ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ АУДАРМА ПРОЦЕСІНДЕ БЕРІЛУІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЭТНО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.
1.1. Қазақ туыстық атауларының семантикалық жіктелуі мен қолданылу аясы.
1.2. Орыс менталитетіндегі туыстық қарым-қатынастардың терминдік жүйесі.
1.3. Ағылшындардың туыстық атауларындағы ерекшеліктер.
ІІ. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ АУДАРМА ПРОЦЕСІНДЕ БЕРІЛУІ.
2.1.Көркем әдебиеттегі туыстық атауларды аударудағы амал-тәсілдер.
2.2. Туыстық атауларды қазақ, орыс , ағылшын тілдерінде шығу тегіне қарай
топтастыру мәселелері.
2.3. Қазақ тілінен орыс және ағылшын тілдеріне туыстық атаулардың берілу
тәсілдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тіл – адамзаттың бір-бірімен пікірлесуін, түсінісуін, сөйлесуін
қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады. Ғалымдар
осы қарым-қатынас, сөйлеу құралы болып табылатын тілді әртүрлі
ерекшеліктеріне қарай жан-жақты зерттеп келеді.
Тілдік қатынас (ТҚ) – адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау,
түсіну, айту, пікірлесу т. б. әрекеттеріне тікелей қатысты құбылыс.
Сондықтан тілдік қатынасқа байланысты құбылыстардың теориялық негіздерін
анықтау; айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс-тәсілдерін
айқындау; сол сияқты қарым-қатынас құралдары мен тұлғаларын, олардың
қолданылу жолдарын белгілеу қазір өзекті мәселелер қатарына жатады. Осы
мәселелерді жан-жақтыоқыту мен үйрету олардың ғылымда өзіндік анықтамасын
беруді, тілдік қатынас құбылысын теориялық және әдістемелік жақтан арнайы
зерттеуді қажет етеді.
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен
тілі болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де –
ерекше қоғамдық мәні бар үрдістер.
Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой жүзеге
аспайды. Сондықтан да тіл – қоғамдық объективті шындықты танудың, оны
өмірде пайдаланудың құралы болып табылады. Тілдік коммуникация адамдардың
тіл арқылы түсінуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар жалпы
адамға тән қасиеттерді меңгеруге көмектеседі. Олар (адамдар) бір-бірімен
сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын
бірі ұғады, бірінің сезіміне, мінезіне екіншісі әсер теді. Сөйтіп, жалпы
адамзаттың тәрбиелік жүйесі қалыптасады.
Тілдік қатынас тілді меңгерумен бірге адамды тәрбиелеуді қатар алып
жүреді. Белгілі бір тілді ұлт өкілдеріне үйрету арқылы біз тілдік қарым-
қатынасты да жолға қоямыз. Тілді меңгерумен қатар сол елдің мәдениетін,
тарихын, әдебиетін, өркениетті жақтарын да үйретуге тырысамыз. Немесе тілді
үйрету барысында оның тәрбиелік мәнін де естен шығармаймыз.
Қазіргі әлеуметтік тіл білімі мынадай үш негізгі сипатта
түсіндіріледі:
1. Тіл және қоғам,
2. Белгілі жағдайға сәйкес сөйлеушілерді таңдау;
3. Сөйлеушілердің әр алуан жас ерекшелігі ме әлеуметтік жағдайына
байланысты тілдік ерекшеліктерін зерттеу.
Қазақ тіл білімінде әлеуметтік тіл білімінің саласы болып табылатын
контрастивтік лингвистика жақсы дамуда. Қазақ тілін орыс тілімен, өзге де
батыс тілдерімен салғастыру дұрыс жолға қойылған. Бұл тұрғыда М. М.
Копыленконың, С. Т. Саинаның Функционирование русского языка в различных
слоях казахского населения (Алматы, 1982), Б. Х. Хасановтың Казахско-
русское двуязычие (Алматы, 1987), Э. Д. Сүлейменованың Казахсткий и
русский языки. Основы контрастиной лингвистики (Алматы, 1996) атты
еңбектерін атауға болады.
Мәдениет пен тілдің бір-бірімен байланысы күрделі әрі өте тығыз. Бұл
байланыстың қыры мен сырын тану, таныту оңай емес, ең алдымен, әр алуан
сипаттағы мәдени процесстер тілге өз әсерін тигізе ме? Егер әсер етер
болса, ол қай дәрежеде болады? Тілдің мәдениетке деген ықпалының дәрежесі
қандай?
Мәдениет адам қолымен жасалатын құндылық болғандықтан, ол табиғи таза
процесс ретінде таныла алмайды. Мәдениет - әлеуметтік дамудың жемісі. Тіл –
адам баласының әлеуметтік тарихында жасалған дүниетанымын негіздейді,
бейнелейді. Сондай-ақ тіл адамның биологиялық табиғатымен байланысты да
қарастырыла алады. Дыбыстың жасалуы адамның сөйлеу мүшелері арқылы
орындалатындықтан, тілді биологиялық құбылыс ретінде де тану орынды болмақ.
Тіл дыбыстау органдарының, оны басқаратын орталық нерв жүйесінің қызметінің
нәтижесі. Адам ағзасындағы дыбыс шығаруға қатысатын мүшелерге: өкпе, көмей,
тіл, кіші тіл, таңдай, тіс, ерін т. б. жатады. Осы мүшелердің тікелей
қатысуымен тіл дыбыстары пайда болып, мағыналы сөздер дыбысталады.
Біздіңше, ХХ ғасырда кеңестік тарихшылардың көшпелі, көшпелілік деген
терминдері тр мағынасында қолданылып, қазақ халқының танымдық тереңдігі
мен мәдени көкжиегін дұрыс әрі толық таныта алмаған сияқты. Бұл сөздердегі
негізгі өзек түбір көш болғандықтан, онымен байланысты туындаған
түсініктердің дені, осы көшу мағынасын доминант ретінде қабылдап, оның
тұрмыстық, экономикалық мәнін бірінші орынға қойған.
Қазақ халқының төрт түлік малдың арқасында күн көргенін, маусымдық мал
жайылымының ыңғайымен көшіп-қонып жүргенін жоққа шығара алмасақ та,
батыстық беделді басылымдарда жағымсыз эмоциялық-экспрессивті реңге ие
болған көшпелі, яғни жабайы, жетілмеген деген ұғымды ғылыми мәнде
қолданудың қажеті шамалы деп есептейміз. Ұлы даланың Ұлы мәдениеті
болғанын, әлемдік мәдениет шаңырағы астында өзіндік ерекшелігі мен айырмасы
болғандықтан ерекше орны мен маңызы бар екенін айтар уақыт жетті.
Жалпы көлемі 3,5 млн шаршы километр болатын ұлы Даланы Тәңіріден
еншілеген халықтың бір тілде сөйлеуі, диалектілердің жоқтығы, ділі мен
діні, тұрмыс үлгысы мен әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің бірлігі – қазақ
мәдениетінің тұтастығын таныта алады. Бұл бірліктің ең негізгі бір тетігі –
халық арасында өнер алды қызыл тіл деп танылған қазақ тілінің киелі
қасиеттерінде болса керек. Ортақ әдеби тіл жасап, оның тазалығы мен
даралығы үшін күрескен қазақ халқы бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, ол
адамның білімсіз бейшарасы деп шенеп отырған. Сөздің киесінен қорқөып, жөн
сөзді тосып, дұрыс сөзді ұстай білген, жүйелі сөзге тоқтай білген. Сөзге
тұру деген болған. Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені. - дейді халық. Бұл
авторлығын жоғалтқан, халық даналығына айналған асыл сөз болса, XV ғасырда
өмір сүрген асан Қайғы жыраудан: Жеңемін деп біреуді өтірік сөзбен
қостама деген сөз қалған. Осы тіл арқылы адамдар бір-бірімен қарымқатынас
құрғандықтан, мәдениеттің өзге тармақтары да саралана дами алған. Тіл
негізінде адамдардың қауымдары құрылып, мәденпиет, өркениет, өнер жасалады.
Осының бәрін ескерсек, тілді мәдениеттің өзге салаларымен тең дәрежеде
бағалау дұрыс болмайды. Өйткені тарихы терең тіл қоғамдағы барлық
өзгерістердің орындалуының негізгі факторы болған. Ал адам қолымен жасалған
материалдық мәдениеттің немесе дүниетаным негізінде дараланатын рухани
мәдениеттің үлгілері тек жетекшілік ролі арқылы ғана іске асырылып, атадан
балаға мирас етіледі.
Қазақ танымында қалыптасқан ұғымдардың, қабылданған түсініктердің барлығы
да тілде көрініс тауып, таңбаланып отырған. Тілде тарихтың шытырман
оқиғалары, шежірелі өткені, әдеті мен дәстүрі түгелдей өз көрінісін тапқан.
Сондықтан тілдегі әрбір лексикалық бірліктің, тұрақты сөз тіркестерінің,
тіпті грамматикалық тұлғалардың да беретін терең мағыналары мен мәні бар.
Тарихтың тере қойнауынан жеткізетін мол хабары бар. Тек осы ақпараттың
көзін тауып оқып, тани абзал.
Атақты ақын О. Мандельштам сөз табиғаты жөнінде мынадай пікір қалдырған:
Столь высоко организованный, столь органический язык не только дверь в
историю, но и сама история. Отлучение от языка равносильно для нас
отлучению от истории. (О. Мандельштам, Слово и культура. М., 1987, 60-
бет).
Тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы мен байланысы терең. Тіл табиғи
құбылыс, әрі адамдардың арасындағыу қарым-қатынастың ең негізгі құралы
болғандықтан, мәдениеттің тууы мен дамуына тікелей қызмет етеді. Егер тіл
болмаса, онда адамзаттық мәдениеттің барлығы туралы әңгіме айта да алмаған
болар едік.
Қазақ дүниетанымының, мәдениетінің тұғыры – тіл. Мәдениетінің
бастаубұлағын көне далалықтардан алатын қазақ халқының барлық дәстүрлі
өнері сөзбен кестеленіп, таңбаланған. Мәдени-рухани мұралар да, материалдық
игіліктер де тілде өзінің көрінісін тауып, заманалардан заманаларға ауысып
мирас болып қалып отырған. Бәлкім кейбір көненің көзі саналатын
материалдық-рухани игіліктердің өзі тарих сахнасынан шығып қалып, бізге
жетпеген болар.
Ал оның атауы сөз жүзінде мәңгілік бейнесін сақтап қалған. Біздің
болашақтағы мақсат көне сүрлеулер арқылы барымыздың базарын таныту,
болашаққа дәстүрлі сөз өнерінің мәйегін суалтпай жеткізу болса керек.
Шежірелі тарихымыздың саналы беттерін парақтай отырып, сөз жүйесінің
иірімдері мен ішкі терең нақышын меңгерген халықтың парасат-пайымын, ой
жүйесінің тереңдігін, дәстүрін тіл арқылы таңбалап көрсете алғанын анық
бағамдаймыз.
Қазақ арасындағы туысқандық қарым-қатынас тек елдер арасында тарапынан
болып қоймайды, қыздар ұрпағы, жиендер мен нағашы арасындағы қарым-қатынас
та ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Нағашыға жиен бтыл келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беруі керек. Сондықтан
болар, жиен көңілі түскен нәрсесін: жүйрік ат, қыран бүркіт, қаршыға, алғыр
тазы, берен мылтық т. б. осы сияқты бұйымтайын нағашысы қолынан бермесе,
жиен жолынан алуға ерікті, ол үшін жиен айыпты болмайды. Жиеннің қандай
еркелігі болсын, нағашы жұрты көтереді де, оған әрдайым қамқорлық жасап
отырады. Сондықтан да халық даналығы жігіттің үш жұртының болатыны айта
келіп: Өз жұртың – күншіл, қайын жұртың – сыншыл, ал нағыз қалқысыз
тілеуқорың нағашы жұртың дейді. Жиенді баласындай ерекше ардақтау – қазақ
халқының қанына сінген дәстүрі.
Сөйтіп, қазақта туыстық және құдандалық қатынастарға байланысты әртүрлі
қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек сияқты шым-шытырық қатынастар
болады. Бұл қатынасардың әрқайсысының өзіне ғана тән, сан қилы әдет-
ғұрыптарға байланысты, өзара міндеттіліктері мен жауаптылықтары бар. Оларды
әр уақытта орындау әркімнің борышы екенін кез келген қазақ жақсы білетін
де, оны бұлжытпай орындауға тырысатын.
Зерттеу жұмысының мақсаты Көркем әдебиеттерде және әр халықтың әдет-ғұрпына
байланысты туыстық атауларды табу және оларды аудару барысындағы
ерекшеліктерді зерттеу.
Зерттеу барысында біраз жеке мақсаттар шешілуі тиіс:
1. Көркем әдебиетте берілген мысалдар арқылы туыстық атаулардың үш тілде
берілу мәселелерімен танысып, мағынада мәденилік компоненті бар, сонымен
қатар аудармада мүмкін және бар тәсілдерді қарастыру.
2. Туыстық қарым-қатынасқа байланысты қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі
туыстық атаулардың рөлін анықтау.
3.Әр ұлттың менталитетіне сәйкес шығармалардағы туыстық атаулардың
айырмашылығын қарастырып, өзара жіктеу.
4. Туыстық атауларды аудару барысында лексикалық бірліктердің беру
тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, жаңашылығы, мақсаты,
өзектілігі анықталады.
Негізгі бөлім туыстық атауларға арналған. Бұнда туыстық атаулардың үш
тілде жіктелуі және оларды басқа тілдерге аударудың амал-тәсілдері
айтылған. Туыстық атаулардың әр халықтың әдет-ғұрпына сай жіктелуінің
маңызы анықталған. Қорытындыда жасалған зерттеу жұмысының нәтижесі
жазылған.
І. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЭТНО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.
1.1. Қазақ туыстық атауларының семантикалық жіктелуі мен қолданылу аясы.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Америка этногафы Л. Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне қоғам
атты аса құнды ғылыми еңбегі ХІХ ғ. екінші жартысында алғашқы қауымдық
құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандаса туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен-бірі некелемпетін ағалы-інілер, апалы-сіңлілер топтары
қалыптасады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына
жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып,
варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына
айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығымболмағандықтан, отбасының
ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар орталарында
патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре білмейді. Мұның
өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе ыдырағандығын дәлелдейді.
Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының ертерек ыдырауына көптеген
жағдайларсебепкер болды. Ең алдымен, қазақ қауымындағы таптық жіктелудің
күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің әлсірей түсуі әсер етті.
Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай көшпелілік жағдайда мал
өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол қалпында сақтауды керексіз
етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді қалыңмал беріп, айттырып алу мен
ұзатылған қызға міндетті түрде жасау беруге байланысты туысқандар арасында
мал және мүлік теңсіздігін туғызу факторы үлкен патриархалды отбасының
сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ елінде ежелден қалыптасқан
экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті сақтай
отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара туыстық нышанының мүлдем
болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізеді.
Екі қатынның баласы екі рулы ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор
дәлелі осыдан көрінеді. Көп қатынның балалары өзара сыйыспаған соң, әр
қатынға енші бөліп, оларды бөлек отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп бөлек
шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына себін тигізді. Ал
қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек ХІХ ғасырда
қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі жазуларға
үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан бері белгілі болып отыр. Олай
болса, қазақ арасындағы үлкен патриархалды отбасының тағдыры да, жоғарыда
айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана сақталған.
Мәселен қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң оның
орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа отбасы
мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстауы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандардың өзі жазда бір жайлауға
жиналатын. Бірақ қотандас болмай, жеке-жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналды мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отай үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көиек те аз болмайтын. Кейде, тіпті әртүрлі жағдайларға байланысты, малсыз
қалған отауларға әкесі тарапынан екінші рет енші бөліну сияқты жағдайлар да
кездесіп тұратын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей санап,
ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала, қазақ
дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері ретінде әкесінен бөлінбейтін де, оның
шаңырағында. Мал-мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй аталады. Әкесі өліп, кенже
баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол қалпында
сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті орда
есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әртүрлі
сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты қадірлеу
ата-баба аруағын қадірлеуіме,н байланысты нанымның бір түрі болумен бірге,
бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын отбасының
арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу нышанын байқауға
болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат
көрсетуге тырысатын. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай
жағдайды болдырмау үшін үй қожассы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп
беретін де, оған әрбір әйелдің кенже балалары мұрагерлік ететін. Әйелдің
үлкен балалары өз шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже
балаларға тиісті үлес , басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады.
Өйткені бірі өз үлесі болса, екіншісі шаңырақ үлесі , яғни үлкен үйдің
сыбағасы болып есептеледі. Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал
балаларының әке мұрасына байланысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан
әкесінің нағыз қара шаңырағына бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек.
Кенже баланы бөліп шығармай, оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге
дейін сақталып келеді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,оларға
енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп үйленгенше,
кейде тіпті шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық етеді. Халық
дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына алғанша
қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ - әке-шеше,
үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл отбасында әкенің
үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы ықтимал. Міне, осы
жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен патриархалды отбасының
сарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-анасымен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси шаруашылық
маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге себін
тигізетін. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген балалары,
олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра беру көпке
созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын көбейтіп, жаңа
қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген балаларын бірінен
соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен елден өз отауымен,
төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар сиыр және көлігімен
түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен отбасы бірлігін
ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз шаруашылығын өзі
басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу, күнделікті өмір
талабына сай қалыптасқан қажеттілік екені даусыз.
Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелінен туған балаларын
үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін
бірге шығарып, оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша, мұндайларды
еншілес аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалыңдық
айттырып, қалыңмал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалыңмалды еншісіне
қосып та беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін. Мұның бәрі тікелей әке
еркімен отбасындағы әртүрлі жағдайларға қарай шешілетін.
Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына
жіберудің өзі, жзоғарыда айтылғандай, екі не көп қатын алған байлардың ,
немесе алғашқы әйелі өліп, екінші әйел алған кездегі жағдай. Өйткені
алғашқы әйелден туған үлкен баласы үйленіп бөлек шыққанда, онымен бірге
туған жа інісін кей уақытта соның қолына шығарады да, соған енші бөледі.
Мұндай балалар, біріншіден, ағасының шаруашылығына көмектесіп себін
тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге жеңілдік
туғызады.
Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын жинап,
малын сойып кіші-гірім той жасайды. Қария адамдар жаңа отауға береке-
бірлік, мал мен бастың көп болуын тілеп батасын береді. Әке шаңырағынан
бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады, оны
халық тілінде жылу , тамыздық , немеурін деп атайды. Бір әдеттің
бұлайша үш түрлі аталуы бертінде, көмектің аз-көптігіне қарай қалыптасқан.
Оның ең көбі – жылу. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ен
салынатын.
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына байланысты
июолатын. Бөлек шығатын отаудың басында жазғы, қысқы үйі, алдында малы және
т. б. үй-мүліктері болуы керек. Киіз үй мен оның жабдығы көбінесе әйелінің
жасауымен келетін, ал келмеген жағдайда әкесі отау көтеріп беретін.
Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына
туысқандары жиналып үй, қора, ауқатты адамдар бөлек қыстау салатын. Бірақ,
бұлардың әрқайсысының тұрғын үйі, шошоласы, қи қорасы бөлек болатын да, тек
шөп және мал қоралары ортақ болатын. Әрқайсысының бала-шағалары қашан
ержетіп, өз алдына үй болуға жарағанша осылай жартылай еншілес болып
бірге тұра берген.
Бәйбішеден туған үлкен балалар енші алып кетіп, әкесімен қалған кенже
баласы өлген жағдайда тоқалдан туатын балалар мен бәйбіше балаларының
арасында әкесі өлгеннен кейін енші үшін болатын дауды болдырмау мақсатымен
оның еншісін ғана бөліседі. Бір некеден туған балалардың мал-мүлкіне екінші
не үшінші некеден туған балалар қол сұқпайтындығын көптеген қарттардан да
естідік және көне әдебиеттерден де кездестірдік. Егер бір некеден ешбір
мұрагер қалмаған болса, сонда ғана әке мұрасын басқа некеден туған балалар
бөліседі.
Өзінен туған ер баласы болмаған жағдайда ағасының не інісінің баласын
асырап алу қазақ арасында ежелден келе жатқан дәстүр. Баланы мүмкіндігіше
ең жақын туыстарынан алатын. Мұндай мүмкіндік болмаған күнде басқа рудан да
тамыр-таныстарының баласын алып асырайтын.
Енді сол асырап алған баланың мұрагерлері жөнінде айта кетейік. Өз
туыстарынан немесе аталас туыстардан асырап алынған балалар өгей әкесі
өлген соң, оның заңды мұрагері болып есептеледі. Оғанмұра болған мал-
мүлікке марқұмның өзге туыстары еріксіз қол сұқпайды. Мұндай мұрагерлер
өзімен тұстас туыстарының наразылығын туғызбау үшін оларды болымсыз
үлеспен не жол-жорамен риза етеді де, негізгі мұраны өзі иемденеді. Ал енді
басқа елден асырап алған баланы өгей әке өзінің заңды мұрагері еткісі
келсе, көзі тірісінде туысқандарының басын қосып, әрқайсысына жолын беріп
риза етеді. Асырап алған ұлының тегі бөтен атадан болғанымен, өзі өлгеннен
кейінгі мұрагері екенін жариялайды. Мұндай жағдайда асырап алған ұлдың
мұрагерлік қақына ешкім шек келтірмейді.
Қазақта: сұраса келсең, қойныңдағы қатының қарын бөле шығады, - деген
мақал бар. Сөз төркінін жөнді түсіне бермейтін біреулер үшін бұл мақал
анайы болып көрінуі сөзсіз. (Мұндай сыпайылар кәзір көбейді ғой). Шын
тереңіне бойласаң, жөн сұрасудың түпкі мақсаты – жақындасу. Мұны түсіну
үшін көп ақыл, көп білім қажет емес. Егер әлемдегі бар адамның шыққан тегін
қуа берсек, бәріміз бір әке, бір анадан (Адам ата мен Хауа анадан) тараған
болып шығамыз...
Демек, жөн, ата-тек сұрасудың бірінші мәнісі – танысып-білісу. Кейде
тіпті ата жолдасы ата жауын ажырату үшін де жөн сұрасудың пайдасы тиіп
отырған.
Екінші негізі – көргенді, текті атаның ұрпағы болса, өз дәрежесіне қарай
сый-құрмет көрсетіп қалу. Өйтіп танысып-біліспеудің салдарынан түскен
үйінен өзіне лайықты сый-құрмет көрмей аттанған көлденең көк атты, былай
шыға беріп, ауыл ақсақалына соғып, ат-шапан айыпқа жығып кететін болған.
Сол үшін де бейтаныс адамдар әуелі жөн сұрап, өзара ата-тектерін білісіп
алуды алтқа айналдырған. Танымасын сыйлама деген сөз осындайдан шыққан.
Халық қашанда уақытпен бірге мәңгі жасап келеді, жасай береді. Алайда
оның ұзақ өмір жолында аласапыран кезеңдері де аз болған жоқ, болмайды да.
Осындай кездердің бірінде біреу баласынан, енді біреу сүйген жарынан, тағы
біреулер ел-жұрты, туған жерінен ажырап қалады. Бұл ханның да, қараның да
басында болған жайлар. Бұған Сабалақ атанып жүрген түйеші бала Абылай
ханға Үйсін Төле бидің назар аударып:
Сұрапты аты-жөнін Төле мұның,
Бар ма? – деп, - әке-шеше, аға, інің.
Адам болса – ақ сүйек, құста – сұңқар.
Байқасам келіседі соған сының, - деуі мысал бола алады.
Егер өстіп сұратпаса, Абылайдың асыл текті хан екенін қайдан білер еді.
Үшіншіден, қазақ халқы жақын-жамиғатымен қыз алыспайды. Ал қыз алысу үшін
екі рудың дуалы ауыз қадірлі ақсақалдары жиналып, әуелі бір пәтуаға келіп,
содан соң ақ боз айтып сойып, баталасып барып рұқсат ететін болған. Осы
күні бұлайша баталасудың шарты – жеті атаға толу. Содан соң қыз алыса
беруге болады дегенді ауызекі сөзден де, кейбір жазба деректерден де
кездесіріп қаламыз. Бірақ іс жүзінде бұлай болғанын өзім білетін рулардан
кездестірген емеспін. Тіпті мен білетін рулар он екі-он үш, одан да көп
атаға тоса да, қыз алысу туралы ойланған емес. Әрине, өзара туыстық,
жақындық сезімнің қаймағы бұзылмай тұрған кезде бұлай ету әбестік. Былайша
ойлап қараған күннің өзінде де жеті ата дегеннің бір шаңырақтың астынан
ұзап шыға қоймағаны байқалады. Түсінікті болу үшін әрбір отбасына белгілі
мына жайды еске түвсіріп көрелік. Сен атаңның қолында өстің. Екеуің де әке-
шешеңмен тұрасың. Ал сені үйлендірді. Көп ұзамай балалы болдың. Сонда:
атаң, әкең, өзің, балаң әлі де бір үйде тұрып жатырсың деген сөз. Ал атаңа
сенің балаң шөбере болады. Оны қоссаң бес ата деген сөз. Осы күнге елуге
кеше толған жігіттердің екі-үштен немересі бар. Оларға құдай өмір берсе,
шөбере көру дегенің ертең-ақ. Сонда үйдің сыртында қалады дегеніміз немене
мен шөпшек қана. Санасыз, жеті ата деген осы. Ендеше бұлардың ұрпақтары
қалай қыз алыспақ?!.
Олай болса, ата-тек атауларына зер салып көрелік:
1- ата. 2- әке, 3- немере. 4- шөбере. 5- шөпшек. 6- немене. 7-
жүрежат. 8- туажат. 9- жекжат. 10-жұражат. (Ескерту: туажат пен
жүрежаттың орнын сөз мазмұнына қарай отырып ауыстырдым. Өйткені
жүре-жүре жат болған адам, туа салып жат болатыннан гөрі бір табан
жақын болуға тиіс). Енді осы атаулардың негізгі мағыналарын Қазақ
тілінің түсіндірмен сөздігі бойынша оқып көрелік.
1. Ата зат. 1. Туған әке, өз әкесі. Атадан алтау, Анадан төртеу,
жалғыздық көрер жерім жоқ. (Абай. Тол. жинақ.)
Арғы ата. Үлкен әкесінің әкесі, баба. Абайдың өз әкесі – Құнанбай, атасы
- Өскенбай, арғы атасы – Ырғызбай. Бұл жерде Ата сөзіне берген анықтама
дұрыс емес. Ата - өз әкең емес. Әкеңнің әкесі.
2. Әке зат. 1. Балалы болған ерадам. Сөздік бойынша әке ата орнына
есептеліп кеткендіктен немене бесінші ұрпақ болып саналып отыр. Ал
әрқайсысын өз орнына қойып санаған кезде жоғарыда көрсеткеніміздей алтыншы
ұрпақ болады.
3. Бала зат. Ата-ананың перзенті, ұрпақ, тұқым. Бұл жерде әкенің ата үшін
бала екенін ескерген жөн.
4. Немере зат. Ата-ананың ұлынан туған баласы; атадан санағандағы үшінші
ұрпақ.
5. Шөбере зат. Немереден туған бала; атадан санағандағы үшінші ұрпақ.
Әрине, сөздікте қате саналған. Ата, әке, немере, шөбере – төртінші ұрпақ.
6. Шөпшек зат. Шөберенің баласы.
7. Немене зат. Ата-ананың ұлынан туған бесінші ұрпағы; шөпшектен туған
баласы.
Әрине, біздің санауымыз бойынша алтыншы ұрпақ.
8. Жүрежат. Туажаттан туған бала; өзінен санағанда жетінші ұрпақ.
Қазақтың әдет-ғұрпы бойынша жүрежаттың балалары бір-бірімен қыз алысып,
құдандалы бола алады.
Көрдіңіздер ме, әңгімені осы жерден қайта жаңғыртуға тура келеді.
Біріншіден, қисын бойынша ойлағанда туыстық жақындығы бар. Шыққан тегі бір
адамдар бірден жат бола салмайды. Олар жүре-жүре жатқа айналады. Ал жатқа
айналып алған соң, оның балалары туажат екені рас. Ендеше қыз алысу тұп-
тура осы буыннан басталуға тиіс. Бұл – сегізінші ұрпақ. Десекте бұл
ұрпақтың әлі ауыл шеңберінен ұзай қоймағаны белгілі. Өйткені алғашқы төрт-
бес ұрпақ үлкен шаңырақтың астынан шығып үлгермегенін жоғарыда айтқанбыз.
Ендеше қазақ жекжат болғанға дейін Жамағат болып жалғасып, біраз заман
өткізері ақиқат. Себебі түсінікті - әріден келе жатқан туысқандық қатынасты
жеті атаға толдық екен деп, бұза салу оңай шаруа емес. Бұл жерде
халқымыздың ұғымында берік қалыптасқан ұят деген перде бар. Оны кім
жыртса сол – досқа күлкі, дұшпанға таба болады. Сол үшін де бұдан кейін
туыстар арасында жамағайындық қарым-қатынас басталады. Бірақ мұның қанша
уақытқа созылатынын ешкім зерттеген емес. Сонда ол?
9. Жамағайын зат. Туыстық жағынан онша жақын емес, аталас ағайын жұрт.
Ыбырай жеті атадан қосылатын жамағайыны болғандықтан жарытып ақы да алмай
келген-ді. Қазақ тілінің сөлін шығарып, майын ағыза білетін жазушы Тәкен
Әлімқұловтың емеруінінен жамағайындардың бір-бірінен қыз түгілі, ақысын ала
алмай жүрген туыстар екенін аңғару қиын болмаса керек . Осылайша жүре
келе, замандар өте келе қыз алып, қыз берісетін жегжаттық басталары ақиқат.
10. Жегжат зат. Жамағайынды, құдандалас адам – деген анықтамаға қосылуға
болады. Бірақ бұған жоғарыда айтқанымыздай ел ақсақалдары, қадірменді
адамдары өзара келісіп, рұқсат еткен болуға тиіс.
11. Жұрағат зат. Ұрпақ, үрім-бұтақ,әулет; алыс ағайын. Еуропаның Бах
әулеті сияқты Мұхиттың жұрағаттары да атасының мұрасын алтындай сақтап
келеді
Дәл осы жұрағатқа берілген анықтама мен мысал, түсінікте де шамалы
кілтипан бар сияқты. Өйткені олар өз атасының ұрпағы, әулеті болудан
алыстап, өзге атаның ұрпағы, әулетіне айналып кеткен адамдар. Ал қазақтың
белгілі халық сазгері, әнші, ақын, күйші-домбырашы Мұхит 1841 жылы туып,
1918 жылы қайтыс болған адам. Ендеше Мұхит ұрпақтарының, әулеттерінің қыз
алса қоймағанына сенімім мол. Демек, олар жұрағат бола алмайды. Жегжат-
жұрағат деген қос сөздің екінші сыңары кірігіп кеткен жұрағат екені
белгілі. Олай болса, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі жегжат-
жұрағат сөзіне берілген: Туыс-ағайын, аталас, рулас, - деген анықтамада
да ақау бар. Олар ақауды мысалға алынған Б. Тәжібаевтың: Ойбай-ау, неге
білмеймін. Бізде де бажа, жегжат-жұрағат дегендер бар, - деген сөйлем
шығарып тұр. Аталас, рулас, туыс-ағайын адамдардың қыз алыспайтыны жалпақ
қазаққа айқын нәрсе. Бір рудан қыз алған, өзара туыстығы жоқ адамдар да
бажа делінеді.
Құда мен жегжат мағыналас, синоним сөздер. Мұны осы Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігіндегі қарсы құдаға түсінік үшін берілген: Екі жағы да
қыз беріп, қыз алысқан жекжат деген сөйлем мақұлдайды. Ал атамыз қазақ
ежелден-ақ орыспен де, оймауытпен дже қыз алысып, қыз берісіп, жегжат-
жұрағат болып келе жатыр. Олай болса, олар қайтып жүрежаттың баласы бола
қоймақ?!. Міне, мұның бәрі халық тұрмысынан көріп-білген өмір тәжірибемізге
сүйене отырып жүйелеген осы ойымыздың дұрыс екенін дәлелдесе керек.
Түпкі атадан тараған бір ұрпақты желі бойынша қуғанда – осылай. Ал оның
түптен бөлініп, жан-жаққа шашырай өркен жайған әр бұтағы, әр тармағының өз
желісі бар. Олар да осы әдіспен жіктеледі.
Алайда қыздан тараған ұрпақтың жөні бөлек. Қыздың баласы оның төркіндері
үшін жиен болады. Ал жиеннен туған баланы жиеншар дейді. Жиен мен нағашы
сүйек жаңғыртып, құдаласа береді. Қазақта мұндай жиен күйеулер аз емес.
Бірге туған әпкелі-сіңлілі екі қыздың баласы бір-бірімен бөле болады.
Әкелерінің қайсы ұлт, қай халық болуы шарт емес. Айталық, бірінің әкесі
орыс, екіншісінің әкесі қазақ болса да – бәрібір бөле. Ал осы екі қыздың да
төркін жағы балаларына нағашы болады. Шешесінің әкесі де, сол құралпы
(қартаңдау) ер туыстары да нағашы ата, аға-інілері, әйтпесе солар құралпас
ағайындары нағашы аға, қыз (әйел) болса нағашы әпке, нағашы қарындас,
сондай-ақ қалған туыстар да өз ыңғайларына жеңге (нағашы ағасының әйелі) т.
б. атала береді.
Нағашы дегеннен шығады-ау, қазақ қашанда жігіт адамның үш жұрты бар деп
есептеген. Өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Қазақта: өз жұртың күншіл,
нағашы жұртың сыншыл, қайн жұртың міншіл, - деген сөз бар. Бұл өзі
халықтың ұзақ өмір-тәжірибесінен қорытылып алынған ып-ырыс сөз. Ендеше сол
қайын-жұрттың тармақтары қалай аталады, ендігі сөзді солай бұрайық.
Қайын ата – үйленген қыз бен жігіттің әкелері. Ал екеуінің әйелдері де
нақ осы тәртіп бойынша қайын ене деп аталады. Қыздың (қалындықтың) ағасы
жігітке (күйеуге) қайын аға, әйелі жеңге, інісі (оның әйелі – келін) мен
сіңлісі балдыз, әпкелері қайынбике болады. Ағайынды адамдардың әйелдері бір-
біріне абысын болады. Ағайын тату болса – ат көп, абысын тату болса – ас
көп, - деген мақал да осы ағайынгершілікке меңзейді. Ал енді бір жерлерде
ағасының әйелін келін деп ұғатын қазақтар да бар екен. Біздіңше бұл
біржақты ұғым.
Жігіттің қарындасы оның әйеліне (қалындығына) қайын сіңлі, інісі – қайын
іні, ағасы – қайын аға болады. Жас келін өзінен кіші ағайын сіңлілері мен
інілерінің таын тура атамай, тетелес, кенжем, мырза жігіт немесе еркем,
еркежан дегендер секілді әрқайсысына лайықтап ат қойып алады. Кейде
жігіттің інісі мен қарындасының жасы келіншегінен (әйелінен) үлкен болуы да
мүмкін. Мейлі, ондай жағдайда да қайын іні, қайын сіңлі болып табылады.
Күйеуінің жасы, туыстар арасындағы жолы есепке алынады. Ел ішінде жасы
жағынан баласынан да кіші адамды: Бұл ата баласы ғой, жолы үлкен, әкесінің
құры, яғни ата баласы есептеледі. Ата жолын осы тұрғыдан қуыстыра келіп,
кейбір кемпірлеер қарғадай баланы әмеңгер тұтып әзілдеп отырады. Ата жолын,
салтын білген адамдар үшін бұл ерсілік емес. Өйткені әмеңгер – жесір қалған
әйелдің күйеуінің орнын басуға құқылы қайын не қайын ағасы.
Әмеңгерлік салты кезінде қазақ халқы үшін қажеттіліктен туғаны белгілі.
Оның негізгі мақсаты – жесірін жылатып, жетімін жат етпеу болатын. Қыз
Жібектің Өлгені Төлегеннің рас болса, жесірін іздеп келіп неге алмайды? -
деп Сансызбайдан үміт күтуі осыны аңғартса керек.
Алайда заман өте келе әмеңгерлік заңының өрескел бұрмаланғаны анық. Оған
ешқашан таңғалуға және қазақ халқын кінәлауға болмайды. Мұндай
әділетсіздікті халық күні бүгінге бастан кешіріп отырған жоқ па. Күні кеше
Ақ Ордадан шыққан заң, ауылға жеткенше тонын айналдырып киіп жатыр. Ендеше,
қай заманда да, қашанда да осы гәп болған, бұдан кейін де бола береді деуге
тиіспіз.
Осы күнгі ата-анасыз немесе тастанды балалар сияқты панасыз жетімдер ел
ішінде бұрын да болған. Ондайларға қайырымды адамдар Өкіл ата болады екен.
Үйлендірген, отау тігіп, енші берген. Қысқасы өз кіндігінен тараған бел
балаларынан кем көрмеген. Ең бастысы Өкіл ата туыстық жақындықпен емес,
мейірімділік тұрғыдан болған.
Сөз соңында ескере кететін жай, біреулер газеттерде сүндет ата,
кіндік ата, пір ата дегендерді жазып жүр. Ондағы мақсаты - өз атасы,
өкіл атасы, нағашы атасы мен қайын атасына аталған төртеуін қосып жеті
атаға толтыру. Ниеті дұрыс, әйтеуір халықты қандай жолмен болса да, біріне
– бірін теліп, жақындастыра беруден зиян жоқ.Бірақ бәрі де қисынға керек.
Айталық, өзің жақсы көрген , үлгі - өнеге алған, пір тұтқанадамыңды ата
дегеніңнің қисыны бар. Ал кіндік ата туралы мұндай қисынды іздеп табу
қиын. Мен білетін қазақта босанып жатқан әйелдің үстіне ер адам кірмейтін
еді. Шыр етіп жерге түскен баланың кіндігін толғатқан қатынның айналасында
жүрген әйел жыныстылардың бірі кесетін. Жаңа туған балаға сол кіндік шеше
болатын. Кіндік шеше кіндік баласына жейде кигізсе, кіндік шешесіне баланың
әкесі шама-шарқына қарай сый көрсетіп, көйлек кигізіп, шапан жауып, ат
мінгізер еді. Сөйтіп бұл сыйластық өл-өлгенше жалғасатын.
Сүндеттің жөні бұлардан мүлде бөлек. Ол мұсылманшылық жолы. Баланы сүндет
жасайтын адам – молда. Ол өзін ешқашан да сүндет жасаған күллі баланың
атасымын демейді.
Ертеде бардам адамдар туған ұлына арнап, бәсіре етіп, құлынға ен салып
қояды екен. Бала беске келгенде, ол белі жуан бесті ат болады. Сүндет
тойына соны мініп ел шақырған. Мұны сүндет ат дейді екен. Көп жағдайда
ауыл адамдары арасында осындай дыбысталуы ұқсас сөздер шалыс естіліп, ауыс
қолданылып жүретіні бар. Мұны да солай деп ойлаған жөн шығар.
Төңкеріске дейін қазақ арасында патриархалдық-рулық қатынастың сілемі
сақталып келгенін – олардағы туысқандық қарым-қатынастан да анық көруге
болады. Айталық, жеті атаға дейін қыз алыспау, яғни экзогамия заңына
негізделген бұл жоба олардың санасындағы өте әріге кететін тектік
жақындықты ұмытпаушылықты көрсетеді. Жоғарыда айтылған мұрагерлік хақы да
туысқандық қатынастың әріге кететінін дәлелдейді. Мәселен, тікелей мұрагері
немесе әмеңгері қалмаған жағдайда мал-мүліктің де, жесірдің де, өлген
адамның туысқандық жақындығына қарай немере, шөбере немесе аталас және
руластарының иелігіне өтуі – қазақ арасында туыстық қатынастың беріктігіне
дәлел бола алады.
Туыстық қатынас өлгеннің артында қалған мұраға иелік етуге ғана байлаысты
емес. Өйткені туысқандық қарым-қатынас бір-біріне әртүрлі жағдайда көмек
көрсету кезінде де анық байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру, енші
бөліп беру сияқты қуаныш кезінде, немесе кісісі өлген үйге аза салу, оның
жетісі, қырқы, жүзі және жылын беру, әки әртүрлі кездейсоқ апаттарға (жұт,
өрт т. б.) ұшырап, мал-мүліктен жұрдай болған туысқа туыстық жақындығына
немесе өз шама-шарқына қарай қосқаным деп көмек қазақ арасында жылу,
немеурін, үме деп аталған. Осындай туыстық, қала беруді рулық
ауызбірлік, ынтымақтық нәтижесінде көп жиылса көл болар деген мақал
қалыптасс керек.
Бір-біріне көмек беру әдеті өте ертеде қалыптасқан, яғни оның түп тамыры
рулық құрылысқа кететіні даусыз. Сондықтан да ол кездегі әрбір ру мүшесінің
қоғамдағы орны, салмағы бірдей болады. Келе-келе жеке меншіктің, таптың
шығуына байланысты өзара сілетсіз көмектің де мәні өзгерді, таптық сипат
алды. Туыстық көмек дегенді желеу етіп, ауқатты, ықпалды адамдар өздеріне
көбірек жинаса, яғни оған маңайдағы толып жатқан ел түгел үлес қосса,
кедейлерге арналған көмекке қосылатын үлестердің мүшелері де тым шағын
болумен бірге, оған азғантай ғана жақын туыстар қосылатын. Алмақтың да
салмағы бар немесе Бай – байға, сай сайға құяды деген мақалдың өзі осыны
дәлелдейді.
Қазақ арасында рулық қатынастың болымсыз сілемі болмаса, ежелгі замандағы
оның қоғамдық берік түрі сақталды деуге болмайды. Қазақ қауымындағы бай мен
кедей арасындағы таптық қайшылықтың айқындала түсуі, товарлы ақшалы қарым-
қатынастың жедел енуі рулық қатынастардың негізін шайқалтып, оның күйреуіне
әкеліп соғады. Ел арасында қалыптасқан Туыстан жүріс жақын немесе
Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мақалдар мұны ашық
дәлелдейді.
Қазақ арасындағы туысқандық қарым-қатынас тек елдер арасында тарапынан
болып қоймайды, қыздар ұрпағы, жиендер мен нағашы арасындағы қарым-қатынас
та ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Нағашыға жиен батыл келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беруі керек. Сондықтан
болар, жиен көңілі түскен нәрсесін: жүйрік ат, қыран бүркіт, қаршыға, алғыр
тазы, берен мылтық т. б. осы сияқты бұйымтайын нағашысы қолынан бермесе,
жиен жолынан алуға ерікті, ол үшін жиен айыпты болмайды. Жиеннің қандай
еркелігі болсын, нағашы жұрты көтереді де, оған әрдайым қамқорлық жасап
отырады. Сондықтан да халық даналығы жігіттің үш жұртының болатыны айта
келіп: Өз жұртың – күншіл, қайын жұртың – сыншыл, ал нағыз қалтқысыз
тілеуқорың нағашы жұртың дейді. Жиенді баласындай ерекше ардақтау – қазақ
халқының қанына сіңген дәстүрі.
Әдетте жиен нағашы атасынана гөрі, нағашы ағаларына (шешесінің туған аға,
інілеріне) өте батыл келеді. Олардың әрқайсысындағы мұндай қарым-қатынас
(авункудат) аналық рудың қалдығын байқатады. Жиенді қадірлеу – ескі грек
пен герман тайпаларында да ерекше болған. Олай болса, бұл ғұрыптың қазақ
арасындағы осы уқытқа дейінгі сақталуы, қазақтардың да өз дамуында аналық
ру дәуірін өткізгендігін дәлелдейді.
Бір ел мен екінші елдің арасында қыз беріп, қыз алу арқылы құдандалық
қарым-қатынаспен бірге, күйеу мен қайын жұрт арасында қарым-қатынас болады.
Қайын жұрты күйеуді әр уақытта сый тұтады. Қыздарына дұрыс қарап, жақсы
адамгершілік қасиетін білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады.
Қайын жұрттың әр шаңырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды.
Күйеуге тартылған табақта төс болмаса, күйеу төсін даулап, жеңгелерімен
қалжыңдасып жатады. Тартылған төсті міндетті түрде табақтан күйеудің өзі
алып, бөліседі.
Күйеу мен қайын жұрттың арасындағы қарым-қатынастың ұзақтығы – қыздың
ұзақ өмір сүруіне, төркінін ұмытпай жиі қатынас жасап тұруына, ақылына,
күйеуі мен түскен жұртындағы беделіне байланысты болады. Ал ұзатылған қыз
ұзақ жасамаса, оның орнына балдыз беру әдеті орындалмаса, сол жылдан бастап
басқа жерден екінші әйел алған күйеудің де алғашқы қайын жұртымен қарым-
қатынасы аяқталады. Бірақ бұған байланысты екі екі елдің арасындағы
құдандалық қарым-қатынас тоқтамайды. Сүйек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЭТНО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.
1.1. Қазақ туыстық атауларының семантикалық жіктелуі мен қолданылу аясы.
1.2. Орыс менталитетіндегі туыстық қарым-қатынастардың терминдік жүйесі.
1.3. Ағылшындардың туыстық атауларындағы ерекшеліктер.
ІІ. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ АУДАРМА ПРОЦЕСІНДЕ БЕРІЛУІ.
2.1.Көркем әдебиеттегі туыстық атауларды аударудағы амал-тәсілдер.
2.2. Туыстық атауларды қазақ, орыс , ағылшын тілдерінде шығу тегіне қарай
топтастыру мәселелері.
2.3. Қазақ тілінен орыс және ағылшын тілдеріне туыстық атаулардың берілу
тәсілдері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тіл – адамзаттың бір-бірімен пікірлесуін, түсінісуін, сөйлесуін
қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады. Ғалымдар
осы қарым-қатынас, сөйлеу құралы болып табылатын тілді әртүрлі
ерекшеліктеріне қарай жан-жақты зерттеп келеді.
Тілдік қатынас (ТҚ) – адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау,
түсіну, айту, пікірлесу т. б. әрекеттеріне тікелей қатысты құбылыс.
Сондықтан тілдік қатынасқа байланысты құбылыстардың теориялық негіздерін
анықтау; айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс-тәсілдерін
айқындау; сол сияқты қарым-қатынас құралдары мен тұлғаларын, олардың
қолданылу жолдарын белгілеу қазір өзекті мәселелер қатарына жатады. Осы
мәселелерді жан-жақтыоқыту мен үйрету олардың ғылымда өзіндік анықтамасын
беруді, тілдік қатынас құбылысын теориялық және әдістемелік жақтан арнайы
зерттеуді қажет етеді.
Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі құбылыс адамзаттың ой-санасы мен
тілі болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де –
ерекше қоғамдық мәні бар үрдістер.
Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой жүзеге
аспайды. Сондықтан да тіл – қоғамдық объективті шындықты танудың, оны
өмірде пайдаланудың құралы болып табылады. Тілдік коммуникация адамдардың
тіл арқылы түсінуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар жалпы
адамға тән қасиеттерді меңгеруге көмектеседі. Олар (адамдар) бір-бірімен
сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын
бірі ұғады, бірінің сезіміне, мінезіне екіншісі әсер теді. Сөйтіп, жалпы
адамзаттың тәрбиелік жүйесі қалыптасады.
Тілдік қатынас тілді меңгерумен бірге адамды тәрбиелеуді қатар алып
жүреді. Белгілі бір тілді ұлт өкілдеріне үйрету арқылы біз тілдік қарым-
қатынасты да жолға қоямыз. Тілді меңгерумен қатар сол елдің мәдениетін,
тарихын, әдебиетін, өркениетті жақтарын да үйретуге тырысамыз. Немесе тілді
үйрету барысында оның тәрбиелік мәнін де естен шығармаймыз.
Қазіргі әлеуметтік тіл білімі мынадай үш негізгі сипатта
түсіндіріледі:
1. Тіл және қоғам,
2. Белгілі жағдайға сәйкес сөйлеушілерді таңдау;
3. Сөйлеушілердің әр алуан жас ерекшелігі ме әлеуметтік жағдайына
байланысты тілдік ерекшеліктерін зерттеу.
Қазақ тіл білімінде әлеуметтік тіл білімінің саласы болып табылатын
контрастивтік лингвистика жақсы дамуда. Қазақ тілін орыс тілімен, өзге де
батыс тілдерімен салғастыру дұрыс жолға қойылған. Бұл тұрғыда М. М.
Копыленконың, С. Т. Саинаның Функционирование русского языка в различных
слоях казахского населения (Алматы, 1982), Б. Х. Хасановтың Казахско-
русское двуязычие (Алматы, 1987), Э. Д. Сүлейменованың Казахсткий и
русский языки. Основы контрастиной лингвистики (Алматы, 1996) атты
еңбектерін атауға болады.
Мәдениет пен тілдің бір-бірімен байланысы күрделі әрі өте тығыз. Бұл
байланыстың қыры мен сырын тану, таныту оңай емес, ең алдымен, әр алуан
сипаттағы мәдени процесстер тілге өз әсерін тигізе ме? Егер әсер етер
болса, ол қай дәрежеде болады? Тілдің мәдениетке деген ықпалының дәрежесі
қандай?
Мәдениет адам қолымен жасалатын құндылық болғандықтан, ол табиғи таза
процесс ретінде таныла алмайды. Мәдениет - әлеуметтік дамудың жемісі. Тіл –
адам баласының әлеуметтік тарихында жасалған дүниетанымын негіздейді,
бейнелейді. Сондай-ақ тіл адамның биологиялық табиғатымен байланысты да
қарастырыла алады. Дыбыстың жасалуы адамның сөйлеу мүшелері арқылы
орындалатындықтан, тілді биологиялық құбылыс ретінде де тану орынды болмақ.
Тіл дыбыстау органдарының, оны басқаратын орталық нерв жүйесінің қызметінің
нәтижесі. Адам ағзасындағы дыбыс шығаруға қатысатын мүшелерге: өкпе, көмей,
тіл, кіші тіл, таңдай, тіс, ерін т. б. жатады. Осы мүшелердің тікелей
қатысуымен тіл дыбыстары пайда болып, мағыналы сөздер дыбысталады.
Біздіңше, ХХ ғасырда кеңестік тарихшылардың көшпелі, көшпелілік деген
терминдері тр мағынасында қолданылып, қазақ халқының танымдық тереңдігі
мен мәдени көкжиегін дұрыс әрі толық таныта алмаған сияқты. Бұл сөздердегі
негізгі өзек түбір көш болғандықтан, онымен байланысты туындаған
түсініктердің дені, осы көшу мағынасын доминант ретінде қабылдап, оның
тұрмыстық, экономикалық мәнін бірінші орынға қойған.
Қазақ халқының төрт түлік малдың арқасында күн көргенін, маусымдық мал
жайылымының ыңғайымен көшіп-қонып жүргенін жоққа шығара алмасақ та,
батыстық беделді басылымдарда жағымсыз эмоциялық-экспрессивті реңге ие
болған көшпелі, яғни жабайы, жетілмеген деген ұғымды ғылыми мәнде
қолданудың қажеті шамалы деп есептейміз. Ұлы даланың Ұлы мәдениеті
болғанын, әлемдік мәдениет шаңырағы астында өзіндік ерекшелігі мен айырмасы
болғандықтан ерекше орны мен маңызы бар екенін айтар уақыт жетті.
Жалпы көлемі 3,5 млн шаршы километр болатын ұлы Даланы Тәңіріден
еншілеген халықтың бір тілде сөйлеуі, диалектілердің жоқтығы, ділі мен
діні, тұрмыс үлгысы мен әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің бірлігі – қазақ
мәдениетінің тұтастығын таныта алады. Бұл бірліктің ең негізгі бір тетігі –
халық арасында өнер алды қызыл тіл деп танылған қазақ тілінің киелі
қасиеттерінде болса керек. Ортақ әдеби тіл жасап, оның тазалығы мен
даралығы үшін күрескен қазақ халқы бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, ол
адамның білімсіз бейшарасы деп шенеп отырған. Сөздің киесінен қорқөып, жөн
сөзді тосып, дұрыс сөзді ұстай білген, жүйелі сөзге тоқтай білген. Сөзге
тұру деген болған. Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені. - дейді халық. Бұл
авторлығын жоғалтқан, халық даналығына айналған асыл сөз болса, XV ғасырда
өмір сүрген асан Қайғы жыраудан: Жеңемін деп біреуді өтірік сөзбен
қостама деген сөз қалған. Осы тіл арқылы адамдар бір-бірімен қарымқатынас
құрғандықтан, мәдениеттің өзге тармақтары да саралана дами алған. Тіл
негізінде адамдардың қауымдары құрылып, мәденпиет, өркениет, өнер жасалады.
Осының бәрін ескерсек, тілді мәдениеттің өзге салаларымен тең дәрежеде
бағалау дұрыс болмайды. Өйткені тарихы терең тіл қоғамдағы барлық
өзгерістердің орындалуының негізгі факторы болған. Ал адам қолымен жасалған
материалдық мәдениеттің немесе дүниетаным негізінде дараланатын рухани
мәдениеттің үлгілері тек жетекшілік ролі арқылы ғана іске асырылып, атадан
балаға мирас етіледі.
Қазақ танымында қалыптасқан ұғымдардың, қабылданған түсініктердің барлығы
да тілде көрініс тауып, таңбаланып отырған. Тілде тарихтың шытырман
оқиғалары, шежірелі өткені, әдеті мен дәстүрі түгелдей өз көрінісін тапқан.
Сондықтан тілдегі әрбір лексикалық бірліктің, тұрақты сөз тіркестерінің,
тіпті грамматикалық тұлғалардың да беретін терең мағыналары мен мәні бар.
Тарихтың тере қойнауынан жеткізетін мол хабары бар. Тек осы ақпараттың
көзін тауып оқып, тани абзал.
Атақты ақын О. Мандельштам сөз табиғаты жөнінде мынадай пікір қалдырған:
Столь высоко организованный, столь органический язык не только дверь в
историю, но и сама история. Отлучение от языка равносильно для нас
отлучению от истории. (О. Мандельштам, Слово и культура. М., 1987, 60-
бет).
Тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы мен байланысы терең. Тіл табиғи
құбылыс, әрі адамдардың арасындағыу қарым-қатынастың ең негізгі құралы
болғандықтан, мәдениеттің тууы мен дамуына тікелей қызмет етеді. Егер тіл
болмаса, онда адамзаттық мәдениеттің барлығы туралы әңгіме айта да алмаған
болар едік.
Қазақ дүниетанымының, мәдениетінің тұғыры – тіл. Мәдениетінің
бастаубұлағын көне далалықтардан алатын қазақ халқының барлық дәстүрлі
өнері сөзбен кестеленіп, таңбаланған. Мәдени-рухани мұралар да, материалдық
игіліктер де тілде өзінің көрінісін тауып, заманалардан заманаларға ауысып
мирас болып қалып отырған. Бәлкім кейбір көненің көзі саналатын
материалдық-рухани игіліктердің өзі тарих сахнасынан шығып қалып, бізге
жетпеген болар.
Ал оның атауы сөз жүзінде мәңгілік бейнесін сақтап қалған. Біздің
болашақтағы мақсат көне сүрлеулер арқылы барымыздың базарын таныту,
болашаққа дәстүрлі сөз өнерінің мәйегін суалтпай жеткізу болса керек.
Шежірелі тарихымыздың саналы беттерін парақтай отырып, сөз жүйесінің
иірімдері мен ішкі терең нақышын меңгерген халықтың парасат-пайымын, ой
жүйесінің тереңдігін, дәстүрін тіл арқылы таңбалап көрсете алғанын анық
бағамдаймыз.
Қазақ арасындағы туысқандық қарым-қатынас тек елдер арасында тарапынан
болып қоймайды, қыздар ұрпағы, жиендер мен нағашы арасындағы қарым-қатынас
та ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Нағашыға жиен бтыл келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беруі керек. Сондықтан
болар, жиен көңілі түскен нәрсесін: жүйрік ат, қыран бүркіт, қаршыға, алғыр
тазы, берен мылтық т. б. осы сияқты бұйымтайын нағашысы қолынан бермесе,
жиен жолынан алуға ерікті, ол үшін жиен айыпты болмайды. Жиеннің қандай
еркелігі болсын, нағашы жұрты көтереді де, оған әрдайым қамқорлық жасап
отырады. Сондықтан да халық даналығы жігіттің үш жұртының болатыны айта
келіп: Өз жұртың – күншіл, қайын жұртың – сыншыл, ал нағыз қалқысыз
тілеуқорың нағашы жұртың дейді. Жиенді баласындай ерекше ардақтау – қазақ
халқының қанына сінген дәстүрі.
Сөйтіп, қазақта туыстық және құдандалық қатынастарға байланысты әртүрлі
қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек сияқты шым-шытырық қатынастар
болады. Бұл қатынасардың әрқайсысының өзіне ғана тән, сан қилы әдет-
ғұрыптарға байланысты, өзара міндеттіліктері мен жауаптылықтары бар. Оларды
әр уақытта орындау әркімнің борышы екенін кез келген қазақ жақсы білетін
де, оны бұлжытпай орындауға тырысатын.
Зерттеу жұмысының мақсаты Көркем әдебиеттерде және әр халықтың әдет-ғұрпына
байланысты туыстық атауларды табу және оларды аудару барысындағы
ерекшеліктерді зерттеу.
Зерттеу барысында біраз жеке мақсаттар шешілуі тиіс:
1. Көркем әдебиетте берілген мысалдар арқылы туыстық атаулардың үш тілде
берілу мәселелерімен танысып, мағынада мәденилік компоненті бар, сонымен
қатар аудармада мүмкін және бар тәсілдерді қарастыру.
2. Туыстық қарым-қатынасқа байланысты қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі
туыстық атаулардың рөлін анықтау.
3.Әр ұлттың менталитетіне сәйкес шығармалардағы туыстық атаулардың
айырмашылығын қарастырып, өзара жіктеу.
4. Туыстық атауларды аудару барысында лексикалық бірліктердің беру
тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, жаңашылығы, мақсаты,
өзектілігі анықталады.
Негізгі бөлім туыстық атауларға арналған. Бұнда туыстық атаулардың үш
тілде жіктелуі және оларды басқа тілдерге аударудың амал-тәсілдері
айтылған. Туыстық атаулардың әр халықтың әдет-ғұрпына сай жіктелуінің
маңызы анықталған. Қорытындыда жасалған зерттеу жұмысының нәтижесі
жазылған.
І. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ЭТНО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.
1.1. Қазақ туыстық атауларының семантикалық жіктелуі мен қолданылу аясы.
Дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың
қай-қайсысы болмасын, әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған.
Оны Жер планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Америка этногафы Л. Морганның отбасы тарихы туралы жазған Көне қоғам
атты аса құнды ғылыми еңбегі ХІХ ғ. екінші жартысында алғашқы қауымдық
құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолын түсіндіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас
ұрпақтар жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер, әкелер мен
шешелер, балалар тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере
туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас
бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топты некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандаса туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен-бірі некелемпетін ағалы-інілер, апалы-сіңлілер топтары
қалыптасады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына
жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып,
варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына
айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығымболмағандықтан, отбасының
ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
Жалпы қазақ халқы, оның ішінде көпті білетін қария адамдар орталарында
патриархалды отбасы болғандығы туралы ешбір тарихи шежіре білмейді. Мұның
өзі қазақ жұртшылығында үлкен отбасы ертеректе ыдырағандығын дәлелдейді.
Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының ертерек ыдырауына көптеген
жағдайларсебепкер болды. Ең алдымен, қазақ қауымындағы таптық жіктелудің
күннен-күнге күшейіп, патриархалдық тәртіптің әлсірей түсуі әсер етті.
Әсіресе ежелден бері көшпелілік және жартылай көшпелілік жағдайда мал
өсіріп, күн көру үлкен патриархалды отбасын сол қалпында сақтауды керексіз
етті. Сонымен қатар, қазақ арасында әйелді қалыңмал беріп, айттырып алу мен
ұзатылған қызға міндетті түрде жасау беруге байланысты туысқандар арасында
мал және мүлік теңсіздігін туғызу факторы үлкен патриархалды отбасының
сақталуына қарама-қайшы келді. Қазақ елінде ежелден қалыптасқан
экзогамиялық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті сақтай
отырып неке құру, яғни келіндер арасындағы өзара туыстық нышанының мүлдем
болмауы да үлкен патриархалды отбасының ыдырауына өзінше әсерін тигізеді.
Екі қатынның баласы екі рулы ел деп халық тегін айтпаған, ыдыраудың зор
дәлелі осыдан көрінеді. Көп қатынның балалары өзара сыйыспаған соң, әр
қатынға енші бөліп, оларды бөлек отырғызатын.
Шамасы келген әкелердің үйленген балаларына енші беріп, отау етіп бөлек
шығару дәстүрі де үлкен патриархалды отбасының ыдырауына себін тигізді. Ал
қазақ арасында балаларына енші беріп, бөлек шығару тек ХІХ ғасырда
қалыптасқан әдет емес. Оның тарихы ертеректе жатыр. Ескі жазуларға
үңілгенде енші бөліп беру ХІІІ ғасырдан бері белгілі болып отыр. Олай
болса, қазақ арасындағы үлкен патриархалды отбасының тағдыры да, жоғарыда
айтқандай, ертерек шешіліп, тек оның кейбір сілемдері ғана сақталған.
Мәселен қара шаңырақты қадірлеу деген сияқты.
Үлкен патриархалды отбасында әке үкімі шексіз болған. Әке өлген соң оның
орнына отбасы бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа отбасы
мүшелері үшін заңды болған. ХІХ ғасырда қазақтағы дара шағын отбасы
үстемдігінің кезінде де әкесінен бөлініп, өз алдына жеке үй болып кеткен
ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының белгілі мөлшерде ықпалы жүретін.
Шаруашылығы бөлек болғанымен, барлық балалары әкесімен ақылдасып, көпшілік
жағдайда оның айтқанын екі қылмайтын, қыстауы бөлек болғанымен, өз алдына
жеке ауыл қатарына қосыла қоймаған туысқандардың өзі жазда бір жайлауға
жиналатын. Бірақ қотандас болмай, жеке-жеке жұртта отыратын, кейде тіпті
мал суаратын құдықтары да бөлек болатын. Мұндай жағдайда көбінесе үлкен
үй деп аталатын атасының не әкесінің үйінде түскі қымызды бір жерге
жиналып ішісетін. Кейде қымыз басарға да сол үйде жиналды мүмкін. Үлкен
үйдің бүкіл шаруашылығына бөлініп кеткен балалары әрдайым жәрдем беріп
тұрумен бірге, керек болған жағдайда отай үйлерге әке шаңырағынан берілетін
көиек те аз болмайтын. Кейде, тіпті әртүрлі жағдайларға байланысты, малсыз
қалған отауларға әкесі тарапынан екінші рет енші бөліну сияқты жағдайлар да
кездесіп тұратын. Үлкен үйдің шаруасын әрбір отау иелері өзінікіндей санап,
ол үйден көмек дәмететін, жетпегені болса алып тұратын. Кенже бала, қазақ
дәстүрі бойынша, әкенің мұрагері ретінде әкесінен бөлінбейтін де, оның
шаңырағында. Мал-мүлкіне ие боп қалатын.
Әдетте әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй аталады. Әкесі өліп, кенже
баласына не кейінгі ұрпақтарына ауысса да, қара шаңырақ сол қалпында
сақталып, әкесінен тараған барлық ұрпақ үшін қадірлі, қасиетті орда
есебінде болады. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар, құдалар әртүрлі
сыйлықтар, соғым сойғанда сыбаға әкеліп таратады. Қара шаңырақты қадірлеу
ата-баба аруағын қадірлеуіме,н байланысты нанымның бір түрі болумен бірге,
бұдан үлкен патриархалды отбасының ыдырау кезіндегі дара, шағын отбасының
арасындағы патриархалдық қатынастардың сілемін сақтай түсу нышанын байқауға
болады.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат - әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына есе бермей, оларға қиянат
көрсетуге тырысатын. Нәтижесінде олардың арасы насырға шабатын. Мұндай
жағдайды болдырмау үшін үй қожассы әрбір әйеліне жеке-жеке шаруа бөліп
беретін де, оған әрбір әйелдің кенже балалары мұрагерлік ететін. Әйелдің
үлкен балалары өз шешесінің еншісінен үлес алып, бөлініп шығады. Кенже
балаларға тиісті үлес , басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады.
Өйткені бірі өз үлесі болса, екіншісі шаңырақ үлесі , яғни үлкен үйдің
сыбағасы болып есептеледі. Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал
балаларының әке мұрасына байланысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан
әкесінің нағыз қара шаңырағына бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек.
Кенже баланы бөліп шығармай, оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге
дейін сақталып келеді.
Көп балалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,оларға
енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп үйленгенше,
кейде тіпті шаруашылыққа әбден қартайғанша әкенің өзі басшылық етеді. Халық
дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз қолына алғанша
қартайған әке-шешенің шаруасына үлкен бала мен келін көмектесу керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір отбасы болып үш ұрпақ - әке-шеше,
үйленген бала әйелімен және немерелері бірге тұрады. Бұл отбасында әкенің
үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы ықтимал. Міне, осы
жағдайлардың бәрі бір уақытта үстем болған үлкен патриархалды отбасының
сарқыншағы деуге болады.
Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болады. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-анасымен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң өз
алдына отау болып бөлінетін де, еншісін алатын.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың саяси шаруашылық
маңызы зор болды. Бұл әсіресе әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге себін
тигізетін. Оның үстіне қазақ отбасында әкенің бірнеше үйленген балалары,
олардан туған немерелерімен бірге үлкен отбасы қалпында тұра беру көпке
созылмайтын. Өйткені, ең алдымен, өз ауылындағы түтін санын көбейтіп, жаңа
қоныстарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген балаларын бірінен
соң бірін бөліп отыруды мақсат етсе, екіншіден, бөтен елден өз отауымен,
төсек-орнымен, киім-кешек, ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар сиыр және көлігімен
түскен келіндер арасындағы келіспеушіліктер де үлкен отбасы бірлігін
ыдыратуға әсерін тигізетін. Олай болса, үйленген, өз шаруашылығын өзі
басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде бөлу, күнделікті өмір
талабына сай қалыптасқан қажеттілік екені даусыз.
Кейбір жағдайларда, мәселен бұрынғы өлген әйелінен туған балаларын
үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығарғанда, онымен бірге үйленбеген інілерін
бірге шығарып, оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша, мұндайларды
еншілес аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалыңдық
айттырып, қалыңмал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалыңмалды еншісіне
қосып та беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін. Мұның бәрі тікелей әке
еркімен отбасындағы әртүрлі жағдайларға қарай шешілетін.
Үйленбеген баласына енші беріп, бөлек тұратын үлкен баласының қолына
жіберудің өзі, жзоғарыда айтылғандай, екі не көп қатын алған байлардың ,
немесе алғашқы әйелі өліп, екінші әйел алған кездегі жағдай. Өйткені
алғашқы әйелден туған үлкен баласы үйленіп бөлек шыққанда, онымен бірге
туған жа інісін кей уақытта соның қолына шығарады да, соған енші бөледі.
Мұндай балалар, біріншіден, ағасының шаруашылығына көмектесіп себін
тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге жеңілдік
туғызады.
Қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын-туыстарын жинап,
малын сойып кіші-гірім той жасайды. Қария адамдар жаңа отауға береке-
бірлік, мал мен бастың көп болуын тілеп батасын береді. Әке шаңырағынан
бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады, оны
халық тілінде жылу , тамыздық , немеурін деп атайды. Бір әдеттің
бұлайша үш түрлі аталуы бертінде, көмектің аз-көптігіне қарай қалыптасқан.
Оның ең көбі – жылу. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ен
салынатын.
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына байланысты
июолатын. Бөлек шығатын отаудың басында жазғы, қысқы үйі, алдында малы және
т. б. үй-мүліктері болуы керек. Киіз үй мен оның жабдығы көбінесе әйелінің
жасауымен келетін, ал келмеген жағдайда әкесі отау көтеріп беретін.
Жартылай отырықшы өмір сүрген қазақтарда бөлек шыққан балаларына
туысқандары жиналып үй, қора, ауқатты адамдар бөлек қыстау салатын. Бірақ,
бұлардың әрқайсысының тұрғын үйі, шошоласы, қи қорасы бөлек болатын да, тек
шөп және мал қоралары ортақ болатын. Әрқайсысының бала-шағалары қашан
ержетіп, өз алдына үй болуға жарағанша осылай жартылай еншілес болып
бірге тұра берген.
Бәйбішеден туған үлкен балалар енші алып кетіп, әкесімен қалған кенже
баласы өлген жағдайда тоқалдан туатын балалар мен бәйбіше балаларының
арасында әкесі өлгеннен кейін енші үшін болатын дауды болдырмау мақсатымен
оның еншісін ғана бөліседі. Бір некеден туған балалардың мал-мүлкіне екінші
не үшінші некеден туған балалар қол сұқпайтындығын көптеген қарттардан да
естідік және көне әдебиеттерден де кездестірдік. Егер бір некеден ешбір
мұрагер қалмаған болса, сонда ғана әке мұрасын басқа некеден туған балалар
бөліседі.
Өзінен туған ер баласы болмаған жағдайда ағасының не інісінің баласын
асырап алу қазақ арасында ежелден келе жатқан дәстүр. Баланы мүмкіндігіше
ең жақын туыстарынан алатын. Мұндай мүмкіндік болмаған күнде басқа рудан да
тамыр-таныстарының баласын алып асырайтын.
Енді сол асырап алған баланың мұрагерлері жөнінде айта кетейік. Өз
туыстарынан немесе аталас туыстардан асырап алынған балалар өгей әкесі
өлген соң, оның заңды мұрагері болып есептеледі. Оғанмұра болған мал-
мүлікке марқұмның өзге туыстары еріксіз қол сұқпайды. Мұндай мұрагерлер
өзімен тұстас туыстарының наразылығын туғызбау үшін оларды болымсыз
үлеспен не жол-жорамен риза етеді де, негізгі мұраны өзі иемденеді. Ал енді
басқа елден асырап алған баланы өгей әке өзінің заңды мұрагері еткісі
келсе, көзі тірісінде туысқандарының басын қосып, әрқайсысына жолын беріп
риза етеді. Асырап алған ұлының тегі бөтен атадан болғанымен, өзі өлгеннен
кейінгі мұрагері екенін жариялайды. Мұндай жағдайда асырап алған ұлдың
мұрагерлік қақына ешкім шек келтірмейді.
Қазақта: сұраса келсең, қойныңдағы қатының қарын бөле шығады, - деген
мақал бар. Сөз төркінін жөнді түсіне бермейтін біреулер үшін бұл мақал
анайы болып көрінуі сөзсіз. (Мұндай сыпайылар кәзір көбейді ғой). Шын
тереңіне бойласаң, жөн сұрасудың түпкі мақсаты – жақындасу. Мұны түсіну
үшін көп ақыл, көп білім қажет емес. Егер әлемдегі бар адамның шыққан тегін
қуа берсек, бәріміз бір әке, бір анадан (Адам ата мен Хауа анадан) тараған
болып шығамыз...
Демек, жөн, ата-тек сұрасудың бірінші мәнісі – танысып-білісу. Кейде
тіпті ата жолдасы ата жауын ажырату үшін де жөн сұрасудың пайдасы тиіп
отырған.
Екінші негізі – көргенді, текті атаның ұрпағы болса, өз дәрежесіне қарай
сый-құрмет көрсетіп қалу. Өйтіп танысып-біліспеудің салдарынан түскен
үйінен өзіне лайықты сый-құрмет көрмей аттанған көлденең көк атты, былай
шыға беріп, ауыл ақсақалына соғып, ат-шапан айыпқа жығып кететін болған.
Сол үшін де бейтаныс адамдар әуелі жөн сұрап, өзара ата-тектерін білісіп
алуды алтқа айналдырған. Танымасын сыйлама деген сөз осындайдан шыққан.
Халық қашанда уақытпен бірге мәңгі жасап келеді, жасай береді. Алайда
оның ұзақ өмір жолында аласапыран кезеңдері де аз болған жоқ, болмайды да.
Осындай кездердің бірінде біреу баласынан, енді біреу сүйген жарынан, тағы
біреулер ел-жұрты, туған жерінен ажырап қалады. Бұл ханның да, қараның да
басында болған жайлар. Бұған Сабалақ атанып жүрген түйеші бала Абылай
ханға Үйсін Төле бидің назар аударып:
Сұрапты аты-жөнін Төле мұның,
Бар ма? – деп, - әке-шеше, аға, інің.
Адам болса – ақ сүйек, құста – сұңқар.
Байқасам келіседі соған сының, - деуі мысал бола алады.
Егер өстіп сұратпаса, Абылайдың асыл текті хан екенін қайдан білер еді.
Үшіншіден, қазақ халқы жақын-жамиғатымен қыз алыспайды. Ал қыз алысу үшін
екі рудың дуалы ауыз қадірлі ақсақалдары жиналып, әуелі бір пәтуаға келіп,
содан соң ақ боз айтып сойып, баталасып барып рұқсат ететін болған. Осы
күні бұлайша баталасудың шарты – жеті атаға толу. Содан соң қыз алыса
беруге болады дегенді ауызекі сөзден де, кейбір жазба деректерден де
кездесіріп қаламыз. Бірақ іс жүзінде бұлай болғанын өзім білетін рулардан
кездестірген емеспін. Тіпті мен білетін рулар он екі-он үш, одан да көп
атаға тоса да, қыз алысу туралы ойланған емес. Әрине, өзара туыстық,
жақындық сезімнің қаймағы бұзылмай тұрған кезде бұлай ету әбестік. Былайша
ойлап қараған күннің өзінде де жеті ата дегеннің бір шаңырақтың астынан
ұзап шыға қоймағаны байқалады. Түсінікті болу үшін әрбір отбасына белгілі
мына жайды еске түвсіріп көрелік. Сен атаңның қолында өстің. Екеуің де әке-
шешеңмен тұрасың. Ал сені үйлендірді. Көп ұзамай балалы болдың. Сонда:
атаң, әкең, өзің, балаң әлі де бір үйде тұрып жатырсың деген сөз. Ал атаңа
сенің балаң шөбере болады. Оны қоссаң бес ата деген сөз. Осы күнге елуге
кеше толған жігіттердің екі-үштен немересі бар. Оларға құдай өмір берсе,
шөбере көру дегенің ертең-ақ. Сонда үйдің сыртында қалады дегеніміз немене
мен шөпшек қана. Санасыз, жеті ата деген осы. Ендеше бұлардың ұрпақтары
қалай қыз алыспақ?!.
Олай болса, ата-тек атауларына зер салып көрелік:
1- ата. 2- әке, 3- немере. 4- шөбере. 5- шөпшек. 6- немене. 7-
жүрежат. 8- туажат. 9- жекжат. 10-жұражат. (Ескерту: туажат пен
жүрежаттың орнын сөз мазмұнына қарай отырып ауыстырдым. Өйткені
жүре-жүре жат болған адам, туа салып жат болатыннан гөрі бір табан
жақын болуға тиіс). Енді осы атаулардың негізгі мағыналарын Қазақ
тілінің түсіндірмен сөздігі бойынша оқып көрелік.
1. Ата зат. 1. Туған әке, өз әкесі. Атадан алтау, Анадан төртеу,
жалғыздық көрер жерім жоқ. (Абай. Тол. жинақ.)
Арғы ата. Үлкен әкесінің әкесі, баба. Абайдың өз әкесі – Құнанбай, атасы
- Өскенбай, арғы атасы – Ырғызбай. Бұл жерде Ата сөзіне берген анықтама
дұрыс емес. Ата - өз әкең емес. Әкеңнің әкесі.
2. Әке зат. 1. Балалы болған ерадам. Сөздік бойынша әке ата орнына
есептеліп кеткендіктен немене бесінші ұрпақ болып саналып отыр. Ал
әрқайсысын өз орнына қойып санаған кезде жоғарыда көрсеткеніміздей алтыншы
ұрпақ болады.
3. Бала зат. Ата-ананың перзенті, ұрпақ, тұқым. Бұл жерде әкенің ата үшін
бала екенін ескерген жөн.
4. Немере зат. Ата-ананың ұлынан туған баласы; атадан санағандағы үшінші
ұрпақ.
5. Шөбере зат. Немереден туған бала; атадан санағандағы үшінші ұрпақ.
Әрине, сөздікте қате саналған. Ата, әке, немере, шөбере – төртінші ұрпақ.
6. Шөпшек зат. Шөберенің баласы.
7. Немене зат. Ата-ананың ұлынан туған бесінші ұрпағы; шөпшектен туған
баласы.
Әрине, біздің санауымыз бойынша алтыншы ұрпақ.
8. Жүрежат. Туажаттан туған бала; өзінен санағанда жетінші ұрпақ.
Қазақтың әдет-ғұрпы бойынша жүрежаттың балалары бір-бірімен қыз алысып,
құдандалы бола алады.
Көрдіңіздер ме, әңгімені осы жерден қайта жаңғыртуға тура келеді.
Біріншіден, қисын бойынша ойлағанда туыстық жақындығы бар. Шыққан тегі бір
адамдар бірден жат бола салмайды. Олар жүре-жүре жатқа айналады. Ал жатқа
айналып алған соң, оның балалары туажат екені рас. Ендеше қыз алысу тұп-
тура осы буыннан басталуға тиіс. Бұл – сегізінші ұрпақ. Десекте бұл
ұрпақтың әлі ауыл шеңберінен ұзай қоймағаны белгілі. Өйткені алғашқы төрт-
бес ұрпақ үлкен шаңырақтың астынан шығып үлгермегенін жоғарыда айтқанбыз.
Ендеше қазақ жекжат болғанға дейін Жамағат болып жалғасып, біраз заман
өткізері ақиқат. Себебі түсінікті - әріден келе жатқан туысқандық қатынасты
жеті атаға толдық екен деп, бұза салу оңай шаруа емес. Бұл жерде
халқымыздың ұғымында берік қалыптасқан ұят деген перде бар. Оны кім
жыртса сол – досқа күлкі, дұшпанға таба болады. Сол үшін де бұдан кейін
туыстар арасында жамағайындық қарым-қатынас басталады. Бірақ мұның қанша
уақытқа созылатынын ешкім зерттеген емес. Сонда ол?
9. Жамағайын зат. Туыстық жағынан онша жақын емес, аталас ағайын жұрт.
Ыбырай жеті атадан қосылатын жамағайыны болғандықтан жарытып ақы да алмай
келген-ді. Қазақ тілінің сөлін шығарып, майын ағыза білетін жазушы Тәкен
Әлімқұловтың емеруінінен жамағайындардың бір-бірінен қыз түгілі, ақысын ала
алмай жүрген туыстар екенін аңғару қиын болмаса керек . Осылайша жүре
келе, замандар өте келе қыз алып, қыз берісетін жегжаттық басталары ақиқат.
10. Жегжат зат. Жамағайынды, құдандалас адам – деген анықтамаға қосылуға
болады. Бірақ бұған жоғарыда айтқанымыздай ел ақсақалдары, қадірменді
адамдары өзара келісіп, рұқсат еткен болуға тиіс.
11. Жұрағат зат. Ұрпақ, үрім-бұтақ,әулет; алыс ағайын. Еуропаның Бах
әулеті сияқты Мұхиттың жұрағаттары да атасының мұрасын алтындай сақтап
келеді
Дәл осы жұрағатқа берілген анықтама мен мысал, түсінікте де шамалы
кілтипан бар сияқты. Өйткені олар өз атасының ұрпағы, әулеті болудан
алыстап, өзге атаның ұрпағы, әулетіне айналып кеткен адамдар. Ал қазақтың
белгілі халық сазгері, әнші, ақын, күйші-домбырашы Мұхит 1841 жылы туып,
1918 жылы қайтыс болған адам. Ендеше Мұхит ұрпақтарының, әулеттерінің қыз
алса қоймағанына сенімім мол. Демек, олар жұрағат бола алмайды. Жегжат-
жұрағат деген қос сөздің екінші сыңары кірігіп кеткен жұрағат екені
белгілі. Олай болса, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі жегжат-
жұрағат сөзіне берілген: Туыс-ағайын, аталас, рулас, - деген анықтамада
да ақау бар. Олар ақауды мысалға алынған Б. Тәжібаевтың: Ойбай-ау, неге
білмеймін. Бізде де бажа, жегжат-жұрағат дегендер бар, - деген сөйлем
шығарып тұр. Аталас, рулас, туыс-ағайын адамдардың қыз алыспайтыны жалпақ
қазаққа айқын нәрсе. Бір рудан қыз алған, өзара туыстығы жоқ адамдар да
бажа делінеді.
Құда мен жегжат мағыналас, синоним сөздер. Мұны осы Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігіндегі қарсы құдаға түсінік үшін берілген: Екі жағы да
қыз беріп, қыз алысқан жекжат деген сөйлем мақұлдайды. Ал атамыз қазақ
ежелден-ақ орыспен де, оймауытпен дже қыз алысып, қыз берісіп, жегжат-
жұрағат болып келе жатыр. Олай болса, олар қайтып жүрежаттың баласы бола
қоймақ?!. Міне, мұның бәрі халық тұрмысынан көріп-білген өмір тәжірибемізге
сүйене отырып жүйелеген осы ойымыздың дұрыс екенін дәлелдесе керек.
Түпкі атадан тараған бір ұрпақты желі бойынша қуғанда – осылай. Ал оның
түптен бөлініп, жан-жаққа шашырай өркен жайған әр бұтағы, әр тармағының өз
желісі бар. Олар да осы әдіспен жіктеледі.
Алайда қыздан тараған ұрпақтың жөні бөлек. Қыздың баласы оның төркіндері
үшін жиен болады. Ал жиеннен туған баланы жиеншар дейді. Жиен мен нағашы
сүйек жаңғыртып, құдаласа береді. Қазақта мұндай жиен күйеулер аз емес.
Бірге туған әпкелі-сіңлілі екі қыздың баласы бір-бірімен бөле болады.
Әкелерінің қайсы ұлт, қай халық болуы шарт емес. Айталық, бірінің әкесі
орыс, екіншісінің әкесі қазақ болса да – бәрібір бөле. Ал осы екі қыздың да
төркін жағы балаларына нағашы болады. Шешесінің әкесі де, сол құралпы
(қартаңдау) ер туыстары да нағашы ата, аға-інілері, әйтпесе солар құралпас
ағайындары нағашы аға, қыз (әйел) болса нағашы әпке, нағашы қарындас,
сондай-ақ қалған туыстар да өз ыңғайларына жеңге (нағашы ағасының әйелі) т.
б. атала береді.
Нағашы дегеннен шығады-ау, қазақ қашанда жігіт адамның үш жұрты бар деп
есептеген. Өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Қазақта: өз жұртың күншіл,
нағашы жұртың сыншыл, қайн жұртың міншіл, - деген сөз бар. Бұл өзі
халықтың ұзақ өмір-тәжірибесінен қорытылып алынған ып-ырыс сөз. Ендеше сол
қайын-жұрттың тармақтары қалай аталады, ендігі сөзді солай бұрайық.
Қайын ата – үйленген қыз бен жігіттің әкелері. Ал екеуінің әйелдері де
нақ осы тәртіп бойынша қайын ене деп аталады. Қыздың (қалындықтың) ағасы
жігітке (күйеуге) қайын аға, әйелі жеңге, інісі (оның әйелі – келін) мен
сіңлісі балдыз, әпкелері қайынбике болады. Ағайынды адамдардың әйелдері бір-
біріне абысын болады. Ағайын тату болса – ат көп, абысын тату болса – ас
көп, - деген мақал да осы ағайынгершілікке меңзейді. Ал енді бір жерлерде
ағасының әйелін келін деп ұғатын қазақтар да бар екен. Біздіңше бұл
біржақты ұғым.
Жігіттің қарындасы оның әйеліне (қалындығына) қайын сіңлі, інісі – қайын
іні, ағасы – қайын аға болады. Жас келін өзінен кіші ағайын сіңлілері мен
інілерінің таын тура атамай, тетелес, кенжем, мырза жігіт немесе еркем,
еркежан дегендер секілді әрқайсысына лайықтап ат қойып алады. Кейде
жігіттің інісі мен қарындасының жасы келіншегінен (әйелінен) үлкен болуы да
мүмкін. Мейлі, ондай жағдайда да қайын іні, қайын сіңлі болып табылады.
Күйеуінің жасы, туыстар арасындағы жолы есепке алынады. Ел ішінде жасы
жағынан баласынан да кіші адамды: Бұл ата баласы ғой, жолы үлкен, әкесінің
құры, яғни ата баласы есептеледі. Ата жолын осы тұрғыдан қуыстыра келіп,
кейбір кемпірлеер қарғадай баланы әмеңгер тұтып әзілдеп отырады. Ата жолын,
салтын білген адамдар үшін бұл ерсілік емес. Өйткені әмеңгер – жесір қалған
әйелдің күйеуінің орнын басуға құқылы қайын не қайын ағасы.
Әмеңгерлік салты кезінде қазақ халқы үшін қажеттіліктен туғаны белгілі.
Оның негізгі мақсаты – жесірін жылатып, жетімін жат етпеу болатын. Қыз
Жібектің Өлгені Төлегеннің рас болса, жесірін іздеп келіп неге алмайды? -
деп Сансызбайдан үміт күтуі осыны аңғартса керек.
Алайда заман өте келе әмеңгерлік заңының өрескел бұрмаланғаны анық. Оған
ешқашан таңғалуға және қазақ халқын кінәлауға болмайды. Мұндай
әділетсіздікті халық күні бүгінге бастан кешіріп отырған жоқ па. Күні кеше
Ақ Ордадан шыққан заң, ауылға жеткенше тонын айналдырып киіп жатыр. Ендеше,
қай заманда да, қашанда да осы гәп болған, бұдан кейін де бола береді деуге
тиіспіз.
Осы күнгі ата-анасыз немесе тастанды балалар сияқты панасыз жетімдер ел
ішінде бұрын да болған. Ондайларға қайырымды адамдар Өкіл ата болады екен.
Үйлендірген, отау тігіп, енші берген. Қысқасы өз кіндігінен тараған бел
балаларынан кем көрмеген. Ең бастысы Өкіл ата туыстық жақындықпен емес,
мейірімділік тұрғыдан болған.
Сөз соңында ескере кететін жай, біреулер газеттерде сүндет ата,
кіндік ата, пір ата дегендерді жазып жүр. Ондағы мақсаты - өз атасы,
өкіл атасы, нағашы атасы мен қайын атасына аталған төртеуін қосып жеті
атаға толтыру. Ниеті дұрыс, әйтеуір халықты қандай жолмен болса да, біріне
– бірін теліп, жақындастыра беруден зиян жоқ.Бірақ бәрі де қисынға керек.
Айталық, өзің жақсы көрген , үлгі - өнеге алған, пір тұтқанадамыңды ата
дегеніңнің қисыны бар. Ал кіндік ата туралы мұндай қисынды іздеп табу
қиын. Мен білетін қазақта босанып жатқан әйелдің үстіне ер адам кірмейтін
еді. Шыр етіп жерге түскен баланың кіндігін толғатқан қатынның айналасында
жүрген әйел жыныстылардың бірі кесетін. Жаңа туған балаға сол кіндік шеше
болатын. Кіндік шеше кіндік баласына жейде кигізсе, кіндік шешесіне баланың
әкесі шама-шарқына қарай сый көрсетіп, көйлек кигізіп, шапан жауып, ат
мінгізер еді. Сөйтіп бұл сыйластық өл-өлгенше жалғасатын.
Сүндеттің жөні бұлардан мүлде бөлек. Ол мұсылманшылық жолы. Баланы сүндет
жасайтын адам – молда. Ол өзін ешқашан да сүндет жасаған күллі баланың
атасымын демейді.
Ертеде бардам адамдар туған ұлына арнап, бәсіре етіп, құлынға ен салып
қояды екен. Бала беске келгенде, ол белі жуан бесті ат болады. Сүндет
тойына соны мініп ел шақырған. Мұны сүндет ат дейді екен. Көп жағдайда
ауыл адамдары арасында осындай дыбысталуы ұқсас сөздер шалыс естіліп, ауыс
қолданылып жүретіні бар. Мұны да солай деп ойлаған жөн шығар.
Төңкеріске дейін қазақ арасында патриархалдық-рулық қатынастың сілемі
сақталып келгенін – олардағы туысқандық қарым-қатынастан да анық көруге
болады. Айталық, жеті атаға дейін қыз алыспау, яғни экзогамия заңына
негізделген бұл жоба олардың санасындағы өте әріге кететін тектік
жақындықты ұмытпаушылықты көрсетеді. Жоғарыда айтылған мұрагерлік хақы да
туысқандық қатынастың әріге кететінін дәлелдейді. Мәселен, тікелей мұрагері
немесе әмеңгері қалмаған жағдайда мал-мүліктің де, жесірдің де, өлген
адамның туысқандық жақындығына қарай немере, шөбере немесе аталас және
руластарының иелігіне өтуі – қазақ арасында туыстық қатынастың беріктігіне
дәлел бола алады.
Туыстық қатынас өлгеннің артында қалған мұраға иелік етуге ғана байлаысты
емес. Өйткені туысқандық қарым-қатынас бір-біріне әртүрлі жағдайда көмек
көрсету кезінде де анық байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру, енші
бөліп беру сияқты қуаныш кезінде, немесе кісісі өлген үйге аза салу, оның
жетісі, қырқы, жүзі және жылын беру, әки әртүрлі кездейсоқ апаттарға (жұт,
өрт т. б.) ұшырап, мал-мүліктен жұрдай болған туысқа туыстық жақындығына
немесе өз шама-шарқына қарай қосқаным деп көмек қазақ арасында жылу,
немеурін, үме деп аталған. Осындай туыстық, қала беруді рулық
ауызбірлік, ынтымақтық нәтижесінде көп жиылса көл болар деген мақал
қалыптасс керек.
Бір-біріне көмек беру әдеті өте ертеде қалыптасқан, яғни оның түп тамыры
рулық құрылысқа кететіні даусыз. Сондықтан да ол кездегі әрбір ру мүшесінің
қоғамдағы орны, салмағы бірдей болады. Келе-келе жеке меншіктің, таптың
шығуына байланысты өзара сілетсіз көмектің де мәні өзгерді, таптық сипат
алды. Туыстық көмек дегенді желеу етіп, ауқатты, ықпалды адамдар өздеріне
көбірек жинаса, яғни оған маңайдағы толып жатқан ел түгел үлес қосса,
кедейлерге арналған көмекке қосылатын үлестердің мүшелері де тым шағын
болумен бірге, оған азғантай ғана жақын туыстар қосылатын. Алмақтың да
салмағы бар немесе Бай – байға, сай сайға құяды деген мақалдың өзі осыны
дәлелдейді.
Қазақ арасында рулық қатынастың болымсыз сілемі болмаса, ежелгі замандағы
оның қоғамдық берік түрі сақталды деуге болмайды. Қазақ қауымындағы бай мен
кедей арасындағы таптық қайшылықтың айқындала түсуі, товарлы ақшалы қарым-
қатынастың жедел енуі рулық қатынастардың негізін шайқалтып, оның күйреуіне
әкеліп соғады. Ел арасында қалыптасқан Туыстан жүріс жақын немесе
Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын деген мақалдар мұны ашық
дәлелдейді.
Қазақ арасындағы туысқандық қарым-қатынас тек елдер арасында тарапынан
болып қоймайды, қыздар ұрпағы, жиендер мен нағашы арасындағы қарым-қатынас
та ерекше көңіл аударуды қажет етеді. Нағашыға жиен батыл келеді, халық
дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне қырық серкеш беруі керек. Сондықтан
болар, жиен көңілі түскен нәрсесін: жүйрік ат, қыран бүркіт, қаршыға, алғыр
тазы, берен мылтық т. б. осы сияқты бұйымтайын нағашысы қолынан бермесе,
жиен жолынан алуға ерікті, ол үшін жиен айыпты болмайды. Жиеннің қандай
еркелігі болсын, нағашы жұрты көтереді де, оған әрдайым қамқорлық жасап
отырады. Сондықтан да халық даналығы жігіттің үш жұртының болатыны айта
келіп: Өз жұртың – күншіл, қайын жұртың – сыншыл, ал нағыз қалтқысыз
тілеуқорың нағашы жұртың дейді. Жиенді баласындай ерекше ардақтау – қазақ
халқының қанына сіңген дәстүрі.
Әдетте жиен нағашы атасынана гөрі, нағашы ағаларына (шешесінің туған аға,
інілеріне) өте батыл келеді. Олардың әрқайсысындағы мұндай қарым-қатынас
(авункудат) аналық рудың қалдығын байқатады. Жиенді қадірлеу – ескі грек
пен герман тайпаларында да ерекше болған. Олай болса, бұл ғұрыптың қазақ
арасындағы осы уқытқа дейінгі сақталуы, қазақтардың да өз дамуында аналық
ру дәуірін өткізгендігін дәлелдейді.
Бір ел мен екінші елдің арасында қыз беріп, қыз алу арқылы құдандалық
қарым-қатынаспен бірге, күйеу мен қайын жұрт арасында қарым-қатынас болады.
Қайын жұрты күйеуді әр уақытта сый тұтады. Қыздарына дұрыс қарап, жақсы
адамгершілік қасиетін білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады.
Қайын жұрттың әр шаңырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды.
Күйеуге тартылған табақта төс болмаса, күйеу төсін даулап, жеңгелерімен
қалжыңдасып жатады. Тартылған төсті міндетті түрде табақтан күйеудің өзі
алып, бөліседі.
Күйеу мен қайын жұрттың арасындағы қарым-қатынастың ұзақтығы – қыздың
ұзақ өмір сүруіне, төркінін ұмытпай жиі қатынас жасап тұруына, ақылына,
күйеуі мен түскен жұртындағы беделіне байланысты болады. Ал ұзатылған қыз
ұзақ жасамаса, оның орнына балдыз беру әдеті орындалмаса, сол жылдан бастап
басқа жерден екінші әйел алған күйеудің де алғашқы қайын жұртымен қарым-
қатынасы аяқталады. Бірақ бұған байланысты екі екі елдің арасындағы
құдандалық қарым-қатынас тоқтамайды. Сүйек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz