Тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СӨЗДЕР МЕН СИМВОЛДАРДЫҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
Кіріспе 4
1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін 9
заңнамаларға жалпы сипаттама
1.1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау заңнамалары 9
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылық және 22
тұтынушының өтемақы алуға құқығы
1.3 Авариялық броны бар тұтынушыларды энергиямен жабдықтау туралы26
ЕРЕЖЕ мен ШАРТТАР
2 Тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі 30
2.1 Табиғи монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiгi 30
2.2 Тұтынушылар құқығын қорғау облысындағы стандарттау және 32
сертификациялау жөнiндегi мемлекеттiк Комитеттi
2.3 Тұтынушылар құқығын қорғау қоғамы 34
3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау 42
3.1 Тұтынушылардың құқықтарын сотқа дейінгі тәртіп бойынша қорғау42
3.2 Тұтынушылардың құқықтарын соттық тәртіпте қорғау 47
3.3 Тұтынушылардың құқықтарын сотта Тұтынушылардың құқықтарын 51
қорғау қоғамдық бірлестіктері арқылы қорғау
3.4Тұтынушылар құқығын қорғау туралы Жаңа Заң - бүгінгі күннің 55
қажеттілігі
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 67
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СӨЗДЕР МЕН СИМВОЛДАРДЫҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
АІЖК – азаматтық іс жүргізу кодексі
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚШ – Америка құрама штаттары
БҰҰ – Бріккен ұлттар ұйымы
ЕАПК – Еуразиялық патен конвенциясы
ҚКСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚСРО – Қазақ социалистік республикалар Одағы
ҰИКО – Ұлттық инфокоммуникациялық оператор
ҮЭО – үздіксіз электрмен жабдықтау объектілері
ЭЕМ – электронды есептеу машинасы
ТМД –тәуелсіз мемілекет достастығы
АҚ – Акционерлік қоғам
б.- бап
ж.- жыл
т.б. – тағы басқалары
т. – тармақ
т.с.с. –тағы дсол сияқты
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшу
жағдайында тұтынушылардың құқықтарын қорғау мемлекеттік саясаттың құрамдас
бір бөлігіне айналуда, себебі тұтынушы бұл қатынастардың басты
субъектілерінің бірі болып табылады. Ал тұтынушылық қабілет – аса аңызды
экономикалық санат, ол ескерілмейінше мемлекеттік экономикалық
бағдарламаларды жүзеге асыру мүмкін емес. Тұтынушы мен өндіруші (сатушы)
мүдделері арасындағы өзара тепе-теңдік, сөзсіз, мемлекеттің экономикалық,
саяси жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің қажетті тұғырнамасы болып
табылады [1
Тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қарыстырудан бұрын ең алдымен
тұтынушы дегеніміз кім? – деген сұраққа жауап берейік. Тұтынушы болып
республиканың әр бір азаматы танылады. Тұтынушы болып тауар өндіруші мен
қызмет көрсетуші танылады. Кәсіпкерлердің өздері супермаркеттерден
тауарлар, киімдер алады. Сол немесе басқалары сапалы тауарлар алуға
тырысады [2, 8 б.].
Тұтынушылар құқықтарын қорғау қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің
міндетіне айналуда. Қазіргі кезеңдегі міндет бақылау функцияларын дамытып
жетілдіруде ғана емес, сонымен қатар бұл процесті жаңа экономикалық және
құқықтық оймен толықтыру.
1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы Қазақ
ССР Заңы қабылданғаннан кейін, негізінен, тұтынушы азамат пен кәсіпкер
арасында туындайтын қатынастар реттелді, тұтынушылар құқықтарының шеңбері
анықталды. Дегенмен, қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан бұл заң
әлдеқашан ескірді, қоғамдық қатынастардың өзі реттейтін саласындағы қазіргі
өмір шындығын көрсете алмайды, сондықтан ол қайта өңдеуді және жетілдіруді
қажет етеді. Жоспар бойынша Қазақстан Республикасының Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңы 2009 жылдың 4 кварталында қабылданады деп белгіленіп
отыр.
Тұтынушылардың құқытарын қорғау мәселесі ең біріншіден еліміздің Ата
Заңында көзделген. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясының 2
бөлімі толығымен Адам және азамат деп аталады. Бұл бөлімінде азаматтардың
құқықтары, соның ішінде нақты тұтынушылық құқықтары да қарастырылған [1].
Заң күшінде болған жылдардағы сот практикасының тәжірибесі онда
әрқилы, әлі қалыптаспаған сипат бар екендігін, материалдық және іс жүргізу
құқықтарын қолдануға әзірше біріңғай тәсілдің жоқ екендігін, заң баптарының
әр түрлі түсініктеме беретіндігін көрсетті [1].
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қазіргі кезде халық арасында үлкен
сұранысқа ие. Сот тәжірибесінің кеңейуі, тұтынушылардың құқықтарын
қорғаудың әр саладағы қызметтерді қамтитытын көрсетеді. Яғни, сауда
қызметтері (сапасыз тауарларды сату); коммуналды – тұрғын үй саласы (жылу,
газ, электр, су және үйлерді жөндеу мәселелері); тұрмыстық қызмет
көрсетулер; транспорттық қызмет көрсетулер; байланыс, медициналық қызмет
көрсету және тағы басқалар. Мысал ретінде қазіргі кезде кеңінен етек алған
ұялы телефондарға тоқталытын болсақ, Алматы қалалық тұтынушылар құқығын
қорғайтын ұйымна арыз берген екі адамның арызы бойынша әлі тиісті жақтан
жауап қайтарылмаған. Ондағы ақаулар: телефонды сатқан уақытта олардың
зарядтық құрылғылары белгіленген уақытынан аз мөлшерде бітіп қалуы;
телефонда біздің елімізге қатысты, яғни қазақ және орыс тіліндегі
жазбалардың болмауы және тағы басқалар. Бұл телефондар Индонезия, Қытай,
Араб Әмірліктерінде жасалып, сол елге ғана арналған. Осыған қатысты тағы
бір тұтынушы құқығын өрескел бұзушылық — кепілдік қызмет ету мерзімінің
заңсыз қысқартылуы. Ұялы телефондар және басқа аса ірі емес, бірақ қымбат
тауарлар сатқанда дүкен қожайындары кепілдеме мерзімін 1 айға бекітеді. Ал
заң бойынша Қазақстан Республикасында сатылатын тауарлар үшін кепілдеме
мерзімі өндірушінің өзі ұзақ мерзімге бекіткен жағдайдан басқа кезде бір
жылдан кем болмауы керек. Өзінің абыройына көңіл бөлетін ірі фирмалар
клиенттерінің шеңберін анағұрлым кеңейтуді мақсат етіп, кепілдік мерзімін 3
жылдан 5 жылға дейін ұзартады, бұл қалыпты жағдай. Егер сатушы өз дүкенінен
бірнеше ай бұрын сатып алынған сапасыз тауарды жөндеуден немесе ауыстырудан
бас тартқан жағдайда, тұтынушы оның адалдығына күмәнданып, тұтынушылар
құқығын қорғау қоғамына шағымдануына болады. Ал телефонды жөндеудің
кепілдік мерзімі сервис-орталыққа барған сәттен бастап он күннен аспауы
тиіс. Телефонның сапасын тексеру мерзімі 14 күн [4, 4б.]
Қолданыстағы Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР
Заңында тұтынушы – азамат пен кәсіпкерлер арысындағы қатынастарды реттейтін
қатынастар және тұтынушылардың құқықтарының шеңбері көрсетілген. Бұл заң
қазіргі Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарының
ерекшеліктеріне қатысты сұрақтарды шешпейді және халықаралық тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы заң нормаларымен салыстырғанда құқықтар шебері өте
аз.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын заңнама тұтынушылардың құқықтарын
соттық және соттық тәптіпке дейін шешу мүмкіндігін қарастырған.
Тұтынушының бұзылған құқықтары мен мүдделерін соттық тәртіпте қорғау
тұтынушылар үшін ең тиімді жол болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым,
тұтынушылар құқықтарын қорғау мақсатында туындаған мәселелерді қарастырып,
оның соттық тәртіпте шешілу тәртіптерін қарастыру. Осы жұмысты жазу
барысында алға қойған міндеттерім:
- тұтынушылар құқықтарын қорғайтын заң актілеріне шолу жасау;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын қоғамдық ұйымдардың тиімділік
деңгейін қарастыру;
- тұтынушылардың құқықтарын соттық тәртіпте қорғау тәртібі мен жағдайларын
қарастыру;
- қолданыстағы Тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңның орнына
Жаңа Заңның қажеттігі жөніндегі жағдайларды қарастыру болып табылады.
Құрылымы жағынан дипломдық жұмыс кiрiспеден, негiзгi төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде тақырыптың өзектiлiгi, дипломдық зерттеу жұмысының
мақсаты мен мiндетi, теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан маңыздылығы
сипатталады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға қоямыз:
Жұмыстың негізгі бөлімінде мынадай сұрақтар қаралған:
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін жалпы
заңнамаларға сипаттама;
- тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау, соның ішінде тұтынушылардың құқықтарын
сотқа дейінгі тәртіп бойынша қорғау және тұтынушылардың құқықтарын соттық
тәртіпте қорғау;
- тұтынушылар құқығын қорғау туралы жаңа Заң - бүгінгі күннің қажеттілігі
қарастырылған.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен тәжірибелік
актілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және топтастыру әдістері
сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелік және тарихи талдаудың
әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысында азаматтық құқық аясындағы тұтынушылардың құқығын
қорғау және тәжірибелік жақтарына жалпы мінездеме беріліп, оларға талдау
жасалынады.
Зерттеу объектісі: Тұтынушылардың құқығын қорғау объектісі, тұтынушы,
өндіруші, сатушы болып табылады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқықтағы тұтынушылардың құқығын қорғау болып
табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыста алғаш
азаматтық құқықтағы тұтынушылардың құқығын қорғау жан жақты қамтылып,
кешенді түрде талдау жасалып теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме
беріледі. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыста тұтынушылардың құқығын
қорғаудан басқа олардың жекелеген түрлеріне анық түсінік беріліп, сонымен
бірге ұлттық және халықаралық құқықтық тәртіп талқыланады.
Зерттеу жұмысының мәні: Бүгінгі күнде, тәуелсіздік алған алғашқы
күннен бастап, ішкі және сыртқы саясатын сипаттайтын, нақты белгіленген
мақсаттар мен міндеттер қоюда. Осындай мақсаттардың бірі-тұтынушылар
құқықтарын қорғау мақсатында туындаған мәселелерді қарастырып, оның соттық
тәртіпте шешілу тәртіптерін қарастыру.осы аталған мәселелерді қарастыра
келе, жалпы Қазақстанда тұтынушылардың құқықтарының көптеп бұзылатындығы
жөнінде және соған сәйкес қолданыстағы Тұтынушылар құқығын қорғау туралы
заңның ескергендігін байқауға болады.
1. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін
заңнамаларға жалпы сипаттама
1. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау заңнамалары
Тұтынушылардың құқытарын қорғау мәселесі ең біріншіден еліміздің Ата
Заңында көзделген. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясының 2
бөлімі толығымен Адам және азамат деп аталады. Бұл бөлімінде азаматтардың
құқықтары, соның ішінде нақты тұтынушылық құқықтары да қарастырылған [1].
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын заңнамалар шеңбері бірқатар. Ол өз
бастауын ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясынан алады. Содан
соң Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР-нің Заңы және тағы
да басқа жекелеген заңдар: Монополияға қарсы Қазақстан Республикасының
заңнамасы; Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу
туралы Қазақстан Республикасының Заңы; Жосықсыз бәсекелестiк туралы
Қазақстан Республикасының Заңы; Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасының Заңы.
Тұтынушылар қоғамы тұтынушылар құқығы және оларды қорғау жөніндегі кез
келген мәселелер: сауда, білім, көлік, медицина, туризм және т.б. мәселелер
бойынша кеңестер беруге дайын. Тұтынушылар құқығын қорғау Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Тұтынушылар құқығын қорғау
туралы заңда қарастырылған құралдармен қамтамасыз етіледі. Аазаматтық
кодекстің 8-бабындағы 4-тармақта былай делінген: Азаматтар мен заңды
тұлғалар заңнамадағы талаптарды, қоғамның адамгершілік принциптерін, ал
кәсіпкер іскер этиканы сақтай отырып өздерінің құқықтарын адал, ақылмен
және әділ жүзеге асыруға әрекет етуге тиісті [2]. Бұл міндеттеме алып
тасталынбауы немесе келісім-шартпен шектелмеуі керек. Азаматтық құқықтық
қарым-қатынасқа қатысушылардың әрекеті адалдықпен, ақылға салу және
әділдікпен көрінбек.
Монополияға қарсы заңнама кез келген нысанда меншiк және баға қою
еркiндiгi бар елдерде кездеседi.
Американдық заң доктринасы бәсекелекестiктi монополияның қарама - қарсы
құбылысы (антипод) ретiнде қарастырады. Осыған орай, антитрестiк
саясаттының мәнiн бәсекелестiк еркiндiгiн қолдау ретiнде айқындап
көрсетедi. Трестке қарсы заңнаманың негiзгi тұжырымы, американдық
заңгерлерiнiң пайымдауынша, ол жасанды шектеулер мен бәсекелестiктiң
түбегелдей еркiндiгi орнатуға әкелiп соқтыратынын айтады.
Антитрестiк заң антiлерiнiң ең маңыздылары қатарына 1890 жылғы Шерман
Заңы, 1914 жылғы Клейтон Заңы және 1914 жылғы Федералды сауда комиссиясы
туралы Заң жатады.
Алғашқы федералды антитрестiк заң, баршаға Шерман заңы ретiнде
белгiлi. Ол 1890 жылы АҚШ қабылданған. Оның шығыуы iрi компаниялары
позицияларының мығым түсуiне, сондай – ақ ұсақ кәсiпкерлердiң жоюлуымен,
өндiрiстiң түсуi және бағалардың осуiмен байланыстыруға болады. Сол кездегi
АҚШ-тағы жағдай бүгiнгi таңдағы Қазақстанда болып жатқан монополизмдi,
инфляция мен бағалардың шексiз өсуiн бiлдiрiп көрсететiндей.
Шерман Заңының 1 тарауы – АҚШ негiзгi заң актiсi болып есептеледi,
яғни ол бәсекелестiкке қарсы келiсiмдер қатарына жатқызуға болады. Демек,
бұл заң - штаттар арысындағы сауда немесе коммерциялық қызметтi шектеуге
арналған шартқа, келiсiмге тыйым салады [5, 14 б.].
АҚШ-тың алғашқы федералды заңының мәнi контракттардың жасалуымен,
фирмалардың бiрiгуi және уағдаласқанымен, сондай – ақ монополизацияның
басқа да нысандарымен пайда болған сауда шектеулерi заңға қарсы деп
есетелiп қылмыс ретiнде жазаланған.
1914 жылы Шерман Заңына қосымша ретiнде Клейтон актiсі қабылданды. Бұл
акт монополистiк қызметiнiң жекелеген түрлерiне бағытталған болатын. Онда,
негiзiнен, баға құру дискриминациясы, байланысқан контракттарға отыру
құбылыстары талқыланып берiлген. Яғни, сатып алушыға өзге сатушылармен
жасауға тыйым салынып, осыған орай бұл жағдай олардың бәсекелестiгiн
шектеген.
Бәсекелестiктiң едәуiр төмендеуiне немесе коммерцияның кез келген
саласында монополияның пайда болуына жағдай туғызатын корпоративтiк
бiрлестіктердi құруға рұқсат берiлген. Сол 1914 жылы Федералды сауда
комиссиясы туралы акт қабылданды. Бұл акт бәсекелестiктiң барлық жосықсыз
әдiстерiн жоюға қарсы бағытталған. Трестке қарсы заңдардың соңғы
өзгертулер мен қосымшалары iшiнен Робинсон-Патманның Актiсiн (1936)
белгiлеп, ол баға құру дискриминациясы туралы Клейтон актiсiн, Миллер
-Тайдинг (1973) белгiлеп кетуге болады.
1950 жылы Клейтон заңына Селир - Кефовердiң өзгерiсi қабылданды. Осы
қабылданған өзгерiс активтердi сатып алу арқылы болатын, заңсыз қосылудың
ұғымын нақтылап көрсетуге болады. Егер, Клейтон актiмен көлденең
қосылуларға бөгет қойылса, онда Селлер-Кефовердiң өзгерiсi тiкелей
қосылуларды шектейдi.
Қазiргi уақытта АҚШ-тағы негiзгi монополияға қарсы функцияларды арнайы
треске қарсы бөлiмi бар әдiлет (юстиция) министрлiгi жүзеге асырады. Оның
мақсаты - заң бұзушылықтарды қудалау. Призедент тарапынан жасалынатын
бақылаудың маңызы зор болып келедi.
Социалистiк лагердiң құлдырауы жаңа елдер алдына қажеттi мақсаттардың
бiрiн қойды: монополияға қарсы өз заңнамасын құру (яғни бәсекелестiктiң
дамуына жол берiп, сондай-ақ монополизмдi шектеу жасау үшiн).
Сондықтан, Монополиялық практикаға қарсы әрекет бiлдiру туралы заңы
1990 жыл 24 ақпанда Польшада қабылданың басылымға Шыққаннан 30 күннен кейiн
заңды күшіне ие болды. Сол жылы Жосықсыз нарықтың практикасына тыйым салу
туралы Венгрия Заңы қабылданды. 1991 жылғы наурыз айынан бастап Ресей
Федерациясының Тауар нарығындағы монополиялық қызметiн шектеу және
бәсекелестiк туралы Заңы жүзеге асырыла бастады.
Бұл заң актiлерi маңызды құрылымдық ұқсастықпен сипатталады: олардың
негiзгi ережелерi фирма аралық келiсiмдерге, үстем компанияларының
қызметiне, қосылуларға және ұйымдастыру – құрылымдық өзгерiстерге
негiзделедi.
Венгрия және Ресей Федерациясының заңдары жосықсыз бәсекелес
практикаға қарсы бағытталған ережелердi де қамтиды. Польша заңдарында
мұндай ережелер жоқ [5, 15 б.].
Польша және Ресей Федерациясының заңдарында бәсекелес мәселелерiмен
айналысатын үкiметтiк мекемелерге монополистiк компанияларды мәжбүрлеп
ұсақтауға жарғылар шығаруға құқықылы екендiгi туралы баптары бар;
венгриялық заңнамада мұндай ережелер жоқ.
Бұл заңдар құрамы жағынан АҚШ-тың заң актiлерiне қарағанда, Еуропа
қоғамдастығының заңдарына жақын, әсiресе тыйым салынған iскер практикасының
кейбiр түрлерiн анықтаған кезде: АҚШ заңдары абстрактты түрде қалыптасқан,
яғни нақты кестелер мен жағдайлар прецедент арқылы бекiтiледi.
Бiр нарықта әрекет етіп жүрген компаниялар бiр – бiрiмен бәсекелестiк
құрмау мақсаттағы келiсiм – монополияға қарсы заңнамасының бiр үлкен құқық
бұзушылығы болып табылады. Көлденең болып аталатын мұндай келiсiмдер
(өндiрiстiк буынның бiр деңгейiнде орналасқан компаниялар) тұтынушылардың
таңдауын қысқартады, сондай-ақ бағаның өсуiне әкелiп соқтырады. Ғалымдар
мен мамандар бұл келiсiмдер бәсекелестiктi қорғауға арналған
ведомстволармен қорғалу керектiгiн айтады.
Тiкелей келiсiмден компаниялар (өндiрiстiк буынның әр түрлi
деңгейiнде орналасады) арасында мұндай келiсушiлiк байқалмайды.
Аталмыш келiсiмдердi бiр – бiрiнен ажырататын бәсекелестiк туралы заң
сотта қолдануға болатын нақты қосымша нормалардың болуын мiндет етедi.
Мұндай көлдең және тiкелей келiсiмдер арасындағы айырмашылықтарды
Польша заңнамасы көрсетедi.
Бiрақ, олар нақты сипатта емес. Бұл заң бәсеке компаниялар арасында
баға қою жайлы ешбiр келiсiмге тұруға болмайтындығын ескертедi.
Венгрия және Ресей Федерациясының осындай заңдары, керiсiнше, көлденең
және тiкелей келiсiмдер арасындағы айырмашылықтарды айқын белгiлейдi.
Олардың әрқайсысында тек көлденең келiсiмге қатысты ережелер бар.
Венгрияның заң актiсiнде бәсекелестерге өз кәсiпкерлiк қызметiн
реттеуге, сондай – ақ бәсекелестiктi жоятын немесе шектейтiн келiсiмдердi
жасауға тыйым салынады. Әсiресе, тауарлардың бағасын қоюға; нарықты
бөлуге немесе кейбiр тұтынушыларға тауарларды сатып алуға және сатуға
кедергi жасамауға; нарыққа шектеу жасауға, сондай-ақ нарықтағы әрекет жасап
жүрген компанияларға жасанды кедергiлер жасауға тыйым салынады. Бұл заңда
тiкелей келiсiмдердi реттейтiн арнайы бап жоқ, бiрақ, үстем компаниялар
қызметi туралы тарау осы аспекттi де қарастырып өтедi.
Көлдең сипаттағы тыйым салынған келiсiмдер: баға қою және оларды қою
методикасы туралы келiсiм; рыноктарды бөлу, өзге бiр компанияларды
енгiзбеуге шектеулер қояды.
Монополияға қарсы заңнамалар және оның құрылымы. Нарықтық экономикаға
көшу құқық сферасының маңызды өзгерiстерiне әкелiп соқтарды. Монополистер
туралы заңнама ҚР құқық жүйесiнде және оның экономикалық өмiрiнде жаңа бiр
құбылыста болуда.
Монополияға қарсы заңнама - экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа
да шектеулер мен ынталандыру мүмкiндiктерiн орнату арқылы сатып алушыны,
яғни тұтынушыны өндiрушiнiң монополиясынан қорғауға арналған. Монополияға
қарсы заңнамалар әр дайым жаңару, даму және толықтырылу үстінде. Мысалы,
қазіргі таңда оларды заңды және заңға бағынышты актілер түрінде атап өтуге
болады: біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу туралы, Жосықсыз
бәсекелестік туралы, Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары және басқа да Президент Жарлықтары, Үкіметтің
қаулылары мен өкімдері.
Аталмыш актiлер шаруашылық қызметтi:
- жүргiзу ережелерiнiң нормативтiк – құқықтық актiлерiнде көрiнетiн
нормативтiк реттеуiн, сондай – ақ оны жүзеге асырылып қамтамасыз етедi.
Мұндай реттеу мемлекеттiң экономикалық тәртiптегi нысанын құруына
бағытталған ерекше қызметiн бейнелейдi;
- ұыймдастырушылық реттеуi – мемлекетпен түрлi ұйымдастыру
құрылымдарды белгiлi бiр өкiлеттiктермен қамтамасыз етедi, яғни
экономикалық қатынастарға жағымды әсер ететiн, сондай – ақ олардың
тиiмдiлiгiне қамтамасыз ететiн монополияға қарсы органдар болып табылады;
- аң аясындағы реттеу – бұл тауар рыноктарындағы жосықсыз
бәсекелестiктi қорғау мақсатында экономикалық қызметтi жүзеге асыру
бойынша ережелердi бекiту жөнiндегi iске асырылып жатқан заңнама шеңберiнде
мемлекеттiң қызметi.
Бiздiң елiмiздегi монополияға қарсы заңнамасының пайда болуы өндiрiс
пен шаруашылықтың басқа да салаларының тым көлеңкелi болуын жою бойынша
шаралар жиынтыгын жүзеге асыруға арналған мықты заңды базаның құрылуын
қажет етуiмен пайда болды.
Ал, Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу туралы
Заңы келесi мақсатта қолданылады:
- кәсiпкерлiктiң еркiн бәсекелестiгiн дамыту мақсатында;
- тұтынушылар мүдделерiн қорғау мақсатында
- тауар нарығының тиiмдi қызметi дамуының шарттарын қамтамасыз ету
мақсатында қолданылады [6].
Бұл заң Қазақстан Республикасының барлық аумағында жүзеге асырылады,
сондай-ақ республиканың тауар нарығындағы бәсекелестiгiне әсер ететiн
қатынастарын реттейдi. Осы қатынастарға қазақстандық және шетелдік заңды
тұлғалар, кәсiпкерлер, орталық және жергiлiктi атқарушы билiк органдары,
сондай-ақ тұлғалар қатысады. Заңның жүзеге асырылуы арнайы мемлекетiк
органдарға жүктеледi.
Қазақстан Республикасының Жосықсыз бәсекелестiк туралы Заңы жосықсыз
бәсеке деп танылатын iс-әрекеттердi айқындайды, жосықсыз бәсекенi
болғызбаудың және оның зардаптарын жоюдың тетiгiн, сондай-ақ жосықсыз
бәсеке iс-әрекеттерi үшiн жауапкершiлiктi белгiлейдi [7].
Аталмыш заңның 5 бабында жосықсыз бәсекелестiктiң мынадай түрлерi
қарастырылған:
- кәсiпкердiң фирмалық атауын, тауар таңбасын, қызмет көрсету белгiсiн
және (немесе) өзге де коммерциялық белгiлеуiн тауар өндiрушi (жұмыс
орындаушы, қызмет көрсетушi) немесе оларды сатушы жөнiнде тұтынушыларды
жаңылыстыратын немесе жаңылыстыруы мүмкiн заңсыз пайдалану;
- бәсекелесi тауарының сыртқы безендiрiлуiн, оның фирмалық атауын,
тауарының таңбалануын, тауар таңбаларын, басқа да коммерциялық белгiленуiн,
сондай-ақ жарнамалық материалдарын, фирмалық буып-түйiлуiн, нысанын және
тауардың өзге де сыртқы безендiрiлуiн тауар өндiрушi (жұмыс орындаушы,
қызмет көрсетушi) жөнiнде тұтынушыны жаңылыстыруы мүмкiн етiп тiкелей қайта
жасау арқылы көшiрiп алу;
- тауарлар (жұмыс, көрсетiлген қызмет) жөнiнде, соның iшiнде
тауарлардың (жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң) шығу тегi, дайындаушысы,
сатушысы, сондай-ақ сапасы, тұтыну қасиеттерi, мақсаты, дайындалған әдiсi
мен жерi туралы көрiнеу жалған мәлiметтер мен пiкiрлердi және бәсекелесiнiң
тауарларына (жұмысына, көрсеткен қызметiне) кiр келтiретiн, оның абыройы
мен беделiн түсiретiн көрiнеу жалған мәлiметтердi тарату;
- бәсекелесi жоқ сатушының сатып алушыға өзiнiң сипаты немесе
коммерциялық мақсаты бойынша шарт нысанасына жатпайтын қосымша сату
жағдайларын тануы;
- басқа бәсекелестiң тауарларымен (жұмысымен, көрсететiн қызметiмен)
немесе қызметiмен әдепке жатпайтын салыстырмасы бар жарнама және өзге де
ақпарат тарату;
- жарнамалық ақпаратта тауарлардың (жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң)
шын қасиеттерi, сапасы және бағалары туралы мәлiметтердi қасақана бұрмалау
немесе жасыру;
- ғылыми-техникалық, өндiрiстiк ақпарат пен коммерциялық және қызметтiк
құпия болып табылатын өзге де ақпаратты оның иесiнiң келiсiмiнсiз алу,
пайдалану немесе жария ету;
- демпингтiк бағаларды пайдалану арқылы бәсекеде артықшылыққа қол
жеткiзу;
- бәсекенi жою және шектеу арқылы кәсiпкерлiк қызметте негiзсiз
артықшылықтар алуға әкеп соғатын өзге де iс-әрекеттер (әрекетсiздiктер)
[7].
Жосықсыз бәсекелестік туралы заңның 6 бабының 2 тармағына сәйкес нарық
қатынастардың субъектiлерi, мемлекеттiк органдар және жергiлiктi өзiн - өзi
басқару органдар, олардың лауазымды тұлғалары заңды бұзған жағдайда:
1) уәкiлеттi органның нұсқамаларына сәйкес жосықсыз бәсеке фактiсi
бойынша тәртiп бұзушылықты тоқтатуға, бәсекенi жоюға немесе шектеуге
бағытталған келiсiмдi (келiсiлген iс-әрекеттердi) бұзуға немесе өзгертуге
және нұсқамада көзделген өзге де iс-әрекеттердi орындауға;
2) жосықсыз бәсеке салдарынан келтiрiлген залалды (зиянды) заңдарда
белгiленген тәртiппен өтеуге;
3) жосықсыз бәсеке нәтижесiнде алынған табысты және заң актiлерiнде
белгiленген тәртiппен айыппұлды мемлекеттiк бюджетке аударуға мiндеттi.
Жосықсыз бәсеке нәтижесiнде алынған табысты аудару мүмкiн болмаған
жағдайда, құқыққа қарсы iс-әрекет кезеңiнде алынған, бiрақ осындай iс-
әрекеттер анықталған жыл алдындағы соңғы есептiк жылдағыдан аспайтындай
табыс мемлекеттiк бюджетке алып қойылады.
Қазақстан Республикасының Жосықсыз бәсекелестiк туралы Заңының 8
бабына сәйкес жосықсыз бәсекелестiктiң нәтижесiнде заңды немесе жеке
тұлғаларға келтiрiлген зиян үшiн, заңдағы тәртiпке сәйкес өтелу тиiс.
Жосықсыз бәсекелестiктiң нәтижесiнде нарық қатынастар субъектiсiмен алынған
соттың шешiмiмен мемлекеттiк бюджетке тәркiленуге тиiс. Заңды
бәсекелестiктi шектеген үшiн белгiлi тәрiпте және көлемде заңға сәйкес
айыппұл төленедi.
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңы Осы
Қазақстан Республикасындағы табиғи монополия аясындағы iс-әрекеттi реттейдi
және тұтынушылары мен табиғи монополия субъектiлерiнiң мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған [8].
Заңның мақсаттары болып:
1) табиғи монополия аясындағы қызметтi мемлекеттiк бақылау мен
реттеудiң құқықтық негiздерiн белгiлеу;
2) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң
теңдестiрiлуiне қол жеткiзу болып табылады.
Заңның 4 бабында табиғи монополиялар аясы айқын көрсетiлген. Яғни,
Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар аясына мынадай қызмет
көрсетулер (тауарлар, жұмыстар):
1) мұнайды және (немесе) мұнай өнiмдерiн магистральдық құбыр жолдары
арқылы тасымалдау жөнiндегi;
2) газды немесе газ конденсатын сақтау, магистральдық және (немесе)
тарату құбыр жолдары арқылы тасымалдау, газ тарату қондырғыларын және
олармен байланысты газ таратушы газ құбырларын пайдалану жөнiндегi;
3) электр энергиясын беру және (немесе) бөлу жөнiндегi;
4) жылу энергиясын өндiру, беру, бөлу және (немесе) онымен жабдықтау
жөнiндегi;
5) электр энергиясын желiге берудi және тұтынуды техникалық
диспетчерлендiру жөнiндегi;
6) магистральдық темiр жол желiлерiнiң;
7) кiрме жолдардың;
8) әуе навигациясының;
9) порттардың, әуежайлардың;
10) телекоммуникациялар көрсететiн әмбебап қызметтердi қоспағанда,
қызметтiң осы түрлерiн көрсетудiң технологиялық мүмкiн болмауы не
экономикалық тиiмсiздiгi себебiнен бәсекелес байланыс операторы болмаған
кезде телекоммуникациялар қызметi;
11) телекоммуникациялар желiлерiн ортақ пайдаланудағы
телекоммуникациялар желiлерiне қосуға технологиялық жағынан байланысты
кәбiлдiк кәрiздер мен өзге де негiзгi құралдарды мүлiктiк жалдауға (жалға)
немесе пайдалануға беру жөнiндегi;
12) су шаруашылығы және (немесе) кәрiз жүйелерiнiң;
13) почта байланысының жалпыға бiрдей қолжетiмдi қызмет көрсету жатады.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) тiзбесiн
уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
бекiтедi.
Табиғи монополиялар субъектiлерi республикалық және жергiлiктi
бөлiмдерден тұратын Табиғи монополия субъектiлерiнiң мемлекеттiк
тiркелiмiне, реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың)
нақты түрлерiн көрсете отырып енгiзiлуге жатады.
Табиғи монополиялар субъектiлерiн Мемлекеттiк тiркелiмге енгiзу және
одан шығару тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
Аталған заңға сәйкес, табиғи монополия субъектiлеріне мынадай
шектеулер қойылады:
- қызметтер көрсетуге және:
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтермен (тауарлармен, жұмыстармен)
технологиялық жағынан байланысты;
Қазақстан Республикасының почта туралы заңдарында белгiленген;
-.табиғи монополия аясына жатқызылған реттелiп көрсетiлетiн
қызметтерден (тауарлардан, жұмыстардан) түскен кiрiстер рынок субъектiсiнiң
барлық қызметiнен күнтiзбелiк бiр жыл iшiнде түскен кiрiстердiң бiр
процентiнен аспаған жағдайдағы;
-.күнтiзбелiк бiр жыл iшiнде өзге қызметтiң кiрiстерi табиғи монополия
субъектiсiнiң барлық қызметiнiң бес процентiнен аспаған жағдайдағы;
-.табиғи монополия аясында қызметтер көрсететiн (тауарлар, жұмыстар)
құрылымдық бөлiмшенiң ұйымдастырушылық және аумақтық оқшаулануы мүмкiн
болмаған жағдайдағы қызметтердi қоспағанда, табиғи монополиялар аясына
жатпайтын өзге қызметтi жүзеге асыруға;
- табиғи монополия субъектiсiнiң өндiрiспен және реттелiп көрсетiлетiн
қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) ұсынумен, сондай-ақ осы Заңға сәйкес
табиғи монополия субъектiсi үшiн рұқсат етiлген қызметтi жүзеге асырумен
байланысы жоқ мүлiкке меншiк және (немесе) шаруашылық жүргiзу құқығына ие
болуға;
- мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларынан, арнайы қаржы
компанияларынан, сондай-ақ табиғи монополия субъектiсi үшiн осы Заңда
рұқсат етiлген қызметтi жүзеге асыратын өзге де ұйымдардан басқа,
коммерциялық ұйымдардың акцияларын (үлестерiн) иеленуге немесе олардың
қызметiне өзге жолмен қатысуға;
- уәкiлеттi орган белгiлеген мөлшерден асатын реттелiп көрсетiлетiн
қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшiн ақы алуға;
- табиғи монополиялар субъектiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн
қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) қол жеткiзу шарттарын күштеп таңуға
немесе тұтынушыларды кемсiтуге әкеп соғатын өзге де iс-әрекеттер жасауға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) өндiрген
және (немесе) ұсынған кезде технологиялық циклда пайдаланылатын жеке меншiк
құқығымен немесе заңды негiзде өзгеше тиесiлi мүлiктi сенiмгерлiк
басқаруға, лизингтi қоса алғанда, мүлiктiк жалдауға (жалға беруге);
- табиғи монополия субъектісінің реттелетін қызметтеріне (тауарларына,
жұмыстарына) тарифтердің (бағалардың, алым ставкаларының) жоғарылауына әкеп
соқтырмаған жағдайда, арнайы қаржы компаниясының секьюритилендіру туралы
мәмілелері бойынша талап ету құқықтарын басқаға беруді қоспағанда,
ұсынылатын реттелетін қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты талап
ету құқығын басқаға беруге;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) көлемiн
жосықсыз тұтынушылардың төлемеуiне байланысты адал тұтынушыларға реттелiп
көрсетiлетiн қызметтер (тауарлар, жұмыстар) ұсынудан бас тартуға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты
емес шығындарды олардың тарифтерiне (бағаларға, алымдар ставкаларына)
немесе олардың шектi деңгейiн енгiзуге;
- мемлекеттiк органдар өздерiнiң құзыретi шегiнде белгiлеген, реттелiп
көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасына қойылатын
талаптарға сәйкес келмейтiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға,
жұмыстарға) ақы талап етуге тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңының 5 бабына
сәйкес, олардың субъектiлерінің мынадай құқықтары қарастырылған:
- заңдарға сәйкес тұтынушылар сақтауға мiндеттi техникалық талаптар
белгiлеуге;
- барлық тұтынушылар үшiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге
(тауарларға, жұмыстарға) тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын)
тарифтердiң (бағалардың, алымдар ставкаларының) қолданылуы кезеңiнде
уәкiлеттi орган бекiткен тәртiппен төмендетуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен техникалық
қызмет көрсетудi жүргiзуге және есептеу аспаптарын тексерудi ұйымдастыруға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) тарифтi
(бағаны, алым ставкасын) немесе оның шектi деңгейiн бекiтуге арналған
өтiнiмдi уәкiлеттi органның қарауына ұсынуға;
- реттелiп көрсетiлетiн коммуналдық қызметтердi есептеу аспаптарын
сатып алу мен орнату үшiн тұтынушылардан уәкiлеттi органмен келiсiлген ақы
алуға;
- уәкiлеттi орган шешiмдер қабылдаған кезде өзiнiң iс-әрекетi мен
құқықтық мәртебесi мәселелерiн қозғайтын ұсыныстар енгiзуге;
- уәкiлеттi органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетiн
әрекетiне (әрекетсiздiгiне) сотқа шағымдануға;
- басқа субъектiлердiң өз iс-әрекетiне, табысына, меншiгiне немесе
құқықтық мәртебесiне әсер ететiн әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) уәкiлеттi
органға немесе сотқа шағымдануға;
- заң белгiленген тәртiппен өзiн Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң
мемлекеттiк тiркелiмiнен шығару туралы уәкiлеттi органға өтiнiш жасауға;
- Қазақстан Республикасының салық заңдары тиiсiнше өзгертiлiп,
нәтижесiнде табиғи монополия субъектiсi шығынының құны көбейтiлсе, барлық
тұтынушылар үшiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды)
ұсынуға тарифтердi (бағаларды, алым ставкаларын) немесе олардың шектi
деңгейлерiн уәкiлеттi орган белгiлеген тәртiппен өсiруге;
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де
құқықтарының болуына құқылы [8].
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңының 15-
бабына сәйкес, табиғи монополия субъектiсiнiң қызметiне мынадай
мемлекеттiк реттеу арқылы жүзеге асырылады: тарифтi (бағаны, алымдар
ставкасын) бекiтумен, тарифтiң (бағаның, алым ставкасының) шектi деңгейiн
бекiтумен; инвестициялық тарифтi (бағаны, алым ставкасын) бекiтумен;
тарифтiк сметаны бекiтумен; уақытша төмендету коэффициентiн бекiтумен;
шығындарды қалыптастырудың ерекше тәртiбiн бекiтумен; реттелiп көрсетiлетiн
қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) әрбiр түрi бойынша және тұтас
алғанда өзге де қызмет бойынша кiрiстердiң, шығындардың және қолданысқа
енгiзiлген активтердiң бөлек есебiн жүргiзудiң тәртiбiн бекiтумен; есепке
алу саясатын келiсумен; уақытша өтемдiк тарифтi бекiтумен.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) ұсынудан
түсетiн кiрiсi жылына үш жүз елу мың айлық есептiк көрсеткiштен немесе
реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң әрбiр түрi бойынша жылына елу мың айлық
есептiк көрсеткiштен аспайтын табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiне
Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтетiн мемлекеттiк реттеудiң
жеңiлдетiлген тәртiбi қолданылады. Аталған табиғи монополиялар
субъектiлерiнiң тiзбесiн уәкiлеттi орган бекiтедi.
Демек, монополияға қарсы заңнама – жосықсыз бәсекелестiктi қолдау,
сондай-ақ жосықсыз бәсекелестiктi жою, шектеу, және оның алдын алу сияқты
мақсаттарды қамтамасыз ететiн нормативтiк актiлер жиынтығын ұсынатын
мемлекеттiң нарықтық қатынастардың монополияға қарсы күресiнiң нысаны деп
атап өтуге болады.
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылық және тұтынушының
өтемақы алуға құқығы.
1991жылдың 5 маусымында қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының Тұтынушылардың құқықтарын қорғау тралы №640-ХП заңының
нормалары тұтынушыға зиянның орынын толтыру үшін біршама үлкен негіздердің
тізімін құрайды. Мұндай негіздер ретінде:
- егер мәміленің мазмұнында тұтынушылардың құқықтарына шек қоятын
шарттардың болуы және осы шарттарды қолданудың нәтижесінде тұтынушыларға
нұқсан келтірілсе (Заңның 17-бабы – Жалпы нормасы, 8- баптың 2- бөлігінің 4-
тармағы – Арнайы негізі);
егер тұтынушыға залал өндірістік немесе сауда қызметіндегі жағдайына
сәйкес өзінің соңғы басымдығын пайдаланумен байланысты өндіруші (сатыушы)
тарапынан келтірілсе (заңның 8-бабының 3- бөлігінің 4- тармағы);
өндірушінің немесе сауда ұйымының жұмысы, қызыметі немесе өнімнің
сапасы тиісті деңгейде болмаған жағдайда, өз міндеттерін орындамаудың
нәтижесінде тұтынушығашығын келтірілсе, бұлшығынның орны толық көлемде
толтырылуға тиіс (Заңның 9-бабының 12- тармағы);
егер өткізетін өнім туралы толық ақпаратты дұрыс емес немесе
жеткіліксіз ұсынудың, сондай-ақ теріс пиғылмен жасалған жарнаманың
нәтижесінде алынған өнімнің негізінде тұтынушыға шығын келтірілсе (11-
баптың 6- тармағы);
егер қауіпсіздік стандарттарына сәйкес келмейтін өнімді қайтарып алумен
байланысты тұтынушыға шығын келтірілсе (Заңның 12-бабының 9- тармағы).
Бұдан басқа, Заңда: 1) тиісті сапасы жоқ тауарды өткізгені үшін
(Заңның 4, 15- баптары), сонымен қатар. 2) жұмыстарды және қызмет көрсету
туралы мәміленің шарттарын бұзғаны үшін (Заңның 16-бабы) жауаптылық
мәселелері ерекше орын алады (Заңның 16-бабы) 1.
Жоғарыда аталғандардың негізінде ҚР Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы заңның бұл құқықтардың бұзылғаны үшін жауаптылықтың негіздерін
саралаудың көпсатылығы туралы ой қозығауымыз қажет. Жүйелеудің бастапқы
денгейін сипаттайтын алғашқы критерий ретінде жауаптылықты бекітетін
нормалардың салалық құрамға жататынын есептеуге болады. Бұл жағдайда
жауаптылықты мына төмендегідей бөліп қарастыруымыз керек:
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы бұзғаны үшін
азаматтық құқықтық,
- қылмыстық,
- әкімшілік жауаптылық.
Жүйелеудің екінші денгейі тек азаматтық жауаптылыққағана тән. Осы
жағдайда тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша қарым-қатынасты реттейтін
азаматтық құқықтық нормаларды бұзғаны үшін мүліктік жауаптылық туралы
айтуға болады. Яғни, мүліктік жауаптылықты бірнеше негізге сүйене отырып
саралауға болады.Біріншіден, келтірілген залалдың сипаттамасына қарай.[4].
Бұл жағдайда мыналарды атап өтуге болады:
- келісм-шарттық мүліктік жауаптылық туралы,
- келісім-шарттық емес мүліктік жауаптылық туралы.
Бірінші аталған жағдайда жауаптылық қандай дәрежеде болса да келісім-
шартпен, оның шарттарымен, қортындысымен және орындалуымен байланысты
болады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңды бұзғаны үшін
келісім- шарттық жауаптылықты бекітетін нормалардың императивтік сипаттағы
артықшылығы болуының маңызы бар және тараптардың келісімі бойынша өзгеруі
мүмкін емес. Келісім- шарттық емес жауаптылықтың келісім- шартпентікелей
байланысы жоқ және ол тұтынушыға залал келтірудегі міндеттемелер бойынша
азаматтық заңнамада көрсетілген нормаларға негізделеді. Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы азаматтық заңнаманы бұзғаны үшін мүліктік
жауаптылық мыналарға негізделуі мүмкін:
- шығынның орынын толтыру,
- тұрақсыздық айыбын өндіріп алу.
Атап өтетіні, тұрақсыздық айыбын өндіріп алуға оның а)заңдық сипатқа
ие болуы және б) оған келтрілген шығындардан асыртыпайыппұл салынатыны
жатады1.4.[4]
Өз құқықтарының бұзылуының себебі бойынша зиян шеккен тұтынушы
келтірілген материалдық, сондай-ақ моралдық зиянның орынын толықтай өндіріп
алуға құқылы.Бұл құқық ҚР Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы
заңында ерекше аталып көрсетілген (Заңның 8-бабының 8-тармағы).
Бірақ бұл құқықтардың нақты мазмұны кейінірек толықтырыла бастады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы істер бойынша моралдық зиянды
өндіріп алу туралы сот тәжірибесінің жинаған қортындылары, ҚР Жоғарғы
сотына, азаматқа тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңнамада
қарастырылған, оның құқықтарын бұзудың салдарынан келтірілген моралдық
залал, кінәсі анықталған жағдайда соттың ұйғарымы бойынша зиян келтірушіден
толық өндіріп алынуға тиіс деп санауға мүмкіндік берді. Бірақ ҚР
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңның 18- бабында нақты азаматқа
келтірілген моралдық зиянның орынын толтыру қарастырылған, ал заңның 23-
бабының 4-тармағында тұтынушылардың қоғамдық анықталмаған тұтынушыларға
қатысты моралдық зиянды өтету туралы талап қою құқығы берңлмеген. Осының
негізінде тұтынушылардың тегі мен тұрғылықты жерін көрсетпей,моралдық
залалдың орынын өтемақы түріндегі материалдық жолмен өндіріп алу туралы
тұтынушылар қоғамының талап- арыздарын ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің
126-бабының талаптарын бұзу арқылы берілген және ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 130- бабына сәйкес, қозығалыссыз қалдыру қажет деген Жоғарғы сот
Пленумының қаулысы шыққан 2.113.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бөлек аспектілерін реттейтін
жауаптылық туралы тараулар көптеген нормативтік құқықтық актілерде орын
алған. Мұның ішінде, бірнеше жағдайда нормалар әртүрілі салалық сипатқа ие.
Мысалы, ҚР Байланыс жүйесі туралы заңының 24- бабында хат жазысу, телефон
арқылы сөйлесу, пошта, телеграф және басқа да пайдалану қызметтерінің
құпиясын заңсыз бұзғаны үшін байланыс операторларының жауаптылығы
қарастырылған. ҚР Байланыс жүйесі туралы заңының 27-бабының 1-
тармағына сәйкес, бағалы пошталық жөнелтілімдердің зақымданғаны немесе
оларды жоғалтқаны үшін жарияланған құндылықтардың және өндіріліп алынған
тариф мөлшерінде; телеграмманың мәтінін бұрмалағаны және оның мағанасын
өзгерткені үшін, сонымен қатар телеграмманы жеткізбегені немесе бекітілген
мерзімі өтіп кеткеннен кейін телеграмманы тапсырғаны үшін байланыс
операторларына материалдық жауаптылық көзделген.Осының негізінде байланыс
операторларының жауаптылық көлемі Телекоммуникацияның жергілікті
желілерімен қызметтерді ұсыну ережесінің 5- тарауы ҚР Көлік және
коммунникация Министрлігінің 1997 жылы 27-де №465 бұйрығмен бекітілген
Телеграфтық байланыстар қызметін ұсыну тәртібіне сәйкес анықталады.
Тұтыушылардың құқықтарын бузғаны үшін әкімшілік жауаптылық қандай
көлемде монополияға қарсы заңнаманы (Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 147-бабы) және стандарттау, сертификаттау, сондай-ақ өлшем
бірлігі туралы т.б заңнаманы бұзғанына қарай туындайды 3. Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстің 159-бабында тұтынушылардың құқықтарын
бұзғаны үшін жауаптылық қарастырылған –болмашы шамада, яғни айлық есептік
көрсеткіштің алтыдан бір бөлігінен аспайтын мөлшерде аспайтын алдауды
атап өткеніміз жөн.
Атап өткеніміздей, Қылмыстық кодексте тұтынушыларды алдағаны үшін
жазалау қарастырылған (ҚР Қылмыстық кодекәсінің 223-бабы). Бұл норманы
тәжирбеде қолдануды 1984 жылғы 21 қыркүйекте шығарылған Кем өлшеу,
таразыдан жеу, есептен алдау және тұтынушылар мен тапсырыс берушілерді
басқа да алдау істері бойынша сот тәжірібесі туралы Қазақ КСР Жоғарғы
соты Пленумының қаулысында (1996 жылғы 20 желтоқсандағы Пленумның
№11 қаулысымен өзгерістер енгізілді) реттеледі. Бұдан басқа, көрінеу
жалған жарнама беру, теріс пиғылды бәсеке және заңсыз монополистік қызмет
қылмыстық тәртіппен қудаланады.
2. Авариялық борны бар тұтынушыларды энергиямен жабдықтау туралы Ереже мен
Шарттар.
Осы Ережелер, электрмен ажыратып тастау адамдардың өмірі үшінқауіп
тудыратын немесе апаттық немесе экономикалық зардаптарға әкеп соғатын
Қазақстан Республикасының шаруашылық инфрақұрылым ұйымдары электр
энергиясымен қамтамасыз етудің тәртібін айқындайды және оны бергені үшін
төлем жасаудың тәртібін белгілейді.
1.Осы Ережеде пайдаланатын ұғымдар:
Үздіксіз электрмен жабдықтау объектілері (бұдан әрі-ҮЭО) – оларды
ажыратып тастау адамдардың өліміне, тіршілік қамтамасыз ету объектілері
жұмысының бұзылуына, апаттық экологиялық, әлеуметтік немесе экономикалық
зардаптарға апарып соғуы мүмкін, технологиялық себептеріне байланысты
үздіксіз электірмен жабдықтауы қажет ететін шаруашылық инфрақұрылым
объектілері.
Авариялық бронь – оны беру үздіксіз электрмен жабдықтау объектісінің
ол үшін маңызы бар құрылғандарының жұмыс істеуін сақтайтын және тіршілікті
қамтамасыз ету объектілері жұмысының бұзылуын, сондай – ақ апаттық
экологиялық, әлуметтік немесе экономикалық зардаптарды немесе адамдардың
өлімін болдырмайтын ең аз қажеттіліктегі электр қуаты.
Республикалық маңызы бар ҮЭО – мемлекеттік меншік нысанындағы үздіксіз
электірмен жабдықтау объектілері, оларға авариялық бронь мөлшерлерінде
электр энергиясын жеткізу осы объектілер үшін электр энергиясын тұтыну
жөніндегі шығыстарға арналған сомалардың шегінде, республикалық бюджет
қаражаты есебінен жүзеге асырылады.[10]
Жергілікті маңызы бар ҮЭО – тізбесін обылыстардың , Астана және Алматы
қалаларының әкімдері бекітетін мемілекеттік меншік нысанындағы үздіксіз
электрмен жабдықтау объектілері.
2.Авариялық броньмен қамтамасыз етілетін объектілер;
1. Олар үшін авариялық бронның шамасы белгіленетін үздіксіз электрмен
жабдықтау объектілерінің тізбесіне мыналар кіреді:
- мемілекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін объектілер;
- теле – радиокомункациялар;
- сумен жабдықтау, кәріз және жылумен жабдықтау кәсіпорындары;
- емдеу мекемелері;
- олардың ұсталуы бюджетте көзделген өртке қарсы қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін объектілер.
2. ҮЭО объектілерінің тізбесіне енгізілген әрбір объект үшін энергиямен
жабдықтаушы немесе энергияны беруші ұйымдар ҮЭО өкілімен бірлесе отырып,
энергиямен жабдықтаудың авариялық және технологиялық броні актісін жасау
тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес авариялық броннің актісін жасайды, онда
авариялық броннің шамасы мен объектіні қоректендіру схемасы көрсетіледі.
Авариялық бронның актісі уәкілетті оргнға ( жергілікті атқарушы орган)
жіберіледі. Авариялық бронның актісі энергиямен жабдықтау шартына немесе
электр энергиясын беру шартына міндетті қосымша болп табылады.
3.Уәкілетті оргн (жергілікті отқарушы орган) авариялық бронь актілерін
алған сон тиісінше әрбір өңір үшін авариялық бронды жабуға арналған
қажетті қуаттың жиынтық шамасын белгілейді.
4.Әрбір ҮЭО үшін авариялық бронның шамалары көрсетілген ҮЭО тізбелері жүйе
операторына беріледі.
3.ҮЭО объектілеріне арналған электр энергиясын берудің тәртібі;
5.Әрбір ҮЭО қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті көлемдегі электр энергиясын
жеткізуді электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйым,
белгіленгентәртәппен жасалған, екі жақты шарттың негізінде жүзеге асырады.
Шарт жасау кезінде:
Мемілекеттік мекеме болып табылатын ҮЭО обылыстық қаржы басқармасының
осы мекеменің электр энергиясын тұтыну жөніндегі шығыстарына бюджетте
көзделген қаражаты туралы жазбаша растау береді;
Мемілекеттік кәсіпорын немесе өзгеше ұйым болып табылатын ҮЭО
энергиямен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйымға Қазақстан
Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен ресмделген банкілік
кеплдемені береді.
6.ҮЭО электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйымның берген электр
энергиясы үшін шоттарына төлем жасамаған кезде электрмен жабдықтаушы
немесе энергия беруші ұйым ҮЭО-ге электр энергиясын жеткізуді авариялық
бронь денгейіне дейін шктеуге құқылы, бұл туралы өзінің құрамында ҮЭО бар
ұйымға кемінде 11 тәулік бұрын ескертеді.
7.Төтенше жағдайлар туындаған кезде (жер сілкінісі, су тасқыны, басқа да
табиғи зілалдар) ҮЭО –ге электр энергиясын жеткізуге арналған шарттық
міндеттемелерді атқаруды электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйым
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша тоқтата тұруы мүмкін. Бұл
жағдайларда электр энергиясын бөлу барылық электрмен жабдықтаушы немесе
энергия беруші ұйымдар үшін міндетті болып табылатын оның нұсқауы бойынша
жүзеге асырылатын болады.
8. ҮЭО –ге электр энергетикасы объектілері жұмысының айрықша рижімі кезінде
электр энергиясын жеткізу өңірдің авариялық бронын өтеу үшін қажетті электр
энергиясы мөлшері ҮЭО үшін жеткізуді қамтамасыз ететін энергия беруші
ұйымдар әзірлеген схемалар бойынша жүзеге асырылуы тиіс.
4.ҮЭО үшін электр энергиясын беру бойынша есеп айырысулардың тәртібі;
9.Ажыратылмайтын объектілердің бекітілген тізбесіне кіретін ҮЭО үшін
шарттар бойынша берілетін электр энергиясы үшін энергиямен жабдықтаушы
ұйымдар есеп айырысулар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына
сәйкес жасалған екі жақты шарт негізінде жүргізіледі.
10. ҮЭО –нің электр энергиясы объектілерінің жұмысының айрықша режимі
кезеңіндегі авариялық бронды өтеуге тұтынылатын немесе берілетін электр
энергиясы үшін есеп айырысударды электр энкргиясын іс жүзінде беруші
жеткізуші жүргізеді.
11.ҮЭО авариялық бронь денгейіне дейін шектеу жағдайы туындаған кезде,
авариялық бронь бойынша тұтылынған немесе берілген электр энергиясы үшін
есеп айырысулар:
Мемілекеттік мекемелер үшін электр энергиясын тұтынуға арналған
шығыстарда көзделген бюджеттік қаражаттың есебіне;
Мемілекеттік кәсіпорындар мен өзге де ұйымдар үшін – жасасылған
шарттардың және банкілік кепілдеменің шеңберінде жүзеге асырылады.[10]
2. Тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі.
2.1 Табиғи монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiгi.
Барлық елдерде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың үш негізгі әдісі
бар: сот арқылы, мемлекеттік органдар және тұтынушылардың құқығын қорғау
ұйымдары арқылы. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей тиімді жүйе болып, егер
тұтынушы осы үш әдіс арқылы өз құқығын қорғай алатын болса соны тиімді деп
санайды [9, 7б.]. Барлық мемлекеттерде тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен
айналысатын арнайы мемлекеттік органдар, министерствалар, ведомствалар
құрылған. Мысалы, Ресей Федерациясы мен Татарстанда тікелей Ресей
Федерациясының президентінің бақылауында болатын тұтынушылардың құқықтарын
қорғау жөнінде Мемлекеттік комитет бар.
Орта Азияның бұрынғы республикалары Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан,
Түркіменстанда республикалық және жершілікті деңгейде қызмет атқаратын
тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі бөлімдер бар. Бұл органдардың
негізгі мақсаттары тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласында саясатты
қалыптастыру, бұқаралық ақпарат құралдары және мемлекеттік органдар
коммерциялық емес органдармен бірлесіп қандайда бір бағдарламалар
ұйымдастыру және тағы да басалар.
Табиғи монополия субъектiлерi қызметiн реттеу мен бақылауын Табиғи
монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiк жүзеге асырады (әрi қарай өкiлеттi
орган). Өкiлеттi органның құрылымы мен қызметiн ұйымдастыру тәртiбi
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен бекiтiледi.
Өкiлеттi орган келесi функцияларды жүзеге асырады:
- табиғи монополия субъектiлерi бойынша Мемлекеттiк тiркеудi, сондай-ақ
олардың қызметiне мемлекеттiк реттеу мен бақылау жүргiзедi;
- өз құзыреті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СӨЗДЕР МЕН СИМВОЛДАРДЫҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
Кіріспе 4
1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін 9
заңнамаларға жалпы сипаттама
1.1 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау заңнамалары 9
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылық және 22
тұтынушының өтемақы алуға құқығы
1.3 Авариялық броны бар тұтынушыларды энергиямен жабдықтау туралы26
ЕРЕЖЕ мен ШАРТТАР
2 Тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі 30
2.1 Табиғи монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiгi 30
2.2 Тұтынушылар құқығын қорғау облысындағы стандарттау және 32
сертификациялау жөнiндегi мемлекеттiк Комитеттi
2.3 Тұтынушылар құқығын қорғау қоғамы 34
3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғау 42
3.1 Тұтынушылардың құқықтарын сотқа дейінгі тәртіп бойынша қорғау42
3.2 Тұтынушылардың құқықтарын соттық тәртіпте қорғау 47
3.3 Тұтынушылардың құқықтарын сотта Тұтынушылардың құқықтарын 51
қорғау қоғамдық бірлестіктері арқылы қорғау
3.4Тұтынушылар құқығын қорғау туралы Жаңа Заң - бүгінгі күннің 55
қажеттілігі
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
Қосымшалар 67
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СӨЗДЕР МЕН СИМВОЛДАРДЫҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
АІЖК – азаматтық іс жүргізу кодексі
ҚР – Қазақстан Республикасы
АҚШ – Америка құрама штаттары
БҰҰ – Бріккен ұлттар ұйымы
ЕАПК – Еуразиялық патен конвенциясы
ҚКСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚСРО – Қазақ социалистік республикалар Одағы
ҰИКО – Ұлттық инфокоммуникациялық оператор
ҮЭО – үздіксіз электрмен жабдықтау объектілері
ЭЕМ – электронды есептеу машинасы
ТМД –тәуелсіз мемілекет достастығы
АҚ – Акционерлік қоғам
б.- бап
ж.- жыл
т.б. – тағы басқалары
т. – тармақ
т.с.с. –тағы дсол сияқты
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның нарықтық қатынастарға көшу
жағдайында тұтынушылардың құқықтарын қорғау мемлекеттік саясаттың құрамдас
бір бөлігіне айналуда, себебі тұтынушы бұл қатынастардың басты
субъектілерінің бірі болып табылады. Ал тұтынушылық қабілет – аса аңызды
экономикалық санат, ол ескерілмейінше мемлекеттік экономикалық
бағдарламаларды жүзеге асыру мүмкін емес. Тұтынушы мен өндіруші (сатушы)
мүдделері арасындағы өзара тепе-теңдік, сөзсіз, мемлекеттің экономикалық,
саяси жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етудің қажетті тұғырнамасы болып
табылады [1
Тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қарыстырудан бұрын ең алдымен
тұтынушы дегеніміз кім? – деген сұраққа жауап берейік. Тұтынушы болып
республиканың әр бір азаматы танылады. Тұтынушы болып тауар өндіруші мен
қызмет көрсетуші танылады. Кәсіпкерлердің өздері супермаркеттерден
тауарлар, киімдер алады. Сол немесе басқалары сапалы тауарлар алуға
тырысады [2, 8 б.].
Тұтынушылар құқықтарын қорғау қазіргі заманғы құқықтық мемлекеттің
міндетіне айналуда. Қазіргі кезеңдегі міндет бақылау функцияларын дамытып
жетілдіруде ғана емес, сонымен қатар бұл процесті жаңа экономикалық және
құқықтық оймен толықтыру.
1991 жылғы 5 маусымдағы Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы Қазақ
ССР Заңы қабылданғаннан кейін, негізінен, тұтынушы азамат пен кәсіпкер
арасында туындайтын қатынастар реттелді, тұтынушылар құқықтарының шеңбері
анықталды. Дегенмен, қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан бұл заң
әлдеқашан ескірді, қоғамдық қатынастардың өзі реттейтін саласындағы қазіргі
өмір шындығын көрсете алмайды, сондықтан ол қайта өңдеуді және жетілдіруді
қажет етеді. Жоспар бойынша Қазақстан Республикасының Тұтынушылар құқығын
қорғау туралы Заңы 2009 жылдың 4 кварталында қабылданады деп белгіленіп
отыр.
Тұтынушылардың құқытарын қорғау мәселесі ең біріншіден еліміздің Ата
Заңында көзделген. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясының 2
бөлімі толығымен Адам және азамат деп аталады. Бұл бөлімінде азаматтардың
құқықтары, соның ішінде нақты тұтынушылық құқықтары да қарастырылған [1].
Заң күшінде болған жылдардағы сот практикасының тәжірибесі онда
әрқилы, әлі қалыптаспаған сипат бар екендігін, материалдық және іс жүргізу
құқықтарын қолдануға әзірше біріңғай тәсілдің жоқ екендігін, заң баптарының
әр түрлі түсініктеме беретіндігін көрсетті [1].
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қазіргі кезде халық арасында үлкен
сұранысқа ие. Сот тәжірибесінің кеңейуі, тұтынушылардың құқықтарын
қорғаудың әр саладағы қызметтерді қамтитытын көрсетеді. Яғни, сауда
қызметтері (сапасыз тауарларды сату); коммуналды – тұрғын үй саласы (жылу,
газ, электр, су және үйлерді жөндеу мәселелері); тұрмыстық қызмет
көрсетулер; транспорттық қызмет көрсетулер; байланыс, медициналық қызмет
көрсету және тағы басқалар. Мысал ретінде қазіргі кезде кеңінен етек алған
ұялы телефондарға тоқталытын болсақ, Алматы қалалық тұтынушылар құқығын
қорғайтын ұйымна арыз берген екі адамның арызы бойынша әлі тиісті жақтан
жауап қайтарылмаған. Ондағы ақаулар: телефонды сатқан уақытта олардың
зарядтық құрылғылары белгіленген уақытынан аз мөлшерде бітіп қалуы;
телефонда біздің елімізге қатысты, яғни қазақ және орыс тіліндегі
жазбалардың болмауы және тағы басқалар. Бұл телефондар Индонезия, Қытай,
Араб Әмірліктерінде жасалып, сол елге ғана арналған. Осыған қатысты тағы
бір тұтынушы құқығын өрескел бұзушылық — кепілдік қызмет ету мерзімінің
заңсыз қысқартылуы. Ұялы телефондар және басқа аса ірі емес, бірақ қымбат
тауарлар сатқанда дүкен қожайындары кепілдеме мерзімін 1 айға бекітеді. Ал
заң бойынша Қазақстан Республикасында сатылатын тауарлар үшін кепілдеме
мерзімі өндірушінің өзі ұзақ мерзімге бекіткен жағдайдан басқа кезде бір
жылдан кем болмауы керек. Өзінің абыройына көңіл бөлетін ірі фирмалар
клиенттерінің шеңберін анағұрлым кеңейтуді мақсат етіп, кепілдік мерзімін 3
жылдан 5 жылға дейін ұзартады, бұл қалыпты жағдай. Егер сатушы өз дүкенінен
бірнеше ай бұрын сатып алынған сапасыз тауарды жөндеуден немесе ауыстырудан
бас тартқан жағдайда, тұтынушы оның адалдығына күмәнданып, тұтынушылар
құқығын қорғау қоғамына шағымдануына болады. Ал телефонды жөндеудің
кепілдік мерзімі сервис-орталыққа барған сәттен бастап он күннен аспауы
тиіс. Телефонның сапасын тексеру мерзімі 14 күн [4, 4б.]
Қолданыстағы Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР
Заңында тұтынушы – азамат пен кәсіпкерлер арысындағы қатынастарды реттейтін
қатынастар және тұтынушылардың құқықтарының шеңбері көрсетілген. Бұл заң
қазіргі Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарының
ерекшеліктеріне қатысты сұрақтарды шешпейді және халықаралық тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы заң нормаларымен салыстырғанда құқықтар шебері өте
аз.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын заңнама тұтынушылардың құқықтарын
соттық және соттық тәптіпке дейін шешу мүмкіндігін қарастырған.
Тұтынушының бұзылған құқықтары мен мүдделерін соттық тәртіпте қорғау
тұтынушылар үшін ең тиімді жол болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым,
тұтынушылар құқықтарын қорғау мақсатында туындаған мәселелерді қарастырып,
оның соттық тәртіпте шешілу тәртіптерін қарастыру. Осы жұмысты жазу
барысында алға қойған міндеттерім:
- тұтынушылар құқықтарын қорғайтын заң актілеріне шолу жасау;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын қоғамдық ұйымдардың тиімділік
деңгейін қарастыру;
- тұтынушылардың құқықтарын соттық тәртіпте қорғау тәртібі мен жағдайларын
қарастыру;
- қолданыстағы Тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңның орнына
Жаңа Заңның қажеттігі жөніндегі жағдайларды қарастыру болып табылады.
Құрылымы жағынан дипломдық жұмыс кiрiспеден, негiзгi төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кiрiспе бөлiмде тақырыптың өзектiлiгi, дипломдық зерттеу жұмысының
мақсаты мен мiндетi, теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан маңыздылығы
сипатталады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға қоямыз:
Жұмыстың негізгі бөлімінде мынадай сұрақтар қаралған:
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін жалпы
заңнамаларға сипаттама;
- тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі;
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау, соның ішінде тұтынушылардың құқықтарын
сотқа дейінгі тәртіп бойынша қорғау және тұтынушылардың құқықтарын соттық
тәртіпте қорғау;
- тұтынушылар құқығын қорғау туралы жаңа Заң - бүгінгі күннің қажеттілігі
қарастырылған.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен тәжірибелік
актілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және топтастыру әдістері
сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелік және тарихи талдаудың
әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысында азаматтық құқық аясындағы тұтынушылардың құқығын
қорғау және тәжірибелік жақтарына жалпы мінездеме беріліп, оларға талдау
жасалынады.
Зерттеу объектісі: Тұтынушылардың құқығын қорғау объектісі, тұтынушы,
өндіруші, сатушы болып табылады.
Зерттеу пәні: Азаматтық құқықтағы тұтынушылардың құқығын қорғау болып
табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыста алғаш
азаматтық құқықтағы тұтынушылардың құқығын қорғау жан жақты қамтылып,
кешенді түрде талдау жасалып теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме
беріледі. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыста тұтынушылардың құқығын
қорғаудан басқа олардың жекелеген түрлеріне анық түсінік беріліп, сонымен
бірге ұлттық және халықаралық құқықтық тәртіп талқыланады.
Зерттеу жұмысының мәні: Бүгінгі күнде, тәуелсіздік алған алғашқы
күннен бастап, ішкі және сыртқы саясатын сипаттайтын, нақты белгіленген
мақсаттар мен міндеттер қоюда. Осындай мақсаттардың бірі-тұтынушылар
құқықтарын қорғау мақсатында туындаған мәселелерді қарастырып, оның соттық
тәртіпте шешілу тәртіптерін қарастыру.осы аталған мәселелерді қарастыра
келе, жалпы Қазақстанда тұтынушылардың құқықтарының көптеп бұзылатындығы
жөнінде және соған сәйкес қолданыстағы Тұтынушылар құқығын қорғау туралы
заңның ескергендігін байқауға болады.
1. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттейтін
заңнамаларға жалпы сипаттама
1. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау заңнамалары
Тұтынушылардың құқытарын қорғау мәселесі ең біріншіден еліміздің Ата
Заңында көзделген. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясының 2
бөлімі толығымен Адам және азамат деп аталады. Бұл бөлімінде азаматтардың
құқықтары, соның ішінде нақты тұтынушылық құқықтары да қарастырылған [1].
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын заңнамалар шеңбері бірқатар. Ол өз
бастауын ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясынан алады. Содан
соң Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР-нің Заңы және тағы
да басқа жекелеген заңдар: Монополияға қарсы Қазақстан Республикасының
заңнамасы; Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу
туралы Қазақстан Республикасының Заңы; Жосықсыз бәсекелестiк туралы
Қазақстан Республикасының Заңы; Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасының Заңы.
Тұтынушылар қоғамы тұтынушылар құқығы және оларды қорғау жөніндегі кез
келген мәселелер: сауда, білім, көлік, медицина, туризм және т.б. мәселелер
бойынша кеңестер беруге дайын. Тұтынушылар құқығын қорғау Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Тұтынушылар құқығын қорғау
туралы заңда қарастырылған құралдармен қамтамасыз етіледі. Аазаматтық
кодекстің 8-бабындағы 4-тармақта былай делінген: Азаматтар мен заңды
тұлғалар заңнамадағы талаптарды, қоғамның адамгершілік принциптерін, ал
кәсіпкер іскер этиканы сақтай отырып өздерінің құқықтарын адал, ақылмен
және әділ жүзеге асыруға әрекет етуге тиісті [2]. Бұл міндеттеме алып
тасталынбауы немесе келісім-шартпен шектелмеуі керек. Азаматтық құқықтық
қарым-қатынасқа қатысушылардың әрекеті адалдықпен, ақылға салу және
әділдікпен көрінбек.
Монополияға қарсы заңнама кез келген нысанда меншiк және баға қою
еркiндiгi бар елдерде кездеседi.
Американдық заң доктринасы бәсекелекестiктi монополияның қарама - қарсы
құбылысы (антипод) ретiнде қарастырады. Осыған орай, антитрестiк
саясаттының мәнiн бәсекелестiк еркiндiгiн қолдау ретiнде айқындап
көрсетедi. Трестке қарсы заңнаманың негiзгi тұжырымы, американдық
заңгерлерiнiң пайымдауынша, ол жасанды шектеулер мен бәсекелестiктiң
түбегелдей еркiндiгi орнатуға әкелiп соқтыратынын айтады.
Антитрестiк заң антiлерiнiң ең маңыздылары қатарына 1890 жылғы Шерман
Заңы, 1914 жылғы Клейтон Заңы және 1914 жылғы Федералды сауда комиссиясы
туралы Заң жатады.
Алғашқы федералды антитрестiк заң, баршаға Шерман заңы ретiнде
белгiлi. Ол 1890 жылы АҚШ қабылданған. Оның шығыуы iрi компаниялары
позицияларының мығым түсуiне, сондай – ақ ұсақ кәсiпкерлердiң жоюлуымен,
өндiрiстiң түсуi және бағалардың осуiмен байланыстыруға болады. Сол кездегi
АҚШ-тағы жағдай бүгiнгi таңдағы Қазақстанда болып жатқан монополизмдi,
инфляция мен бағалардың шексiз өсуiн бiлдiрiп көрсететiндей.
Шерман Заңының 1 тарауы – АҚШ негiзгi заң актiсi болып есептеледi,
яғни ол бәсекелестiкке қарсы келiсiмдер қатарына жатқызуға болады. Демек,
бұл заң - штаттар арысындағы сауда немесе коммерциялық қызметтi шектеуге
арналған шартқа, келiсiмге тыйым салады [5, 14 б.].
АҚШ-тың алғашқы федералды заңының мәнi контракттардың жасалуымен,
фирмалардың бiрiгуi және уағдаласқанымен, сондай – ақ монополизацияның
басқа да нысандарымен пайда болған сауда шектеулерi заңға қарсы деп
есетелiп қылмыс ретiнде жазаланған.
1914 жылы Шерман Заңына қосымша ретiнде Клейтон актiсі қабылданды. Бұл
акт монополистiк қызметiнiң жекелеген түрлерiне бағытталған болатын. Онда,
негiзiнен, баға құру дискриминациясы, байланысқан контракттарға отыру
құбылыстары талқыланып берiлген. Яғни, сатып алушыға өзге сатушылармен
жасауға тыйым салынып, осыған орай бұл жағдай олардың бәсекелестiгiн
шектеген.
Бәсекелестiктiң едәуiр төмендеуiне немесе коммерцияның кез келген
саласында монополияның пайда болуына жағдай туғызатын корпоративтiк
бiрлестіктердi құруға рұқсат берiлген. Сол 1914 жылы Федералды сауда
комиссиясы туралы акт қабылданды. Бұл акт бәсекелестiктiң барлық жосықсыз
әдiстерiн жоюға қарсы бағытталған. Трестке қарсы заңдардың соңғы
өзгертулер мен қосымшалары iшiнен Робинсон-Патманның Актiсiн (1936)
белгiлеп, ол баға құру дискриминациясы туралы Клейтон актiсiн, Миллер
-Тайдинг (1973) белгiлеп кетуге болады.
1950 жылы Клейтон заңына Селир - Кефовердiң өзгерiсi қабылданды. Осы
қабылданған өзгерiс активтердi сатып алу арқылы болатын, заңсыз қосылудың
ұғымын нақтылап көрсетуге болады. Егер, Клейтон актiмен көлденең
қосылуларға бөгет қойылса, онда Селлер-Кефовердiң өзгерiсi тiкелей
қосылуларды шектейдi.
Қазiргi уақытта АҚШ-тағы негiзгi монополияға қарсы функцияларды арнайы
треске қарсы бөлiмi бар әдiлет (юстиция) министрлiгi жүзеге асырады. Оның
мақсаты - заң бұзушылықтарды қудалау. Призедент тарапынан жасалынатын
бақылаудың маңызы зор болып келедi.
Социалистiк лагердiң құлдырауы жаңа елдер алдына қажеттi мақсаттардың
бiрiн қойды: монополияға қарсы өз заңнамасын құру (яғни бәсекелестiктiң
дамуына жол берiп, сондай-ақ монополизмдi шектеу жасау үшiн).
Сондықтан, Монополиялық практикаға қарсы әрекет бiлдiру туралы заңы
1990 жыл 24 ақпанда Польшада қабылданың басылымға Шыққаннан 30 күннен кейiн
заңды күшіне ие болды. Сол жылы Жосықсыз нарықтың практикасына тыйым салу
туралы Венгрия Заңы қабылданды. 1991 жылғы наурыз айынан бастап Ресей
Федерациясының Тауар нарығындағы монополиялық қызметiн шектеу және
бәсекелестiк туралы Заңы жүзеге асырыла бастады.
Бұл заң актiлерi маңызды құрылымдық ұқсастықпен сипатталады: олардың
негiзгi ережелерi фирма аралық келiсiмдерге, үстем компанияларының
қызметiне, қосылуларға және ұйымдастыру – құрылымдық өзгерiстерге
негiзделедi.
Венгрия және Ресей Федерациясының заңдары жосықсыз бәсекелес
практикаға қарсы бағытталған ережелердi де қамтиды. Польша заңдарында
мұндай ережелер жоқ [5, 15 б.].
Польша және Ресей Федерациясының заңдарында бәсекелес мәселелерiмен
айналысатын үкiметтiк мекемелерге монополистiк компанияларды мәжбүрлеп
ұсақтауға жарғылар шығаруға құқықылы екендiгi туралы баптары бар;
венгриялық заңнамада мұндай ережелер жоқ.
Бұл заңдар құрамы жағынан АҚШ-тың заң актiлерiне қарағанда, Еуропа
қоғамдастығының заңдарына жақын, әсiресе тыйым салынған iскер практикасының
кейбiр түрлерiн анықтаған кезде: АҚШ заңдары абстрактты түрде қалыптасқан,
яғни нақты кестелер мен жағдайлар прецедент арқылы бекiтiледi.
Бiр нарықта әрекет етіп жүрген компаниялар бiр – бiрiмен бәсекелестiк
құрмау мақсаттағы келiсiм – монополияға қарсы заңнамасының бiр үлкен құқық
бұзушылығы болып табылады. Көлденең болып аталатын мұндай келiсiмдер
(өндiрiстiк буынның бiр деңгейiнде орналасқан компаниялар) тұтынушылардың
таңдауын қысқартады, сондай-ақ бағаның өсуiне әкелiп соқтырады. Ғалымдар
мен мамандар бұл келiсiмдер бәсекелестiктi қорғауға арналған
ведомстволармен қорғалу керектiгiн айтады.
Тiкелей келiсiмден компаниялар (өндiрiстiк буынның әр түрлi
деңгейiнде орналасады) арасында мұндай келiсушiлiк байқалмайды.
Аталмыш келiсiмдердi бiр – бiрiнен ажырататын бәсекелестiк туралы заң
сотта қолдануға болатын нақты қосымша нормалардың болуын мiндет етедi.
Мұндай көлдең және тiкелей келiсiмдер арасындағы айырмашылықтарды
Польша заңнамасы көрсетедi.
Бiрақ, олар нақты сипатта емес. Бұл заң бәсеке компаниялар арасында
баға қою жайлы ешбiр келiсiмге тұруға болмайтындығын ескертедi.
Венгрия және Ресей Федерациясының осындай заңдары, керiсiнше, көлденең
және тiкелей келiсiмдер арасындағы айырмашылықтарды айқын белгiлейдi.
Олардың әрқайсысында тек көлденең келiсiмге қатысты ережелер бар.
Венгрияның заң актiсiнде бәсекелестерге өз кәсiпкерлiк қызметiн
реттеуге, сондай – ақ бәсекелестiктi жоятын немесе шектейтiн келiсiмдердi
жасауға тыйым салынады. Әсiресе, тауарлардың бағасын қоюға; нарықты
бөлуге немесе кейбiр тұтынушыларға тауарларды сатып алуға және сатуға
кедергi жасамауға; нарыққа шектеу жасауға, сондай-ақ нарықтағы әрекет жасап
жүрген компанияларға жасанды кедергiлер жасауға тыйым салынады. Бұл заңда
тiкелей келiсiмдердi реттейтiн арнайы бап жоқ, бiрақ, үстем компаниялар
қызметi туралы тарау осы аспекттi де қарастырып өтедi.
Көлдең сипаттағы тыйым салынған келiсiмдер: баға қою және оларды қою
методикасы туралы келiсiм; рыноктарды бөлу, өзге бiр компанияларды
енгiзбеуге шектеулер қояды.
Монополияға қарсы заңнамалар және оның құрылымы. Нарықтық экономикаға
көшу құқық сферасының маңызды өзгерiстерiне әкелiп соқтарды. Монополистер
туралы заңнама ҚР құқық жүйесiнде және оның экономикалық өмiрiнде жаңа бiр
құбылыста болуда.
Монополияға қарсы заңнама - экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа
да шектеулер мен ынталандыру мүмкiндiктерiн орнату арқылы сатып алушыны,
яғни тұтынушыны өндiрушiнiң монополиясынан қорғауға арналған. Монополияға
қарсы заңнамалар әр дайым жаңару, даму және толықтырылу үстінде. Мысалы,
қазіргі таңда оларды заңды және заңға бағынышты актілер түрінде атап өтуге
болады: біріншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу туралы, Жосықсыз
бәсекелестік туралы, Табиғи монополиялар туралы Қазақстан
Республикасының заңдары және басқа да Президент Жарлықтары, Үкіметтің
қаулылары мен өкімдері.
Аталмыш актiлер шаруашылық қызметтi:
- жүргiзу ережелерiнiң нормативтiк – құқықтық актiлерiнде көрiнетiн
нормативтiк реттеуiн, сондай – ақ оны жүзеге асырылып қамтамасыз етедi.
Мұндай реттеу мемлекеттiң экономикалық тәртiптегi нысанын құруына
бағытталған ерекше қызметiн бейнелейдi;
- ұыймдастырушылық реттеуi – мемлекетпен түрлi ұйымдастыру
құрылымдарды белгiлi бiр өкiлеттiктермен қамтамасыз етедi, яғни
экономикалық қатынастарға жағымды әсер ететiн, сондай – ақ олардың
тиiмдiлiгiне қамтамасыз ететiн монополияға қарсы органдар болып табылады;
- аң аясындағы реттеу – бұл тауар рыноктарындағы жосықсыз
бәсекелестiктi қорғау мақсатында экономикалық қызметтi жүзеге асыру
бойынша ережелердi бекiту жөнiндегi iске асырылып жатқан заңнама шеңберiнде
мемлекеттiң қызметi.
Бiздiң елiмiздегi монополияға қарсы заңнамасының пайда болуы өндiрiс
пен шаруашылықтың басқа да салаларының тым көлеңкелi болуын жою бойынша
шаралар жиынтыгын жүзеге асыруға арналған мықты заңды базаның құрылуын
қажет етуiмен пайда болды.
Ал, Бәсекелестiктi дамыту және монополиялық қызметтi шектеу туралы
Заңы келесi мақсатта қолданылады:
- кәсiпкерлiктiң еркiн бәсекелестiгiн дамыту мақсатында;
- тұтынушылар мүдделерiн қорғау мақсатында
- тауар нарығының тиiмдi қызметi дамуының шарттарын қамтамасыз ету
мақсатында қолданылады [6].
Бұл заң Қазақстан Республикасының барлық аумағында жүзеге асырылады,
сондай-ақ республиканың тауар нарығындағы бәсекелестiгiне әсер ететiн
қатынастарын реттейдi. Осы қатынастарға қазақстандық және шетелдік заңды
тұлғалар, кәсiпкерлер, орталық және жергiлiктi атқарушы билiк органдары,
сондай-ақ тұлғалар қатысады. Заңның жүзеге асырылуы арнайы мемлекетiк
органдарға жүктеледi.
Қазақстан Республикасының Жосықсыз бәсекелестiк туралы Заңы жосықсыз
бәсеке деп танылатын iс-әрекеттердi айқындайды, жосықсыз бәсекенi
болғызбаудың және оның зардаптарын жоюдың тетiгiн, сондай-ақ жосықсыз
бәсеке iс-әрекеттерi үшiн жауапкершiлiктi белгiлейдi [7].
Аталмыш заңның 5 бабында жосықсыз бәсекелестiктiң мынадай түрлерi
қарастырылған:
- кәсiпкердiң фирмалық атауын, тауар таңбасын, қызмет көрсету белгiсiн
және (немесе) өзге де коммерциялық белгiлеуiн тауар өндiрушi (жұмыс
орындаушы, қызмет көрсетушi) немесе оларды сатушы жөнiнде тұтынушыларды
жаңылыстыратын немесе жаңылыстыруы мүмкiн заңсыз пайдалану;
- бәсекелесi тауарының сыртқы безендiрiлуiн, оның фирмалық атауын,
тауарының таңбалануын, тауар таңбаларын, басқа да коммерциялық белгiленуiн,
сондай-ақ жарнамалық материалдарын, фирмалық буып-түйiлуiн, нысанын және
тауардың өзге де сыртқы безендiрiлуiн тауар өндiрушi (жұмыс орындаушы,
қызмет көрсетушi) жөнiнде тұтынушыны жаңылыстыруы мүмкiн етiп тiкелей қайта
жасау арқылы көшiрiп алу;
- тауарлар (жұмыс, көрсетiлген қызмет) жөнiнде, соның iшiнде
тауарлардың (жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң) шығу тегi, дайындаушысы,
сатушысы, сондай-ақ сапасы, тұтыну қасиеттерi, мақсаты, дайындалған әдiсi
мен жерi туралы көрiнеу жалған мәлiметтер мен пiкiрлердi және бәсекелесiнiң
тауарларына (жұмысына, көрсеткен қызметiне) кiр келтiретiн, оның абыройы
мен беделiн түсiретiн көрiнеу жалған мәлiметтердi тарату;
- бәсекелесi жоқ сатушының сатып алушыға өзiнiң сипаты немесе
коммерциялық мақсаты бойынша шарт нысанасына жатпайтын қосымша сату
жағдайларын тануы;
- басқа бәсекелестiң тауарларымен (жұмысымен, көрсететiн қызметiмен)
немесе қызметiмен әдепке жатпайтын салыстырмасы бар жарнама және өзге де
ақпарат тарату;
- жарнамалық ақпаратта тауарлардың (жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң)
шын қасиеттерi, сапасы және бағалары туралы мәлiметтердi қасақана бұрмалау
немесе жасыру;
- ғылыми-техникалық, өндiрiстiк ақпарат пен коммерциялық және қызметтiк
құпия болып табылатын өзге де ақпаратты оның иесiнiң келiсiмiнсiз алу,
пайдалану немесе жария ету;
- демпингтiк бағаларды пайдалану арқылы бәсекеде артықшылыққа қол
жеткiзу;
- бәсекенi жою және шектеу арқылы кәсiпкерлiк қызметте негiзсiз
артықшылықтар алуға әкеп соғатын өзге де iс-әрекеттер (әрекетсiздiктер)
[7].
Жосықсыз бәсекелестік туралы заңның 6 бабының 2 тармағына сәйкес нарық
қатынастардың субъектiлерi, мемлекеттiк органдар және жергiлiктi өзiн - өзi
басқару органдар, олардың лауазымды тұлғалары заңды бұзған жағдайда:
1) уәкiлеттi органның нұсқамаларына сәйкес жосықсыз бәсеке фактiсi
бойынша тәртiп бұзушылықты тоқтатуға, бәсекенi жоюға немесе шектеуге
бағытталған келiсiмдi (келiсiлген iс-әрекеттердi) бұзуға немесе өзгертуге
және нұсқамада көзделген өзге де iс-әрекеттердi орындауға;
2) жосықсыз бәсеке салдарынан келтiрiлген залалды (зиянды) заңдарда
белгiленген тәртiппен өтеуге;
3) жосықсыз бәсеке нәтижесiнде алынған табысты және заң актiлерiнде
белгiленген тәртiппен айыппұлды мемлекеттiк бюджетке аударуға мiндеттi.
Жосықсыз бәсеке нәтижесiнде алынған табысты аудару мүмкiн болмаған
жағдайда, құқыққа қарсы iс-әрекет кезеңiнде алынған, бiрақ осындай iс-
әрекеттер анықталған жыл алдындағы соңғы есептiк жылдағыдан аспайтындай
табыс мемлекеттiк бюджетке алып қойылады.
Қазақстан Республикасының Жосықсыз бәсекелестiк туралы Заңының 8
бабына сәйкес жосықсыз бәсекелестiктiң нәтижесiнде заңды немесе жеке
тұлғаларға келтiрiлген зиян үшiн, заңдағы тәртiпке сәйкес өтелу тиiс.
Жосықсыз бәсекелестiктiң нәтижесiнде нарық қатынастар субъектiсiмен алынған
соттың шешiмiмен мемлекеттiк бюджетке тәркiленуге тиiс. Заңды
бәсекелестiктi шектеген үшiн белгiлi тәрiпте және көлемде заңға сәйкес
айыппұл төленедi.
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңы Осы
Қазақстан Республикасындағы табиғи монополия аясындағы iс-әрекеттi реттейдi
және тұтынушылары мен табиғи монополия субъектiлерiнiң мүдделерiн қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған [8].
Заңның мақсаттары болып:
1) табиғи монополия аясындағы қызметтi мемлекеттiк бақылау мен
реттеудiң құқықтық негiздерiн белгiлеу;
2) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң
теңдестiрiлуiне қол жеткiзу болып табылады.
Заңның 4 бабында табиғи монополиялар аясы айқын көрсетiлген. Яғни,
Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар аясына мынадай қызмет
көрсетулер (тауарлар, жұмыстар):
1) мұнайды және (немесе) мұнай өнiмдерiн магистральдық құбыр жолдары
арқылы тасымалдау жөнiндегi;
2) газды немесе газ конденсатын сақтау, магистральдық және (немесе)
тарату құбыр жолдары арқылы тасымалдау, газ тарату қондырғыларын және
олармен байланысты газ таратушы газ құбырларын пайдалану жөнiндегi;
3) электр энергиясын беру және (немесе) бөлу жөнiндегi;
4) жылу энергиясын өндiру, беру, бөлу және (немесе) онымен жабдықтау
жөнiндегi;
5) электр энергиясын желiге берудi және тұтынуды техникалық
диспетчерлендiру жөнiндегi;
6) магистральдық темiр жол желiлерiнiң;
7) кiрме жолдардың;
8) әуе навигациясының;
9) порттардың, әуежайлардың;
10) телекоммуникациялар көрсететiн әмбебап қызметтердi қоспағанда,
қызметтiң осы түрлерiн көрсетудiң технологиялық мүмкiн болмауы не
экономикалық тиiмсiздiгi себебiнен бәсекелес байланыс операторы болмаған
кезде телекоммуникациялар қызметi;
11) телекоммуникациялар желiлерiн ортақ пайдаланудағы
телекоммуникациялар желiлерiне қосуға технологиялық жағынан байланысты
кәбiлдiк кәрiздер мен өзге де негiзгi құралдарды мүлiктiк жалдауға (жалға)
немесе пайдалануға беру жөнiндегi;
12) су шаруашылығы және (немесе) кәрiз жүйелерiнiң;
13) почта байланысының жалпыға бiрдей қолжетiмдi қызмет көрсету жатады.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) тiзбесiн
уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
бекiтедi.
Табиғи монополиялар субъектiлерi республикалық және жергiлiктi
бөлiмдерден тұратын Табиғи монополия субъектiлерiнiң мемлекеттiк
тiркелiмiне, реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың)
нақты түрлерiн көрсете отырып енгiзiлуге жатады.
Табиғи монополиялар субъектiлерiн Мемлекеттiк тiркелiмге енгiзу және
одан шығару тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
Аталған заңға сәйкес, табиғи монополия субъектiлеріне мынадай
шектеулер қойылады:
- қызметтер көрсетуге және:
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтермен (тауарлармен, жұмыстармен)
технологиялық жағынан байланысты;
Қазақстан Республикасының почта туралы заңдарында белгiленген;
-.табиғи монополия аясына жатқызылған реттелiп көрсетiлетiн
қызметтерден (тауарлардан, жұмыстардан) түскен кiрiстер рынок субъектiсiнiң
барлық қызметiнен күнтiзбелiк бiр жыл iшiнде түскен кiрiстердiң бiр
процентiнен аспаған жағдайдағы;
-.күнтiзбелiк бiр жыл iшiнде өзге қызметтiң кiрiстерi табиғи монополия
субъектiсiнiң барлық қызметiнiң бес процентiнен аспаған жағдайдағы;
-.табиғи монополия аясында қызметтер көрсететiн (тауарлар, жұмыстар)
құрылымдық бөлiмшенiң ұйымдастырушылық және аумақтық оқшаулануы мүмкiн
болмаған жағдайдағы қызметтердi қоспағанда, табиғи монополиялар аясына
жатпайтын өзге қызметтi жүзеге асыруға;
- табиғи монополия субъектiсiнiң өндiрiспен және реттелiп көрсетiлетiн
қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) ұсынумен, сондай-ақ осы Заңға сәйкес
табиғи монополия субъектiсi үшiн рұқсат етiлген қызметтi жүзеге асырумен
байланысы жоқ мүлiкке меншiк және (немесе) шаруашылық жүргiзу құқығына ие
болуға;
- мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларынан, арнайы қаржы
компанияларынан, сондай-ақ табиғи монополия субъектiсi үшiн осы Заңда
рұқсат етiлген қызметтi жүзеге асыратын өзге де ұйымдардан басқа,
коммерциялық ұйымдардың акцияларын (үлестерiн) иеленуге немесе олардың
қызметiне өзге жолмен қатысуға;
- уәкiлеттi орган белгiлеген мөлшерден асатын реттелiп көрсетiлетiн
қызметтер (тауарлар, жұмыстар) үшiн ақы алуға;
- табиғи монополиялар субъектiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн
қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) қол жеткiзу шарттарын күштеп таңуға
немесе тұтынушыларды кемсiтуге әкеп соғатын өзге де iс-әрекеттер жасауға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) өндiрген
және (немесе) ұсынған кезде технологиялық циклда пайдаланылатын жеке меншiк
құқығымен немесе заңды негiзде өзгеше тиесiлi мүлiктi сенiмгерлiк
басқаруға, лизингтi қоса алғанда, мүлiктiк жалдауға (жалға беруге);
- табиғи монополия субъектісінің реттелетін қызметтеріне (тауарларына,
жұмыстарына) тарифтердің (бағалардың, алым ставкаларының) жоғарылауына әкеп
соқтырмаған жағдайда, арнайы қаржы компаниясының секьюритилендіру туралы
мәмілелері бойынша талап ету құқықтарын басқаға беруді қоспағанда,
ұсынылатын реттелетін қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты талап
ету құқығын басқаға беруге;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) көлемiн
жосықсыз тұтынушылардың төлемеуiне байланысты адал тұтынушыларға реттелiп
көрсетiлетiн қызметтер (тауарлар, жұмыстар) ұсынудан бас тартуға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) байланысты
емес шығындарды олардың тарифтерiне (бағаларға, алымдар ставкаларына)
немесе олардың шектi деңгейiн енгiзуге;
- мемлекеттiк органдар өздерiнiң құзыретi шегiнде белгiлеген, реттелiп
көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасына қойылатын
талаптарға сәйкес келмейтiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға,
жұмыстарға) ақы талап етуге тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңының 5 бабына
сәйкес, олардың субъектiлерінің мынадай құқықтары қарастырылған:
- заңдарға сәйкес тұтынушылар сақтауға мiндеттi техникалық талаптар
белгiлеуге;
- барлық тұтынушылар үшiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге
(тауарларға, жұмыстарға) тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын)
тарифтердiң (бағалардың, алымдар ставкаларының) қолданылуы кезеңiнде
уәкiлеттi орган бекiткен тәртiппен төмендетуге;
- Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен техникалық
қызмет көрсетудi жүргiзуге және есептеу аспаптарын тексерудi ұйымдастыруға;
- реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) тарифтi
(бағаны, алым ставкасын) немесе оның шектi деңгейiн бекiтуге арналған
өтiнiмдi уәкiлеттi органның қарауына ұсынуға;
- реттелiп көрсетiлетiн коммуналдық қызметтердi есептеу аспаптарын
сатып алу мен орнату үшiн тұтынушылардан уәкiлеттi органмен келiсiлген ақы
алуға;
- уәкiлеттi орган шешiмдер қабылдаған кезде өзiнiң iс-әрекетi мен
құқықтық мәртебесi мәселелерiн қозғайтын ұсыныстар енгiзуге;
- уәкiлеттi органның Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетiн
әрекетiне (әрекетсiздiгiне) сотқа шағымдануға;
- басқа субъектiлердiң өз iс-әрекетiне, табысына, меншiгiне немесе
құқықтық мәртебесiне әсер ететiн әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) уәкiлеттi
органға немесе сотқа шағымдануға;
- заң белгiленген тәртiппен өзiн Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң
мемлекеттiк тiркелiмiнен шығару туралы уәкiлеттi органға өтiнiш жасауға;
- Қазақстан Республикасының салық заңдары тиiсiнше өзгертiлiп,
нәтижесiнде табиғи монополия субъектiсi шығынының құны көбейтiлсе, барлық
тұтынушылар үшiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды)
ұсынуға тарифтердi (бағаларды, алым ставкаларын) немесе олардың шектi
деңгейлерiн уәкiлеттi орган белгiлеген тәртiппен өсiруге;
- Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де
құқықтарының болуына құқылы [8].
Қазақстан Республикасының Табиғи монополиялар туралы заңының 15-
бабына сәйкес, табиғи монополия субъектiсiнiң қызметiне мынадай
мемлекеттiк реттеу арқылы жүзеге асырылады: тарифтi (бағаны, алымдар
ставкасын) бекiтумен, тарифтiң (бағаның, алым ставкасының) шектi деңгейiн
бекiтумен; инвестициялық тарифтi (бағаны, алым ставкасын) бекiтумен;
тарифтiк сметаны бекiтумен; уақытша төмендету коэффициентiн бекiтумен;
шығындарды қалыптастырудың ерекше тәртiбiн бекiтумен; реттелiп көрсетiлетiн
қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) әрбiр түрi бойынша және тұтас
алғанда өзге де қызмет бойынша кiрiстердiң, шығындардың және қолданысқа
енгiзiлген активтердiң бөлек есебiн жүргiзудiң тәртiбiн бекiтумен; есепке
алу саясатын келiсумен; уақытша өтемдiк тарифтi бекiтумен.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) ұсынудан
түсетiн кiрiсi жылына үш жүз елу мың айлық есептiк көрсеткiштен немесе
реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң әрбiр түрi бойынша жылына елу мың айлық
есептiк көрсеткiштен аспайтын табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiне
Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтетiн мемлекеттiк реттеудiң
жеңiлдетiлген тәртiбi қолданылады. Аталған табиғи монополиялар
субъектiлерiнiң тiзбесiн уәкiлеттi орган бекiтедi.
Демек, монополияға қарсы заңнама – жосықсыз бәсекелестiктi қолдау,
сондай-ақ жосықсыз бәсекелестiктi жою, шектеу, және оның алдын алу сияқты
мақсаттарды қамтамасыз ететiн нормативтiк актiлер жиынтығын ұсынатын
мемлекеттiң нарықтық қатынастардың монополияға қарсы күресiнiң нысаны деп
атап өтуге болады.
1.2 Тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылық және тұтынушының
өтемақы алуға құқығы.
1991жылдың 5 маусымында қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының Тұтынушылардың құқықтарын қорғау тралы №640-ХП заңының
нормалары тұтынушыға зиянның орынын толтыру үшін біршама үлкен негіздердің
тізімін құрайды. Мұндай негіздер ретінде:
- егер мәміленің мазмұнында тұтынушылардың құқықтарына шек қоятын
шарттардың болуы және осы шарттарды қолданудың нәтижесінде тұтынушыларға
нұқсан келтірілсе (Заңның 17-бабы – Жалпы нормасы, 8- баптың 2- бөлігінің 4-
тармағы – Арнайы негізі);
егер тұтынушыға залал өндірістік немесе сауда қызметіндегі жағдайына
сәйкес өзінің соңғы басымдығын пайдаланумен байланысты өндіруші (сатыушы)
тарапынан келтірілсе (заңның 8-бабының 3- бөлігінің 4- тармағы);
өндірушінің немесе сауда ұйымының жұмысы, қызыметі немесе өнімнің
сапасы тиісті деңгейде болмаған жағдайда, өз міндеттерін орындамаудың
нәтижесінде тұтынушығашығын келтірілсе, бұлшығынның орны толық көлемде
толтырылуға тиіс (Заңның 9-бабының 12- тармағы);
егер өткізетін өнім туралы толық ақпаратты дұрыс емес немесе
жеткіліксіз ұсынудың, сондай-ақ теріс пиғылмен жасалған жарнаманың
нәтижесінде алынған өнімнің негізінде тұтынушыға шығын келтірілсе (11-
баптың 6- тармағы);
егер қауіпсіздік стандарттарына сәйкес келмейтін өнімді қайтарып алумен
байланысты тұтынушыға шығын келтірілсе (Заңның 12-бабының 9- тармағы).
Бұдан басқа, Заңда: 1) тиісті сапасы жоқ тауарды өткізгені үшін
(Заңның 4, 15- баптары), сонымен қатар. 2) жұмыстарды және қызмет көрсету
туралы мәміленің шарттарын бұзғаны үшін (Заңның 16-бабы) жауаптылық
мәселелері ерекше орын алады (Заңның 16-бабы) 1.
Жоғарыда аталғандардың негізінде ҚР Тұтынушылардың құқықтарын қорғау
туралы заңның бұл құқықтардың бұзылғаны үшін жауаптылықтың негіздерін
саралаудың көпсатылығы туралы ой қозығауымыз қажет. Жүйелеудің бастапқы
денгейін сипаттайтын алғашқы критерий ретінде жауаптылықты бекітетін
нормалардың салалық құрамға жататынын есептеуге болады. Бұл жағдайда
жауаптылықты мына төмендегідей бөліп қарастыруымыз керек:
- тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы бұзғаны үшін
азаматтық құқықтық,
- қылмыстық,
- әкімшілік жауаптылық.
Жүйелеудің екінші денгейі тек азаматтық жауаптылыққағана тән. Осы
жағдайда тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша қарым-қатынасты реттейтін
азаматтық құқықтық нормаларды бұзғаны үшін мүліктік жауаптылық туралы
айтуға болады. Яғни, мүліктік жауаптылықты бірнеше негізге сүйене отырып
саралауға болады.Біріншіден, келтірілген залалдың сипаттамасына қарай.[4].
Бұл жағдайда мыналарды атап өтуге болады:
- келісм-шарттық мүліктік жауаптылық туралы,
- келісім-шарттық емес мүліктік жауаптылық туралы.
Бірінші аталған жағдайда жауаптылық қандай дәрежеде болса да келісім-
шартпен, оның шарттарымен, қортындысымен және орындалуымен байланысты
болады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңды бұзғаны үшін
келісім- шарттық жауаптылықты бекітетін нормалардың императивтік сипаттағы
артықшылығы болуының маңызы бар және тараптардың келісімі бойынша өзгеруі
мүмкін емес. Келісім- шарттық емес жауаптылықтың келісім- шартпентікелей
байланысы жоқ және ол тұтынушыға залал келтірудегі міндеттемелер бойынша
азаматтық заңнамада көрсетілген нормаларға негізделеді. Тұтынушылардың
құқықтарын қорғау туралы азаматтық заңнаманы бұзғаны үшін мүліктік
жауаптылық мыналарға негізделуі мүмкін:
- шығынның орынын толтыру,
- тұрақсыздық айыбын өндіріп алу.
Атап өтетіні, тұрақсыздық айыбын өндіріп алуға оның а)заңдық сипатқа
ие болуы және б) оған келтрілген шығындардан асыртыпайыппұл салынатыны
жатады1.4.[4]
Өз құқықтарының бұзылуының себебі бойынша зиян шеккен тұтынушы
келтірілген материалдық, сондай-ақ моралдық зиянның орынын толықтай өндіріп
алуға құқылы.Бұл құқық ҚР Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы
заңында ерекше аталып көрсетілген (Заңның 8-бабының 8-тармағы).
Бірақ бұл құқықтардың нақты мазмұны кейінірек толықтырыла бастады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы істер бойынша моралдық зиянды
өндіріп алу туралы сот тәжірибесінің жинаған қортындылары, ҚР Жоғарғы
сотына, азаматқа тұтынушының құқықтарын қорғау туралы заңнамада
қарастырылған, оның құқықтарын бұзудың салдарынан келтірілген моралдық
залал, кінәсі анықталған жағдайда соттың ұйғарымы бойынша зиян келтірушіден
толық өндіріп алынуға тиіс деп санауға мүмкіндік берді. Бірақ ҚР
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңның 18- бабында нақты азаматқа
келтірілген моралдық зиянның орынын толтыру қарастырылған, ал заңның 23-
бабының 4-тармағында тұтынушылардың қоғамдық анықталмаған тұтынушыларға
қатысты моралдық зиянды өтету туралы талап қою құқығы берңлмеген. Осының
негізінде тұтынушылардың тегі мен тұрғылықты жерін көрсетпей,моралдық
залалдың орынын өтемақы түріндегі материалдық жолмен өндіріп алу туралы
тұтынушылар қоғамының талап- арыздарын ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің
126-бабының талаптарын бұзу арқылы берілген және ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 130- бабына сәйкес, қозығалыссыз қалдыру қажет деген Жоғарғы сот
Пленумының қаулысы шыққан 2.113.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бөлек аспектілерін реттейтін
жауаптылық туралы тараулар көптеген нормативтік құқықтық актілерде орын
алған. Мұның ішінде, бірнеше жағдайда нормалар әртүрілі салалық сипатқа ие.
Мысалы, ҚР Байланыс жүйесі туралы заңының 24- бабында хат жазысу, телефон
арқылы сөйлесу, пошта, телеграф және басқа да пайдалану қызметтерінің
құпиясын заңсыз бұзғаны үшін байланыс операторларының жауаптылығы
қарастырылған. ҚР Байланыс жүйесі туралы заңының 27-бабының 1-
тармағына сәйкес, бағалы пошталық жөнелтілімдердің зақымданғаны немесе
оларды жоғалтқаны үшін жарияланған құндылықтардың және өндіріліп алынған
тариф мөлшерінде; телеграмманың мәтінін бұрмалағаны және оның мағанасын
өзгерткені үшін, сонымен қатар телеграмманы жеткізбегені немесе бекітілген
мерзімі өтіп кеткеннен кейін телеграмманы тапсырғаны үшін байланыс
операторларына материалдық жауаптылық көзделген.Осының негізінде байланыс
операторларының жауаптылық көлемі Телекоммуникацияның жергілікті
желілерімен қызметтерді ұсыну ережесінің 5- тарауы ҚР Көлік және
коммунникация Министрлігінің 1997 жылы 27-де №465 бұйрығмен бекітілген
Телеграфтық байланыстар қызметін ұсыну тәртібіне сәйкес анықталады.
Тұтыушылардың құқықтарын бузғаны үшін әкімшілік жауаптылық қандай
көлемде монополияға қарсы заңнаманы (Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 147-бабы) және стандарттау, сертификаттау, сондай-ақ өлшем
бірлігі туралы т.б заңнаманы бұзғанына қарай туындайды 3. Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодекстің 159-бабында тұтынушылардың құқықтарын
бұзғаны үшін жауаптылық қарастырылған –болмашы шамада, яғни айлық есептік
көрсеткіштің алтыдан бір бөлігінен аспайтын мөлшерде аспайтын алдауды
атап өткеніміз жөн.
Атап өткеніміздей, Қылмыстық кодексте тұтынушыларды алдағаны үшін
жазалау қарастырылған (ҚР Қылмыстық кодекәсінің 223-бабы). Бұл норманы
тәжирбеде қолдануды 1984 жылғы 21 қыркүйекте шығарылған Кем өлшеу,
таразыдан жеу, есептен алдау және тұтынушылар мен тапсырыс берушілерді
басқа да алдау істері бойынша сот тәжірібесі туралы Қазақ КСР Жоғарғы
соты Пленумының қаулысында (1996 жылғы 20 желтоқсандағы Пленумның
№11 қаулысымен өзгерістер енгізілді) реттеледі. Бұдан басқа, көрінеу
жалған жарнама беру, теріс пиғылды бәсеке және заңсыз монополистік қызмет
қылмыстық тәртіппен қудаланады.
2. Авариялық борны бар тұтынушыларды энергиямен жабдықтау туралы Ереже мен
Шарттар.
Осы Ережелер, электрмен ажыратып тастау адамдардың өмірі үшінқауіп
тудыратын немесе апаттық немесе экономикалық зардаптарға әкеп соғатын
Қазақстан Республикасының шаруашылық инфрақұрылым ұйымдары электр
энергиясымен қамтамасыз етудің тәртібін айқындайды және оны бергені үшін
төлем жасаудың тәртібін белгілейді.
1.Осы Ережеде пайдаланатын ұғымдар:
Үздіксіз электрмен жабдықтау объектілері (бұдан әрі-ҮЭО) – оларды
ажыратып тастау адамдардың өліміне, тіршілік қамтамасыз ету объектілері
жұмысының бұзылуына, апаттық экологиялық, әлеуметтік немесе экономикалық
зардаптарға апарып соғуы мүмкін, технологиялық себептеріне байланысты
үздіксіз электірмен жабдықтауы қажет ететін шаруашылық инфрақұрылым
объектілері.
Авариялық бронь – оны беру үздіксіз электрмен жабдықтау объектісінің
ол үшін маңызы бар құрылғандарының жұмыс істеуін сақтайтын және тіршілікті
қамтамасыз ету объектілері жұмысының бұзылуын, сондай – ақ апаттық
экологиялық, әлуметтік немесе экономикалық зардаптарды немесе адамдардың
өлімін болдырмайтын ең аз қажеттіліктегі электр қуаты.
Республикалық маңызы бар ҮЭО – мемлекеттік меншік нысанындағы үздіксіз
электірмен жабдықтау объектілері, оларға авариялық бронь мөлшерлерінде
электр энергиясын жеткізу осы объектілер үшін электр энергиясын тұтыну
жөніндегі шығыстарға арналған сомалардың шегінде, республикалық бюджет
қаражаты есебінен жүзеге асырылады.[10]
Жергілікті маңызы бар ҮЭО – тізбесін обылыстардың , Астана және Алматы
қалаларының әкімдері бекітетін мемілекеттік меншік нысанындағы үздіксіз
электрмен жабдықтау объектілері.
2.Авариялық броньмен қамтамасыз етілетін объектілер;
1. Олар үшін авариялық бронның шамасы белгіленетін үздіксіз электрмен
жабдықтау объектілерінің тізбесіне мыналар кіреді:
- мемілекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін объектілер;
- теле – радиокомункациялар;
- сумен жабдықтау, кәріз және жылумен жабдықтау кәсіпорындары;
- емдеу мекемелері;
- олардың ұсталуы бюджетте көзделген өртке қарсы қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін объектілер.
2. ҮЭО объектілерінің тізбесіне енгізілген әрбір объект үшін энергиямен
жабдықтаушы немесе энергияны беруші ұйымдар ҮЭО өкілімен бірлесе отырып,
энергиямен жабдықтаудың авариялық және технологиялық броні актісін жасау
тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес авариялық броннің актісін жасайды, онда
авариялық броннің шамасы мен объектіні қоректендіру схемасы көрсетіледі.
Авариялық бронның актісі уәкілетті оргнға ( жергілікті атқарушы орган)
жіберіледі. Авариялық бронның актісі энергиямен жабдықтау шартына немесе
электр энергиясын беру шартына міндетті қосымша болп табылады.
3.Уәкілетті оргн (жергілікті отқарушы орган) авариялық бронь актілерін
алған сон тиісінше әрбір өңір үшін авариялық бронды жабуға арналған
қажетті қуаттың жиынтық шамасын белгілейді.
4.Әрбір ҮЭО үшін авариялық бронның шамалары көрсетілген ҮЭО тізбелері жүйе
операторына беріледі.
3.ҮЭО объектілеріне арналған электр энергиясын берудің тәртібі;
5.Әрбір ҮЭО қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті көлемдегі электр энергиясын
жеткізуді электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйым,
белгіленгентәртәппен жасалған, екі жақты шарттың негізінде жүзеге асырады.
Шарт жасау кезінде:
Мемілекеттік мекеме болып табылатын ҮЭО обылыстық қаржы басқармасының
осы мекеменің электр энергиясын тұтыну жөніндегі шығыстарына бюджетте
көзделген қаражаты туралы жазбаша растау береді;
Мемілекеттік кәсіпорын немесе өзгеше ұйым болып табылатын ҮЭО
энергиямен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйымға Қазақстан
Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен ресмделген банкілік
кеплдемені береді.
6.ҮЭО электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйымның берген электр
энергиясы үшін шоттарына төлем жасамаған кезде электрмен жабдықтаушы
немесе энергия беруші ұйым ҮЭО-ге электр энергиясын жеткізуді авариялық
бронь денгейіне дейін шктеуге құқылы, бұл туралы өзінің құрамында ҮЭО бар
ұйымға кемінде 11 тәулік бұрын ескертеді.
7.Төтенше жағдайлар туындаған кезде (жер сілкінісі, су тасқыны, басқа да
табиғи зілалдар) ҮЭО –ге электр энергиясын жеткізуге арналған шарттық
міндеттемелерді атқаруды электрмен жабдықтаушы немесе энергия беруші ұйым
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша тоқтата тұруы мүмкін. Бұл
жағдайларда электр энергиясын бөлу барылық электрмен жабдықтаушы немесе
энергия беруші ұйымдар үшін міндетті болып табылатын оның нұсқауы бойынша
жүзеге асырылатын болады.
8. ҮЭО –ге электр энергетикасы объектілері жұмысының айрықша рижімі кезінде
электр энергиясын жеткізу өңірдің авариялық бронын өтеу үшін қажетті электр
энергиясы мөлшері ҮЭО үшін жеткізуді қамтамасыз ететін энергия беруші
ұйымдар әзірлеген схемалар бойынша жүзеге асырылуы тиіс.
4.ҮЭО үшін электр энергиясын беру бойынша есеп айырысулардың тәртібі;
9.Ажыратылмайтын объектілердің бекітілген тізбесіне кіретін ҮЭО үшін
шарттар бойынша берілетін электр энергиясы үшін энергиямен жабдықтаушы
ұйымдар есеп айырысулар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына
сәйкес жасалған екі жақты шарт негізінде жүргізіледі.
10. ҮЭО –нің электр энергиясы объектілерінің жұмысының айрықша режимі
кезеңіндегі авариялық бронды өтеуге тұтынылатын немесе берілетін электр
энергиясы үшін есеп айырысударды электр энкргиясын іс жүзінде беруші
жеткізуші жүргізеді.
11.ҮЭО авариялық бронь денгейіне дейін шектеу жағдайы туындаған кезде,
авариялық бронь бойынша тұтылынған немесе берілген электр энергиясы үшін
есеп айырысулар:
Мемілекеттік мекемелер үшін электр энергиясын тұтынуға арналған
шығыстарда көзделген бюджеттік қаражаттың есебіне;
Мемілекеттік кәсіпорындар мен өзге де ұйымдар үшін – жасасылған
шарттардың және банкілік кепілдеменің шеңберінде жүзеге асырылады.[10]
2. Тұтынушылар құқықтарын қорғаудың мемлекеттік органдар жүйесі.
2.1 Табиғи монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiгi.
Барлық елдерде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың үш негізгі әдісі
бар: сот арқылы, мемлекеттік органдар және тұтынушылардың құқығын қорғау
ұйымдары арқылы. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей тиімді жүйе болып, егер
тұтынушы осы үш әдіс арқылы өз құқығын қорғай алатын болса соны тиімді деп
санайды [9, 7б.]. Барлық мемлекеттерде тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен
айналысатын арнайы мемлекеттік органдар, министерствалар, ведомствалар
құрылған. Мысалы, Ресей Федерациясы мен Татарстанда тікелей Ресей
Федерациясының президентінің бақылауында болатын тұтынушылардың құқықтарын
қорғау жөнінде Мемлекеттік комитет бар.
Орта Азияның бұрынғы республикалары Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан,
Түркіменстанда республикалық және жершілікті деңгейде қызмет атқаратын
тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі бөлімдер бар. Бұл органдардың
негізгі мақсаттары тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласында саясатты
қалыптастыру, бұқаралық ақпарат құралдары және мемлекеттік органдар
коммерциялық емес органдармен бірлесіп қандайда бір бағдарламалар
ұйымдастыру және тағы да басалар.
Табиғи монополия субъектiлерi қызметiн реттеу мен бақылауын Табиғи
монополияларды реттеу жөнiндегi Агенттiк жүзеге асырады (әрi қарай өкiлеттi
орган). Өкiлеттi органның құрылымы мен қызметiн ұйымдастыру тәртiбi
Қазақстан Республикасының Үкiметiмен бекiтiледi.
Өкiлеттi орган келесi функцияларды жүзеге асырады:
- табиғи монополия субъектiлерi бойынша Мемлекеттiк тiркеудi, сондай-ақ
олардың қызметiне мемлекеттiк реттеу мен бақылау жүргiзедi;
- өз құзыреті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz