ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ- ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТАБИҒАТЫ МЕН ҚОЛДАНЫСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖОСПАРЫ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТАБИҒАТЫ МЕН
ҚОЛДАНЫСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, дереккөздері ... ... ... ... 3
Туыстық атаулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туыстық аталымдардың қоғамдық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.2. Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 19
1.3. Туыстық атаулардың лингвомәдени
маңызы ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІ ТАРАУ. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Туыстық атаулардың лексикалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... 36
2.2. Туыстық атаулардың мағыналық тұрғыдан қолданыстық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Туыстық атаулардың лексика-семантикалық топтары ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Туыстық атаулар – тілдің сөздік қорының қомақты
бір саласы. Әр халықтың рухани мәдениетін көрсететін лексика-семантикалық
топ. Олар адамдардың туыстық дәрежесін, туыстық қатысын білдіріп қана
қоймай, халқымыздың тарихын, мәдениетін, психологиялық күйін, тектік
тамырын да танытады. Осынша мол құрылымдағы туыстық атаулардың лексикалық
құрамы мен қарым-қатынас процесіндегі қолданыстық ерекшелігін анықтау
қажеттігі туып отыр.
Мақсаты: Қазақ тіліндегі туыстық қатысты білдіретін атауларға қатысты
материалдарға сүйене отырып, туыстық атаулардың көлемін және олардың
қолданыстық аясын анықтау, басты ерекшелігін көрсету.
Міндеті:
- Туыстық атаулардың ғылыми-теориялық негізін айқындау;
- Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшелігін көрсету;
- Туыстық атаулардың лексикалық құрамын анықтау;
- Туыстық қатысты білдіретін сөздердің мағыналық топтарын айқындау;
- Нысан етіп алып отырған сөздерге байланысты көркем әдебиеттен
мысалдар алып, қолданыстық ерекшелігін сипаттау.
Ғылыми жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Ғылыми жұмыста
туыстық мағыналы лексиканың ғылыми-теориялық негізі ашылып, олардың тілдегі
қалыптасу арнасы, құрылымы анықталды. Сонымен бірге лингвомәдениеттану
ғылымы тұрғысынан да зерттеуіне әсерін тигізеді.
Бұл ғылыми зерттеуді күнделікті өмірде қазақ лексикасының теориялық
курсын оқуға көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Дерек көздері: Қазақ халқының мәдениеті туралы еңбектерден, тілдің
этнолингвистика, лингвомәдениеттану саласын зерттеушілердің зерттеулерінен,
қазақ тілінің он томдық түсіндірмелі сөздігінен, түркі тілдес халықтардың
сөздіктерінен алынды. Талдауға М.Әуезовтың Абай жолы төрт томдық
кітабынан, Д.Исабековтың екі томдық кітабынан, Б.Нұржекеевтің
шығармаларынан алынды.
Құрылымы:
І тарауда туыстық атаулардың зерттелу тарихы, қоғамдық мәні, ұлттық
психологияға қатысты белгілері, лингвомәдени маңызы сөз етіледі.
Бұл сияқты тілдік бірліктердің астарында ұлттық сана-сезім мен ұғым-
түсінік, салт-дәстүр мен әдет-ғұрып, халықтың рухани байлығы мен жан
дүниесі жатады.
Зерттеу барысында туыстық атаулардың лингвомәдени маңызын халықтың
тарихымен, мәдениетімен, сондай-ақ таным-түсінігі, салт-дәстүрімен
байланысты қарастырылады.
ІІ тарауда туыстық мағыналы сөздердің семантикасына тоқталып,
қолданыстық сипаты көркем әдебиеттен мысалдар арқылы анықталады. Лексикалық
құрамын анықтауда ежелгі түрік дәуірінен бастау алатынын, өзге тілден араб-
парсы, монғол тілдеріне ортақ қолданылатыны айқындалады. Туыстық мағыналы
сөздердің ішкі семантикалық топтарына қарай топтап, әрқайсысының бір-
бірінен айырмашылығы айтылады.
Ұлттың мәдениеті оның тілінде таңбаланады. Академик Ә.Қайдаров:
Этностың басып өткен сан ғасырлық дүниетанымы, ұғым түсінігі, даму жолы,
оның даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады, яғни олар бізге
жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы
ғана жетуі мүмкін, - деп жазады (27, 1988, 84). Демек, халқымыздың сан
ғасырлық білімі, тәжірибесі, ұғымы бізге тек тіл арқылы ғана жетеді.
Халықтың шын мәніндегі болмсы мен дүниетанымы оның тілінде сақталады.
Этностық ерекшеліктердің тілдік көрінісін зерттеуде лингвомәдениеттану
тұрғысынан қарастыру ұтымды. Өйткені тіл білімінің бұл саласы
лингвистикамен де, мәдениеттанумен де, психолингвистикамен де ұштасып
жатқан дербес ғылым. Ол тілдік материалды талдауда ұлт мәдениетіне
сүйенеді.
Адамдар арасындағы туыстық қатынас адамзат қоғамының әр кезеңінде
өзіндік ерекшеліктермен сипатталады. Туыстық қатынас бір-біріне әр түрлі
жағдайда көмек көрсету кезінде байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру,
енші беру сияқты қуаныш кезінде немесе кісісі өлген, үйге аза салу, оның
жетісі, қырқы, жүзі не жылын, яғни кездейсоқ апатқа (жұт, өрт) т.б. ұшырап,
мал-мүліктен жұрдай болғанда туысқа туыстық жақындығымен өз шама-шарқынша
қарап, қосқаным деп көмек көрсету әдеті бұған дәлел (5, 1973, 48).
Осындай қарым-қатынастың нәтижесінде туындаған туыстық атаулар
тілімізде халықпен бірге жасасып келе жатыр. Қолданыс барысында кейбір
сөздердің белгілі бір кезеңдерге байланысты мағыналық тарылуы немесе
қолданыстық қабілеті күшейгені байқалады.
Қорыта айтқанда, зерттеу еңбегімізде қазақ тіліндегі туыстық
атаулардың семантикалық-құрылымдық табиғаты мен қолданыстық ерекшелігін
зерттеуде ұлт мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
І. Туыстық атаулардың зерттелу тарихы
Қандай да халықтың болмасын шыққан тегі, тарихы, оның басқа
халықтармен қарым-қатынасы және туыстық байланыстары жөніндегі мәселе өз
шешімін табуды көздейді. Ғылымда туыстық қатынас пен туыстық аталымдардың
зерттелуі жанұя мен некенің ертедегі формаларының мазмұнына бойлауды керек
етеді. Осы тұрғыдан алғанда отбасы ұғымының төңірегінде топтасатын
туыстық атауларға көптеген ғалым-мамандар, этнографтар, тілшілер,
тарихшылар зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Түркі тіл білімінде туыстық қатысты білдіретін сөздер жөнінде
Л.А.Покровскаяның, С.М.Миржанованың, Х.П.Юсуповтың, А.П.Дульзонның,
К.Мусаев, Ә.Мәметов, Г.Азербаев, З.А.Битарова, Н.П.Дыренкова, М.С.Полинская
мен В.Ю.Черчиннің ғылыми-зерттеу еңбектері бар.
Л.А.Покровская Очерки сравнительной грамматики тюркских языков (37,
1961) еңбегінде түркі тілдеріндегі туыстық атауларды дәстүрлі принцип
бойынша қандық, некелік туыстыққа бөліп классификациялайды. Оларға
семантикалық және салыстырмалы талдаулар жасайды.
З.А.Битарова Лексика родства и родственных отношений в осетинском
языке диссертациялық жұмыстың авторефератында осетин тілінде туыстық
қатысты білдіретін сөздерді былайша топтайды:
1) тар жанұялы қатынастағы туыстық қатынасты білдіретін сөздер;
2) неке мен некелік қатынасты білдіретін туыстық мағыналы сөздер;
3) қалыңдықтың күйеудің туыстарын атауына байланысты қолданылатын
туыстық сөздер;
4) күйеу мен қалыңдық қатынастары үшін қолданылатын туыстық мағыналы
сөздер.
Бұл - топтағы сөздердің қолданыс ерекшелігін көрсетеді (8, 1974).
Ә.Мәметовтың О терминах родства в крымско-татарском языке (31, 1980)
мақаласында қырым-татар тілдеріндегі туыстық атауларға талдау жасайды.
Оларды өзге түркі тілдерімен салыстырады. Қазіргі қырым-татар тілдеріндегі
туыстық атаулардың мағыналық ерекшелігін сипаттайды.
Н.П.Дыренкова Брак, термины родства и психические запреты у кыргызов
еңбегінде: Қырғыздар туыстық жүйені өте сақ қадағалайды, өйткені туыстық
жүйе ата және ана тұсынан таралады - деп, туыстық қатысты жеке адамның
топқа қатысымен байланыстырады (15, 1927).
Э.Г.Азербаев О лексике японского и тюркских языков, связанной с
термином родства (1, 1986) мақаласында түркі тілдеріндегі туыстық
атауларды жапон тіліндегі туыстық атаулармен салыстырады.
Г.Г.Джаффаров Термины родства в азербайджанской системе и
грамматической структуре языка (13, 1974) ғылыми мақаласында әзірбайжан
тіліндегі туыстық атаулардың құрылымын, мағыналық ерекшелігін ашып
көрсетеді. Қарым-қатынас процесіндегі туыстық жүйені белгілеп, оларға тән
ерекшеліктерді белгілейді.
Алтай тілдеріндегі туыстық атауларға В.И.Цинциус К этимологии
алтайских терминов родства (48. 1972) деген еңбегінде алтай тілдеріндегі
туыстық атауларға фономорфологиялық, этимологиялық талдаулар жасайды.
Туыстық мағыналы сөздерді зерттеу – оларды белгілі бір тілдің
семантикалық жүйесін зерттеумен ғана емес, сонымен қатар олардың тіл
құрылымындағы жүйе мен грамматикалық құрылысқа қатысын басқа тілдермен
салыстыра қарағанда қызықты. Демек, салыстыра зерттеу арқылы туыстық
атаулардың ең ескі қалпын, бейнесін, құрылымын, грамматикалық құрылысын
танып-білуге болады.
Қазақ халқының туыстық қатысы этнографиялық зерттеулерде көбірек
көрініп отырады.
А.Янушкеевичтің Күнделіктер мен хаттар (50, 1979), С.Самойловичтің
Запретные слова в киргизском языке замуженных женщин (40, 1979)
жазбаларында жалпы қазақ халқындағы туыстық қарым-қатынас жөнінде құнды
мәліметтер берілген.
Х.Арғынбаев Қазақ халқындағы семья мен неке (5, 1973) еңбегінде
туыстық атаулар мен қатынастар мәселесіне көңіл бөледі. Автор туыстық
қатынасты білдіретін сөздерді таблицаларға түсіреді, оларды топ-топқа бөліп
классификациялайды. Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ отбасын, некелік қарым-
қатынас пен туыстық жүйені, халықтық әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді жан-жақты
сипаттаған.
Е.Жанпейісов Этнокультурная лексика в казахском языке (18, )
еңбегінде жазушы М.Әуезовтың шығармаларындағы этнонимдерге талдау жасап,
табу сөздер мен туыстық атаулардың этимологиясына тоқталады.
Туыстық аталымдарды тіршілік тұрғыдан қарастыруда зерттеушілерге
лексика-семантикалық топтарын ашып, лексикалық құрамын анықтау міндеті
қойылады.
М.Оразов атаулардың барлығы өзара бірдей семантикалық байланысқа ие,
оларды байланыстырып тұрған элемент, сема - туыстық атау болумен байланысты
екендігін айтады. Туыстық атауларды қандық және некелік деп бөледі. Ал
қандас туыстықтың өзін тікелей және сатылай қандық туыстық деп бөледі.
Қандық туыстыққа ата, ана, перзент, ұл, қыз, аға, сіңлі, қарындас; сатылай
қандық туыстыққа әже, баба, нағашы, немере, шөбере, жиен, бөле атауларын
жатқызады (36, 1991).
Т.Жексенбаев Қазақ тіліндегі құдандалық атаулар (19, 1976)
мақаласында қазақ халқының құдандалық атауларына ерекше көңіл бөледі.
С.Бизақов Қазақ тіліндегі туыстық атауларды түсіндірме сөздікте беру,
анықтау нұсқалары (7, 1990) мақаласында туыстық атаулардың ерекшелігін,
көп мағыналылығын, туынды сөз жасауға негіз болатынын дәлелдеп, күнделікті
өмірде қолданудағы бірыңғай нормасын саралап, орынды пайдалануды айтады.
Б.Тамаева Қазақ тіліндегі сый-құрмет мағыналы сөздердің лексика-
семантикалық тобы (45, 1992) еңбегінде сый-құрмет лексикасының сипаты мен
қарым-қатынас процесінде қолданылу мәселелері қарастырылған. Ғалым туыстық
атаулардың сый-құрметтік мәнін:
а) сый-құрмет мағыналы ерлерге қатысты қандас атаулар;
ә) сый-құрмет мағыналы әйелдерге қатысты (қандас) атаулар;
б) неке қиюға қатысты сый-құрмет мағыналы ерлер және әйелдер атаулары
деп топтарға бөліп, қарастырады.
Туыстық атаулардың тілдегі ортақ қасиеттерін, біріншіден, олардың туыс
мағынада қолданылуын, екіншіден, туыстық мағыналық таза сый-құрмет
мағынасына ауысып жұмсалуын, үшіншіден, туыстық мағынаға реңк мәнді
жұрнақтардың қосылуы арқылы туыстық және құрмет мағынаның қабысып келетінін
айтады.
А.Қобланова Сөз этикеті единицаларының семантиклық сипаты (29, 1993)
еңбегінде қазақ тіліндегі туыстық атауларды мағыналық топтарға бөледі:
а) әке жағынан; ә) шеше жағынан; б) некелік қатысқа байланысты; в)
құдандалыққа байланысты атаулар деп бөліп алады. Туыстық мәнді сөздердің
номинативтік, қаратпа ретінде жұмсалу ерекшелігіне тоқталады.
Ғ.Д.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардың
этнолингвистикалық системасы докторлық диссертациясында: Қазақ тіліндегі
қолданылатын антропонимиялық аталымдардың бір тобына – туыстық, жақындық,
қатыстық атауларды жатқызамыз. Туыстық атаулар адамдар арасында неше алуан
қарым-қатынастарда қолданылып, құрметтеу, ізеттеу, жақын тарту, ресми,
туыстық дәрежесін айқындай түсу тәрізді мақсаттар мен мағыналық
ерекшеліктерге ие - дей келіп, әр түрлі мағыналық реңктер, эмоция
элементтері туыстық атаулардың бәріне тән екендігіне түсінік береді (32,
1995).
А.Сейсенова Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына
салыстырмалы талдау (43, 1988) кандидаттық диссертациялық еңбегінде
коммуникативтік актіде жиі кездесетін туыстық атауларды үш жұрт бойынша
жіктеп, сөйлеу әрекетіндегі қолданысын лингвистикалық мәдениеттану пәнінің
тұрғысынан қарастырады. Яғни, қарым-қатынас барысында туыстық атаулардың әр
түрлі формада қолданылуы адамның жасына, жыныстық, туыстық жақындығына
байланысты екендігін көрсетеді.
Л.О.Жолдасбекқызы Қазақ сөйленістеріндегі туыстық атаулар (20, 1998)
кандидаттық диссертациясында туыстық атаулардың семантикалық ерекшелігін
көрсетеді.
а) әдеби тілде баламасы бар диалектілік сөздер;
ә) әдеби тілде мағынасын сақтай отырып, қосымша мағынаға ие
болғандарды сөз етеді. Ол зерттеуші-ғалымдар пікірлеріне тоқталып, қазіргі
қолданыстағы туыстық мағыналы сөздерді көне түркі жазба нұсқаларының
материалдарымен салыстыра баяндайды. Қазақ сөйленістеріндегі туыстық
атаулардың құрамындағы кірме сөздер деп, ата-баба, бала-шаға
тіркестеріндегі баба, шаға және құда лексемаларына талдау жасайды.
Сондай-ақ аналитикалық тәсіл арқылы жасалған әйел бала, нашар бала,
кәрі-құртаң, шал-шабан, үрім-бұтақ, келін-кепшік атауларына тоқталады.
Қазіргі диалектілерде қолданылатын құдағиқұдағай, жеңешежеше
атауларының фонетикалық ерекшелігін, дауысты дыбыстың алмасуын қарастырады.
Қазақ диалектілеріндегі туыстық қатысты білдіретін сөздер
С.Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка атты
монографиясында ().
Ж.Досқараевтың Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері сөздігінде,
Ғ.Қалиевтің Диалектные сложные слова в подчинительном отношении
компонентов (28, 1990) мақаласында, І.Кеңесбаев, Ш.Сарыбаевтың, Б.Бекетов,
Ш.Бектұров, О.Нақысбеков, Ж.Болатов мақалалары мен ғылыми еңбектерінде
біршама сөз етіледі.
Қазіргі әдеби тіліміздегі туыстық атаулардың тарихи төркінін білу
үшін, әдеттегіше көне мұра-сөздіктерге жүгінеміз. Осы орайда, Ә.Ташауовтың
Кодекс кумманикус тіліндегі туыстық атаулар туралы сөз еткен (канд.дисс)
еңбегін ерекше атауға болады (47, 1995). Туыстық ұғымды білдіретін
атауларды лексика-семантикалық топқа:
а) қандық туыстыққа; ә) некелік қатынасқа бөлді.
Олардың Кодекс кумманикус тілінде қандай жағдайда қолданылғанын
зерттейді.
Ескерткіштегі дара мағыналы туыстық атаулардың қазіргі қазақ тіліндегі
мағыналық кеңейгенін, керісінше мағыналық тарылуын да анықтаған.
М.Маженованың Әбу Хайианның кітаб-әл-идраклисан ил-атрак еңбегінің
сөздігі жайында мақаласында туыстық қатынасты білдіретін сөздер
ескерткіште мынадай тұлғада кездесетінін айтады.
Мәселен, ұл бала, ұл (оғул), әже (улу анасы), шеше (чиже), ата (дәдә),
аға (ычы), апа (аба) немесе (бибі), қарындас (қардаш), қатын (ханым), әйел
(еврет), күйеу (күйегу) т.б. олардың қазіргі қазақ тіліндегі көрінісіне
тоқталады (30, 1973).
Туыстық ұғымды білдіретін сөздердің ғылымда зерттелуіне талдау жасауда
оның көп ғасырлық тарихы бар екеніне көз жеткіздік. Десек те, бүгінгі күн
талабына сай туыстық атауларды халықтың ұлттық-мәдени ерекшелігін
танытудағы рөлін, қарым-қатынас (коммуникативтік-семантикалық) мәнін ашып,
лингвомәдениеттанымдық тұрғыда қарастыру қажеттігі туып отыр. Жалпы туыстық
ұғымды білдіретін сөздер лингвомәдени қауымдастықтың негізгі сипаттамаларын
беріп отырады. Демек, қарым-қатынас барысында қолданылатын туыстық
атаулардың құрылымдық-мағыналық ерекшелігін ашып зерттеу – халықтың нақты
өмірінен алынады.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
І. 1. Туыстық аталымдардың қоғамдық мәні
Қандай да халық болмасын оның ұлттық тілі сонау рулық, тайпалық,
халықтың сатысынан бастау алып, сол дәуірдегі мәдениетпен бірге өмір сүріп,
әр дәуірдің мәдениетін жалғастырып, қазірге дейін жетуіне негіз, арқау
болған.
Тілді қолдаушы халықтың мәдениеті, анропологиялық жоспардағы тіл мен
мәдениеттің қарым-қатынасын зерттеу оның қалыптасуы мен функцияларының
негізгі факторы екені белгілі.
Ә.С.Ауназарова халық мәдениеті деген терминді кең мағынада
түсіндіреді: Бұл тарихи, әлеуметтік-қоғамдық, ұлттық-мәдени дәстүрлер
кешені, бағалы ориентациялар жиынтығы, әлеуметтік нормалардың белгілі
этикалық бірлікте қабылданған түрі (6, 1984, 4).
Сөздік белгінің ұлттық-мәдени біртұтастығы контексте тілдік элемент,
әлем қатынасы (әлем бейнесі) деген терминдер арқылы түсіндіріледі.
Яғни, тілдік элемент қоғам мүшелерінің әлеуметтік факторларымен қарым-
қатынасы кезінде, күнделікті тұрмыстық физикалық жағдайлармен байланысты
практикалық қызметте қалыптасатын топтық-әлеуметтік дәстүрлер тілдік таным
нормалары көрінетін аспект ретінде қалыптастырылады.
Тіл мен әлем бейнесінің өзекті проблематикасы конкретті тілдердің
лексикалық бірліктерінде көрініс табады. Яғни, халық мәдениетін сақтайтын
тілдің бір функциясы – лексикалық қабаты болып табылады. Ұлттық-мәдени
ерекшеліктің бір көрінісі туыстық атаулар – ұлттың рухани мәдениетін,
тектік айырмашылығы мен өзгешелігін білдіретін лексикалық бірліктер.
Қазіргі құрылымдық-функционалдық парадигманың мектебінде осындай лексикалық
бірліктерді жүйелі зерттеу мүмкіндігі бар.
Тіл – мәдениеттің бір көрінісі. Этностық болмысы мен дүниетанымы оның
тілінде ғана сақталып, кейінгі ұрпаққа тіл фактілері арқылы яғни тілдегі
лексикалық бірліктер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер
арқылы жетеді. Академик Ә.Қайдаров: Этностың, бүгінгі ұлыстың, халықтың не
ұлттың тілінде оның басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі жатыр деп,
мәдениеттің тіл арқылы бейнеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілінетінін айтады
(26, 1998, 30-34).
Адамзат белгілі бір этностың, қоғамның, ұжымның мүшесі ретінде
қоғамдасып, бір-бірімен тығыз байланыста, экономикалық, мәдени, саяси т.б.
қарым-қатынаста өмір сүреді.
Қазақ тіліндегі туыстық қарым-қатынасқа байланысты қалыптасқан тұрақты
тіркестер мен туыстық атауларда үлкен мазмұн – халық өмірінің мәдениеті
бар. Олар халықтың туыстық қарым-қатынасының, тұрмыстық, әлеуметтік
тәжірибесінің, дүниетанымын, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпының негізінде
туындаған этностың өміршең лексикалық қабаты.
Қазақ - Евразия бөлігіндегі әр тілдес, нәсілі де әр текті тарихи-
этникалық қауымдастықтарын өз бойына сіңірген көне халық (3, 1994, 7).
Антропологиялық тегі жағынан халқымыз Шығыс Европалық және үнді-иран
элементтерінен тұратын Оңтүстік-Сібір бұтағының негізгі тобына жатады екен.
Қазақтың дене бітімінің мықты, сүйегінің берік, ғұмырының ұзақ та төзімді
келетіні – оның осы көп құрамдық тегінен болса керек.
Ұлтымыздың тамыр тегі тереңнен тартса, мәдениеті мен рухы онан да
тұңғиықтан, бес мың жылдық деп аталатын көшпелі өркениеттен қуат алады.
Демек, халқымыздың бітім-болмысы мыңдаған жылдар аясында екшеленген күрделі
игіліктер негізінде өз топырағымызда қалыптасқан төл құбылыс. Туған
халқымыз өзін қарға тамырлы қазақпыз деген. Кең даланы өмір сахнасы етіп,
ат үстінде айшылық жерге сапар шегетін қазақ жолшыбай кездескен ауылдың
сүйек-шатыс болып шығатыны рас. Демек, қарға тамырлы қазақ дейтін
тіркестің мәні осында.
Бір қиырдың қазағы мен екінші бір қиырдың қазағы араласқа түсті, жақын
жегжат болды, құраласты, ортақ немере сүйді, мейірін қандырды. Батысы мен
Шығысына, түстігі мен терістігіне тұлпар тұяғын тоздырып, әзер жетер кең
өлкені өзара қосып тұрған қазақтың осы туысшылдығы. Жайық елімен Алтай
елінің арасын жалғап жатқан шым-шытырық туыстық жолдары ұлттың әрі
қатынасы, әрі хабар құралы болды. Осындай өзгеше, ұлттың ақпарат
жүйесінің пайда болуы қазақта туыстық атаулардың тууына жол салғаны анық.
Халық жан дүниесінің, ұлттың ұлттығының бір көрінісі туыстық
атаулардың әрі қысқа, әрі дәл болуы да сол халық даналығының жемісі.
Қазақтардың әпкемнің үлкен қызының күйеуі дегенді жиен күйеу, шешемнің
әпкесінің немесе сіңлісінің баласы дегенді бөле немесе шешемнің
ағасының әйелі дегенді нағашы жеңге деп қысқа, нақ атауы осының дәлелі
болады.
Қазақ тілінде туыстық қарым-қатынасты білдіретін арнаулы сөздер
(туыстық атаулар) мен тілдік амал-тәсілдер лексикалық байлығымыздың ең көне
қаттамаларына жатады. Туыстық атаулар қазақ отбасындағы тұрмыс-тіршілікке,
салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа орай қалыптасқан. Отбасы мүшелері қарым-қатынас
барысында бір-бірінің атын атамай, әкесін (әке, аға, көке), шешесін (апа),
ағасын (аға, көке), т.б. арнайы туыстық атаулармен атаған.
Отбасы ұғымының төңірегінде топтасып, ұлттың ұлттық-мәдени ерекшелігін
танытатын туыстық атаулардың ұлттық тұрғыдан ұғынылуы күрделі. Олардың
тілде өзіндік жүйесі, құрылымдық ерекшелігі бар.
Тіліміздің туыстық атаулар негізінен үш жұрт (өз жұрты, нағашы жұрты,
қайын жұрты) бойынша бөлінеді.
Өз жұрты бойынша: әке, бел бала, немере, шөбере, шөпшек, немене,
жүрежат, туажат, тумайжат, жекжет, жұрағат. Сондай-ақ ұлы баба, баба, ата,
әже, көке, шеше (өгей шеше, тоқал шеше), апа, аға, әпке, іні, сіңлі,
қарындас, ұлы, қызы, немере аға, шөбере апа, шөбере іні, шөбере қарындас
т.б. атаулар өз жұрты бойынша таралатын туыстық атауларға жатады.
Нағашы жұрты бойынша: нағашы, нағашы ата, нағашы аға, нағашы апа,
нағашы іні, нағашы қарындас, нағашы сіңлі, нағашы жеңге, нағашы келін т.б.
Қайын жұрты бойынша туыстық атаулары: қайын ата, қайын ене, қайын аға,
қайын іні, қайын бике, қайын сіңлі, қайын жеңге, немере қайын аға, немере
қайын бике, немере қайын, немере қайын сіңлі т.б.
Бұдан басқа жиен жақ бойынша, неке құруға және құда-құдандалыққа
қатысты атаулары бар. Жиен жақ бойынша: жиен, жиеншар, жиен келін, жине
күйеу т.б.
Неке құруға байланысты атаулар: ер, бай, күйеу, жұбай, жар, әйел,
қатын, зайып, бәйбіше, тоқал, күйеу бала, жезде, балдыз, жеңеше, абысын,
ажын, бөле.
Құда-құдандалыққа байланысты атаулар: құда (бел құда, бесік құда,
бауыздау құда, жанама құда, қарсы құда), құданың құдасы, құдағи, құдаша,
келін, құда бала т.б.
Осынау туыстық атауларды таратуда әрбір адам орталық тұлға болып,
туыстық атауларды үнемі өзіне теліп, өзіне қатысты бағдарлап айтады. Яғни,
қоғамда өмір сүруші әрбір тұлға екінші, үшінші ұрпақ жалғастырғанда да
бірдей туыстық атауларды қолданады. Мысалы: ата, әке, немере сияқты әр
буынның өзіндік аты болады.
Әр әкеден бірнеше ұл туып, өсіп-өркендеген соң бір қауым, не бір тайпа
елге, тіпті руға да айналған.
Қазақ арасындағы әрбір адамның өзін жалғыз сезінбеуінің белгісі ру-
тайпа арасынан, әр кісі иісі қазақ арасынан туыс табатынына сенімді
болуының бір тетігі осында. Ең ғажабы, осынша мол құрылымындағы туыс
атауларының әрқайсысы бір-бірімен қарым-қатынас жасауда өз алдына бөлек-
бөлек моральдық-этникалық нормалары қалыптасқан. Ол нормалардың көшпелі
қоғамда сұрыпталып, шыңдалғаны сонша, сол қоғамдағы барлық өмір салтын
реттеп отыруға қызмет еткен. Бұл ретте, туыстық қарым-қатынастар нормасы
таза моральдық-этникалық категория шеңберінен шығып, қоғамдық өмірді
реттеуші заң, кодекс деңгейіне көтерілген (46, 1994, 40).
Кез-келген адам қоғамның этнобиологиялық тұтастыққа, дәлірек айтсақ
қандастыққа ұмтылуы – ұлттық ұласудың алғышарттарының бірі болмақ. Әрбір
көшпелі қазақ туыстық-қандастық жүйені таратуды өмір сүрудің нормасы,
моральдық-этникалық критерий деп санаған.
Қазақта әркім өзінің жеті атасына дейін біліп жүруі шарт. Жеті атаны
бөлектеп алудың мәнісі – қазақтың нағыз жақын туыстығының шегі – жеті
атамен аяқталатынын көрсетеді. Сондықтан қазақ ұлтында жақын жуықтар жеті
атаға толмай бір-бірімен қыз алыспайды. Ата-бабамыздың бұл талабы ұрпағының
болашағын, нәсілінің ертеңін ойлаудан туған. Аралары жеті атаға жетпей
үйленген қаны жақын туыс адамдардан дені дұрыс ұрпақ тумайды. Біріншіден,
туа қалған күннің өзінде олардың саны өте аз болады, бұл мәселе медицина
ғылымында дәлелденген жайт. Екіншіден, қаны жақын туыстардан қыз алу ағайын
арасына селкеу түсіп, ынтымақ-бірліктің бұзылуына әкеліп соқтырады.
Туыстық қарым-қатынас нормасын бұзған адамды халық жеті атасын
білмеген жетесіз, тұқым бұзушы деп жазасын беріп отырған. Тіпті жеті
атаға толған күннің өзінде бір рудың жастары некелесетін жағдай туа қалса,
сол рудың ақсақалдары шешімге келіп, боз биені атап сойып, баталасып барып
рұқсат ететін болған. Туыстық қарым-қатынас нормасын сақтау, жеті атаңды
білу, шежіре тарата білу – қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшелігінің бір
көрінісі.
Халқымыздың Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер, Өзін ғана
білген ұл, құлағы мен жағын жер деген сөзі - өмірлік қажеттіліктің айғағы.
Бұл – туыстықтың ұзақ уақыт жалғасатынын, бірлігін жоғалтпайтынын, сонымен
бірге тұқымын асыл сақтап, ағайынды адамдар арасындағы сыйластықты бұзбай,
адамгершілікті адал ұстаудың тұрақты жолы. Туыстық қарым-қатынсатардың
негізінде жасалған туыстық атаулар халқымыздың дәстүрлі мәдениеті мен
этникалық тұтастығын сақтауда негіз болған. Мысалы: Баланы жастан, келінді
бастан, Келінім саған айтам – қызым сен тыңда, Ағасы бардың жағасы
бар, Абысын тату болса ас көп, Ағайын тату болса ат көп, Ағайын араз
болса – алақандағы кетеді, ағайын тату болса – алыстағы жетеді т.б. мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер халықтың өмір тіршілігіндегі басынан кешірген
жайлардан туған. Осындай ұлағатты сөздер арқылы халық туыстық қатысты
әдептілікпен сезініп, адам баласын сыйлауға, соның негізінде отбасын,
аталасты, руласты, ұлтты сыйлауға уағыздайды.
Қорыта келгенде, туыстық қатынасты білдіретін лексиклық единицалардың
астарында халықтың рухани қазынасы жатады. Олар арқылы халқымыздың әр
тұстағы тарихы мен мәдениетін, дүниетанымын танимыз.
І. 2. Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшеліктері
Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық,
қоғамдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып
қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының
материалдық тұрмыс жағдайларының территориясы мен экономикалық өмірінің,
тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалындағы сол ұлтқа тән кейбір
этникалық ерекшелігінің орталығы болып табылады.
Ұлттық психология – ұлттың негізгі белгілерінің бірі болып есептеледі.
Ал ұлттық өзіндік сана ұлттың психикасының бір құрамдас компоненті болып,
оның құрылымына енеді. Ол ұлттың пайда болуымен байланысты тілдік,
территориялық тұтастықтар секілді, психикалық тұтастықтардың қалыптасуымен
байланысты.
Н.Сәрсенбаев ұлттың психикалық құрылымын үш компоненттен: ұлттық
сезімнен, ұлттық салт-дәстүрден және ұлттық мінезден тұрады дейді (41, 81,
104). Осы үш бірлік ұлттың ұлттық-мәдени ерекшелігінің бірі болып табылады.
Ұлттық сананың ұлтқа тікелей қатысын Н.Жанділдин: Ол ұлттың арнайы
белгісі емес. Ол ұлттық психологиядан тыс өмір сүрмейді және оны өз
орбитасына енгізіп те алмайды дейді (12, 1971, 137).
Ұлттық жан-күй ерекшеліктері адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан
айқын көрінеді. Демек, тіліміздегі туыстық атаулар ұлттық сана мен дәстүрін
танытады.
Туыстық атауларға тән жалпы қасиеттердің барлығы қатынасты білдіреді.
Яғни, олардың пайда болуы халықтың қарым-қатынасынан бастау алады.
Джон Локк: Қатынас дегеніміз – екі нәрсені қатыстыра отырып,
салыстыру арқылы олардың бір-біріне қатысын анықтау - дейді де, тілдегі
туыстық атауларды белгілі қатысты білдіретін сөздерге жатқызады (14, 1960.
325).
Тілдегі өзара туысқан адамдар арнайы атауға ие. Сондықтан туыстық
атаулардың қалыптасу объектісі туыс адамдардың өздері ме, әлде олардың
туыстық қатынастары ма деген сұрақ туады. Бұл сұрақ сөз мағынасымен,
таңбалануымен тығыз байланысты және ол ситуациялық жағдаймен байланыста
қалыптасу керек. Осы жағдайда туыстық қатынасты білдіретін атаулар біршама
күрделене түседі.
Күнделікті тұрмыс жағдайында туыс жандар (бір отбасының мүшелері)
бірінің атын атаудан гөрі туыстық (жақындық, алыстық) дәрежесіне қарай
қалыптасқан туыстық атауларды қолданады. Сондықтан әр адамның қоғамдағы өз
орны секілді жанұя мүшелерінің де (ата, әже, әке, шеше, бала) өзіндік орны
бар.
Халқымыздың жасы үлкендерге кішілердің ата, әже, баба, әке, шеше, аға,
әпке, керісінше, жасы кішілерге үлкендердің балам, қызым, ұлым, қарындасым
інім, сіңлім, бауырым деп атау дәстүрге айналған ұлттық психологиямызға
сіңген қасиет. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан осындай сыйласымдылық
өз маңызын жойған жоқ.
Қазақ қауымындағы әрбір (жеке тұлғаның) жігіттің ағайын жұрты, қайын
жұрты, нағашы жұрты болады.
Тілдегі туыстық атаулар осы үш жұрттың өзіндік ерекшелігіне байланысты
қалыптасқан.
Ағайын жұртқа ата-анасы, аға-бауырларынан бастап әкенің арғы
аталарынан қосылатын ағайындары, яғни жеті атадан бері туыстары енеді.
Жанұяда ата-анадан кейінгі ең жақын аға-іні, апа-қарындастар. Бұлардың
ішінде жасы үлкен ағаның құқы жоғары. Іні-қарындастарынан бұрын азды-көпті
өмір көрген аға өзінен кейінгілерге ақыл айтуға ерікті. Ағайынды туыстар
арасында сыйластық осылайша дамып өрістей береді. Осы жұрттың ішінде апа
(әпке, тәте), қарындастың орны бөлек. Бір анадан туса да, олар жат
жұрттыққа жаралған жандар. Сондықтан оларды ата-анасы қалай аяласа, аға-
бауырлары да солай құрметтеп, сыйлап өтеді.
Халқымызда Қызы бар үйдің жеңгесі сүйкімді деген сөз бар. Шынымен де
бірін-бірі толықтырып тұратын қыз, жеңге ерекше тұлғалар. Рулы елге
жарасқан, үлгі айтар ағасы деген жыр жолдары аға қасиетін ардақтаудан
туған толғаныс болса, Жеңге жеті ырыстың тұтқасы деген нақыл – жанұядағы
береке-бірліктің ұйтқысы жеңгеге қатысты айтылған.
Халық – сан ғасырлық қалыптасқан ұлы тағылым иесі. Думан-дүбірі
жарасқан ел ішіндегі үлгі тұтар тәлім-тәрбие мектептері (аналар,
ақсақалдар) болған. Осы халық мектебінің ұрпақ тәрбиелеуде өзіндік
ерекшелігі, табиғилығы жатыр.
Қазақ – балажан халық. Қариялар немерелеріне сенің табаныңа кірген
шөгір менің маңдайыма қадалсын деген тұрғыны ұстанады. Балалы үй базар,
баласыз үй қу мазар. Дана халқымыз ұл туғанда жердегі тауды қопаратын,
әке-шешені биікке шығаратын құдіретке қол жетті деп, қыз туғанда
аспандағы айдай, жердегі көлдей сұлуды берген жаратқанға ризамын деп
қуанған.
Ұрпақтарын ата-ана ізбасарым, мұрагерім, көз қуанышым, қызығым
деп еркелетеді. Енелер келіндерінің балаларын өз қамқорлығына алуды міндет
деп есептейді. Кезінде бәйбішелер тоқалдың балаларын бағып, асырауды
мойнына алып отырған. Және бұл міндетті әрқашан абыройлы атқарған.
Қазақтардың ұлға деген көзқарасы ерекше әлеуметтік мәнде болған. Жаңа
туған ұлды ат ұстар деп атаған. Қазақтар үшін ұл - өмірдің жалғасы, ұрпақ
сабақтастығын қамтамасыз етуші ғана емес, ұл – азамат, ел қорғаушы.
Туған халқымыз өмірінің мәнін ұлмен байланыстырады. Кейде баласыздар
жақын туысының баласын асырап алады. Халықтың ежелгі заңы бойынша асыраушы
адам баланың атын қойып, оң қолына асықты жілік ұстатады. Сол сәттен бастап
ол сол үйдің баласы болып есептеледі.
К.Жүкенов: Халықтың балажандылығы олардың әлеуметтік-демографиялық
ахуалынан туындаған, өзінің ауыр тарихи дамуында қазақ халқы үнемі сандық
азшылықтың зардабын тартып өтті - дейді (21, 1997, 105). Мұның сырын
халықтың өскен, өркен жайған ел болуға тырысудан туған деуге болады.
Ал өмірге қыз бала келгенде көйлек тігер, қырық жеті немесе
қалыңмал деп атаған. Бір рудың қызын сол елдің адамдары, туған-туыстары,
жас-кәрілігіне қарамастан қыз деп атап, дәріптейді. Қай уақытта болса да
ата-бабамыз өз ұрпағына бей-жай қарамаған. Олардың өзін жалғастырып
дамуына, өркендеуіне, өсуіне қамқорлық жасауды борышы санаған. Қызын үлде
мен бүлдеге орап, аялап өсірген. Себебі, ол болашақ ана, ұрпақты
сабақтастырушы бұлақ, нәзік, аялы болуы қажет. Қазақта ұлын уқалап, қызын
қауқалап деген ұғым бар.
Қауқалау – аялау, қорғау дегенге саяды да, уқалау – көнбіс ету
дегенге келеді. Бұл тіршілік қажетінен туындалған өркен жаятын шарт (25,
1998, 32).
Жігіттің қайын жұртына әйелінің төркіні (туыстары) жатады. Олардың
қатарына: қайын ата, қайын ене (қайын апа), қайын бике, балдыз енеді. Қайын
жұрт бір отбасының адмдары ғана емес, қайын атаның барлық туыстары – үлкен
қайын ата, кіші қайын ата, кіші балдыз т.с.с. болып таралып жатады. Мұндағы
туыстық атаулар халқымыздың салт-дәстүрлеріне байланысты қалыптасқан. Қайын
жұртты қастерлеп, қадір тұту міндет.
Халық дәстүріндегі осы жұртқа байланысты бір ерекшелік – қайнысы мен
жеңгесі сияқты, балдыздар мен жезденің сыйластығы. Әпкесінің күйеуі
әйелінің іні-сіңлісінің атын атамай балдыз деп еркелетсе, әпкесінің күйеуін
олар жезде деп құрметтеп атайды. Қазақ ұғымында балдыз, қайны, жезде үшеуі
бір-біріне ең жнашыр адамдар болып есептеледі.
Қазақ ғұрпында құдалыққа, құдандалыққа ерекше мән беріледі. Ұл өсіп –
ұяға, қыз өсіп - қияға қонғанда сүйегі басқаны некесі қосады. Халық үміті,
келешегі болып саналатын ұрпақ тәрбиесіне жете көңіл бөлген ата-бабамыз қыз
баланы он үште отау иесі, он бестегі ұлды ат жалын тартып мінер азамат
болды деп, оларды өз алдына үй етудің қамына кіріседі.
Шешесін көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш дегендей, қалыңдық пен
келін анасына қарап бағаланады.
Қызын құтты орнына қондырып келген ата-анадан ең әуелі барған жері
қандай екен? деп сұрайды. Келіннің, не күйеу баласының текті жерден,
тәрбиелі, көргенді отбасынан болғанын қалайды. Осындай тілекті ниет қылған
үлкендер негізінен аралас-құралас, бір-біріне үйелмен-сүйелменіне дейін
жақсы білетін адамдармен құда болысқан.
Құда мың жылдық. Себебі, құдалардың өзі өмірден өтсе де, оның
құдалық аты руластар арасында көп жылдар ұмытылмауы үшін қажет.
Он бес жасқа келіп, бәлихатқа толған ұлына әкесі ата-баба жолымен
қалыңдық айттырып, құда түседі. Жігіт пен қызды айттырғаннан бастап жаңа
жақындық қатынастар орнайды. Олар белгілі туыстық атаулармен бейнеленеді.
Т.Жексенбаев осы жұртқа байланысты: Атастырылған не үйленген адамдардың
үйлену ерекшелігіне қарай: қалыңдық, күйеу, бай, қатын, бәйбіше, тоқал, ер,
әйел, ерлі-байлы, жар, зайып, ерлі-зайыпты, жұбай, қосақ, жолдас, нақ
сүйер, құдай алған, қыздай алған, жеңге атауларымен белгіленген (19,
1976).
Құдалықтың түріне байланысты тілде құда, бас құда, бел құда, қарын
құда, қайшы құда, бауыздау құда деп аталып, өзара туыстық белгілермен
ерекшеленеді. Бұған қоса, халқымыздың салт-дәстүріне байланысты туған
туыстық атаулар тобы бар. Олар: келін мен түскен жері арасындағы, күйеу мен
қайын жұрты, апа-сіңлілердің күйеулері арасындағы қарым-қатынасты
анықтайды. Т.Жексенбаев: Келін мен түскен жерінің жақындық қатысты жас,
жыныс, жол ерекшелігі бойынша: қайын ата, қайын ене, қайын, қайын бике,
қайын сіңлі, жеңге, жеңеше, келін; күйеу мен қайын жұрт арасындағы жақындық
қатысы да жас, жынысы, жол ерекшелігіне қарай: қайын ата, қайын ене, қайын
аға, жеңге, қайын бике, балдыз, жезде туыстық сөздерімен бейнелейді (19,
1976).
Аға-інілердің әйелдері арасындағы туыстыққа байланысты абысын, әпке-
сіңлілерінің күйеулері арасындағы туыстық байланысқа бажа атаулары
қолданылады.
Халқымыздың адамның есімін атамай, оны сыйлап туыстық мәнді сөздерді
қолдануы қалыптасқан заң іспетті.
Нағашы жұрт – жігіттің шешесінің туыстары.
Халық қыздан туған баланы қыздан туғанның қиығы жоқ деп жиенді
бауырына тартады. Біздің ойымызша, жиен деген ұғым тек қазақ қауымында
ғана бар. Өзге халықтарда ұлдың да, қыздың да баласын немере деп атайды.
Қыздан туған баланы жиен деп атау ерекше көңіл бөлінген сый-құрметті
білдіреді. Нағашысы жиенді ренжітпей, талабын қабыл алып, қалаған затын
берген. Мұны жиенқұрық деп атайды. Жиен де анасының туыстарын жақыным,
бір жұртым деп қадір тұтады. Нағашы мен жиен арасындағы қатынас туыстық
мәнін жоймайтын ерекше қатынастар.
Ата-бабамыз Ағайын жұрты – күншіл, қайын жұрты – міншіл, нағашы жұрты
– сыншыл деп, ағайын-туысты, жақын жұрағатты сыйлап, үш жұртының алдындағы
борыш-қарызын адал өтеуге уағыздайды.
Тілдегі туыстық атаулардың тағы бір ерекшелігі – олардың сый-құрмет
мағынасында жұмсалуға икемділігі. Қазақ дәстүрінде үлкен адамның кішіге
сыпайылылық білдіруі, әсіресе, кішінің жасы үлкенмен сөйлескенде әдеп
сақтауы міндет (49, 1972, 75-77). Үлкенді сыйлау, үлкен алдында кішілігін
сезіну ұлттық психикамызға лайықты бойға сіңген қасиет. Мұның өзі –
халықтың салт-санасын, мінез-құлық ерешелігін айқындайтын мәдениеттің бір
көрінісі. Сонымен туыстық қатысты білдіретін сөздер адамдар арасында неше
алуан қарым-қатынаста қолданылып, туыстық мағынамен бірге ізеттеу,
құрметтеу мағынасын білдіреді.
Б.Тамаева: Тіліміздегі апа, ата, бауыр, қарындас т.б. сөздердің
негізгі мағынамен бірге сый-құрметтік мәні де бір - дейді (45, 1992, 19).
Ғалым сый-құрметтік мағыналы туыстық атауларды мағыналық топтарға (сый-
құрмет мағыналы ерлерге қатысты, сый-құрмет мағыналы әйелдерге қатысты, сый-
құрмет мағыналы некеге қатысты) бөліп қарастырады. Аталмыш сөздер (баба,
ата, апа, әке, көке, құда, қайын, жеңге, жезде) сөздерге әр-алуан
қосымшалар жалғану арқылы түрленіп, кейде тіркес, кейде жеке тұрып та сый-
құрмет мәніне ие болады. Олар жасы кіші (бала-шағалардың), жасы үлкендерді
(ата-анасын, бабасын, туыс-туғанын) жасы, жолына қарай ізет-ілтипат
көрсетуіне қарай қолданады.
Жеңге – некелік туыстықты білдіретін әйел атауы.
Жаңа түскен жас келінді жасы кішілер (ағаның әйелінің өзі, тұстас және
жасы кіші қайын сіңлілері, қайындары) жолын сыйлап жеңге, жеңеше, жеңгей,
жеңешетай деп атайды. Бұлар жасы үлкенге қатысты қолданысында құрметтеу
сезімімен құнарлана түсіп, экспрессивтік-эмоционалды реңкке боялады.
Мысалы: О-о, жеңеше, амансың ба? - ... (Д.Исабеков. Қарғын, 16-б)
немесе
Жеңешетай, ұмытпасын! Өлсем де ұмытпаспын осы жақсылығыңды! – деп
қоштасты да кішкене есікті ақырын ашып, жай салмақпен басып жүріп кетті
(М.Ә. Абай жолы. І-к. 190-б). Осы мысалдардағы жеңеше, жеңешетай
құрметтеу сезімі ғана емес, ерекше бір бауырмалдық, шынайы туыстық сезіммен
айтылып тұр.
Туыстық атаулардың басым көпшілігі дерлік әрі номинативтік, әрі
қаратпа қызметінде жұмсалады да, этикеттік қарым-қатысты білдірудің арнайы
амал-тәсіліне айналады (29, 1993, 6). Яғни, туыстық атаулар бірде
атауыштық, бірде реттеуіштік қызмет атқарады. Мәселен, әже, ата, апа, аға,
қызым, балам т.б. адамдардың туыстық байланысын білдіріп, атауыштық қызмет
атқарады. Мысалы, Қоймай қадалып сұраған соң шешесіне оңаша ғана: Апа-ау,
уайымдама! - депті Әтіке (Б.Нұржекеев. І-к. 4-б).
Ал туыстық байланысы жоқ, бейтаныс адамдарға қатысты айтылғанда
реттеуіш қызметінде жұмсалады. Мысалы: ата, апа, аға т.б. кейде олар тіпті
бірін-бірі танымайтын адамдар болуы да мүмкін. Туыстық атаулар қаратпа
мәнінде жұмсалғанда олардың кейбіріне -й қосымшасы жалғанып (әкей, апай,
атай т.б.), біріншіден, туыстық жақындастықты, мәселен, Әкейдің жайын
біліп жатқаным ғой (Д.Исабеков. Қарғын, 102-б), екіншіден, бөгде адамға
қатысты құрметтеу мәнін білдіреді. - Сербота ағай, сізге не болған?
(Д.Исабеков. Қарғын, 64-б).
Халық туыстық қатысты білдіретін сөздерді еркелету сезіміне байланысты
да қолданады. Мәселен: бөпем, бөпешім, бөпетайым, бөбегім; балам, балам-ау,
қызым, ұлым т.с.с. Еркелету, мәпелеу мағынасындағы туыстық атаулар
қолданылуы барысында әр түрлі эмоционалды-экспрессивтік мғыналық реңктер
береді. Мысалы: Аңыздың өзі аңызға лайық жағдайдан ғана туындайды, балам
(Б.Нұржекеев. Таңдамалы. І-к. 19-б). Мұнда әкенің баласын өзіне ерекше
ерекше баурау сезімі бар.
Қай халықтың болса да оның ертеден келе жатқан өзіне тән тұрмыс-
тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар екені белгілі. Ұлт дәстүрінен біз
халықтың мінез-құлығын да, психологиясын да танимыз. Халық әдебін де,
әдетін де, педагогикасын да ұғамыз, одан өмірге көзқарасын анықтаймыз.
Туыстық атаулар арқылы жасалған көптеген фразеологизмдер мен мақал-
мәтелдер халқымыздың өткендегі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын
сыр ғып шерткендей. Себебі, олар ұлт топырағында тамырланып, нәрленді.
Мысалы: қыз бала, қыз айттырады, қыз алып қашты, қыз алысты, қызын қияға,
ұлын ұяға қондырды, қыздың жиған жүгіндей, қыздан туғандай, қыздың
баласындай.
Күйеу, күшік күйеу, күйеу қосшы, күйеу жолдас, күйеуге тиді т.б.
тіркестер әр-алуан этнографиялық, этикалық мақсатта қолданылады.
Сөздік қордағы туыстық мағыналы сөздердің ұлт мәдениетін танытуда
маңызы зор. Олар әр түрлі, әр қилы туыстық жақындық, сый-құрмет, еркелету
мақсаттарында қолданылып, халықтың тыныс-тіршілігінен, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінен мол мағлұмат береді.
----------------------------------- ----------------------------------- -
--------------
І. 3. Туыстық атаулардың лингвомәдени маңызы
Тілдік интеграция ХХ ғасырда тілдің жетістігі ретінде тілді
лингвомәдени тұрғыда қарастыруды көздеді. Осыған байланысты тіл біліміндегі
мәдени фон - лингвомәдениеттану деп аталатын ғылым қалыптасты. Ол –
лингвистика мен мәдениеттану ғылымдарының түйіскен жерінен туындаған жаңа
сала.
Тіл мәдениетпен тығыз байланысты. Ол онда өседі, айқындалады және
сонда дамиды. Тіл қарым-қатынастың құралы ғана емес, сонымен қатар мәдени
білімнің аккумуляциясы. Ұлт болып қалыптасудың негізі бола отырып, тіл –
ұлттық мәдениет пен оның көрінуінің негізгі формасы (10, 1993, 42).
Біріншіден, тіл белгілі бір уақытта және белгілі біл жерде пайда
болатын ұлттың мәдениетінен ешқашан бөлінбейді, керісінше, ол сол халықтың
мәдениетінің бір бөлігі болып табылады.
Екіншіден, тіл де мәдениет сияқты әр түрлі уақыт элементтеріне
тәуелді. Оның құрамында кейде мүлде түсініксіз бұлдыр белгілер кездеседі,
ал кейде дәл кешегі күндегі өзгерген құбылыстарды бейнелейтін элменттер де
кездеседі. Егер мәдениетімізде өзгерістер болса, оны біз тілден көре
аламыз. Тілдік элементтер комплексі мәдениет элементтеріне, тілдік топтар
мәдениет арналарына сәйкес келеді.
Демек, әр халықтың тіліндегі ұлт мәдениетінің басты сипаттарының
белгіленуі, мәдениеттің тілдегі көрінісі, қоршаған ортаның тіл арқылы
суреттелуі – ұлт тілі мен мәдениетінің тығыз бірлікте екендігінің айқын
дәлелі.
Тіл мен мәдениеттің қарым-қатысы олардың функциялануы, сипатталуы осы
лингвомәдениеттануда шешіледі.
Осы тұста лингвомәдениеттанудың негізгі мәселесі – ұлт тілі мен
мәденитінің зерттелу проблемасы әр түрлі бағытта жүргізіледі. Демек,
лингвомәдениеттану ғылымы тіл мен мәдениет проблемасын ерекше аспект
ретінде қарастырып, синхрония мен диахронияны, психолингвистикалық,
этнолингвистикалық, социолингвистикалық зерттеулерді біріктіреді. Ол тілді
ұрпақтан ұрпаққа берілетін құрылымдық элементтер тұтастығы және жүйесі
ретінде қарастырып, олардың ішкі және аралық деңгейлеріндегі қатынастарды
тарихи өзгеру мүмкіндігімен байланысты түсіндіреді.
Ұлт тіліне мәдениет пен менталитеттің әсер етуін, этностың тілі мен
мәдениетінің байланысын, ұлттық сан ғасырлық әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін,
сана-сезімін, танымын, ұлттық болмысын, психологиясын зерттейді. Бірақ тіл
білімі үшін тек тілдік жүйенің қалыптасуы маңызды емес, сонымен қатар тіл –
адамдармен қарым-қатынас жасаудағы өмірлік қызметтерімен байланысты
болғандықтан маңызды. Яғни, ол адамның өз этносын, әулетін, жас
ерекшелігін, түрлі тарихи дәстүрлерді сипаттайды.
Тілде әр халықтың тұрмыс-тіршілігінен, әдет-ғұрпынан, тарихынан
көрініс беретін лексикалық единицаларды лингво-мәдени тұрғыда зерттеу
маңызды орын алады. Сөздік қорымыздағы бұндай единицаларды тіл білімінің
лексикология саласы тілдің басқа салаларымен байланыста болып, шығу тегі
жағынан қарым-қатынас жасауда қолданылу аясы жағынан зерттесе,
лингвомәдениеттану сөздік қордағы ұлттық ерекшелігі бар, ұлттың мәдени
болмысын сипаттайтын сөздерді қарастырады. Олай болса, ұлтымыздың тектік
тамырын, әр түрлі дәрежедегі туыстық қатынасын білдіретін туыстық мағыналы
сөздердің лингвомәдени тұрғыда қарастыру қажет.
Ғалым-лингвистер терминология саласындағы туыстық атауларға бұрыннан-
ақ назар аударған.
Туыстық жүйе бір жағынан, отбасылық қатынастың әр қилы түрлерін
көрсететін сөздер болса, екінші жағынан бұл әлеуметтік мақсаттардың
анықталған жүйесі.
Туыстық қатынас жеке адамдар аралық байланысының жиынтығында маңызды
орын алатындықтан, бізді тек қана жүйелік-тілдік байланыс қана емес, сондай-
ақ бұл парадигманың, әлеуметтің мәдени қасиеттерін білу. Негізінен осы
жөнінде сөз болмақ.
Қазақ мәдениетіндегі адамның рухани құрамының болуы отбасылық өмірде
әлдеқайда анық байқалады, соның туыстық байланысымен анықталады.
Міне, сол себепті қазақ рухани мәдениетін көрсететін туыстық қатынасты
білдіретін атауларды қарастырудың лингвомәден маңызы ерекше орын алады.
Туыстық терминологиясының тақырыптық разрядына (тобына) жататын
лексикалық материалды талдау осы топтағы сөздерге лексика-семантикалық, әрі
құрылымдық сипаттама беруге мүмкіндік береді. Туыстық қатынастардың түрлі
дәрежесін көрсететін туыстық атаулардың ерекше белгілері бар.
1. Құрамы жағынан туыстық атаулардың лексикалық тобы үлкен емес, қазақ
тілінде қырыққа жуық атауды ғана құрайды.
2. Туыстық атаулар тобы тектік (қандас), туыстық және некелік (сүйек
жақындығы) болып екіге бөлінеді. Соңғысы некелесуге қатысты пайда болатын
туыстық қатынастарды білдіру үшін қолданылады. Олардың үлесіне жоғарыда
көрсетілген атаулардың жалпы санының шамамен жартысы тиеді.
3. Некелік атаулардың көпшілігі тектік (қандас) туыстығын білдіретін
атауларға қарағанда екінші орындағы рөлді атқарады. Мысалы, ата (әке) –
қайын ата.
4. Қазақ тіліндегі қандас туыстық және некелік қатысты білдіретін
атаулардың көпшілігі бұрын өмір сүрген туыстық жүйесін бір ғана некелік
топқа санап келген түрлі ұрпақ өкілдерінің едәуір үлкен бөлігін көрсетуге
қызмет етеді, ал мұның өзі бұл терминдерге полисемантизм реңкін үстейді.
Мысалы, аға, ағай, қаратпа – көке.
5. Жынысына қарай бөлінетін сөздердің көпшілігі бір-бірімен өзара
байланысты сөздер – антонимдер ретінде жұмсалады, оның бір жұбы тектік
(қандас) туыстық пен некелік туыстығына сәйкес ерлер атауын білдірсе,
екіншісі әйелдер атауы ретінде жұмсалады. Мысалы: аға (үлкен аға), апа
(үлкен әпке немесе қайын апа, қайын бике).
6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОЛДАНЫСТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеті, дереккөздері ... ... ... ... 3
Туыстық атаулардың зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 6
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туыстық аталымдардың қоғамдық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.2. Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 19
1.3. Туыстық атаулардың лингвомәдени
маңызы ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІ ТАРАУ. ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ-ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Туыстық атаулардың лексикалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... 36
2.2. Туыстық атаулардың мағыналық тұрғыдан қолданыстық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Туыстық атаулардың лексика-семантикалық топтары ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Туыстық атаулар – тілдің сөздік қорының қомақты
бір саласы. Әр халықтың рухани мәдениетін көрсететін лексика-семантикалық
топ. Олар адамдардың туыстық дәрежесін, туыстық қатысын білдіріп қана
қоймай, халқымыздың тарихын, мәдениетін, психологиялық күйін, тектік
тамырын да танытады. Осынша мол құрылымдағы туыстық атаулардың лексикалық
құрамы мен қарым-қатынас процесіндегі қолданыстық ерекшелігін анықтау
қажеттігі туып отыр.
Мақсаты: Қазақ тіліндегі туыстық қатысты білдіретін атауларға қатысты
материалдарға сүйене отырып, туыстық атаулардың көлемін және олардың
қолданыстық аясын анықтау, басты ерекшелігін көрсету.
Міндеті:
- Туыстық атаулардың ғылыми-теориялық негізін айқындау;
- Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшелігін көрсету;
- Туыстық атаулардың лексикалық құрамын анықтау;
- Туыстық қатысты білдіретін сөздердің мағыналық топтарын айқындау;
- Нысан етіп алып отырған сөздерге байланысты көркем әдебиеттен
мысалдар алып, қолданыстық ерекшелігін сипаттау.
Ғылыми жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Ғылыми жұмыста
туыстық мағыналы лексиканың ғылыми-теориялық негізі ашылып, олардың тілдегі
қалыптасу арнасы, құрылымы анықталды. Сонымен бірге лингвомәдениеттану
ғылымы тұрғысынан да зерттеуіне әсерін тигізеді.
Бұл ғылыми зерттеуді күнделікті өмірде қазақ лексикасының теориялық
курсын оқуға көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Дерек көздері: Қазақ халқының мәдениеті туралы еңбектерден, тілдің
этнолингвистика, лингвомәдениеттану саласын зерттеушілердің зерттеулерінен,
қазақ тілінің он томдық түсіндірмелі сөздігінен, түркі тілдес халықтардың
сөздіктерінен алынды. Талдауға М.Әуезовтың Абай жолы төрт томдық
кітабынан, Д.Исабековтың екі томдық кітабынан, Б.Нұржекеевтің
шығармаларынан алынды.
Құрылымы:
І тарауда туыстық атаулардың зерттелу тарихы, қоғамдық мәні, ұлттық
психологияға қатысты белгілері, лингвомәдени маңызы сөз етіледі.
Бұл сияқты тілдік бірліктердің астарында ұлттық сана-сезім мен ұғым-
түсінік, салт-дәстүр мен әдет-ғұрып, халықтың рухани байлығы мен жан
дүниесі жатады.
Зерттеу барысында туыстық атаулардың лингвомәдени маңызын халықтың
тарихымен, мәдениетімен, сондай-ақ таным-түсінігі, салт-дәстүрімен
байланысты қарастырылады.
ІІ тарауда туыстық мағыналы сөздердің семантикасына тоқталып,
қолданыстық сипаты көркем әдебиеттен мысалдар арқылы анықталады. Лексикалық
құрамын анықтауда ежелгі түрік дәуірінен бастау алатынын, өзге тілден араб-
парсы, монғол тілдеріне ортақ қолданылатыны айқындалады. Туыстық мағыналы
сөздердің ішкі семантикалық топтарына қарай топтап, әрқайсысының бір-
бірінен айырмашылығы айтылады.
Ұлттың мәдениеті оның тілінде таңбаланады. Академик Ә.Қайдаров:
Этностың басып өткен сан ғасырлық дүниетанымы, ұғым түсінігі, даму жолы,
оның даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады, яғни олар бізге
жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы
ғана жетуі мүмкін, - деп жазады (27, 1988, 84). Демек, халқымыздың сан
ғасырлық білімі, тәжірибесі, ұғымы бізге тек тіл арқылы ғана жетеді.
Халықтың шын мәніндегі болмсы мен дүниетанымы оның тілінде сақталады.
Этностық ерекшеліктердің тілдік көрінісін зерттеуде лингвомәдениеттану
тұрғысынан қарастыру ұтымды. Өйткені тіл білімінің бұл саласы
лингвистикамен де, мәдениеттанумен де, психолингвистикамен де ұштасып
жатқан дербес ғылым. Ол тілдік материалды талдауда ұлт мәдениетіне
сүйенеді.
Адамдар арасындағы туыстық қатынас адамзат қоғамының әр кезеңінде
өзіндік ерекшеліктермен сипатталады. Туыстық қатынас бір-біріне әр түрлі
жағдайда көмек көрсету кезінде байқалады. Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру,
енші беру сияқты қуаныш кезінде немесе кісісі өлген, үйге аза салу, оның
жетісі, қырқы, жүзі не жылын, яғни кездейсоқ апатқа (жұт, өрт) т.б. ұшырап,
мал-мүліктен жұрдай болғанда туысқа туыстық жақындығымен өз шама-шарқынша
қарап, қосқаным деп көмек көрсету әдеті бұған дәлел (5, 1973, 48).
Осындай қарым-қатынастың нәтижесінде туындаған туыстық атаулар
тілімізде халықпен бірге жасасып келе жатыр. Қолданыс барысында кейбір
сөздердің белгілі бір кезеңдерге байланысты мағыналық тарылуы немесе
қолданыстық қабілеті күшейгені байқалады.
Қорыта айтқанда, зерттеу еңбегімізде қазақ тіліндегі туыстық
атаулардың семантикалық-құрылымдық табиғаты мен қолданыстық ерекшелігін
зерттеуде ұлт мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
І. Туыстық атаулардың зерттелу тарихы
Қандай да халықтың болмасын шыққан тегі, тарихы, оның басқа
халықтармен қарым-қатынасы және туыстық байланыстары жөніндегі мәселе өз
шешімін табуды көздейді. Ғылымда туыстық қатынас пен туыстық аталымдардың
зерттелуі жанұя мен некенің ертедегі формаларының мазмұнына бойлауды керек
етеді. Осы тұрғыдан алғанда отбасы ұғымының төңірегінде топтасатын
туыстық атауларға көптеген ғалым-мамандар, этнографтар, тілшілер,
тарихшылар зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Түркі тіл білімінде туыстық қатысты білдіретін сөздер жөнінде
Л.А.Покровскаяның, С.М.Миржанованың, Х.П.Юсуповтың, А.П.Дульзонның,
К.Мусаев, Ә.Мәметов, Г.Азербаев, З.А.Битарова, Н.П.Дыренкова, М.С.Полинская
мен В.Ю.Черчиннің ғылыми-зерттеу еңбектері бар.
Л.А.Покровская Очерки сравнительной грамматики тюркских языков (37,
1961) еңбегінде түркі тілдеріндегі туыстық атауларды дәстүрлі принцип
бойынша қандық, некелік туыстыққа бөліп классификациялайды. Оларға
семантикалық және салыстырмалы талдаулар жасайды.
З.А.Битарова Лексика родства и родственных отношений в осетинском
языке диссертациялық жұмыстың авторефератында осетин тілінде туыстық
қатысты білдіретін сөздерді былайша топтайды:
1) тар жанұялы қатынастағы туыстық қатынасты білдіретін сөздер;
2) неке мен некелік қатынасты білдіретін туыстық мағыналы сөздер;
3) қалыңдықтың күйеудің туыстарын атауына байланысты қолданылатын
туыстық сөздер;
4) күйеу мен қалыңдық қатынастары үшін қолданылатын туыстық мағыналы
сөздер.
Бұл - топтағы сөздердің қолданыс ерекшелігін көрсетеді (8, 1974).
Ә.Мәметовтың О терминах родства в крымско-татарском языке (31, 1980)
мақаласында қырым-татар тілдеріндегі туыстық атауларға талдау жасайды.
Оларды өзге түркі тілдерімен салыстырады. Қазіргі қырым-татар тілдеріндегі
туыстық атаулардың мағыналық ерекшелігін сипаттайды.
Н.П.Дыренкова Брак, термины родства и психические запреты у кыргызов
еңбегінде: Қырғыздар туыстық жүйені өте сақ қадағалайды, өйткені туыстық
жүйе ата және ана тұсынан таралады - деп, туыстық қатысты жеке адамның
топқа қатысымен байланыстырады (15, 1927).
Э.Г.Азербаев О лексике японского и тюркских языков, связанной с
термином родства (1, 1986) мақаласында түркі тілдеріндегі туыстық
атауларды жапон тіліндегі туыстық атаулармен салыстырады.
Г.Г.Джаффаров Термины родства в азербайджанской системе и
грамматической структуре языка (13, 1974) ғылыми мақаласында әзірбайжан
тіліндегі туыстық атаулардың құрылымын, мағыналық ерекшелігін ашып
көрсетеді. Қарым-қатынас процесіндегі туыстық жүйені белгілеп, оларға тән
ерекшеліктерді белгілейді.
Алтай тілдеріндегі туыстық атауларға В.И.Цинциус К этимологии
алтайских терминов родства (48. 1972) деген еңбегінде алтай тілдеріндегі
туыстық атауларға фономорфологиялық, этимологиялық талдаулар жасайды.
Туыстық мағыналы сөздерді зерттеу – оларды белгілі бір тілдің
семантикалық жүйесін зерттеумен ғана емес, сонымен қатар олардың тіл
құрылымындағы жүйе мен грамматикалық құрылысқа қатысын басқа тілдермен
салыстыра қарағанда қызықты. Демек, салыстыра зерттеу арқылы туыстық
атаулардың ең ескі қалпын, бейнесін, құрылымын, грамматикалық құрылысын
танып-білуге болады.
Қазақ халқының туыстық қатысы этнографиялық зерттеулерде көбірек
көрініп отырады.
А.Янушкеевичтің Күнделіктер мен хаттар (50, 1979), С.Самойловичтің
Запретные слова в киргизском языке замуженных женщин (40, 1979)
жазбаларында жалпы қазақ халқындағы туыстық қарым-қатынас жөнінде құнды
мәліметтер берілген.
Х.Арғынбаев Қазақ халқындағы семья мен неке (5, 1973) еңбегінде
туыстық атаулар мен қатынастар мәселесіне көңіл бөледі. Автор туыстық
қатынасты білдіретін сөздерді таблицаларға түсіреді, оларды топ-топқа бөліп
классификациялайды. Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ отбасын, некелік қарым-
қатынас пен туыстық жүйені, халықтық әдет-ғұрыпты, салт-дәстүрді жан-жақты
сипаттаған.
Е.Жанпейісов Этнокультурная лексика в казахском языке (18, )
еңбегінде жазушы М.Әуезовтың шығармаларындағы этнонимдерге талдау жасап,
табу сөздер мен туыстық атаулардың этимологиясына тоқталады.
Туыстық аталымдарды тіршілік тұрғыдан қарастыруда зерттеушілерге
лексика-семантикалық топтарын ашып, лексикалық құрамын анықтау міндеті
қойылады.
М.Оразов атаулардың барлығы өзара бірдей семантикалық байланысқа ие,
оларды байланыстырып тұрған элемент, сема - туыстық атау болумен байланысты
екендігін айтады. Туыстық атауларды қандық және некелік деп бөледі. Ал
қандас туыстықтың өзін тікелей және сатылай қандық туыстық деп бөледі.
Қандық туыстыққа ата, ана, перзент, ұл, қыз, аға, сіңлі, қарындас; сатылай
қандық туыстыққа әже, баба, нағашы, немере, шөбере, жиен, бөле атауларын
жатқызады (36, 1991).
Т.Жексенбаев Қазақ тіліндегі құдандалық атаулар (19, 1976)
мақаласында қазақ халқының құдандалық атауларына ерекше көңіл бөледі.
С.Бизақов Қазақ тіліндегі туыстық атауларды түсіндірме сөздікте беру,
анықтау нұсқалары (7, 1990) мақаласында туыстық атаулардың ерекшелігін,
көп мағыналылығын, туынды сөз жасауға негіз болатынын дәлелдеп, күнделікті
өмірде қолданудағы бірыңғай нормасын саралап, орынды пайдалануды айтады.
Б.Тамаева Қазақ тіліндегі сый-құрмет мағыналы сөздердің лексика-
семантикалық тобы (45, 1992) еңбегінде сый-құрмет лексикасының сипаты мен
қарым-қатынас процесінде қолданылу мәселелері қарастырылған. Ғалым туыстық
атаулардың сый-құрметтік мәнін:
а) сый-құрмет мағыналы ерлерге қатысты қандас атаулар;
ә) сый-құрмет мағыналы әйелдерге қатысты (қандас) атаулар;
б) неке қиюға қатысты сый-құрмет мағыналы ерлер және әйелдер атаулары
деп топтарға бөліп, қарастырады.
Туыстық атаулардың тілдегі ортақ қасиеттерін, біріншіден, олардың туыс
мағынада қолданылуын, екіншіден, туыстық мағыналық таза сый-құрмет
мағынасына ауысып жұмсалуын, үшіншіден, туыстық мағынаға реңк мәнді
жұрнақтардың қосылуы арқылы туыстық және құрмет мағынаның қабысып келетінін
айтады.
А.Қобланова Сөз этикеті единицаларының семантиклық сипаты (29, 1993)
еңбегінде қазақ тіліндегі туыстық атауларды мағыналық топтарға бөледі:
а) әке жағынан; ә) шеше жағынан; б) некелік қатысқа байланысты; в)
құдандалыққа байланысты атаулар деп бөліп алады. Туыстық мәнді сөздердің
номинативтік, қаратпа ретінде жұмсалу ерекшелігіне тоқталады.
Ғ.Д.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардың
этнолингвистикалық системасы докторлық диссертациясында: Қазақ тіліндегі
қолданылатын антропонимиялық аталымдардың бір тобына – туыстық, жақындық,
қатыстық атауларды жатқызамыз. Туыстық атаулар адамдар арасында неше алуан
қарым-қатынастарда қолданылып, құрметтеу, ізеттеу, жақын тарту, ресми,
туыстық дәрежесін айқындай түсу тәрізді мақсаттар мен мағыналық
ерекшеліктерге ие - дей келіп, әр түрлі мағыналық реңктер, эмоция
элементтері туыстық атаулардың бәріне тән екендігіне түсінік береді (32,
1995).
А.Сейсенова Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына
салыстырмалы талдау (43, 1988) кандидаттық диссертациялық еңбегінде
коммуникативтік актіде жиі кездесетін туыстық атауларды үш жұрт бойынша
жіктеп, сөйлеу әрекетіндегі қолданысын лингвистикалық мәдениеттану пәнінің
тұрғысынан қарастырады. Яғни, қарым-қатынас барысында туыстық атаулардың әр
түрлі формада қолданылуы адамның жасына, жыныстық, туыстық жақындығына
байланысты екендігін көрсетеді.
Л.О.Жолдасбекқызы Қазақ сөйленістеріндегі туыстық атаулар (20, 1998)
кандидаттық диссертациясында туыстық атаулардың семантикалық ерекшелігін
көрсетеді.
а) әдеби тілде баламасы бар диалектілік сөздер;
ә) әдеби тілде мағынасын сақтай отырып, қосымша мағынаға ие
болғандарды сөз етеді. Ол зерттеуші-ғалымдар пікірлеріне тоқталып, қазіргі
қолданыстағы туыстық мағыналы сөздерді көне түркі жазба нұсқаларының
материалдарымен салыстыра баяндайды. Қазақ сөйленістеріндегі туыстық
атаулардың құрамындағы кірме сөздер деп, ата-баба, бала-шаға
тіркестеріндегі баба, шаға және құда лексемаларына талдау жасайды.
Сондай-ақ аналитикалық тәсіл арқылы жасалған әйел бала, нашар бала,
кәрі-құртаң, шал-шабан, үрім-бұтақ, келін-кепшік атауларына тоқталады.
Қазіргі диалектілерде қолданылатын құдағиқұдағай, жеңешежеше
атауларының фонетикалық ерекшелігін, дауысты дыбыстың алмасуын қарастырады.
Қазақ диалектілеріндегі туыстық қатысты білдіретін сөздер
С.Аманжоловтың Вопросы диалектологии и истории казахского языка атты
монографиясында ().
Ж.Досқараевтың Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері сөздігінде,
Ғ.Қалиевтің Диалектные сложные слова в подчинительном отношении
компонентов (28, 1990) мақаласында, І.Кеңесбаев, Ш.Сарыбаевтың, Б.Бекетов,
Ш.Бектұров, О.Нақысбеков, Ж.Болатов мақалалары мен ғылыми еңбектерінде
біршама сөз етіледі.
Қазіргі әдеби тіліміздегі туыстық атаулардың тарихи төркінін білу
үшін, әдеттегіше көне мұра-сөздіктерге жүгінеміз. Осы орайда, Ә.Ташауовтың
Кодекс кумманикус тіліндегі туыстық атаулар туралы сөз еткен (канд.дисс)
еңбегін ерекше атауға болады (47, 1995). Туыстық ұғымды білдіретін
атауларды лексика-семантикалық топқа:
а) қандық туыстыққа; ә) некелік қатынасқа бөлді.
Олардың Кодекс кумманикус тілінде қандай жағдайда қолданылғанын
зерттейді.
Ескерткіштегі дара мағыналы туыстық атаулардың қазіргі қазақ тіліндегі
мағыналық кеңейгенін, керісінше мағыналық тарылуын да анықтаған.
М.Маженованың Әбу Хайианның кітаб-әл-идраклисан ил-атрак еңбегінің
сөздігі жайында мақаласында туыстық қатынасты білдіретін сөздер
ескерткіште мынадай тұлғада кездесетінін айтады.
Мәселен, ұл бала, ұл (оғул), әже (улу анасы), шеше (чиже), ата (дәдә),
аға (ычы), апа (аба) немесе (бибі), қарындас (қардаш), қатын (ханым), әйел
(еврет), күйеу (күйегу) т.б. олардың қазіргі қазақ тіліндегі көрінісіне
тоқталады (30, 1973).
Туыстық ұғымды білдіретін сөздердің ғылымда зерттелуіне талдау жасауда
оның көп ғасырлық тарихы бар екеніне көз жеткіздік. Десек те, бүгінгі күн
талабына сай туыстық атауларды халықтың ұлттық-мәдени ерекшелігін
танытудағы рөлін, қарым-қатынас (коммуникативтік-семантикалық) мәнін ашып,
лингвомәдениеттанымдық тұрғыда қарастыру қажеттігі туып отыр. Жалпы туыстық
ұғымды білдіретін сөздер лингвомәдени қауымдастықтың негізгі сипаттамаларын
беріп отырады. Демек, қарым-қатынас барысында қолданылатын туыстық
атаулардың құрылымдық-мағыналық ерекшелігін ашып зерттеу – халықтың нақты
өмірінен алынады.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
І. 1. Туыстық аталымдардың қоғамдық мәні
Қандай да халық болмасын оның ұлттық тілі сонау рулық, тайпалық,
халықтың сатысынан бастау алып, сол дәуірдегі мәдениетпен бірге өмір сүріп,
әр дәуірдің мәдениетін жалғастырып, қазірге дейін жетуіне негіз, арқау
болған.
Тілді қолдаушы халықтың мәдениеті, анропологиялық жоспардағы тіл мен
мәдениеттің қарым-қатынасын зерттеу оның қалыптасуы мен функцияларының
негізгі факторы екені белгілі.
Ә.С.Ауназарова халық мәдениеті деген терминді кең мағынада
түсіндіреді: Бұл тарихи, әлеуметтік-қоғамдық, ұлттық-мәдени дәстүрлер
кешені, бағалы ориентациялар жиынтығы, әлеуметтік нормалардың белгілі
этикалық бірлікте қабылданған түрі (6, 1984, 4).
Сөздік белгінің ұлттық-мәдени біртұтастығы контексте тілдік элемент,
әлем қатынасы (әлем бейнесі) деген терминдер арқылы түсіндіріледі.
Яғни, тілдік элемент қоғам мүшелерінің әлеуметтік факторларымен қарым-
қатынасы кезінде, күнделікті тұрмыстық физикалық жағдайлармен байланысты
практикалық қызметте қалыптасатын топтық-әлеуметтік дәстүрлер тілдік таным
нормалары көрінетін аспект ретінде қалыптастырылады.
Тіл мен әлем бейнесінің өзекті проблематикасы конкретті тілдердің
лексикалық бірліктерінде көрініс табады. Яғни, халық мәдениетін сақтайтын
тілдің бір функциясы – лексикалық қабаты болып табылады. Ұлттық-мәдени
ерекшеліктің бір көрінісі туыстық атаулар – ұлттың рухани мәдениетін,
тектік айырмашылығы мен өзгешелігін білдіретін лексикалық бірліктер.
Қазіргі құрылымдық-функционалдық парадигманың мектебінде осындай лексикалық
бірліктерді жүйелі зерттеу мүмкіндігі бар.
Тіл – мәдениеттің бір көрінісі. Этностық болмысы мен дүниетанымы оның
тілінде ғана сақталып, кейінгі ұрпаққа тіл фактілері арқылы яғни тілдегі
лексикалық бірліктер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер
арқылы жетеді. Академик Ә.Қайдаров: Этностың, бүгінгі ұлыстың, халықтың не
ұлттың тілінде оның басып өткен бүкіл ұзақ өмірінің өрнегі жатыр деп,
мәдениеттің тіл арқылы бейнеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілінетінін айтады
(26, 1998, 30-34).
Адамзат белгілі бір этностың, қоғамның, ұжымның мүшесі ретінде
қоғамдасып, бір-бірімен тығыз байланыста, экономикалық, мәдени, саяси т.б.
қарым-қатынаста өмір сүреді.
Қазақ тіліндегі туыстық қарым-қатынасқа байланысты қалыптасқан тұрақты
тіркестер мен туыстық атауларда үлкен мазмұн – халық өмірінің мәдениеті
бар. Олар халықтың туыстық қарым-қатынасының, тұрмыстық, әлеуметтік
тәжірибесінің, дүниетанымын, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпының негізінде
туындаған этностың өміршең лексикалық қабаты.
Қазақ - Евразия бөлігіндегі әр тілдес, нәсілі де әр текті тарихи-
этникалық қауымдастықтарын өз бойына сіңірген көне халық (3, 1994, 7).
Антропологиялық тегі жағынан халқымыз Шығыс Европалық және үнді-иран
элементтерінен тұратын Оңтүстік-Сібір бұтағының негізгі тобына жатады екен.
Қазақтың дене бітімінің мықты, сүйегінің берік, ғұмырының ұзақ та төзімді
келетіні – оның осы көп құрамдық тегінен болса керек.
Ұлтымыздың тамыр тегі тереңнен тартса, мәдениеті мен рухы онан да
тұңғиықтан, бес мың жылдық деп аталатын көшпелі өркениеттен қуат алады.
Демек, халқымыздың бітім-болмысы мыңдаған жылдар аясында екшеленген күрделі
игіліктер негізінде өз топырағымызда қалыптасқан төл құбылыс. Туған
халқымыз өзін қарға тамырлы қазақпыз деген. Кең даланы өмір сахнасы етіп,
ат үстінде айшылық жерге сапар шегетін қазақ жолшыбай кездескен ауылдың
сүйек-шатыс болып шығатыны рас. Демек, қарға тамырлы қазақ дейтін
тіркестің мәні осында.
Бір қиырдың қазағы мен екінші бір қиырдың қазағы араласқа түсті, жақын
жегжат болды, құраласты, ортақ немере сүйді, мейірін қандырды. Батысы мен
Шығысына, түстігі мен терістігіне тұлпар тұяғын тоздырып, әзер жетер кең
өлкені өзара қосып тұрған қазақтың осы туысшылдығы. Жайық елімен Алтай
елінің арасын жалғап жатқан шым-шытырық туыстық жолдары ұлттың әрі
қатынасы, әрі хабар құралы болды. Осындай өзгеше, ұлттың ақпарат
жүйесінің пайда болуы қазақта туыстық атаулардың тууына жол салғаны анық.
Халық жан дүниесінің, ұлттың ұлттығының бір көрінісі туыстық
атаулардың әрі қысқа, әрі дәл болуы да сол халық даналығының жемісі.
Қазақтардың әпкемнің үлкен қызының күйеуі дегенді жиен күйеу, шешемнің
әпкесінің немесе сіңлісінің баласы дегенді бөле немесе шешемнің
ағасының әйелі дегенді нағашы жеңге деп қысқа, нақ атауы осының дәлелі
болады.
Қазақ тілінде туыстық қарым-қатынасты білдіретін арнаулы сөздер
(туыстық атаулар) мен тілдік амал-тәсілдер лексикалық байлығымыздың ең көне
қаттамаларына жатады. Туыстық атаулар қазақ отбасындағы тұрмыс-тіршілікке,
салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа орай қалыптасқан. Отбасы мүшелері қарым-қатынас
барысында бір-бірінің атын атамай, әкесін (әке, аға, көке), шешесін (апа),
ағасын (аға, көке), т.б. арнайы туыстық атаулармен атаған.
Отбасы ұғымының төңірегінде топтасып, ұлттың ұлттық-мәдени ерекшелігін
танытатын туыстық атаулардың ұлттық тұрғыдан ұғынылуы күрделі. Олардың
тілде өзіндік жүйесі, құрылымдық ерекшелігі бар.
Тіліміздің туыстық атаулар негізінен үш жұрт (өз жұрты, нағашы жұрты,
қайын жұрты) бойынша бөлінеді.
Өз жұрты бойынша: әке, бел бала, немере, шөбере, шөпшек, немене,
жүрежат, туажат, тумайжат, жекжет, жұрағат. Сондай-ақ ұлы баба, баба, ата,
әже, көке, шеше (өгей шеше, тоқал шеше), апа, аға, әпке, іні, сіңлі,
қарындас, ұлы, қызы, немере аға, шөбере апа, шөбере іні, шөбере қарындас
т.б. атаулар өз жұрты бойынша таралатын туыстық атауларға жатады.
Нағашы жұрты бойынша: нағашы, нағашы ата, нағашы аға, нағашы апа,
нағашы іні, нағашы қарындас, нағашы сіңлі, нағашы жеңге, нағашы келін т.б.
Қайын жұрты бойынша туыстық атаулары: қайын ата, қайын ене, қайын аға,
қайын іні, қайын бике, қайын сіңлі, қайын жеңге, немере қайын аға, немере
қайын бике, немере қайын, немере қайын сіңлі т.б.
Бұдан басқа жиен жақ бойынша, неке құруға және құда-құдандалыққа
қатысты атаулары бар. Жиен жақ бойынша: жиен, жиеншар, жиен келін, жине
күйеу т.б.
Неке құруға байланысты атаулар: ер, бай, күйеу, жұбай, жар, әйел,
қатын, зайып, бәйбіше, тоқал, күйеу бала, жезде, балдыз, жеңеше, абысын,
ажын, бөле.
Құда-құдандалыққа байланысты атаулар: құда (бел құда, бесік құда,
бауыздау құда, жанама құда, қарсы құда), құданың құдасы, құдағи, құдаша,
келін, құда бала т.б.
Осынау туыстық атауларды таратуда әрбір адам орталық тұлға болып,
туыстық атауларды үнемі өзіне теліп, өзіне қатысты бағдарлап айтады. Яғни,
қоғамда өмір сүруші әрбір тұлға екінші, үшінші ұрпақ жалғастырғанда да
бірдей туыстық атауларды қолданады. Мысалы: ата, әке, немере сияқты әр
буынның өзіндік аты болады.
Әр әкеден бірнеше ұл туып, өсіп-өркендеген соң бір қауым, не бір тайпа
елге, тіпті руға да айналған.
Қазақ арасындағы әрбір адамның өзін жалғыз сезінбеуінің белгісі ру-
тайпа арасынан, әр кісі иісі қазақ арасынан туыс табатынына сенімді
болуының бір тетігі осында. Ең ғажабы, осынша мол құрылымындағы туыс
атауларының әрқайсысы бір-бірімен қарым-қатынас жасауда өз алдына бөлек-
бөлек моральдық-этникалық нормалары қалыптасқан. Ол нормалардың көшпелі
қоғамда сұрыпталып, шыңдалғаны сонша, сол қоғамдағы барлық өмір салтын
реттеп отыруға қызмет еткен. Бұл ретте, туыстық қарым-қатынастар нормасы
таза моральдық-этникалық категория шеңберінен шығып, қоғамдық өмірді
реттеуші заң, кодекс деңгейіне көтерілген (46, 1994, 40).
Кез-келген адам қоғамның этнобиологиялық тұтастыққа, дәлірек айтсақ
қандастыққа ұмтылуы – ұлттық ұласудың алғышарттарының бірі болмақ. Әрбір
көшпелі қазақ туыстық-қандастық жүйені таратуды өмір сүрудің нормасы,
моральдық-этникалық критерий деп санаған.
Қазақта әркім өзінің жеті атасына дейін біліп жүруі шарт. Жеті атаны
бөлектеп алудың мәнісі – қазақтың нағыз жақын туыстығының шегі – жеті
атамен аяқталатынын көрсетеді. Сондықтан қазақ ұлтында жақын жуықтар жеті
атаға толмай бір-бірімен қыз алыспайды. Ата-бабамыздың бұл талабы ұрпағының
болашағын, нәсілінің ертеңін ойлаудан туған. Аралары жеті атаға жетпей
үйленген қаны жақын туыс адамдардан дені дұрыс ұрпақ тумайды. Біріншіден,
туа қалған күннің өзінде олардың саны өте аз болады, бұл мәселе медицина
ғылымында дәлелденген жайт. Екіншіден, қаны жақын туыстардан қыз алу ағайын
арасына селкеу түсіп, ынтымақ-бірліктің бұзылуына әкеліп соқтырады.
Туыстық қарым-қатынас нормасын бұзған адамды халық жеті атасын
білмеген жетесіз, тұқым бұзушы деп жазасын беріп отырған. Тіпті жеті
атаға толған күннің өзінде бір рудың жастары некелесетін жағдай туа қалса,
сол рудың ақсақалдары шешімге келіп, боз биені атап сойып, баталасып барып
рұқсат ететін болған. Туыстық қарым-қатынас нормасын сақтау, жеті атаңды
білу, шежіре тарата білу – қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшелігінің бір
көрінісі.
Халқымыздың Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер, Өзін ғана
білген ұл, құлағы мен жағын жер деген сөзі - өмірлік қажеттіліктің айғағы.
Бұл – туыстықтың ұзақ уақыт жалғасатынын, бірлігін жоғалтпайтынын, сонымен
бірге тұқымын асыл сақтап, ағайынды адамдар арасындағы сыйластықты бұзбай,
адамгершілікті адал ұстаудың тұрақты жолы. Туыстық қарым-қатынсатардың
негізінде жасалған туыстық атаулар халқымыздың дәстүрлі мәдениеті мен
этникалық тұтастығын сақтауда негіз болған. Мысалы: Баланы жастан, келінді
бастан, Келінім саған айтам – қызым сен тыңда, Ағасы бардың жағасы
бар, Абысын тату болса ас көп, Ағайын тату болса ат көп, Ағайын араз
болса – алақандағы кетеді, ағайын тату болса – алыстағы жетеді т.б. мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер халықтың өмір тіршілігіндегі басынан кешірген
жайлардан туған. Осындай ұлағатты сөздер арқылы халық туыстық қатысты
әдептілікпен сезініп, адам баласын сыйлауға, соның негізінде отбасын,
аталасты, руласты, ұлтты сыйлауға уағыздайды.
Қорыта келгенде, туыстық қатынасты білдіретін лексиклық единицалардың
астарында халықтың рухани қазынасы жатады. Олар арқылы халқымыздың әр
тұстағы тарихы мен мәдениетін, дүниетанымын танимыз.
І. 2. Туыстық атаулардың ұлттық психологияға қатысты белгілері мен
ерекшеліктері
Ұлт дегеніміз – адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық,
қоғамдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып
қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының
материалдық тұрмыс жағдайларының территориясы мен экономикалық өмірінің,
тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалындағы сол ұлтқа тән кейбір
этникалық ерекшелігінің орталығы болып табылады.
Ұлттық психология – ұлттың негізгі белгілерінің бірі болып есептеледі.
Ал ұлттық өзіндік сана ұлттың психикасының бір құрамдас компоненті болып,
оның құрылымына енеді. Ол ұлттың пайда болуымен байланысты тілдік,
территориялық тұтастықтар секілді, психикалық тұтастықтардың қалыптасуымен
байланысты.
Н.Сәрсенбаев ұлттың психикалық құрылымын үш компоненттен: ұлттық
сезімнен, ұлттық салт-дәстүрден және ұлттық мінезден тұрады дейді (41, 81,
104). Осы үш бірлік ұлттың ұлттық-мәдени ерекшелігінің бірі болып табылады.
Ұлттық сананың ұлтқа тікелей қатысын Н.Жанділдин: Ол ұлттың арнайы
белгісі емес. Ол ұлттық психологиядан тыс өмір сүрмейді және оны өз
орбитасына енгізіп те алмайды дейді (12, 1971, 137).
Ұлттық жан-күй ерекшеліктері адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан
айқын көрінеді. Демек, тіліміздегі туыстық атаулар ұлттық сана мен дәстүрін
танытады.
Туыстық атауларға тән жалпы қасиеттердің барлығы қатынасты білдіреді.
Яғни, олардың пайда болуы халықтың қарым-қатынасынан бастау алады.
Джон Локк: Қатынас дегеніміз – екі нәрсені қатыстыра отырып,
салыстыру арқылы олардың бір-біріне қатысын анықтау - дейді де, тілдегі
туыстық атауларды белгілі қатысты білдіретін сөздерге жатқызады (14, 1960.
325).
Тілдегі өзара туысқан адамдар арнайы атауға ие. Сондықтан туыстық
атаулардың қалыптасу объектісі туыс адамдардың өздері ме, әлде олардың
туыстық қатынастары ма деген сұрақ туады. Бұл сұрақ сөз мағынасымен,
таңбалануымен тығыз байланысты және ол ситуациялық жағдаймен байланыста
қалыптасу керек. Осы жағдайда туыстық қатынасты білдіретін атаулар біршама
күрделене түседі.
Күнделікті тұрмыс жағдайында туыс жандар (бір отбасының мүшелері)
бірінің атын атаудан гөрі туыстық (жақындық, алыстық) дәрежесіне қарай
қалыптасқан туыстық атауларды қолданады. Сондықтан әр адамның қоғамдағы өз
орны секілді жанұя мүшелерінің де (ата, әже, әке, шеше, бала) өзіндік орны
бар.
Халқымыздың жасы үлкендерге кішілердің ата, әже, баба, әке, шеше, аға,
әпке, керісінше, жасы кішілерге үлкендердің балам, қызым, ұлым, қарындасым
інім, сіңлім, бауырым деп атау дәстүрге айналған ұлттық психологиямызға
сіңген қасиет. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан осындай сыйласымдылық
өз маңызын жойған жоқ.
Қазақ қауымындағы әрбір (жеке тұлғаның) жігіттің ағайын жұрты, қайын
жұрты, нағашы жұрты болады.
Тілдегі туыстық атаулар осы үш жұрттың өзіндік ерекшелігіне байланысты
қалыптасқан.
Ағайын жұртқа ата-анасы, аға-бауырларынан бастап әкенің арғы
аталарынан қосылатын ағайындары, яғни жеті атадан бері туыстары енеді.
Жанұяда ата-анадан кейінгі ең жақын аға-іні, апа-қарындастар. Бұлардың
ішінде жасы үлкен ағаның құқы жоғары. Іні-қарындастарынан бұрын азды-көпті
өмір көрген аға өзінен кейінгілерге ақыл айтуға ерікті. Ағайынды туыстар
арасында сыйластық осылайша дамып өрістей береді. Осы жұрттың ішінде апа
(әпке, тәте), қарындастың орны бөлек. Бір анадан туса да, олар жат
жұрттыққа жаралған жандар. Сондықтан оларды ата-анасы қалай аяласа, аға-
бауырлары да солай құрметтеп, сыйлап өтеді.
Халқымызда Қызы бар үйдің жеңгесі сүйкімді деген сөз бар. Шынымен де
бірін-бірі толықтырып тұратын қыз, жеңге ерекше тұлғалар. Рулы елге
жарасқан, үлгі айтар ағасы деген жыр жолдары аға қасиетін ардақтаудан
туған толғаныс болса, Жеңге жеті ырыстың тұтқасы деген нақыл – жанұядағы
береке-бірліктің ұйтқысы жеңгеге қатысты айтылған.
Халық – сан ғасырлық қалыптасқан ұлы тағылым иесі. Думан-дүбірі
жарасқан ел ішіндегі үлгі тұтар тәлім-тәрбие мектептері (аналар,
ақсақалдар) болған. Осы халық мектебінің ұрпақ тәрбиелеуде өзіндік
ерекшелігі, табиғилығы жатыр.
Қазақ – балажан халық. Қариялар немерелеріне сенің табаныңа кірген
шөгір менің маңдайыма қадалсын деген тұрғыны ұстанады. Балалы үй базар,
баласыз үй қу мазар. Дана халқымыз ұл туғанда жердегі тауды қопаратын,
әке-шешені биікке шығаратын құдіретке қол жетті деп, қыз туғанда
аспандағы айдай, жердегі көлдей сұлуды берген жаратқанға ризамын деп
қуанған.
Ұрпақтарын ата-ана ізбасарым, мұрагерім, көз қуанышым, қызығым
деп еркелетеді. Енелер келіндерінің балаларын өз қамқорлығына алуды міндет
деп есептейді. Кезінде бәйбішелер тоқалдың балаларын бағып, асырауды
мойнына алып отырған. Және бұл міндетті әрқашан абыройлы атқарған.
Қазақтардың ұлға деген көзқарасы ерекше әлеуметтік мәнде болған. Жаңа
туған ұлды ат ұстар деп атаған. Қазақтар үшін ұл - өмірдің жалғасы, ұрпақ
сабақтастығын қамтамасыз етуші ғана емес, ұл – азамат, ел қорғаушы.
Туған халқымыз өмірінің мәнін ұлмен байланыстырады. Кейде баласыздар
жақын туысының баласын асырап алады. Халықтың ежелгі заңы бойынша асыраушы
адам баланың атын қойып, оң қолына асықты жілік ұстатады. Сол сәттен бастап
ол сол үйдің баласы болып есептеледі.
К.Жүкенов: Халықтың балажандылығы олардың әлеуметтік-демографиялық
ахуалынан туындаған, өзінің ауыр тарихи дамуында қазақ халқы үнемі сандық
азшылықтың зардабын тартып өтті - дейді (21, 1997, 105). Мұның сырын
халықтың өскен, өркен жайған ел болуға тырысудан туған деуге болады.
Ал өмірге қыз бала келгенде көйлек тігер, қырық жеті немесе
қалыңмал деп атаған. Бір рудың қызын сол елдің адамдары, туған-туыстары,
жас-кәрілігіне қарамастан қыз деп атап, дәріптейді. Қай уақытта болса да
ата-бабамыз өз ұрпағына бей-жай қарамаған. Олардың өзін жалғастырып
дамуына, өркендеуіне, өсуіне қамқорлық жасауды борышы санаған. Қызын үлде
мен бүлдеге орап, аялап өсірген. Себебі, ол болашақ ана, ұрпақты
сабақтастырушы бұлақ, нәзік, аялы болуы қажет. Қазақта ұлын уқалап, қызын
қауқалап деген ұғым бар.
Қауқалау – аялау, қорғау дегенге саяды да, уқалау – көнбіс ету
дегенге келеді. Бұл тіршілік қажетінен туындалған өркен жаятын шарт (25,
1998, 32).
Жігіттің қайын жұртына әйелінің төркіні (туыстары) жатады. Олардың
қатарына: қайын ата, қайын ене (қайын апа), қайын бике, балдыз енеді. Қайын
жұрт бір отбасының адмдары ғана емес, қайын атаның барлық туыстары – үлкен
қайын ата, кіші қайын ата, кіші балдыз т.с.с. болып таралып жатады. Мұндағы
туыстық атаулар халқымыздың салт-дәстүрлеріне байланысты қалыптасқан. Қайын
жұртты қастерлеп, қадір тұту міндет.
Халық дәстүріндегі осы жұртқа байланысты бір ерекшелік – қайнысы мен
жеңгесі сияқты, балдыздар мен жезденің сыйластығы. Әпкесінің күйеуі
әйелінің іні-сіңлісінің атын атамай балдыз деп еркелетсе, әпкесінің күйеуін
олар жезде деп құрметтеп атайды. Қазақ ұғымында балдыз, қайны, жезде үшеуі
бір-біріне ең жнашыр адамдар болып есептеледі.
Қазақ ғұрпында құдалыққа, құдандалыққа ерекше мән беріледі. Ұл өсіп –
ұяға, қыз өсіп - қияға қонғанда сүйегі басқаны некесі қосады. Халық үміті,
келешегі болып саналатын ұрпақ тәрбиесіне жете көңіл бөлген ата-бабамыз қыз
баланы он үште отау иесі, он бестегі ұлды ат жалын тартып мінер азамат
болды деп, оларды өз алдына үй етудің қамына кіріседі.
Шешесін көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш дегендей, қалыңдық пен
келін анасына қарап бағаланады.
Қызын құтты орнына қондырып келген ата-анадан ең әуелі барған жері
қандай екен? деп сұрайды. Келіннің, не күйеу баласының текті жерден,
тәрбиелі, көргенді отбасынан болғанын қалайды. Осындай тілекті ниет қылған
үлкендер негізінен аралас-құралас, бір-біріне үйелмен-сүйелменіне дейін
жақсы білетін адамдармен құда болысқан.
Құда мың жылдық. Себебі, құдалардың өзі өмірден өтсе де, оның
құдалық аты руластар арасында көп жылдар ұмытылмауы үшін қажет.
Он бес жасқа келіп, бәлихатқа толған ұлына әкесі ата-баба жолымен
қалыңдық айттырып, құда түседі. Жігіт пен қызды айттырғаннан бастап жаңа
жақындық қатынастар орнайды. Олар белгілі туыстық атаулармен бейнеленеді.
Т.Жексенбаев осы жұртқа байланысты: Атастырылған не үйленген адамдардың
үйлену ерекшелігіне қарай: қалыңдық, күйеу, бай, қатын, бәйбіше, тоқал, ер,
әйел, ерлі-байлы, жар, зайып, ерлі-зайыпты, жұбай, қосақ, жолдас, нақ
сүйер, құдай алған, қыздай алған, жеңге атауларымен белгіленген (19,
1976).
Құдалықтың түріне байланысты тілде құда, бас құда, бел құда, қарын
құда, қайшы құда, бауыздау құда деп аталып, өзара туыстық белгілермен
ерекшеленеді. Бұған қоса, халқымыздың салт-дәстүріне байланысты туған
туыстық атаулар тобы бар. Олар: келін мен түскен жері арасындағы, күйеу мен
қайын жұрты, апа-сіңлілердің күйеулері арасындағы қарым-қатынасты
анықтайды. Т.Жексенбаев: Келін мен түскен жерінің жақындық қатысты жас,
жыныс, жол ерекшелігі бойынша: қайын ата, қайын ене, қайын, қайын бике,
қайын сіңлі, жеңге, жеңеше, келін; күйеу мен қайын жұрт арасындағы жақындық
қатысы да жас, жынысы, жол ерекшелігіне қарай: қайын ата, қайын ене, қайын
аға, жеңге, қайын бике, балдыз, жезде туыстық сөздерімен бейнелейді (19,
1976).
Аға-інілердің әйелдері арасындағы туыстыққа байланысты абысын, әпке-
сіңлілерінің күйеулері арасындағы туыстық байланысқа бажа атаулары
қолданылады.
Халқымыздың адамның есімін атамай, оны сыйлап туыстық мәнді сөздерді
қолдануы қалыптасқан заң іспетті.
Нағашы жұрт – жігіттің шешесінің туыстары.
Халық қыздан туған баланы қыздан туғанның қиығы жоқ деп жиенді
бауырына тартады. Біздің ойымызша, жиен деген ұғым тек қазақ қауымында
ғана бар. Өзге халықтарда ұлдың да, қыздың да баласын немере деп атайды.
Қыздан туған баланы жиен деп атау ерекше көңіл бөлінген сый-құрметті
білдіреді. Нағашысы жиенді ренжітпей, талабын қабыл алып, қалаған затын
берген. Мұны жиенқұрық деп атайды. Жиен де анасының туыстарын жақыным,
бір жұртым деп қадір тұтады. Нағашы мен жиен арасындағы қатынас туыстық
мәнін жоймайтын ерекше қатынастар.
Ата-бабамыз Ағайын жұрты – күншіл, қайын жұрты – міншіл, нағашы жұрты
– сыншыл деп, ағайын-туысты, жақын жұрағатты сыйлап, үш жұртының алдындағы
борыш-қарызын адал өтеуге уағыздайды.
Тілдегі туыстық атаулардың тағы бір ерекшелігі – олардың сый-құрмет
мағынасында жұмсалуға икемділігі. Қазақ дәстүрінде үлкен адамның кішіге
сыпайылылық білдіруі, әсіресе, кішінің жасы үлкенмен сөйлескенде әдеп
сақтауы міндет (49, 1972, 75-77). Үлкенді сыйлау, үлкен алдында кішілігін
сезіну ұлттық психикамызға лайықты бойға сіңген қасиет. Мұның өзі –
халықтың салт-санасын, мінез-құлық ерешелігін айқындайтын мәдениеттің бір
көрінісі. Сонымен туыстық қатысты білдіретін сөздер адамдар арасында неше
алуан қарым-қатынаста қолданылып, туыстық мағынамен бірге ізеттеу,
құрметтеу мағынасын білдіреді.
Б.Тамаева: Тіліміздегі апа, ата, бауыр, қарындас т.б. сөздердің
негізгі мағынамен бірге сый-құрметтік мәні де бір - дейді (45, 1992, 19).
Ғалым сый-құрметтік мағыналы туыстық атауларды мағыналық топтарға (сый-
құрмет мағыналы ерлерге қатысты, сый-құрмет мағыналы әйелдерге қатысты, сый-
құрмет мағыналы некеге қатысты) бөліп қарастырады. Аталмыш сөздер (баба,
ата, апа, әке, көке, құда, қайын, жеңге, жезде) сөздерге әр-алуан
қосымшалар жалғану арқылы түрленіп, кейде тіркес, кейде жеке тұрып та сый-
құрмет мәніне ие болады. Олар жасы кіші (бала-шағалардың), жасы үлкендерді
(ата-анасын, бабасын, туыс-туғанын) жасы, жолына қарай ізет-ілтипат
көрсетуіне қарай қолданады.
Жеңге – некелік туыстықты білдіретін әйел атауы.
Жаңа түскен жас келінді жасы кішілер (ағаның әйелінің өзі, тұстас және
жасы кіші қайын сіңлілері, қайындары) жолын сыйлап жеңге, жеңеше, жеңгей,
жеңешетай деп атайды. Бұлар жасы үлкенге қатысты қолданысында құрметтеу
сезімімен құнарлана түсіп, экспрессивтік-эмоционалды реңкке боялады.
Мысалы: О-о, жеңеше, амансың ба? - ... (Д.Исабеков. Қарғын, 16-б)
немесе
Жеңешетай, ұмытпасын! Өлсем де ұмытпаспын осы жақсылығыңды! – деп
қоштасты да кішкене есікті ақырын ашып, жай салмақпен басып жүріп кетті
(М.Ә. Абай жолы. І-к. 190-б). Осы мысалдардағы жеңеше, жеңешетай
құрметтеу сезімі ғана емес, ерекше бір бауырмалдық, шынайы туыстық сезіммен
айтылып тұр.
Туыстық атаулардың басым көпшілігі дерлік әрі номинативтік, әрі
қаратпа қызметінде жұмсалады да, этикеттік қарым-қатысты білдірудің арнайы
амал-тәсіліне айналады (29, 1993, 6). Яғни, туыстық атаулар бірде
атауыштық, бірде реттеуіштік қызмет атқарады. Мәселен, әже, ата, апа, аға,
қызым, балам т.б. адамдардың туыстық байланысын білдіріп, атауыштық қызмет
атқарады. Мысалы, Қоймай қадалып сұраған соң шешесіне оңаша ғана: Апа-ау,
уайымдама! - депті Әтіке (Б.Нұржекеев. І-к. 4-б).
Ал туыстық байланысы жоқ, бейтаныс адамдарға қатысты айтылғанда
реттеуіш қызметінде жұмсалады. Мысалы: ата, апа, аға т.б. кейде олар тіпті
бірін-бірі танымайтын адамдар болуы да мүмкін. Туыстық атаулар қаратпа
мәнінде жұмсалғанда олардың кейбіріне -й қосымшасы жалғанып (әкей, апай,
атай т.б.), біріншіден, туыстық жақындастықты, мәселен, Әкейдің жайын
біліп жатқаным ғой (Д.Исабеков. Қарғын, 102-б), екіншіден, бөгде адамға
қатысты құрметтеу мәнін білдіреді. - Сербота ағай, сізге не болған?
(Д.Исабеков. Қарғын, 64-б).
Халық туыстық қатысты білдіретін сөздерді еркелету сезіміне байланысты
да қолданады. Мәселен: бөпем, бөпешім, бөпетайым, бөбегім; балам, балам-ау,
қызым, ұлым т.с.с. Еркелету, мәпелеу мағынасындағы туыстық атаулар
қолданылуы барысында әр түрлі эмоционалды-экспрессивтік мғыналық реңктер
береді. Мысалы: Аңыздың өзі аңызға лайық жағдайдан ғана туындайды, балам
(Б.Нұржекеев. Таңдамалы. І-к. 19-б). Мұнда әкенің баласын өзіне ерекше
ерекше баурау сезімі бар.
Қай халықтың болса да оның ертеден келе жатқан өзіне тән тұрмыс-
тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар екені белгілі. Ұлт дәстүрінен біз
халықтың мінез-құлығын да, психологиясын да танимыз. Халық әдебін де,
әдетін де, педагогикасын да ұғамыз, одан өмірге көзқарасын анықтаймыз.
Туыстық атаулар арқылы жасалған көптеген фразеологизмдер мен мақал-
мәтелдер халқымыздың өткендегі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын
сыр ғып шерткендей. Себебі, олар ұлт топырағында тамырланып, нәрленді.
Мысалы: қыз бала, қыз айттырады, қыз алып қашты, қыз алысты, қызын қияға,
ұлын ұяға қондырды, қыздың жиған жүгіндей, қыздан туғандай, қыздың
баласындай.
Күйеу, күшік күйеу, күйеу қосшы, күйеу жолдас, күйеуге тиді т.б.
тіркестер әр-алуан этнографиялық, этикалық мақсатта қолданылады.
Сөздік қордағы туыстық мағыналы сөздердің ұлт мәдениетін танытуда
маңызы зор. Олар әр түрлі, әр қилы туыстық жақындық, сый-құрмет, еркелету
мақсаттарында қолданылып, халықтың тыныс-тіршілігінен, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрінен мол мағлұмат береді.
----------------------------------- ----------------------------------- -
--------------
І. 3. Туыстық атаулардың лингвомәдени маңызы
Тілдік интеграция ХХ ғасырда тілдің жетістігі ретінде тілді
лингвомәдени тұрғыда қарастыруды көздеді. Осыған байланысты тіл біліміндегі
мәдени фон - лингвомәдениеттану деп аталатын ғылым қалыптасты. Ол –
лингвистика мен мәдениеттану ғылымдарының түйіскен жерінен туындаған жаңа
сала.
Тіл мәдениетпен тығыз байланысты. Ол онда өседі, айқындалады және
сонда дамиды. Тіл қарым-қатынастың құралы ғана емес, сонымен қатар мәдени
білімнің аккумуляциясы. Ұлт болып қалыптасудың негізі бола отырып, тіл –
ұлттық мәдениет пен оның көрінуінің негізгі формасы (10, 1993, 42).
Біріншіден, тіл белгілі бір уақытта және белгілі біл жерде пайда
болатын ұлттың мәдениетінен ешқашан бөлінбейді, керісінше, ол сол халықтың
мәдениетінің бір бөлігі болып табылады.
Екіншіден, тіл де мәдениет сияқты әр түрлі уақыт элементтеріне
тәуелді. Оның құрамында кейде мүлде түсініксіз бұлдыр белгілер кездеседі,
ал кейде дәл кешегі күндегі өзгерген құбылыстарды бейнелейтін элменттер де
кездеседі. Егер мәдениетімізде өзгерістер болса, оны біз тілден көре
аламыз. Тілдік элементтер комплексі мәдениет элементтеріне, тілдік топтар
мәдениет арналарына сәйкес келеді.
Демек, әр халықтың тіліндегі ұлт мәдениетінің басты сипаттарының
белгіленуі, мәдениеттің тілдегі көрінісі, қоршаған ортаның тіл арқылы
суреттелуі – ұлт тілі мен мәдениетінің тығыз бірлікте екендігінің айқын
дәлелі.
Тіл мен мәдениеттің қарым-қатысы олардың функциялануы, сипатталуы осы
лингвомәдениеттануда шешіледі.
Осы тұста лингвомәдениеттанудың негізгі мәселесі – ұлт тілі мен
мәденитінің зерттелу проблемасы әр түрлі бағытта жүргізіледі. Демек,
лингвомәдениеттану ғылымы тіл мен мәдениет проблемасын ерекше аспект
ретінде қарастырып, синхрония мен диахронияны, психолингвистикалық,
этнолингвистикалық, социолингвистикалық зерттеулерді біріктіреді. Ол тілді
ұрпақтан ұрпаққа берілетін құрылымдық элементтер тұтастығы және жүйесі
ретінде қарастырып, олардың ішкі және аралық деңгейлеріндегі қатынастарды
тарихи өзгеру мүмкіндігімен байланысты түсіндіреді.
Ұлт тіліне мәдениет пен менталитеттің әсер етуін, этностың тілі мен
мәдениетінің байланысын, ұлттық сан ғасырлық әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін,
сана-сезімін, танымын, ұлттық болмысын, психологиясын зерттейді. Бірақ тіл
білімі үшін тек тілдік жүйенің қалыптасуы маңызды емес, сонымен қатар тіл –
адамдармен қарым-қатынас жасаудағы өмірлік қызметтерімен байланысты
болғандықтан маңызды. Яғни, ол адамның өз этносын, әулетін, жас
ерекшелігін, түрлі тарихи дәстүрлерді сипаттайды.
Тілде әр халықтың тұрмыс-тіршілігінен, әдет-ғұрпынан, тарихынан
көрініс беретін лексикалық единицаларды лингво-мәдени тұрғыда зерттеу
маңызды орын алады. Сөздік қорымыздағы бұндай единицаларды тіл білімінің
лексикология саласы тілдің басқа салаларымен байланыста болып, шығу тегі
жағынан қарым-қатынас жасауда қолданылу аясы жағынан зерттесе,
лингвомәдениеттану сөздік қордағы ұлттық ерекшелігі бар, ұлттың мәдени
болмысын сипаттайтын сөздерді қарастырады. Олай болса, ұлтымыздың тектік
тамырын, әр түрлі дәрежедегі туыстық қатынасын білдіретін туыстық мағыналы
сөздердің лингвомәдени тұрғыда қарастыру қажет.
Ғалым-лингвистер терминология саласындағы туыстық атауларға бұрыннан-
ақ назар аударған.
Туыстық жүйе бір жағынан, отбасылық қатынастың әр қилы түрлерін
көрсететін сөздер болса, екінші жағынан бұл әлеуметтік мақсаттардың
анықталған жүйесі.
Туыстық қатынас жеке адамдар аралық байланысының жиынтығында маңызды
орын алатындықтан, бізді тек қана жүйелік-тілдік байланыс қана емес, сондай-
ақ бұл парадигманың, әлеуметтің мәдени қасиеттерін білу. Негізінен осы
жөнінде сөз болмақ.
Қазақ мәдениетіндегі адамның рухани құрамының болуы отбасылық өмірде
әлдеқайда анық байқалады, соның туыстық байланысымен анықталады.
Міне, сол себепті қазақ рухани мәдениетін көрсететін туыстық қатынасты
білдіретін атауларды қарастырудың лингвомәден маңызы ерекше орын алады.
Туыстық терминологиясының тақырыптық разрядына (тобына) жататын
лексикалық материалды талдау осы топтағы сөздерге лексика-семантикалық, әрі
құрылымдық сипаттама беруге мүмкіндік береді. Туыстық қатынастардың түрлі
дәрежесін көрсететін туыстық атаулардың ерекше белгілері бар.
1. Құрамы жағынан туыстық атаулардың лексикалық тобы үлкен емес, қазақ
тілінде қырыққа жуық атауды ғана құрайды.
2. Туыстық атаулар тобы тектік (қандас), туыстық және некелік (сүйек
жақындығы) болып екіге бөлінеді. Соңғысы некелесуге қатысты пайда болатын
туыстық қатынастарды білдіру үшін қолданылады. Олардың үлесіне жоғарыда
көрсетілген атаулардың жалпы санының шамамен жартысы тиеді.
3. Некелік атаулардың көпшілігі тектік (қандас) туыстығын білдіретін
атауларға қарағанда екінші орындағы рөлді атқарады. Мысалы, ата (әке) –
қайын ата.
4. Қазақ тіліндегі қандас туыстық және некелік қатысты білдіретін
атаулардың көпшілігі бұрын өмір сүрген туыстық жүйесін бір ғана некелік
топқа санап келген түрлі ұрпақ өкілдерінің едәуір үлкен бөлігін көрсетуге
қызмет етеді, ал мұның өзі бұл терминдерге полисемантизм реңкін үстейді.
Мысалы, аға, ағай, қаратпа – көке.
5. Жынысына қарай бөлінетін сөздердің көпшілігі бір-бірімен өзара
байланысты сөздер – антонимдер ретінде жұмсалады, оның бір жұбы тектік
(қандас) туыстық пен некелік туыстығына сәйкес ерлер атауын білдірсе,
екіншісі әйелдер атауы ретінде жұмсалады. Мысалы: аға (үлкен аға), апа
(үлкен әпке немесе қайын апа, қайын бике).
6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz