танысты. Қазақ ақынының алғаш аударылған бұл
еңбектері 1937 жылы Литературный критик журналында жан-жақты талдау
жасалынды. СССР Ғылым академиясы Совет дәуіріндегі орыс халқының
поэтикалық творчествосының очеркі деген еңбегінде Тұрмағамбетті халық
шығармашылығын дамытуға еңбегі сіңген еліміздегі белгілі қайраткерлердің
қатарына қосады [16].
Қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің және Орта Азия
халықтарының көркем әдебиет үлгі, дәстүрлерін Тұрмағамбет жақсы білген, оны
қадір тұтып, бойына сіңірген. Соларды бір-бірімен шебер ұштастырып, өзінің
шығармашылық-ақындық лабораториясында қайта қорытып отырған, өзіндік
шеберлігімен танылған ақын.
Тұрмағамбет ақын осы тұста Шығыс әдебиетін жақсы білетін бірқатар
мамандармен кездеседі. Осы туралы Айнимен де ақылдастым, - дейді ол [17].
Шаһнаманың шығыс тілдерінде тараған поэзиялық, прозалық үлгілерін таңдап
алып, оны Фирдоуси үлгісі бойынша қайтадан жырға айналдырады.
Шығыстың әйгілі эпопеясы – Шаһнаманы шығармашылық құрал ретінде
кәдеге жаратып, оны қазақ ұғымына үйлестіре жырлап шығу Тұрмағамбеттің
ақындық өміріндегі шоқтығы биік елеулі ерекшелігі.
Көпті көрген саңлақ ақын Тұрмағамбет өз өмірбаянын, асқан асуларын,
жүрген жылдарын жүрегінің қасиетті қанымен жырлап, күнделікті дәптеріне
тіркеп кетті.
Академик жазушы Ғабит Мүсірепов 1958 жылы жазушылардың республикалық
ІІІ пленумында жасаған баяндамасында Тұрмағамбетке арнайы тоқталып: Шынын
айту керек, бұл жөнінде Қазақстан Жазушылар одағы да түрткі салмаған, баспа
орындарының алдына талап қоймаған. Бұдан былайғы жерде бұл ұятымызды жууға
тиістіміз, - деген еді [16].
Тұрмағамбет өзінің қанасын қақ жарып шыққан пәк перзенті – төл
шығармаларының тас баспамен теріліп түптелген жинағын көзімен көріп,
қолымен ұстап оқи алмай 1939 жылы дүниеден өтті.
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. ТҰРМАҒАМБЕТ – СЫР ӨҢІРІНДЕГІ ҚАЗАҚТЫҢ ЖАЗБА ӘДЕБИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ
Алғашқыда өз ауылындағы Қожабай, Алдашбай, Ораз деген ишан, молдалардың
көшпелі мектебінде оқып, мұсылманша білім алады. Медреседе оқымай тұрып-ақ
небәрі 13-14 жас шамасында оның 1896 жылы Қара қоңыз дастаны жазылады.
Шығыс тілдерін үйрену, білуді өнер деп санаған Тұрмағамбет таудай талаппен
ұшқан құстың қанаты талған, сағымданған сусыз шөл дала – Қызылқұмның
шағыл құмын толарсақтан кешкен керуеннің соңына еріп өзегі тала, ерні
кезере, қазіргі Өзбекстанның Бұхара қаласына әрең келіп жетеді. Сол
кездегі Таяу, Орта Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын
қабырғасы ХVІ ғасырда қаланған Бұхарадағы әйгілі оқу орны – Мир-Араб
медресесіне оқуға түседі. 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ медресесінде
оқиды.
Белгілі мәдениет қайраткері, Тәжік Ғылым академиясының тұңғыш
президенті, академик Садриддин Сайдмұрадұлы Айни да (1878-1954) осы жылы
Көкелташ медресесінің шәкірті болатын. Тұрмағамбет пен Садриддин алғаш
осында танысып, дос боп кетеді. Айнимен жақын болу оның шығармашылық
бағытына үлкен әсер етеді. Олар моллабача (студенттер) арасында әдебиет
үйірмесін ұйымдастырып, оған жол-жоба көрсетіп жетекшілік етеді. Көкелташ
медресесін екеуі бір мерзімде хатым етіп (бітіріп), хатиршатты (дипломды)
бірге алып шығады.
Көшпелі қазақ жерінен Орта Азияның атақты қаласына білім іздеп,
шөліркеп келген Тұрмағамбет, оның бай кітапханасынан Шығыстың ежелгі мол
мәдени мұрасы – дарқан шығармаларын тауып алып мейірлене оқиды. Әсіресе,
арабтың Мың бір түні мен Тотынамасын, парсының Шаһнамасы мен Омар
Хайям, Хожа Хафиздің сұлу сазды нәзік лирикасын, Шайқы Сағдидің Гүлстаны
мен Бостанын, Низамидің Ескендірнамасы мен Қысырау-Шырынын, Науаидің
Ләйлі-Мәжнүні мен Жеті шұғыласын, Рудаки мен Физулидің, Жәми мен
Бедилдің хисапсыз мол дүниелерін бас алмай қызыға оқып, құмарта сусындайды,
философтар мен тарихшылардың асыл қазыналарын ерінбей ақтарады [13].
Тұрмағамбет үлгі-өнеге тұтқан Сыр бойы ақын-жыраулары арасынан нақты
кімнің атын атауға болады? Әр елдің бар еді бұлбұлы толғауында сипаттап,
әрқайсына жеке мінездеме берілетін он тоғыз Сыр саңлағы: Аяған, Бұдабай,
Сәдір, Әзілкеш, Бекіш, Ешнияз, Толыбай, Оңғар, Сүйіндік, Сүйкімбай, Базар,
Ерімбет, Шегебай, Аманжол, Есенжол, Жүсіп, Жиенбай, Омар, Нұржан сияқты
айтқыштарды түгел Тұрмағамбеттің ұстаздары еді деп қате басуға болмайды.
Бұлар сол тұстағы қатарынан қарасы озған, өлең өресі, ділмарлығы мен
орындаушылығы өзгеден жоғары тұрған Сыр бұлбұлы, өңірдің мақтанышына
айналған озат айтқырлар еді. Тұрмағамбет өз толғауында олардың абыройлы
есімін көпке таныстыруды ғана мақсат тұтқан. Шығарма топқа түсіп, алқаға
жырлайтын жыршы-орындаушылардың өтінішімен жазылуы да мүмкін! Алқалы жиында
өзге өңір өнерпаздарымен қатар жырлағанда арына шауып, ел ардақтыларының
атын ұлықтайтын үрдістің барын ескерсек, бұл толғаудың да сол сарыннан алыс
еместігі анықталады [14]. Шайырлық поэзия мен халық ауыз әдебиетінің бел
ортасында жасаған Сыр саңлақтары шығармашылығында мұндай мысал жеткілікті.
Әрине, Тұрмағамбет шайырдың аталмыш ақын-жыраулардың көбінің өлең-жырларын
оқып, көңілге зерделгені рас. Әйтсе де, ол жанына жақын тұтып, үлгі санаған
шайырларды өз шығармаларында ерекше атын атап, түсін түстеп отырған. Сондай
қатарда тұрған кетеден шыққан Есенжол, Шегебай, Омар, Жүсіп сияқты
ақындардың есімі. Біздерге болдың жиен анық, Махат өлеңінде:
Есенжол, Шегебай мен Омар, Жүсіп,
Сарқылып санаулы өмір болды опат.
Соңында мен солардың қалғанменен,
Қалмай жүр қыр соңымнан қырсық апат – дейді. Ал, ақынның назарына
ілігіп, олардың өнеріне мадақ айтылғандары – Сыр-Қуаң топырағынан өткен
Ысқақ пен Шахар. Өкінішке орай, біздің қолымызда бұлар туралы мәлімет өте
тапшы. Өлең мәтіндерінің өзге тұсында Тұрмағамбет бұдан асырып өз ұстаздары
туралы артық-ауыс пікір білдірмейді. Сондықтан да, кестесі келісті ақын,
үлгі тұтынар ұстаз ретінде Тұрмағамбеттің жанына жақын тұрған аты аталған
төрт шайырдың қатысты бөлек бөліп айтумен шектелеміз [36].
Тұрмағамбеттің адамгершілікті уағыздайтын шығармаларының көпшілігі –
балаларға, жасөспірімдерге арналған өлеңдер. Адамдар арасындағы қарым-
қатынас нормаларын насихаттауға арналған оның өлеңдерін жастар тамсана
тыңдайды.
Ол жастарға арналған өлеңдерінде адамгершілік рухында тәрбиелеу
мәселесі жеке адамның өзін - өзі тәрбиелеу мәселесіне арналады.
Адамгершілік асыл қасиетке ие болып, туған елдің қызметшісі болу міндеті
жырланады.
Қайрама халқыңа тісіңді, Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл, Қамын
ойла халқыңның, Ой, Ұядан ұшқанда, Адам секілді өлеңдерінде жігіттің
бағасы азамат боп ат жалын ұстап мінгенде өзі үшін емес, халқы үшін адал
қызмет етумен өлшенетінін ескеріп, елін азат ету, оның мерейін көтеру
азамат ердің бірден бір міндеті деп біледі [8]. Әсіресе, 1905-1907 жылдар
қарсаңында жазған өлеңдерінде ұлт-азаттық үшін күрес идеясы көрінеді.
Өзінің жеке басын қамдап, қарнын қампитқанына мәз тоғышарларды күлкі етеді.
Кейбіреулер сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шалпылдаған қайраңдағы.
Адамдық ісіңе жұрт аңсап тұрсын,
Не керек, қарныңның құр майланғаны.
Ақынның өлеңдерінде көтерілетін көкейкесті мәселесі – азаматтың
қайырымдылығы, елі – жұрты үшін аянбай еңбек қыла білуі. Елге пана, жұртқа
дана адамдары шын жүрегімен бар пейіл, ынтасымен жырлап бағады.
Адамгершіліктің биік нысанасы – шын достық, ауызбірлік, ынтымақ,
ұйымшылдық, тілектестік, ағайыншылық депті. Аталған идея – Тұрмағамбет
шығармаларының ең биік талғамы. Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл деген
өлеңінде ақын:
Бақ қонып, бастарыңа бітсе дәулет,
Көзің сал, көкірегі шерленгенде!
Қолайлы өз халқыңа қызмет қыл,
Белгілі бедеу сыры ерленгенге [65,40]...
Адам бақыты дәулеттікпен шектелмейді, халқыңа қол ұшын беріп, қызмет
ету жігіттің асыл қасиеттерінің бірі. Сондықтан, басыңа бақ қонса,
халқыңнан көмегіңді аяма, қарас демек.
Адам бойында кездесетін кемшіліктер: алауыздық және менмендік, жеке
бастың қамын ғана жеп, дүниеқоңыздыққа берілушілік, тоғышарлық ерге емес,
елге тән қылықтар екендігіне көз жеткізе толғайды. Тұрекеңде даңғойлардың
бет пердесін ашып, оны ащы мазаққа айналдыра білетін қасиет қалыптасқан.
Дүниеқорлар мен пейілсіздер адам қоғамы үшін індет екенін танытады.
Әділетсіздік пен арамдықтың бәрін солар істеп, елді бүлдіретіндер екеніне
көз жеткізеді. Қайрама халқыңа тісіңді деген өлеңінде ақын қазақты
осындай арам ниеттілерден алшақтатады...
Қамын ойлап қарныңның,
Қайрама халқыңа тісіңді!
Ел ізіңе ермейді,
Тазартып алмай ішіңді.
Қойдырып алып қор болма,
Арам деген есімді [65,37]!
Осы кескінсіз мінездерден ақын оқырмандарын аулақ ұстамақ. Кісілікке
шақырады. Кейбір дүние, мал үшін өз ағайындарын жұтып жіберуге даяр қара
ниеттерді өле жек көреді. Дүниенің өткіншілігін, дәулеттің тұрақсыздығын
ескеріп, санаға жетер ақыл түйеді. Адамгершіліктің ең жоғары сапасы - өнер.
Өнер-білімді игеру – байлық. Өмір өзгереді, өмірмен бірге біз де өзгереміз,
жетелеміз, ілгерілейміз, өсеміз, жақсарамыз, тазарамыз,-деп философиялық ой
түйеді [24].
Жастарға арналған өлеңінде адамгершілік рухында жеке адамның өзін-өзі
тәрбиелеу мәселелерін қозғайды. Адамгершілік асыл сапаға ие болып, туған
елдің қызметшісі болу міндеті мен тәсілі ескеріледі. Оның жеке басының
тәрбиесі болашағын белгілейтіні, Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі-деген
халықтық қағиданы қолдайды. Барлық шығармаларында ақын шығыс поэзиясындағы
қалыптасқан дағдының ізімен халықты тәрбиелеудің ең жетімді құралы поэзия
деп бағалайды. Яғни, ақын адамгершіліктің ең биік сатысына жетуді білім алу
деп, білім арқылы рухани сұлулыққа ие болу мүмкіндігі туралы философиялық
ойлары шығыс ойшылдарының гуманизмі ең жоғары талабы екенін түсінеді.
Сыр ақындарының ағасы, поэзия бұлбұлы - Тұрмағамбет. Оның шығармасы
Назымда ерекше назар аударуды тілейтін бөлім – Айтыстар. Айтыс – қазақ
әдебиетінің ең күшті дамыған жанры, дәлелдейтін пікірлер В.В.Радловта,
Н.Н.Потанинде, Шоқанда, А.А.Диваевта баршылық. Сыр бойының ақындары
көбінесе бір-бірімен жазбаша түрде айтысқан [14] . Жазбаша айтыстың
табиғаты қысқалықты, түйінді тұжырымдылықты талап етеді. Әсіресе,
Тұрмағамбет айтысына осы қасиет тән. Ақынның уытты, ойлы сөзі көздеген
нысанаға дәл тиіп жатады. Сондай-ақ, ол айтысқан ақындарға тоқтау сөз де
жолдап отырған. Омар мен Таубайдың Жүсібіне: Сөз дәмін кетірмей, бір-
біріңмен қимас, тату болыңдар, - дейді бір тоқтау сөзінде.
... Жақсыға жарасарлық жұмыс емес,
Бурадай шашып көбік бұрқырату.
Ішінде аз өмірдің араз болып,
Айып іс аға-ініні сөзге шату, - деп татулыққа, бірлікке шақырады.
Тұрмағамбет мұндай тоқтау сөздерінде мөлдір ойлардың моншағын тізіп, Абай
айтқан асыл ой өрісімен үндесіп кетеді.
Сыр бойына тамыр тартқан мүшайраның бір түрі – жазбаша айтыс әдебиеттің
де талаптарымен жалғасып жатады. Ақындық шеберлікті одан әрі ұштай түсуде
мұның маңызы бар. Сөз өнерін жоғары санаған халқымыз оның ақындық тұлғасы
аса сыпайы, сыңдарлы, жинақы. Ешкімге тіл тигізбейді, бірақ, тыңдатады.
Ақынның жазбаша айтыстары – фольклор мен әдебиет дәстүрлері тұтастығын
жинақтаған туындылар: Тұрмағамбет пен Шәді төре, Алты ақынның өмір
туралы айтысы, Тұрмағамбет пен Әбдікәрім, Тұрмағамбет пен Жүрсін,
Тұрмағамбет пен Сәнбала.
Жұмбақ айту мен оны шешу (Шәдімен айтысы), өмірді мағыналы сүру ұлағаты
(Алты ақынның өмір туралы айтысы), қазақы қалжың-қағысу (Әбдікәріммен
айтысы), ағалық насихат-үгіт (Жүрсінмен айтысы), қызбен әзілдесу
(Сәнбаламен айтысы) – бәрі де ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші
жартысында өркендеген жазбаша айтыс дәстүрін қалыптастырды [24].
Тұрмағамбеттің әр кезде болған ақындар айтыстарында айтқан аралық
сөздері – қазақтың ұлттық тарихындағы би-шешендер мен ақын-жыраулар
шығармашылығы сапаларын тұтастырған өнер дәстүрі. Мысалы: Омар мен
Таубайдың Жүсібіне, Омар мен Нұрмаханға, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке
бірінші айтқаны, Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіпке екінші айтқаны, Қаңлы
Жүсіп пен Кете Жүсіпке соңғы билігі, Кете Жүсіп пен Даңмұрынға- бәрі де
ұлттық сөз өнеріндегі эстетикалық ықпалы маңызды шығармалар. Ақынның
Аралық сөздері - қазақ сөз өнеріндегі ұлттық сипат өзгешелігінің
көрінісі. Поэтикалық өнер сайысына төрелік – тоқтам, аралық басалқы сөз
айту– қазақтың ұлттық-этнографиялық болмысынан туындаған ерекшелік. Бұл -
сөз құдіретін, сөз киесін ұлықтаған қазақ дүниетанымының өнегелі
ерекшеліктерінің бірі.
Назымның сүбелі тарауы – дастандар. Бұлар тақырыбы, айтпақ идеясы,
түйіндері жағынан сол кездегі қазақ ортасына лайықталып алынған шығармалар
еді. Бас-аяғы шағын дастандар оқырманын жалықтырмайды. Сюжеттер төркіні
Шығыс әдебиеті, аңызы болғанмен, іші, мазмұн-мәні, үлгісі қазаққа етене
жақын. Ақын сан-салалы оқиғаны оқушы алдына тоса отырып, өздерінше ой
қорытындылануына мүмкіндік береді [19].
Мәрді дихан - ақын Бұхара медресесінде оқып жүргенде жазған дастаны.
Тәжік әдебиетінің классигі Садриддин Айнимен бірге әдебиет үйірмесіне
қатысқан Тұрмағамбет Шаһнама, Тотынама, Калила-Димна, Мың бір түн
сынды Шығыс қазыналарымен таныса келе, көкірегіне көп ой түйеді. Айтылмаш
дастан – соның бір нәтижесі.
Тұрмағамбеттің 1907 жылы жазылған Данышпан қарт дастаны да (Тотының
тоқсан тарауынан) жоғарыдағы аталған шығармасымен шекаралас, мағыналас
келеді. Мұнда да: Кедейді кемсітуің өте ұят, биік тұт бір-біріңді пенде
болсаң, - деп салиқалы ой тастайды. Рауа бану (Тотынамадан алынған)
дастаны жауыздықты әшкерлеп, махаббатты қадірлейді. Адал, ақылды Рауа бану
көп қиындықты жеңіп, мақсатына жетеді. Адам ақ болса, оның сөзі де, ісі де
ғұмырлы деген ойды ақын Рауа бану бейнесі арқылы бедерлі жеткізе білген
[23].
Тұтқын қыз дастаны да Шығыс хикаясының негізінде жазылған. Бұнда
ақын: Жалғыз шауып бәйге аламын, жаратылыс заңына қарсы келемін деп көпке
күлкі болма, әр ісіңе абай бол, халықпен бірге бол, - дегенді тұспалдай
түсіндіреді. Осы дастандағы құстардың сұлтаны Самұрық бейнесін, автор
Фирдоусидің Шаһнамасынан алған тәрізді. Шаһнама бойынша Рүстемнің әкесі
Залды тау шыңында шырқырап жатқан жерінен Самұрық тауып алып,
балапандарымен бірге асырайды, кем көрмейді, ақырында әкесіне қосады.
Шаһнамадағы Самұрық адам баласының жанашыры, қамқоры, қиналғанда ұшып
жететін жедел жәрдемі секілді. Тұтқын қыздағы Самұрық та қыздың сүйгеніне
қосылуына себепші болады.
Тұрмағамбеттің Әшкәбус дастаны – Иран эпосының негізінде жазылған
туынды. Бұл екі бөлімнен тұрады. Бірінші Әшкәбус пен Рүстемнің жекпе-
жегіне, Рүстемнің жеңісіне арналса, екінші бөлімі, Фирдоусидің түсіне
арналған. Рүстем мен Әшкәбустың соғысын шебер суреттейді, қазақ эпосындағы
жекпе-жек сайыстармен ұштастырады. Иран мен Тұран батырының айқасын:
Көргендер Рүстемнің мынау ісін,
Жарайды, бәрекелді, - деді, - күшің.
Қара құс қыранға қыр көрсетем деп,
Бүріліп, болып қалды бір-ақ қысым, - деп қазақ ұғымына жақын, орнықты
етіп суреттейді [21].
Дастанның екінші бөлімінде Фирдоусидің түсіне Рүстем батыр еніп, оған
ризашылық сезім білдіреді, мың рахметін айтады. Ақын Рүстем сөзі арқылы
Фирдоусидің ұлы еңбегін, сайып келгенде, ақындық өнерді жоғары қояды да,
сондай ерен еңбекті бағалай білмеген Махмұд сұлтанның дүниеқоңыздығын
өлтіре сынайды. Дүниежүзілік әдебиеттің алтын қорына қосылған Фирдоусидің
Шаһнамасын ерекше бағалап, бас июі Тұрмағамбет Ізтілеуұлының үлкен
мәдениетті, парасатты қаламгер екендігін танытады...
2.2. ТҰРМАҒАМБЕТ – ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ КЛАССИК АҚЫНЫ
Тұрмағамбет – қазақ әдебиетінің классик ақыны. Ақынның классикалық
әдебиет тұғырындағы биіктігін оның шығармашылығындағы мынадай ерекшеліктері
құрайды: бірінші – қазақ фольклоры мен әдебиеті мұраларында қалыптасқан
шығарманың мазмұны (тақырып пен идея) мен пішіні (сюжет пен композиция,
стиль, бейнелік) заңдылықтарын дамыта, жетілдіре қолданған суреткерлігі;
екінші - әлем әдебиетінде қалыптасқан ортақ поэтикалық заңдылық әдеби тек
түрлерін, оның ішінде, эпос, лирика жанрлары үлгілерін қазақ топырағында
дамыта жырлаған шеберлігі; үшіншісі–барлық шығармаларда қазақтың бай әдеби
тілі қорындағы мағыналы сөздерін көркемдік–бейнелік поэтикалық қуатымен
әсерлі бояуларымен жырлағандығы.
Тұрмағамбеттің эпостық әдеби тек саласына кіретін шығармалары қатарында
мысалдарын (1900-1939 ж.ж. арасында жазылғанын) айтамыз: Лұқпан хәкім,
Ата мен бала, Сүлеймен мен кірпікшешен, Төрт дос, Дарақ пен сая,
Жолаушы мен дана, тағы басқа әдебиеттану қисыны бойынша Мысал – эпостық
шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі [61]. Әрқашан сатиралық сипатта,
көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол арқылы адам
бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келеге, мазаққа
айналдырып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанмен идеясы астарсыз,
ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келді. Тұрмағамбеттің
Ата мен бала, Сүлеймен мен кірпікшешен, атты мысал-хикаяларыда Құран
Кәрімдегі сүрелердің аяттары негізінде Б.Рабғұзидің қиссалары жинағындағы
үлгілері.
Дарақ пен сая (1924ж) мысал-хикаясының ғибраттық түйіні – абыройы,
атағы асқақтаған дарақ сынды абырой иесін айыптаған сая (көлеңке) тектес
көркеуде-күншілдікті сынау. Дүниетанымы оңашадағы күншілмен ғана танылатын
барлық жақсылықты көре алмайтын пасықтық – осы көлеңке кейпімен
бейнеленген.
Ақынның көркемдік түйіні өмір шындығын тануға жетелейді:
...Жолдасың жарым болса сол сияқты,
Оң келмей өзіңменен шеп келеді.
Мойнына өз ұятын өзі алмай
Қаңқылдап құлақ құртыңды жеп келеді.
Қандай бір қамқоршылық қылғанымен,
Кемісін сенен көріп көктенеді [65,127].
Жолаушы мен данамысал-хикаясының ғибраттық түйіні - әрбір істі
асықпай бабымен істеуді уағыздау. Тұрмағамбет ақындығының әлемдік
классикалық көрсеткіші–дастандары: Мәрді дихан (Бұхара, 1900), Данышпан
қарт (1907), Тұтқын қыз (1910), Рауа бану (1911), Әшкәбус (1936),
Сам палуан (1936), Мақта (1930).
Тұрмағамбеттің дастандары әлем әдебиетіндегі эпостық Әдеби тектік мол
көлемді үлгілері дәстүрімен жазылған. Тұрмағамбеттің дастандары
классикалық, эпикалық шығармалардың мазмұны мен пішінін құрайтын тақырыптық
- идеялық, сюжеттік - композициялық, стильдік - көркемдік ерекшеліктерге
сәйкес.
Дастандардың композициясы мынадай бөліктерден құралады: біріншісі,
дастандардың басталуындағы арнау-толғаныстар; екіншісі, дастанның негізгі
сюжетінің жырлануы; үшіншісі, дастанның аяқталуындағы автордың түйіндеу
толғаныстарының әдебиет сипатын танытатын лирикалық және эпикалық сипат
тұтастығының көрсеткіші.
Эпикалық шығармаларындағы авторлардың өзіндік бейнелерін танытатын бұл
бөліктер философиялық және лирикалық-психологиялық сарындылығымен
ерекшеленеді. Эпикалық дастандардағы бұл бөліктерде адамзаттың фәнидегі
тіршілігін жасаушы жаратушы Алланың құдіретін пенделердің кезеңінде
арттағыға мағыналы іс, нәтиже баламалы бейнелеу сөздердің мағыналары
тыңдаушылардың еріксіз ойлауына мәжбүр етеді:
Тіл-тілмаш, ақыл-уәзір, көңіл-сұлтан,
Нәпсі-тақ, кеуде-сарай, жағасы-тән,
Қол-жендет, көз-қарауыл, құлақ-тыңшы,
Аяқ-құл, мұрын-дәрігер, шамшырақ-жан.
Бізге көп ықсан етті табиғаттан,
Мол перзент, бақ, дәреже, өнер, ғылым,
Беріп тұр наз-нығмет неше мың сан.
Шүкір деп осыларды өтеу үшін
Уа, дарих, ойласақшы біздер надан [65,168]!
Дастанның негізгі сюжетінде егінші Мәрді диханның соқасының тісі
тиіп, қымбат гауһар тауып алғаны, жұрттың ақылымен Рум сұлтанына апара
жатқан жолында кездескен үш жиһанкездердің оны түнде ұрлап алғаны, бірақ
Мәрді Диханның сезбегенсіп, олармен бірге жүріп, ақыры Румға жеткені
баяндалған. Рум сұлтанына диқанның мәлімдеуімен зынданға қамалған үш
ұры–жиһанкездердің тағдырын әміршінің ақылды қызы Меһірша шешеді. Үшеуінде
де зынданнан шығарып, жағдайларын жасап, олардың адалдығын сынау үшін мысал-
хикая айтады. Мысал-хикаясында Сирия астанасы Дымшықтағы (Дамаск – Шам
шаһарында) байдың қызы Діләпруз қыз және үш адал жан иелерінің (биіктегі
гүлді алып берген мәрттігі үшін айтқан уәдесіне тұрып келген Діләпрузге
қиянат жасамаған бағбан: уәдесін жолда жүріп келе жатып адасқан Діләпрузге
зиян жасамаған қасқыр және ұры) қылықтарына берген теріс бағалаулары ақылы
үш жиһанкездің Мәрді диқанның гауһарын ұрлағаны, шынайы екі жүзді
қасиеттері анықталады. Басты кейіпкер Меһірша қыздың даналығына әкесі де,
халық та сүйсінеді. Дастан сюжетінің шешіміндегі оқиға да оқырманның жан
дүниесін баурайды:
...Бердің, - деп-мұндай перзент шүкіршілік қып,
Тахтынан сәжде етті құлап ләппай.
Жидырды ертең сұлтан көп ел атын,
Атқарған бектер келді үкіметін.
Саясат майданында саяхтарды,
Тарттырды дарға біліп қиянатын,
Неше есе гауһарындай ынғам беріп,
Диқанның бек ұнатты зияратын,
Патшаның өткен осы ық санымен,
Бай болып, тапты дүние сағадатын.
Райыс, қазы, мүпті, уәзір, ғалым,
Тама жұрт таңданды қыз парсатын [65,168]
Дастанның соңындағы авторлық ой түйіні – ата-бабалардан бері
қалыптасқан адамгершілік асыл қасиетті тани білудің аса қиындығын сездіру.
Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында және тағы басқа халық даналығын
автор ой түйінінің өзегі еткен.
Ақынның Данышпан қарт дастанының да сюжеттік – композициялық желісі
адамгершілік ар-ұят мәселелерін саралап бағалауға арналған. Дастанның
кіріспе – толғауында ақынның ислам ағартушылығы дүниетанымын ұстанған
философиялық көзқарастары жырланған. Кіріспе – толғауда фәнидің өткінші
жалғандығы, бұны адамзаттың, көпшілігінің еске алмай адамдық жолдан
ауытқумен өмірді босқа өткізгеніне сыншыл ой айтылған.
Тұтқын қыз дастанының тақырыбы – Жаратушы Алла ұйғарған жаратылыс
құдіретінің шынайылығы, идеясы – жаратылыс заңдарына қарсы іс-әрекеттің
кіріспе – толғауында да шығарманың идеялық желісіне негіз болатын ой
бағдарын көрсетеді.
Тұрмағамбет ақынның Рауа бану дастаны – Мың бір түн хикаяларының
ішіндегі әйел адалдығы туралы сюжеттердің жырланған бір үлгісі.
Рауа бану дастанының идеялық – компазициялық желісі мынадай біртұтас
сюжеттік бөліктер жүйесімен жырланған: біріншісі – көрікті, көріпкел,
ақылды Рауа бану мен оның еңбекшіл күйеуінің елге сыйлы отбасылық жағдайы;
екіншісі – Рауа бану күйеуінің пұл табу үшін алыс сапарға аттануы; үшіншісі
– көңіліне арамдық ұялап, өзімен ойнас болуды талап еткен қайнысына Рауа
банудың қарсы болуы, қайнысының жаласына ұшырауы, таспен атқыланып, басы
жарылып, айдалада қалғаны; төртіншісі – Рауа бануға өзі емдеп жазған
араптың, оның қара құлының, дарға асылуынан 400 теңгесін төлеп өзі
құтқарған жігіттің, қашып кірген кеме қожайынының – барлығының да
нәпсіқұмарлықпен қызыққаны, бәрінен де қашып құтылуы; бесіншісі –
зорлықшылар кемесінен бірге аман қалып, мейірімді бір патшаның еліне келіп,
ізгілік уағызымен, емшілігімен халыққа мол қызмет жасағаны; алтыншысы -
әлемге тараған тәуіптік – емшілік қасиетімен патшаға да, қалың елге де
ұнауы, баяғы өзіне зиян жасаған бәрінің де көр соқырлығын; жетіншісі -
өзінің мәңгі адалдығын сақтауы мен күйеуімен қауышуы, барлық жамандық
иелерінің тәубеге келуі [5].
2.2.1. НАЗЫМ СӨЗДІҢ ШЕБЕРІ – ТҰРМАҒАМБЕТ
а) ӨЛЕҢМЕН ӨРІЛГЕН ӨМІР
(Лирикалық-дидактикалық өлеңдері)
Тұрмағамбет шығармашылығының үлкен арнасы – лирикалық-дидактикалық
өлеңдері. Ақынның өлеңдері классикалық дәстүрдегі лирикалық және
дидактикалық поэзияның тұтасуынан өрнектелген.
Тұрмағамбет – азаматтың лирика сарынындағы өлеңдерінде ақындық өнер
иелеріне ортақ шығармашылық және адамгершілік қасиеттер тұтастығынан
жинақталған тұлға тұрпатын сомдаған ақын. Ақын – адамзаттың көркемдік ойлау
дүниетанымын жинақтаған дар қасиетті тұлға. Тұрмағамбет өлеңдеріндегі ақын
тұлғасына тән сан алуан қасиеттер (ұлтшыл – отаншыл парасат, өткен мен
бүгінгі болашақты болжап-бағдарлаған ойшылдық – даналық, көркем сөз
мағыналарынан өлмес өнер сын мүсіндеген суреткер шеберлік)
Тұрмағамбет өлеңдері – философиялық лирика поэтикасы үрдісінің қазақ
топырағындағы көрсеткіші. Тіршілік қозғалыстарындағы әрі үндес, әрі қарама-
қайшылықты қозғалыстармен, құбылыстармен, қасиеттермен араласа, қатарласа
жүріп, жатқан көріністерді ақындық сыршыл түйсікпен, таныммен бағалап
жырлау – философиялық лирика өлеңдерінің ерекшелігі. Ақынның мұндай
өлеңдерінде адамдардың жан дүние әлеміндегі, мінез-құлық психологиясындағы
сан алуан қасиеттердің, құбылыстардың ерекшеліктері саралана бағаланады,
тіршіліктің күрделі құбылыстарына поэтикалық бейнелеумен баға беріледі.
Ақынның Ұрпақ, Тәржіма, Рубаилар, Төрттағандар(1907-1939)
тобындағы өлеңдері: Көңіл, Ой, Түс, Өлім-оқ, Мінез, Іні,
Өмір, тағы басқа өлеңдері сан-алуан қасиеттер мен құбылыстар туралы
толғанған ақындық-ойшылдық дүниетанымын танытады.
Тұрмағамбет ақынның махаббат лирикасы жанрында да өлеңдері бар. Мысалы:
Сымбатты сұлу, Ақжібек, Құлпы қыз, Сұлу қыздың кескіні, тағы басқа.
Ақынның махаббат лирикасы сарынындағы өлеңдері классикалық әдебиет
мұраларымен деңгейлес сипатымен ерекшеленеді. Мысалы, қазақ қызының кескін-
келбетін (портретін) бейнелеудегі көркем кестелі тіркестері, лирикалық
кейіпкерлердің елжіреген тебіреністері ақынның суреткерлік шеберлігін
айқындай түседі.
Ақ жібек өлеңіндегі арудың кескіні мен мінез-құлық қасиеттері, ғашық
болған жанды тебіренткен, ықпал еткен келбет пен мінез сұлулығы, тұтастығы
бейнеленген.
Ақынның табиғат лирикасына жататын өлеңдері де бар. Мысалы, Жыл
келді, Көктем (1910) өлеңіндегі пейзаждық лириканың көркемдік бейнелеу
тәсілдері (кейіптеу, теңеу, айқындау, т.б.) поэтикалық көркем кестелермен
өріле өрнектеген.
Ақынның мұңлы-шерлі көңіл-күй – элегия сарынды өлеңдері де бар. Дарынды
көркем сөз шеберінің лирикалық-дидактикалық және эпикалық шығармаларының
барлығында да азаматтық-отаншылдық асқақ романтикалық ойлары да, элегиялық
сарынды мұңды-шерлі тебіреністері де қосыла өріле жырланады. Мен қалдым
қайғы-қасірет қапасында (Әбділхамит өлгенде), Кәрілік көріністері,
Кәрілік белгісі (1934), Рубаилар (Төрттағандар) топтамасындағы
Көңіл, Ой, Түс, Өлім-оқ, Туған елге сәлем хат, тағы басқа
өлеңдеріндегі жеке адамдардың жан дүние әлеміндегі толғаныстар,
тебіреністер психологиялық болмысымен жырлаған.
Көңіл-күй лирикасы тобындағы өлеңдерінде лирикалық кейіпкердің жан
дүние тебіреністері арқылы жеке адамдардың өзіндік күйзелістері, торығуы,
қайғы – қасіретпен бетпе-бет келгендегі психологиялық хал-ахуал сипаты
айқындалған.
Ақынның азаматтық лирика сарынындағы өлеңдерінде өзіндік мұрат, халық
үшін шығармашылық қызметін арнаған перзенттік-отаншылдық өршіл ой
өрілімдері басым естіледі. Бауыңа жеміс ағаш тігіп берсем (1936), Өшпес
еңбек (1936), Кейінгі нені тастап кетемін!-деп (1937), тағы басқа
өлеңдеріндегі жасаған істердің ұрпақтарға мәңгі қызмет етуін мұрат еткенін
жырлайды.
Назымдағы ең көркем өлеңдер қатарына ақынның баласы Әбдіхамит
қазасына арнаған Мен қалдым қайғы-қасірет қапасында атты өлеңі бар. Отыз
екі жастағы, үміт күтіп жүрген ұлы мерт болғанда, кеудесін жас жуып, өзегі
өртенеді. Фирдоуси да жалғыз ұлын осылай жоқтаған. Абай балалары да осындай
кемел шақта қайтқан-ды. Тұрмағамбет ақын да ауыр қайғыдан тұра алмастай
болып қалады. Сонда да өзін-өзі сабырға шақырады:
...Көрсеткендей дидарыңды ең болмаса,
Орасаң оң бүйірімді тестің, балам.
Бұзылмас бөгет болып бұл шамада,
Арнадай ақылымды кестің, балам [65,192].
Ақынның бас-аяғы жұп-жұмыр тақпақтары да, рубаилары да, нақылдары да
сом алтынның сынығындай.
Тұрмағамбет қазақ әдебиетіне өз үлесін қосқан дәуірінің көрнекті ақыны
боп танылған. Шығармаларынан ақынның өзіндік беті, стилі айқын көрінеді.
Оны тұтас ақындарының ешқайсысымен шатастыра алмаймыз. Өзінің Тұрмағамбет
екенін бірден танытып, менмұндалап тұр. Ақынның поэзиясы - халықтық
ниеттегі, шыншыл, сыршыл туындылар. Оның тұла бойы түгел адамгершілік, ақ
ниеттерге толы. Әділет, ар – ұят, иман – моралистік пікірлері қазіргі заман
тілегіне үндес.
Оған жетудің бірден-бір жолы - өнер-білімді, ғылымды игеру, рухани баю,
жан-жақты жетілген азамат деген атаққа ие болу, бүгінгі ұрпаққа
адамгершіліктің түпкі мақсаттарын таныту- ұлағатты ұстаз ақынның өмірлік
кредосы оның бар шығармасының идеялық арқауы. Ақынның түгел
шығармашылығындағы айтпағы да адамгершілік жағынан елін жетілдіру, ол үшін
білімді тиянақты меңгеру, аянбай – талмай еңбектеніп, әлемдік білімді игеру
еді.
Бұхарадан алған білімімен еліне оралған ақын әкесі Ізтілеудің салдырған
мешітінде бала оқытумен айналысады.Барлық шығармаларында ақын шығыс
поэзиясындағы қалыптасқан дағдының ізімен халықты тәрбиелеудің ең жетімді
құралы поэзия деп бағалайды. Яғни, ақын адамгершіліктің ең биік сатысына
жетуді білім алу деп, білім арқылы рухани сұлулыққа ие болу мүмкіндігі
туралы философиялық ойлары шығыс ойшылдарының гуманизмі ең жоғары талабы
екенін түсінеді.
Ілімнің құлпын ұстасаңдар,
Басқаның байқарсыңдар бар ақпарын.
Ата-анаң бәріңнің де мәз боп отыр,
Қалды – деп,-молда болып, қарақтарым, - дейді ақын 1905 жылы жазылған
Шәкірттерге атты өлеңінде. Ағартушылық ісімен 1905-1925 жылдары жазылған
өлеңдері елде бала оқытқанына куә. Тұрмағамбет балалардың оқуы мен
тәрбиесіне зор көңіл бөлген. Тұрмағамбеттің 1900 жылы Хорезмде қарақалпақ,
қазақ балаларына арнап жазған Ұстаз ұсынысы атты өлеңін он сегіздегі бала
жігіт емес, қырықтарға кідіріп, ой тоқтатқан кісінің сөзіндей қабылдап
оқисыз. Осындай ой маңызын жойған жоқ. Ақын білімге, берекеге, татулыққа
шақырады:
Шәкірттер, бір-біріңмен ұрыспаңдар,
Мінездің мінін алып, дұрыстаңдар!
Жолына жамандықтың жақын бармай,
Күтініп күн ілгері жылыстаңдар!
Күшіктей күжірейіп бір-біріңмен
Ұстасып, от басында жұлыспаңдар [65,26]!
Балаларым атты өлеңінде осы ойын одан әрі тереңдете, толықтыра
түседі. Асылында, Тұрмағамбет поэзиясында шәкірт, өнер-білім тақырыбы
қомақты орын алады. Медреседен кейін елге келіп, дүмше молдаларды келемеж
етіп, мешітті мектепке айналдырып, жиырма жылдай ұстаздық еткен ақын
білімді, еңбекті, халыққа қамқор болуды көбірек айтады. Сөйтіп, Абай,
Ыбырай, Сұлтанмахмұт, Сәбит Дөнентаев поэзиясындағы ағартушылық, гуманистік
концепцияларды кеңейте түсті. Өзін қоршаған адамдардың іс-әрекетінен ой
түйеді, жақсысына қуанып, жаманына налиды [26].
Кейбіреу сәл бақытқа мас болады,
Шабақтай шолпылдаған қайраңдағы.
Адамдық иісіңді жұрт аңсап тұрсын?!
Көңіліне: Мен де адаммын!-деп жүрген көп,
Кілегей майға ұқсаған айрандағы [65,30], - деген ойлары Фирдоуси,
Рудаки, Сайди, Науаи даналықтарын қазақ топырағында жаңғыртып, жалғастырып
әкетеді.
Т.Ізтілеуұлының Ұлдарым, Жігіт жарастығы, Айышқа, Өнер бәйгесі,
Абайды оқығанда тәрізді өлеңдері, бірқатар мысалдары мен дастандары Шығыс
поэзиясында жиі кездесетін ғазал формасымен жазылған.
Тұрмағамбет өлеңдерінің барлық нақыл-өсиетінің түпкі ниеті халыққа
адал қызмет ету деген түйінге тіреледі. Жастарды өнер-білімге, ізденуге ел
алдында адал, ақ ниеттілікпен еңбек ету сияқты ізгі ниеттерге бар талантын
арнайды. Тұрмағамбет те адам деген атқа ие болу үшін адамға ең керек нәрсе
білімділік, ақылдылық, өнерпаздық, ыждағаттылық, ел-жұртына берілгендік деп
біледі.
Тұрмағамбеттің өнер-білім тақырыбындағы өлеңдеріндегі қай-қайсысын алып
қарасақ та, жастардың келешегі алдында екенін ескеріп, сол келешек үшін жан
аямай еңбектеніп, тапжылмай талап қыла түсуін керек қылады.
Ақыл-тон аңдағанға тозбайтұғын,
Ғылым-кен, күнде өніп қоздайтұғын.
Иелік екеуіне еткендердің
Жаны жоқ, жер жүзінде озбайтұғын.
Өнер мен кең ғылымға, уақытың барда,
Себеп не, қол сыбанып созбайтұғын? – дейді [65,43].
Ақын ақылды тозбайтұғын тонға балаған да, бүкіл ұрпақтар иелігіндегі
нағыз кемеңгерлікті меңзейтін сияқты. Адам өзінің ақылымен биік болуын
талап еткендік деуге болады. Ал, ғылымда шек жоқ, ол оқыған сайын толысады,
өсіп отырады, кеңейеді. Сондықтан, адам соны ескеріп, өміріне керекті
ғылымнан нәр алуға ұмтылса, сонда ғана ғылым да, ғалым да жетіледі.
Ал, ғылымның шексіздігін, оны сарқа игеру мүмкін емес, соған орай ол –
Ғылым-кен, күнде өніп қоздайтұғын - деп өте дұрыс түсінеді. Ғылымды әбден
сарқа игеруге болмайтын себебі, оның күн сайын дамылсыз өсіп, өркендеп,
өзгеріп отыратындығында деуі ғажап.
Тұрмағамбеттің өнер-білімді игеру арқылы рухани сұлулыққа ие болу
мүмкіндігі туралы айтқан философиялық ойлары шығыс ойшылдарының
гуманизмімен ұштасады. Тұрмағамбет өлеңдерінде этика мәселесімен қатар,
эстетикалық тәрбиеге де айрықша мән беріліп отырады. Мысалы, Тәлім деген
өлеңінде Тұрмағамбет:
Аға деген ініні, -
Жаным десе болады.
Ерін күткен қатынды, -
Ханым десе болады.
Қызғалдақтай ұл-қызды, -
Сәнім десе болады [65,192]...
Мұны оқыған әрбір адамзат талантты ақынның толғанысына сүйінбей отыра
алмайды. Өлеңнің эстетикалық кестесі де жақсы, жатық. Тілге үйіріліп,
көңілге қонып тұр. Аға мен іні арасындағы сыйластық сұлулығы, ері мен әйелі
арасындағы жарасымдылық, өмір қызғалдағы жастықтың сәні, ғылыммен
қаруланған асыл ой иесінің аяулы тұлғасын ақындық әсем тілмен өрнектеген.
Т.Ізтілеуұлы поэзиясындағы тағы бір назар аударатын жағы-оның жанр
жаңалықтары мен поэзия түрінің байлықтары. Бұрын халық поэзиясында бар:
толғау, тақпақ, рубаят, қисса, хикая, дастан, бейіт (ІІ буынды қысқа
шумақтар) жанрын қазақ жағдайына байланысты бейімдеп алған. Олар шығыстық
арнадан бастау алып, қазақтың төл туындасына айналып кеткен. Жанр ретінде
ұлттық қорға қосылған. Сондықтан, бұл саладағы ақын ізденістері де нәтижелі
боп шықты.
Тұрмағамбет - өлеңді өміріне өзек еткен, өлеңді өнер, өнерді өмір деп
ұққан айқын талант иесі.
Т.Ізтілеуұлы туған халқымыздың терең тамырлы әдебиетімен, батыс
классиктері мен шығыс шайырлары әдебиетінен мол үйреніп, әдебиетіміздің
алтын қорын байытты. Ақын поэзиясы - өткір ой мен жылы нәзік сезімнің
поэзиясы. Ол өзі туралы былай дейді:
Жасымнан назым сөзге шебер едім,
Өзімнен шебер кім?-деп кебер едім.
Әр түрлі хикая мен дастандардың
Ширатқан шым жібектен көгені едім [65,20].
Қазақтың бай, сұлу сөздерінен Т.Ізтілеуұлы салған тамаша бояулы
суреттер оқушыны тебірентпей қоймайды.
Ақынның негізгі идеясы - адамгершілік. Оның шығармалары жанр жағынан да
сан-салалы, ақыл-нақылдарға толы, пікірге бай. Ол назымның оннан астам
түрін қолданған. Өзіндік ақындық ашық стилі бар, басқамен шатыстыруға
болмайтын, ақпа-төкпе екені бірден сезіледі. Ол – қазақ ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетін ұштастыруға күш салған ақын. Сөйтіп, қазақ поэзиясына өлең
деген өнердің өзіндегі әдемі естілетін айрықша, қайталанбас, өзіндік үнімен
келген, айшығы мен өрнегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz