ҚАЗАҚСТАННЫҢ АСТЫҚ АЛҚАБЫ ДАМУЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫ
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстанда тың жӘне тыңайған жерлерді игеру себептері және
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1. Солтүстік Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесіне
жаңаша
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 21
ІІ. Қазақстанның астық алқабы ДАМУЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРы ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қазақстанның астық алқабының
өрлеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2. Шаруашылық қожалықтарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игерудің нәтижелері
мен
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланылған Әдебиеттер мен
деректердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 60
Кіріспе
Тың және тыңайған жерлерді игеру ХХ ғасырда КСРО-дағы ең айтулы
оқиғаның бірі болды, ол туралы мен осы дипломдық жұмыста айтпақшымын.
1950 жылы басталған тың эпопеясы бірнеше ұрпақтың өміріне ғана әсер
етіп қоймай, Қазақстанның тарихына да тағдыр болды.
Сол жылдардың ұлан-асыр оқиғасы дала өңірі бейнесінің түбегейлі
өзгеруіне жол салып, экономиканың аграрлық саласының
индустрализациялануының негізгі себебіне айналды.
Аз ғана тарихи кезең ішінде жердің миллиондаған гектары
ауылшаруашылық айналымына алынып, игерілді, инфраструктурасы бар мыңдаған
елді мекендер тұрғызылды.
Тыңды игеру өз орбитасына көптеген адамдардың тағдырын тартты. Тек
алғашқы екі тың жылдарында Қазақстанға 300 мыңнан астам механизаторлар,
құрылысшылар, техник- инженерлер, жұмысшылар, ауыл шаруашылығы мамандары
келді. Олардың орташа жасы 25-тен аспаған. Қазақтың шексіз даласының
байырғы тұрғындары оларды жылы қарсы алды. Тыңды көтеруге Қазақстанның
солтүстік, батыс облыстары ғана емес, оңтүстік, шығыс облыстары да
қатысты. Қазақстан сол кезде түгелдей тың республикасы саналды.
Тыңды көтеру үрдісін қарау барысында, алдымен поселкелерді, мектеп,
ауруханаларды, жолдарды, жөндеу зауыттары мен шеберханаларды,
элеваторларды салып, сонан кейін техниканы енгізіп, адамдарды шақыру
керектігі айтылды. Бірақ оның бәріне уақыт болмады. Астық мемлекетке
жедел қажет! - деп, кесіп айтылды. Сондықтан алғашқы тың игерушілерге
бәрін қатар істеуге тура келді: орналасуды да, поселкелерді тұрғызуды да
және нан өсіруді де. Сонда да олардың негізгі көпшілігі тыңға келген
күннен бастап, қиындықтарға қарамай өз шешімдерін тұрақты да бұлжытпай
ұстады. Соңы оң нәтижеге беретініне сенді. Қақап тұрған аяз да, боран да,
жолсыздық та, тұрмыстық жағдайдың ауырлығы да енді тың көтеруге
келгендердің бетін қайтара алмады.
Тыңның игерілуі барлық жерлерде селолар мен қалалардың байланысын
өсірді, қазір ол қатынастар сан-алуан дамыған. Қала тың совхоздары мен
колхоздарының материалдық-техникалық базаларын бекітті, оларға өндірісті
ұйымдастыруда, әсіресе, астықты жинау науқаны кезінде, кадрларды даярлау
және қайта дайындауда жан-жақты көмек көрсетіп отырды, әлі де көрсетіп
келеді. Тың игерушілерге мәдени қызмет көрсету сапасы әрдайым
жақсартылуда. Олардың алдында талай аты шыққан шығармашылық ұжымдар өнер
көрсетті.
Тың шаруашылығында бүкіл бір талантты өндіріс ұйымдастырушылардың
ортасы өсіп шықты. Олар тыңды игеруде адам өзінің еңбегін көру үшін бәрін
қожалықпен істеу керектігін түсіне білді. Сондықтан да тың игеру қожалық
етудің қатаң мектебі болды. Тың игерушілер ізденіспен жұмыс жасайтын
нағыз нан өсірушілерге айналды. Бірақ бұл жол қиын да қатаң еді. Бірінші
жылдары негізгі жұмыс жаңа пайда болған совхоздарға тұрақ орнын белгілеп,
мидай далада мыңдаған адамдарды қабылдап, орналастырумен, одан соң
жүздеген совхоз поселкелерін салумен, мыңдаған мамандарды таңдау және
әртүрлі адамдарды топтастырып, ұйымшыл ұжым құрумен, шаруашылықтарды
орнықтырумен қатар жүргізілді.
Жерді бағалау мен тануда ғылым Академиясының, ғылыми институттар
мен тәжірибе стансаларының мамандары қатысты. Тың жердің топырағы
мәселесімен мыңдаған топырақ танушылар, ботаниктер, гидротехниктер, жер
орналастырушылар, Ресей, Қазақстан, Украина, Белоруссияның агрономдары
еңбек етті. Олар топырақтың дәлме –дәл картасын жасап, топырақты жабатын
өсімдіктер тобын анықтап, су көздерін белгіледі.
Жер өңдеушілер айтқандай, үлкен астық жерді күтуден басталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, жерлерді игеру жұмысына дайындық асығыс
жүргізілді де, оның әсері көп ұзамай-ақ көріне бастады. Тыңдағы
агротехникалық саясат – даланың жасалған табиғатына адамның араласуымен
болатын кері салдарларды мүмкіндігінше шектеп, мұнда егіс егудің ең
жоғарғы мәдениетін бекіту, ал сосын құрғақ аймаққа бейімделген жер өңдеу
жүйесін салу - тез арада өзінің қате екенін көрсетті. Боразда салу оңай
болған жоқ. Алғашқы тың игерушілер тұрмыстық жағдай мен басқа да
қиындықтарды батылдықпен жеңе білді. Бұл қиындықтардың бәрі де өткінші
екенін ұғынды. Тыңның жабайы жағдайларында өмір сүру мүмкін емес,- деп
түйіндеді кейбір басылымдар. Шындығында, жігері шыдамағандар, шегінді.
Сол сияқты, ұзын сомның соңына түскен, алаяқ, өз пайдасын ғана
ойлағандар да кездесті. Дегенмен, тың игерушілердің басым көпшілігі сол
кездегі жағдайларына батылдықпен қарап, бар қиындықтарды жеңе алды.
Қазақстанның тың игерген аудандарында қазір миллионнан кем емес
халық өмір сүріп жатыр. Бұл жерлер де еліміздің басқа аудандары сияқты
көгеріп, орнықты. Уақыт өткен сайын жұмыс жағдайы ғана емес, совхоз,
колхоз тұрғындарының тұрмыс жағдайы да өзгерді. Бұрынғы сусыз далада
жайландырылған үйлері, мектептері, ауруханалары, Мәдениет үйлері, сауда
орталықтары, спорттық құрылымдары бар нағыз агроқалалар өсіп шықты.
Ауылдағылардың тұрмысына қаланың жайлы атрибуттары – электр, газ, су
жүйесі, радио, телевизор және т.б. енді.
Тың игеру азаматтық нығаюдың, ұлтаралық келісімділіктің, жастар
үшін еңбек ету мен өнегелі мінез-құлқын қалыптастырудың тамаша мектебі
болды. Қазақстанға комсомолдық жолдамамен келген 600 мың жігіттер мен
қыздардың негізгі басымы осында тұра.
Тәуелсіздігін алғаннан кейін еліміз өзінің ауылшаруашылық
экономикасын қайта құруда. Және де бұл бағытта аз жұмыс жасалған жоқ. 2003-
2005 жылдарды Ел басымыз Н.Ә.Назарбаев ауыл (селоларды) қайта жаңарту
жылдары деп жариялады. Аграрлық саланы дамыту үшін үлкен қаражат пен
материалды ресурстар бөлінді. Бүгінгі күні біз астықты ең ірі
өндірушілер мен сыртқа шығарушылардың бірі болып саналамыз.
Қазақстанды халықтар достығының зертханасы деп тегін айтпайды.
Мұнда жүзден астам ұлттар мен халықтардың өкілі бейбітшілік пен келісімде
өмір сүріп жатыр. Әрине, бұған Солтүстік Қазақстанның аумағында тың және
тыңайған жерлерді игеру үлкен рөл атқарды. Сол жылдары Қазақстан жеріне
бұрынғы Кеңестер одағындағы республикалардың түкпір-түкпірінен әртүлі
ұлттар өкілдері келіп, осында екінші Отан тапты.
Сол жылдардағы еңбек ерлігін үлгі тұтып, құрметтейміз, ал содан
қалыптасқан халықтар достығы, республикамызда жүргізіліп отырған дана
саясаттың арқасында, бағасы жоқ байлығымызға айналып, еліміздегі тұрақты
қоғамдық –саясаттың негізі болып отыр.
... .. Қиын экономикалық тәуелділікке түсіп қалмау үшін, халықты
тамақтандырып, өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін елімізге үлкен астық
қажет болды. Сөйтіп, астық пен азық түлік зор құнмен алынды. Бар қиындықта
ең үлкен бағаны алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп, қаншама ауырлықты
басынан өткеріп, көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына шынайы қуанып,
осы идея үшін күш-қайратын аямай жұмсаған, адамдар төледі. Қазір біздің
жас еліміз –Қазақстан Республикасы, тыңды көтеру тағдырларына айналған
оның халқы, жерге жаңа өмір беріп, тыңнан туындаған мәселелерді өзі
шешуге мәжбүр.
Еліміздің әр азаматы тыңға, ең алды Қазақстан тыңына міндетті,
өйткені әр үзім нанда оның дәнінің үлесі бар.
Нан – бұл өмір - деп, халық дұрыс айтқан. Ал корея аңызында,
батыр қара айдахармен арпалыста қансырап жатып, өзі туған жерінің
күрішінен жасалған нанның исін сезсе-ақ болғаны оған қайтадан күш бітеді
екен.
Ұлы Отан Соғысының ардагері, тың игеруші Марьесев – Леонид
Михайлович Картаузов: Менен егінші мамандығын не себепті таңдап
алғанымды сұрағанда, ылғи да былайша жауап беремін: Мен өзім
Ленинградтанбын, әкем блокада кезінде сонда аштықтан өлген. Блокаданы
басынан өткізген әпкемнің айтуынан күніне 125 грамм нанмен шыққан
ленинградтықтар үшін сол кездің қаншалықты қиын болғанын білемін.
Сондықтан мен әрқашан біздің адамдарымыз наннан тапшылық көрмейтіндей
оның көп болғанын ойлайтынмын, -деген екен.
Ол кезде өте қиын болып еді, сөйтсе де, 1956 жылы тың ерлігі
туралы хабар жер бетіне тарап кетті. Қазақстан елге миллиард пұт астық
берді. Бұл үлкен жеңіс еді.
Дипломдық жұмыс барысында Солтүстік Қазақстанның тың және тыңайған
жерлерін игеру кезінде болған барлық жағдайларды ашып және де жаңа
мәселелерге жаңаша қарап көрейік. Жұмысты орындау барысында белгілі Ұлы
тың эпопеясы туралы, цифрлар мен фактілер арқылы тың және тыңайған
жерлерді жалпы игерудің толық анықтамасын беріп, сонымен бірге ауыл
шаруашылығының жаңа дамуы мен оның келешекте қарқындыі дамуы туралы
баяндаймыз.
... .. Қиын экономикалық тәуелділікке
түсіп қалмау үшін, халықты тамақтандырып,
өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін
елімізге үлкен астық қажет болды.
Сөйтіп, астық пен азық түлік
зор құнмен алынды. Бар қиындықта ең үлкен
құнды алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп,
қаншама ауырлықты басынан өткеріп,
көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына
шынайы қуанып, осы идея үшін күш-қайратын
аямай жұмсаған, адамдар төледі.
Н.Ә.Назарбаев.
Тақырыптың өзектілігі: тың көтеру – әлемдік тарихта теңдесі
болмаған, жиырмасыншы ғасырдың ұлан-асыр әлеуметтік-экономикалық жобасы
болғандығында. Тарихи аз мерзім ішінде Қазақстанның көптеген аудандарының
экономикасы, білім беруі, мәдениеті өркендеп, зор кадрлық және ғылыми
әлеуеті пайда болды.
Әр елдің тарихында дәуірлік маңызы бар оқиғалар бар. Олардың
маңызы, масштабы мен қауымдық-саяси дамуға жасаған ықпалын объективті
бағалау, тек қазіргі заманғы бағалалармен тығыз байланыстыра отырып,
сарапталған тарихи талдау жасау арқылы ғана мүмкін. Қазақстан үшін,
кеңбайтақ елдің құрамына кірген басқа тәуелсіз мемлекеттер сияқты, тың
көтеру сөзсіз, осындай оқиға болды. Шынында да, бұл оқиға республиканың
бейнесіне ғана емес, бұрынғы Кеңестер Одағының барлық халықтарының
өкілдері болған қазақстандықтардың талай ұрпағының тағдырына әсер ету
деңгейімен әйгілі.
Қазіргі космостық шамамен алғанда да, осы бір ұлан-асыр жоба
басталғанда, бәрі сол үшін, бәрі соның игілігі үшін жасалатын КСРО сияқты
алып держава басына түскен катаклизмаларға төтеп бере алмай, тарап кетеді
деп болжай алмаған. Қиын экономикалық тәуелділікке түсіп қалмау үшін,
халықты тамақтандырып, өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін елімізге үлкен
астық қажет болды. Сөйтіп, астық пен азық түлік зор құнмен алынды. Бар
қиындықта ең үлкен бағаны алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп, қаншама
ауырлықты басынан өткеріп, көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына
шынайы қуанып, осы идея үшін күш-қайратын аямай жұмсаған, адамдар
төледі. Қазір біздің жас еліміз –Қазақстан Республикасы, тыңды көтеру
тағдырларына айналған оның халқы, жерге жаңа өмір беріп, тыңнан туындаған
мәселелерді өзі шешуге мәжбүр. Алғашқы тың игерушілер деген құрметті
атаққа ие болған адамдар да, оқиғаның басқаша бет алатынын біле білген
жоқ, тарих алдында да, өз ар-намысы алдында да кінәлі емес.
Әрине, ол жылдары, соңы әкімшілік науқанға айналған, үлкен
қателіктерсіз болған жоқ. Өкінішке орай, ол қателіктер келесі жылдары да
қайталанды.
Астық шаруашылығын көтереміз деген сияқты, кезекті шеруге қатты
ұран тастап, басқа өмірлік маңызы бар салалар естен мүлде шығарылып
қалған. Осылайша, күштерді тар мақсаттарға мобильді жұмылдыруды әлсін-
әлсін мәжбүр етудің әсерінен Қазақстанның малшаруашылығына үлкен қиянат
жасалды. 1928 жылдан 1954 жылға дейінгі кезеңде ірі қара мал басы мен
жылқы саны жартылай азайды. Жиырма миллион қой мен ешкі басының 30
жылдардың ортасына қарай тек екі жарым миллионға жақыны қалған. Олардың
басын 18 миллионға жеткізу тек 1954 жылы ғана мүмкін болды. Түйе өсіру
мүлдем жойылып кеткен, олардың басы осы күнге дейін кіші далалардың
өзінде қалпына келтірілмеген.
1950-жылдардың басында соғыс зардабынан әлсіреген ауыл шаруашылығы,
турасын айтқанда, еліміздегі астық жағдайы қатты қауіп төндіре бастады.
Бүкіл Кеңес үкіметі экономикасының дамуына қатер төніп, жедел іс-шаралар
қолданбай болмайтын болды, өндіріс пен ауылшаруашылығы арасында үлкен
диспропорция пайда болды.
Сөйтіп, 1954 жылдың ақпан-сәуір айларында өткен КОКП ОК пленумында
аз мерзім ішінде тың және тыңайтқан жерлердің үлкен аумағын игеру міндеті
алдыңғы қатарға шығарылған. Негізгі бағыт Қазақстан далаларына жасалды.
Бүгінде тың және тыңайған жерлерді игерудің қажеттігі туралы әртүрлі
көзқарастар бар. Дегенмен, бұл жерде акцияның аумағы мен жалпы маңыздылығы
есепке алынуы керек.
Еліміздегі тыңның арқасында қол жеткен жетістіктер мен өткеннің
артықшылығын жіберілген қателіктер мен кемістіктер жауып кетпеуі үшін
үлкен көзқарас қажет.
Жекелеген бастықтардың жасаған қателіктері мыңдаған қарапайым
адамдардың ерлігін жоққа шығара алмайды. Уақыт тыды игерудің жалпы
ақталуын көрсетті.
Қазақстандық тыңның игерілуі бүгінге дейін өзектілігін жоғалтқан
жоқ, тіпті келешекте де өзінің маңыздылығын жоғалтпайды. Өйткені тың
эпопеясы республика бейнесіне ғана емес, бұрынғы Кеңес Үкіметінің өкілдері
болған қазақстан халқының талай ұрпағының тағдырына із салды.
Тың өз нәтижелерімен қатар, Қазақстан Республикасының аграрлық
саласында ғана емес, мемлекетіміздің демографиялық, экологиялық жағдайына,
Қазақстандық қоғамдастықтың әлеуметтік, психологиялық ахуалына әсер еткен
жағымсыз жағдайларды да тудырды. Фактінің өзектілігі мынада: егер де, 1954
жылы жаппай тың және тыңайған жерлерді игеру басталмағанда, КСРО-ның
таралуы 1989 жылы емес, одан 35 жыл бұрын болар еді. Қазақстандағы тыңды
игерудің саяси маңыздылығын баса айтқан жөн.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру
үрдісін бақылау.
Қойылған мақсатқа сәйкес, келесі міндеттерді белгілейміз:
– жерлерді игерудің туындау себебін қарастыру;
– игерілген жерлердің үрдісіндегі және оның тудырған мәселелерін ашу;
– игеру кезеңіндегі экономикалық өзгерістерді көрсету;
– тәжірибені жинақтап, одан сабақ алу;
– тыңды жалпы игеру барысындағы әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
жағынан жүйелі талдау жолымен, кері ықпалдарды ашу;
– аналитикалық материалдардың негізінде қажетті тұжырымдар жасап,
өмірімізге қандай оң әсерлер бергенін іздестіру;
Дипломдық жұмыста әр түрлі дереккөздер пайдаланылды, соның ішінде
Мағжан Жұмабаев атындағы облыстық кітапханадан, Ақмола облысының
Мемлекеттік мұрағаты қорларынан алынған материалдар ерекшеленеді.
Тың жерлерді жаппай игеру тарихы Кеңестік тарихи әдебиеттерде жарық
көрді, оның ішінде ірі монографиялық ізденістер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-
практикалық конференциялар, мерейтойлық салтанаттар бар.
Тыңды жаппай игеру тарихын тану 1950 жылдардың ортасында басталды,
немесе алғашқы тың қазығы қағылғаннан бастап, бүгінгі күнге дейін
жалғасып келеді. Негізінен олар – ақпараттық материалдар, очерктер мен тың
батырлары туралы баяндаулар, мақалалар, кітапшалар мен тың шаруашылықтары
басшыларының, алғашқы тың игерушілердің, тың игеруге қатысқан ғалымдардың
естеліктері.
1960-жылдардың ортасына қарай алғашқы тыңға арналып жазылған
әдебиеттерге тарихографиялық шолу жасалды.
Тың эпопеясының көп мәселелері, мысалы Коммунистік партия
Қазақстандағы тың жерлерді игерудегі күресте атты ұжымдық монографияда,
В.И. Куликовтың Тың жерлерді игерудің тарихи тәжірибесі, С.Л. Ковальский
мен Х.М. Маданованың Қазақстанда тың жерлерді игеру, Қ.Қ. Әбуовтың
Көкшетау. Тарихи очерктер шығармаларында жан-жақты ашылған.
Тың эпопеясын қазіргі кезеңде танып, іздестіруде тарихшылар
әртүрлі пікір айтады. Ж.Б. Әбілхожин, Мысалы, еліміз азық-түлік
дағдарысына ұшыраған кезең - 1950 жылдары туындаған оқиға теориялық
жағынан екі бағытта дами алар еді - деп, есептейді.
Л.И. Брежневтің Целина атты туындысы тың және тыңайған жерлерді
жаппай игеруге арналған. Онда Отанға қызмет етудің символы болып қалған
кеңестік патриоттар - тың игерушілердің еңбектік ерліктері көрсетілген.
Л.И. Брежнев өзінің кітабында тың жердің астығы тез арада керек болды!,
Уақыттан озу үшін кеңес адамдары социализмді бекіте отырып, көп нәрсені
ештеңе жоқ жерде бастады,- деп жазды.
Партия тыңды игеруге шақырылғандарға қиын, өте қиын болады , алда
ауыр ұрыс тұр, ал әр ұрыс үлкен ерлікті қажет етеді деп, ашық айтты.
Г.И. Харламова Жасампаздардың атына деген кітабында Көкшетау
облысы еңбеккерлерінің тағдыры туралы жазады, Социалистік Еңбек Ері А.О.
Омышұлының, М.И. Кущаның, алғаш тың игеруші Б.М. Клещуктің, Кеңес
Одағының Батыры Мәлік Габдуллиннің және де басқа осы өңірдің тамаша
жандары туралы бандайды.
Қорытындылай келіп, тың жерлерді игеру мәселесі, ол туралы аумақты
әдебиеттердің барына қарамай, алдағы уақытта да іздестіріп, объективті
ашуды қажет ететіндігін айта кеткен жөн. Алда тыңның тарихи графиясын
зерттеуде стереотиптер мен коньюктуршілдіктен, мөрлер мен сызбалардан,
кері әсерлер туралы үндемей, сөйте тұра, тың эпопеясы тудырған оң
аспектілерді қабылдамай, жетістіктерді төбеге көтеруден арылу тұр.
Жұмыс құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған көздер мен қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
таңдап алынған тақырыптың өзектілігі мен міндеттері, көздері мен тарихи
графиясы көрсетілген.
І. Қазақстандағы тың жӘне тыңайған жерлерді
игеру себептері жӘне САЛДАРЫ
1.1. Солтүстік Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің
басталуы
Соғыс жылдарынан кейінгі кезеңде КСРО ның әлеуметтік-экономикалық
дамуының тез арада шешуді қажет еткен міндеті - азық–түлік мәселесін
шешу болып табылғаны белгілі. Күштеп жүргізілген шаруа қожалықтарын
ұжымдастыру және қалыптасқан өмір сүру жүйесін бұзудың кесірінен халықтың
ауқымды бөлігі қаза тапқан (Қақстан үшін бұл ұлттық геноқорға балта
шабумен пара-пар болды) 1930 жылдардың қайғысынан бас көтере алмай жатқан
кезең, ауыл шаруашылығын тағы да төтенше жағдай тәртібінде өмір сүруге
мәжбүр етті.
1941-1945 соғыс жылдары талабымен колхоздар мен совхоздар әскер мен
тұрғындарды азық-түлікпен, ал өндірісті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды.
Сонымен қатар, соғыс жылдарынан кейінгі халық шаруашылығын қайта қалыпқа
келтіру үлкен күш қуатты қажет етті. Соғыс жылдарынан кейінгі еліміздің
астық шаруашылығының жағдайы қорқыныш тудырды, астық шығыны оның
мемлекетке тапсырылуынан асып, нан балансы есепке келмеді. Астықтың
жетіспеуін мемлекеттік қор есебінен жабуға тура келді. Сондықтан, өткен
соғыстың көрсеткен зардабынан соң, ауыл шаруашылығын әрі қарай көтеру үшін
жедел, түбегейлі өзгертетін іс-шараларды қажет етті. Осы жағдайда 1947
жылы кәртішкелік жүйені жою халықты азық-түліктің қажетті минимумымен
қамтамасыздандыра алмады. Ал, сол кезде ауылдар мен селолардың
инфраструктураларын дамыту алға қойылмады.
Соғыс жылдарынан кейін ауыл шаруашылығын көтеру бағдарламасы
әрекетті, әрі кстнесивті тәртіптегі іс –шараларды белгіледі. Ауыл
шаруашылығын қарқындандыру жұмысы ұзақ мерзімді шараларды қажет
еткендіктен, СОКП-ның ОК-і және Кеңес үкіметі 1954 жылы әдеттегі нұсқаны
таңдап алды. Сол оқиғаның желісіне мыңдаған адамдар, техниканың көптеген
саны тартылып, қажетті қаражат бөлінді.
1954 жылдың наурыз айында болған КСРО ОК-і Елдегі астық өндірісін
әрі қарай өсіру, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылдады.
Пленум еліміздің барлық аудандарында дәнді дақылдардың шығымын өсірумен
қатар, астық өндіруді молайту үшін, Солтүстік Қазақстанның тың және
тыңайған жерлерін игеру арқылы аз уақыт ішінде егістіктің көлемін кеңейту
маңызды, әрі нақты екенін атап көрсетті.
Астық егістігіне жалпылай жер бөлудің теріс салдарына қарамай (мал
шаруашылығына зиянын тигізген), Қазақстанға КСРО-ның әр өңірінен келгендер
мен мыңдаған қазақстандықтар үшін де тың жерді игерудің зор маңызы бар
оқиға болғанын айту орынды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру жоспарында республика үлкен
көлемде егістікке жарамды алқапқа ие болғандықтан, Қазақстанға үлкен маңыз
берілді. Дегенмен, сол кездің өзінде басқарушы тұғырда тұрғандардың
арасында да, соңынан экологиялық проблемалар тудырған осынша зор көлемдегі
жерлерді игерудің тиімділігі мен жаңадан пайда болған совхоздар мен
колхоздардың экономикалың рентабельді болатынына күдік тудырғаны анық.
Осы сұрақ бойынша тың және тыңайған жерлерді игерудің белсендісі, сол
кезде КОКП ОК-нің бірінші хатшысы әрі кеңес үкіметінің басшысы, Никита
Хрущев:: Мен бұрын Қазақстан жерінің ұлан-байтақ екенін, және ауыл
шаруашылығы айналымындағы шамалы егістік алқаптарының барын еститінмін, -
деп, соңынан еске алған.
КОКП ОК-і тың және тыңайған жерлерді игеруге жұмыс күшін тарту
мақсатында үгіт-насихат жүргізуде партияның барлық күшін пайдаланды.
Тың және тыңайған жерлерді игеруде жалпы халықтық қозғалысқа шақыру КСРО
Жоғарғы Кеңесіне сайлау науқаны үстінде басталып, партия –кеңес
органдарының орындауына берілді. Тыңды игеру көлемі 600 мың шаршы метрден
асатын үлкен аумақта жүргізілді. Осындай үлкен кеңістіктің 250 мың шаршы
метрден астам аумағы жаңадан жыртылатын болды, 1954 жылдың көктемінде
басты бағыттарда техника мен жабдықтардың көптеген саны шоғырланды.
Бұл жерде адами факторға көңіл аудару қажет. Социализм ұрандарына
кәміл сенген адамдар, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыста жеңіспен
шыққаннан кейін Кеңес үкіметі мен КОКП-ның жаңа жерлерді игеруге,
осындай маңызды шаруашылық-экономикалық құрылысқа қатысуға шақыруын шын
ниетпен қабылдады. Олардың көпшілігі үшін, негізінен, соғыс жылдары
туғандарынан айырылған жастарға өмірлерін орналастырып, тұрақтанып,
отбасын құруға, жұмыс тауып, материалды, тұрмыстық жағдайларын түзетуге
мүмкіндік берді. Сондықтан, жаңа жерлерге аттануға тілек білдірген алғашқы
тың игерушілерге жоғарғы ұрпақтардың - Комсомольск–на Амуре, ДнепроГЭС,
Турксиб, Балхаш құрылысшыларының іс- тәжірибесі үлгі ретінде тартылды.
Расында, елдің жаңа істе түгел арқа тұта алатын, қайраты шыңдалған,
жігерлі, ақылды адамдары бар - ең басты байлығы болатын. Осы факторлар
алға қойғанды іске асыруда шешуші рөл атқарды. Міне, сол кезде кеңес
адамдары арасында тың игеруші деген жаңа сөз пайда болды. Тың игеруге
қатысушылар үшін бұл- патриотизмнің, үлкен шеберлік пен ардақты
еңбектің символы.
Тың жерлер тек Қазақстанда ғана игерілген жоқ, сонымен қатар Алтай
мен Краснояр өлкесінің, Новосибирск, Омск облыстарының, Поволжье, Урал,
Қиыр Шығыс жерлері де игерілді. Игерілген тың және тыңайған жерлердің
жалпы көлемі 42 миллион гектарды құрады. Соның ішіндегі 25 миллионы
Қазақстанның жері. 18 миллионы 1954 пен 1955 жылдар аралығында көтерілген.
Тыңды игеру өз орбитасына көптеген адамдардың тағдырын тартты. Тек
алғашқы екі тың жылдарында Қазақстанға 300 мыңнан астам механизаторлар,
құрылысшылар, техник- инженерлер, жұмысшылар, ауыл шаруашылығы мамандары
келді. Олардың орташа жасы 25-тен аспаған. Қазақтың шексіз даласының
байырғы тұрғындары оларды жылы қарсы алды. Тыңды көтеруге Қазақстанның
солтүстік, батыс облыстары ғана емес, оңтүстік, шығыс облыстары да
қатысты. Қазақстан сол кезде түгелдей тың республикасы саналды.
Тыңды көтеру үрдісін қарау барысында, алдымен поселкелерді, мектеп,
ауруханаларды, жолдарды, жөндеу зауыттары мен шеберханаларды,
элеваторларды салып, сонан кейін техниканы енгізіп, адамдарды шақыру
керектігі айтылды. Бірақ оның бәріне уақыт болмады. Астық мемлекетке
жедел қажет! - деп, кесіп айтылды. Сондықтан алғашқы тың игерушілерге
бәрін қатар істеуге тура келді: орналасуды да, поселкелерді тұрғызуды да
және нан өсіруді де. Сонда да олардың негізгі көпшілігі тыңға келген
күннен бастап, қиындықтарға қарамай өз шешімдерін тұрақты да бұлжытпай
ұстады. Соңы оң нәтижеге беретініне сенді. Қақап тұрған аяз да, боран да,
жолсыздық та, тұрмыстық жағдайдың ауырлығы да енді тың көтеруге
келгендердің бетін қайтара алмады.
Тың шаруашылығында бүкіл бір талантты өндіріс ұйымдастырушылардың
ортасы өсіп шықты. Олар тыңды игеруде адам өзінің еңбегін көру үшін бәрін
қожалықпен істеу керектігін түсіне білді. Сондықтан да тың игеру қожалық
етудің қатаң мектебі болды. Тың игерушілер ізденіспен жұмыс жасайтын
нағыз нан өсірушілерге айналды. Бірақ бұл жол қиын да қатаң еді. Бірінші
жылдары негізгі жұмыс жаңа пайда болған совхоздарға тұрақ орнын белгілеп,
мидай далада мыңдаған адамдарды қабылдап, орналастырумен, ондаған, одан
соң жүздеген совхоз поселкелерін салумен, мыңдаған мамандарды таңдау және
әртүрлі адамдарды топтастырып, ұйымшыл ұжым құрумен, шаруашылықтарды
орнықтырумен қатар жүргізілді.
Жерді бағалау мен тануда ғылым Академиясының, ғылыми институттар
мен тәжірибе стансаларының мамандары қатысты. Тың жердің топырағы
мәселесімен мыңдаған топырақ танушылар, ботаниктер, гидротехниктер, жер
орналастырушылар, Ресей, Қазақстан, Украина, Белоруссияның агрономдары
еңбек етті. Олар топырақтың дәлме–дәл картасын жасап, топырақты жабатын
өсімдіктер тобын анықтап, су көздерін белгіледі.
Жер өңдеушілер айтқандай, үлкен астық жерді күтуден басталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, жерлерді игеру жұмысына дайындық асығыс
жүргізілді де, оның әсері көп ұзамай-ақ көріне бастады. Тыңдағы
агротехникалық саясат – даланың жасалған табиғатына адамның араласуымен
болатын кері салдарларды мүмкіндігінше шектеп, мұнда егіс егудің ең
жоғарғы мәдениетін бекіту, ал сосын құрғақ аймаққа бейімделген жер өңдеу
жүйесін салу - тез арада өзінің қате екенін көрсетті. Боразда салу оңай
болған жоқ. Алғашқы тың игерушілер тұрмыстық жағдай мен басқа да
қиындықтарды батылдықпен жеңе білді. Бұл қиындықтардың бәрі де өткінші
екенін ұғынды. Тыңның жабайы жағдайларында өмір сүру мүмкін емес,- деп
түйіндеді кейбір басылымдар. Шындығында, жігері шыдамағандар, шегінді.
Сол сияқты, ұзын сомның соңына түскен, алаяқ, өз пайдасын ғана
ойлағандар да кездесті. Дегенмен, тың игерушілердің басым көпшілігі сол
кездегі жағдайларына батылдықпен қарап, бар қиындықтарды жеңе алды.
Қазақстанның тың игерген аудандарында қазір миллионнан кем емес
халық өмір сүріп жатыр. Бұл жерлер де еліміздің басқа аудандары сияқты
көгеріп, орнықты. Уақыт өткен сайын жұмыс жағдайы ғана емес, совхоз,
колхоз тұрғындарының тұрмыс жағдайы да өзгерді. Бұрынғы сусыз далада
жайландырылған үйлері, мектептері, ауруханалары, Мәдениет үйлері, сауда
орталықтары, спорттық құрылымдары бар нағыз агроқалалар өсіп шықты.
Ауылдағылардың тұрмысына қаланың жайлы атрибуттары – электр, газ, су
жүйесі, радио, телевизор және т.б. енді.
Тың игеру азаматтық нығаюдың, ұлтаралық келісімділіктің, жастар
үшін еңбек ету мен өнегелі мінез-құлқын қалыптастырудың тамаша мектебі
болды. Қазақстанға комсомолдық жолдамамен келген 600 мың жігіттер мен
қыздардың негізгі басымы осында тұрақты өмір сүруге қалды.
Сол жылдары Қазақстан студенттердің құрылыс отрядтарының бесігіне
айналды. 1959 жылы Солтүстік- Қазақстан облысына Мәскеудің Ломоносов
атындағы университеті студенттерінің отряды келді. Осыдан жастардың еңбек
семестрі басталған. Келесі жылдары осындай отрядтардың құрамында миллионға
жуық студенттер мен оқушылар жұмыс жасады. Олардың еңбегінен түскен
капиталдық үлес миллион сомға жетті. Олардың қолымен салынған нысандар
сан алуан, ондаған мың және әртүрлі маңызы бар. Цифрлар олар туралы
өздері-ақ айтып тұр. Сол сияқты, жермен бірге азаматтық нығаю мен өсу
мектебі жайлы ізгі естеліктер де аса маңызды. Бұл мектептен
қазақстандық тыңды игеруде талай ұрпақ өтті.
Тың астығы нан өсірушілердің еңбегін адал ақтады. Ең бірінші жылы-
ақ үлкен астық алынды. Қазақстан астығының алғашқы миллиард пұты аса
маңызға ие болды. Отыз жыл ішінде (1954-1983) республика мемлекетке 348
миллион тонна, немесе 21 миллиард 200 миллион пұт жоғары сапалы астық
берді.
Алғашқы тың игерушілердің еңбегін мемлекет жоғары құрметтеді. Тек
1956 жылы өндірістің 139 озықтарына, кеңес және ауылшаруашылық
органдарының жұмыскерлеріне Социалистік Еңбек ері атағы берілді, 40 мыңнан
астамы ордендер, медалдармен марапатталды. Сол жылы Республика алғашқы
Ленин орденін алды. Бұл тәжірибе келесі жылдары да қайталанды.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда тың жерлерді игеру тұрақсыз,
қырық градус аяздағы бұрқасыны мен бораны, құрғақ ыстық жазы араласа
келетін құбылмалы ауа-райы, тұрмыстың жайсыздығы, жолсыздық сияқты үлкен
қиындықтады жеңумен байланысты болды. Одан басқа тыңда салынып жатқан
совхоздар даланы өңдейтін тениканың тапшылығына да кездесті. Тың жердің
топырағын өңдеу барысында ең басында қолданыла бастаған кәдімгі соқалар
жарамсыз болды, жұмыстың басқа құралдары қажеттік тудырды. Жаңа соқалардың
үлгілері біршама уақыт өткен соң пайда бола бастады, дегенмен, жер
өңдеушілер топырақ өңдеудің жаңа кешенін алғанша, оларды тағы да
жетілдіре беру қажет болды.
Тың жерлерді игеру кері әсерлерімен де қатар жүрді. Ғылымдар
топырақтың жел эрозиясына шалдығу қаупі барын ескертіп, топырақты сақтау
шараларының қолдану керектігін талап еткенмен оған бірден құлақ шалынбады.
Соңынан, шаруашылықты жүргізудің әр шаруашылықтың жергілікті ерекшеліктері
ескерілетін, топырақты қорғап, жерді барынша жақсы пайдалана алатын жаңа
басқару жүйесін табу керек болды.
Көп ұзамай А.И.Бараевтың басқаруымен ғалымдар ойлап тапқан
топырақты сақтау жүесі үлкен аумақтарда пайдаланыла бастады. Бірақ, оны
қорытындылап, пайдалануға енгізу тек 1960–жылдардың басында ғана кешігіп
енгізілді. Топырақты қорғау технологиясы өз жолында талай қиындықтарды
кездестірді, астық өсірушілер салтты тәсілдерден бірден арыла алмады,
жаңа технология үлкен қиындықпен ене бастады, өйткені жер қыртысын
аудару арқылы жырту агротехникада әбден дағдыға еніп кеткен еді, жер
топырақты аударатын соқалармен жыртылып, дискілі дән ашушылармен, тісті
бораналармен өңделетін. Осының салдарынан топырақтың беткі қабаты ұшып,
желдік эрозияға ұшырауға әкеліп соқты да, осындай жерлердің кейбір ауданы
егіс айналымынан шығып қалды.
Ежелгі мал бағатын жерлер де жыртылып, шөп өсіретін шабындықтар
ауданы қысқарды. Соған қарамай, ауылшаруашылығында мал басы, әсіресе,
қой басы өсті. Сондықтан, малды аз аумақта бағу керек болы, ал бұл сол
аумақтағы өсетін өсімдіктердің басылып, жоғалуына әкелді. Өрістер
жарамсыздана бастады. Мал бағу мәселесі ғана емес, жел эрозиясын болдырмау
үшін өрістік жерлерге көп жылғы шөптерді себіп, өріс айналымының жғдайын
түзету де назардан тыс қалды.
Мал өсірушілер мал бағу үшін басқа орындар іздеуге мәжбүр болып,
бұл олардың қалыптасқан күнделікті тұрмыстық тіршілігінің, қайталанбас
әдет-ғұрыптарының, өмір салттарының өзгеруіне әкелді.
Дегенмен, астық өндірісі ауыл шаруашылығының басты саласы болды. Тың
игерілгеннен бастап, астық өндіру бұрынғы кезеңге қарағанда он есе өсті,
сөйтіп, республикамыз бүгінге дейін бидайдың қатты сапалы сорттарымен
бүкіл әлемге әйгілі, нанды аймаққа айналды. Қазақстан бүкіл жер бетінде
негізгі астық өндіруші мемлекеттердің алғашы ондық құрамына енді.
Қазір Қазақстанның өнеркәсібінде болсын, ауыл экономикасында,
ғылымда, мәдениетте болсын, тыңның әсері тимеген бірде-бір сала жоқ.
Тыңның игерілуі республика өмірі үшін барлық салада үдеткіш күш рөлін
атқарды. Ол өнеркәсіптің, күрделі құрылыстардың, көлік пен байланыстың
дамуына, халық шаруашылығының жаңа салаларының пайда болуына, жаңадан
алуан түрлі өнімдердің шығарылуына әсерін тигізді. Жаңа инфражүйелердің
пайда болуы селолар мен ауылдарға медициналық, сауда, тұрмыстық қызмет
көрсетуді көтеріп, халықты сауаттандырып, адамдардың рухани өмірлерін
байытты.
Қазақ далаларында жаңа селолар мен қалалар, зауыттар мен
электростансалары, теңдессіз аумақтық-өндіріс кешендері, ғылыми орталықтар
салынып, жаңа жоғарғы оқу орындары, техникумдер мен училищелер ашылып, ірі
су желілері мен каналдар пайда болып, бақтар мен бақшалар гүлдеді.
Осы тұрғыда олардың кейбір кері әсерлерін де көре аламыз. Тыңның
игерілуі іспетті өндірістің дамуы да, тұрғындардың ұлттық құрылымын
өзгертіп, Қазақстанның демографиялық тепе-теңдігін бұзды. Ірі
поселкелер мен қалаларда, әсіресе Қазақстанның солтүстігінде, түпкілікті
тұрғындардың саны 80 пайыздан 30-35 пайызға дейін төмендеп, қазақ тілінде
оқытатын мектептер жабылды. Қазір бұл жағдай шамалы түзеліп келеді, қазақ
ұлты пайыздық қатынаста өсті, туған тіл алдыңғы орынға қойылған
мектептер, гиназиялар, институттар ашыла бастады.
Сонда да көш-қон үрдісі тоқтаған жоқ, халық республика көлемінде,
сондай-ақ шет мемлекеттерде жаңа қоныс орындарын іздестіруде. Өкінішке
орай, кетіп жатқандардың басым көпшілігі ауыл аумақтарынан, әрі жастар.
Тұрғындардың азаю жағдайы бұрынғы кіші қалалар болып саналатын дамыған
поселкелер, аудан орталықтары, колхоздар мен совхоздар болып отыр. 2000-
2002 жылдары 250 астам болашағы жоқ аз қоныстанған ауылдық елді мекендер
жабылып, бұл үрдіс одан әрі жалғасуда. Тек мемлекет тарапынан жасалатын
түбегейлі шаралар ғана ауылдағы осы жағдайды өзгерте алатыны сөзсіз. Бұл
жерде Үкіметтің ұсынған ауыл мен селоларды қайта жаңарту туралы үш жылдық
Бағдарламасына үлкен сенім артамыз.
Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарындағы алғашқы тың
көтерушілер мен олардың ісін жалғастырушылардың талмас еңбегі тарихтың қол
жеткізген табысы болып табылады. Тың батырлары Ж.Демеев, М.Довжик,
Л.Картаузова, А.Тұрғанбаевалар мен олардың ісін жалғастырушы К.Дөненбаева,
Н.Геллертердің және мыңдаған басқалардың, сол сияқты кейіннен ірі
мемлекеттік қызметкерлер болған өндірісті басқарушы және оларды
ұйымдастырушылар В.Демиденко, В.Сидорова, О.Қозыбаева, Ш.Серғазина және
басқалардың Отанға, өз ісіне шексіз қызмет етуі бүгінде маңызын жойған
жоқ. Үлкендердің жасампаз тәжірибесі біз үшін Отанға шексіз еңбек етудің
үлгісі болмақ.
Осы қысқаша тарихи экскурстарды аяқтай келе, оқырмандар сол
жылдардың атмосферасын ғана емес, бүгінде ірі дүниежүзілік өндірушілер
мен астықты экспортқа шығарушылардың бірі - Қазақстан Республикасының
нарықтық экономикасы және астық стратегиясына жаңа мазмұн беріп отырған
тыңның материалдық және әлеуметтік мәселелерінің өзектілігін объективті
қарай алатынына сенемін. Ал мемлекеттік азық – түлік бағдарламасы,
ауылдарды демеп, қаржы және техникамен үнемі көмек көрсету арқылы
Президенттің: Біз тыңға жаңа өмір береміз деген ойын іс жүзіне асыруға
мүмкідік береді.
...Атақты тың эпопеясы дүние жүзіне біздің халықтың істеген ұлы ісін
паш етті.Елдің шығысында ірі астық базасы салынды, Кеңес үкіметінің
экономикалық, қорғаныс қуаты күшейді.
Бірақ тыңның маңызы тек экономикалық факторлармен тоқталмайды.
Батыр тың эпопеясы кеңес үкіметі адамдарының және оның достарының көз
алдында барлық халықтың, әсіресе кеңес жастарының еңбектегі батырлығының,
рухани күшінің, кеңес халқының бауырлық пен бірлігінің, сөнбес
достығының символы болып қала береді.
... Тың ардагерлерінің бүгінде шаштарын ақ басқан. Бірақ олар оятқан
жерлерде жаңа ұрпақ – тың ұрпағы өсіп, нығайып келеді. Олар үшін тың
әкелері еңбектерінің рухани жері ғана емес, маңызы одан да үлкен. Олар
үшін бұл – Отан, адам үшін анадай, өмірдей, байтақ тың аспаны астында
махаббатпен өсіп шыққан нан масағындай ең асыл жер. Қазақстанға келген-
дердің ұлдары бүгін әкелері бастаған ұлы істі жалғастырып келеді. Аттары
әйгілі болған батырлардың қатарына жаңа адамдардың аттарын жазсақ, ата-
тектері бәз баяғыдай. Бүгін республика Владимир Довжикті ғана емес,
Владимир Довжикті де, Жансұлтан Демеевті ғана емес, Мираш Демеевті де
біледі. Тың эстафетасын әкелер мен жоғарғы ұрпақ қана емес жастар да
сенімді ұстап келеді.
... Тыңды игеруші әр ардагер тек қана көргенін ғана емес, қатысушы
ретінде де батырлықтың көрнекті мысалдарын айта алады. Тыңдағы батырлық
өмірдің заңына айналды. Бірақ тың эпопеясын төтенше жағдайлардың
үзілмейтін шынжыры деп қарауға болмайды. Өйткені көрнекті, байқалған ерлік
қана емес, онда қиын еңбек күндерінің, жылдардың, ондаған жылдардың да
ерлігі бар. Айта келсек, олар ең үлен ерліктерден де маңызды. Алдыңғы
қатардағы астық өсірушілердің біріне алғашқы космановтардың біреуінің:
Жердің тыңын игерушіге космос тыңын игерушіден – шын жүректен таңдана...
деп жазуы тегін емес.
... Тың дүние жүзіне кеңес жастарына жоғары рухани танымдар мен
еңбек ерлігінің романтикасы - революциялық романтиканың тән екенін
көрсетті.
Тың игеруге оның тамаша өкілдерімен қатар туысқан социалистік
елдердің жастары да үлес қосты. 1973 жылы ғана республикада дүниежүзінің
45 елінен жас құрылысшылар жұмыс істеді. Олардың көпшілігі әуестікпен
емес, бейбітшілік пен алға даму негізінің кірпішін қалау үшін келгендер.
Үлкен іс алыстан көрінеді деп дұрыс айтқан, бүгін алғашқы тың
күркесінен бізді ондаған жылдар бөліп тұрса да, алғашқы жылдары жасалған
жұмыстардың орыны ерекше. Көбіміз үшін комсомодың аты, оның жасаған
айтулы еңбектері мен алғашқы тың атызы арасындағы күндер мен жастық
шағымыз арасында айырма жоқ. Өзінің өмірін жастық шағынан тыңмен
байланыстыратын әркім балаларына, немерелеріне өмірді тектен тек
сүрмегенін сеніммен айтуына болады.
... . Біз көбіне тыңның жетістіктерін экономикалық нәтижелермен ғана
байланыстырады. Бұл, әрине, дұрыс та, өйткені алға дамуда экономика ең
басты негіз болып саналады. ...Бірақ тың жерінде қол жеткізген
әлеуметтік жетістіктер, әлеуметтік-қоғамдық алға басулар да одан маңызсыз
емес. Бұл нәтижелер ең алдымен селолардағы тұрмыс пен мәдениеттің
өркендеуі және әлеуметтік өмірдің барлық жағынан жандануынан көрінеді.
...Тыңның игерілуі барлық жерлерде селолар мен қалалардың
байланысын өсірді, қазір ол қатынастар сан-алуан дамыған. Қала тың
совхоздары мен колхоздарының материалдық-техникалық базаларын бекітті,
оларға өндірісті ұйымдастыруда, әсіресе, астықты жинау науқаны кезінде,
кадрларды даярлау және қайта дайындауда жан-жақты көмек көрсетіп отырды,
әлі де көрсетіп келеді. Тың игерушілерге мәдени қызмет көрсету сапасы
әрдайым жақсартылуда. Олардың алдында талай аты шыққан шығармашылық
ұжымдар өнер көрсетті.
...Сөз жоқ, бәрімізді де село еңбеккерлерінің тамаша жетістіктері
қуантады. Дегенмен, селолық экономиканы қазіргі өмір талабына сай
деңгейге көтеру үшін әлі де көп-көп еңбектену керек. Экономиканың қандай
саласында болмасын қойылатын сұрақ біз үшін тек қанша өндірді емес, қандай
құмен өндірді болмақ.
Тыңды бізге әрі қарай да қамқоршы, көріпкел қожайындай ұстауымыз
керек. Қазір, село экономикасы барынша бекіген, барған сайын негңізделе
түскен кезде, алдыңғы қатарға өндірісті қарқындату міндеттері қойылып
отыр.
Халықта Нан – бәріне бас деп, халықта жиі айтады. Бірақ
қайталағаннан осы дана ақиқаттың мәні өзгермек емес. Еңбек адамдары нанға
аса құрметпен қарайды, өйткені алтын дәнді өсіру үшін қанша күш жұмсап,
қанша тер төгілетінін біледі. Шақырылған, құрметті қонақтарды ертеден нан
мен тұзбен қарсы алған. Екіге бөлінген шелпек - мәңгі достық пен
бейбітшіліктің белгісі. Осындай халықтың салт-ғұрпында адамдардың нанға
деген құрметі, ендеше оны өсірген – жер өндірушінің еңбегіне деген құрмет
тұр.
Жер, нан сияқты мәңгілік, қасиетті ұғымдарды еске алғанда, ойша
кешегі тың ерлігі еске түседі ...
Ғылым мен тыңды игеру арасындағы ынтымақтастыққа баға беру оңай
емес. Оған көптеген ұжымдардың жұмысы куәландырады, олардың ішінде
Социалистік Еңбек Ері, Лениндік премияның лауреаты, ВАСХНИЛ академигі
Александр Иванович Бараев басқарған астық шаруашылығының Бүкілодақтық
ғылыми-зерттеу институты.
Тыңның тарихымен Мальцев Терентий Семеновичтің, Оспанов Өмірбек
Оспанұлының, Берестовский Георгий Григорьевичтің, Госсен Эрвин
Францевичтің, Сүлейменов Мехлис Қасымұлының және де басқа ғылымдар мен
практиктердің, тек қана топырақ зерттеушілер емес, геологтардың,
геофизиктердің, тау-кеншілердің, химиктердің, энергетиктердің,
қоғамтанушылардың аттары мен істері тығыз байланысты.
... Бүгін біз олармен жер ұсталып тұр деп, шындықпен айтатын,
алғашқы тың игерішілердің, коммунистер мен партияда жоқтардың, әртүрлі
ұлттар өкілдерінің, әр жастағы адамдардың, әйелдер мен ерлердің аттарын
құрметпен атаймыз.
Олардың есімдері әйгілі. Бәрімізге танымал жазушы Шуховтың сөзімен
айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Қазақстанда тың жӘне тыңайған жерлерді игеру себептері және
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1. Солтүстік Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесіне
жаңаша
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 21
ІІ. Қазақстанның астық алқабы ДАМУЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРы ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қазақстанның астық алқабының
өрлеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2. Шаруашылық қожалықтарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Тың және тыңайған жерлерді игерудің нәтижелері
мен
зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 55
Пайдаланылған Әдебиеттер мен
деректердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 60
Кіріспе
Тың және тыңайған жерлерді игеру ХХ ғасырда КСРО-дағы ең айтулы
оқиғаның бірі болды, ол туралы мен осы дипломдық жұмыста айтпақшымын.
1950 жылы басталған тың эпопеясы бірнеше ұрпақтың өміріне ғана әсер
етіп қоймай, Қазақстанның тарихына да тағдыр болды.
Сол жылдардың ұлан-асыр оқиғасы дала өңірі бейнесінің түбегейлі
өзгеруіне жол салып, экономиканың аграрлық саласының
индустрализациялануының негізгі себебіне айналды.
Аз ғана тарихи кезең ішінде жердің миллиондаған гектары
ауылшаруашылық айналымына алынып, игерілді, инфраструктурасы бар мыңдаған
елді мекендер тұрғызылды.
Тыңды игеру өз орбитасына көптеген адамдардың тағдырын тартты. Тек
алғашқы екі тың жылдарында Қазақстанға 300 мыңнан астам механизаторлар,
құрылысшылар, техник- инженерлер, жұмысшылар, ауыл шаруашылығы мамандары
келді. Олардың орташа жасы 25-тен аспаған. Қазақтың шексіз даласының
байырғы тұрғындары оларды жылы қарсы алды. Тыңды көтеруге Қазақстанның
солтүстік, батыс облыстары ғана емес, оңтүстік, шығыс облыстары да
қатысты. Қазақстан сол кезде түгелдей тың республикасы саналды.
Тыңды көтеру үрдісін қарау барысында, алдымен поселкелерді, мектеп,
ауруханаларды, жолдарды, жөндеу зауыттары мен шеберханаларды,
элеваторларды салып, сонан кейін техниканы енгізіп, адамдарды шақыру
керектігі айтылды. Бірақ оның бәріне уақыт болмады. Астық мемлекетке
жедел қажет! - деп, кесіп айтылды. Сондықтан алғашқы тың игерушілерге
бәрін қатар істеуге тура келді: орналасуды да, поселкелерді тұрғызуды да
және нан өсіруді де. Сонда да олардың негізгі көпшілігі тыңға келген
күннен бастап, қиындықтарға қарамай өз шешімдерін тұрақты да бұлжытпай
ұстады. Соңы оң нәтижеге беретініне сенді. Қақап тұрған аяз да, боран да,
жолсыздық та, тұрмыстық жағдайдың ауырлығы да енді тың көтеруге
келгендердің бетін қайтара алмады.
Тыңның игерілуі барлық жерлерде селолар мен қалалардың байланысын
өсірді, қазір ол қатынастар сан-алуан дамыған. Қала тың совхоздары мен
колхоздарының материалдық-техникалық базаларын бекітті, оларға өндірісті
ұйымдастыруда, әсіресе, астықты жинау науқаны кезінде, кадрларды даярлау
және қайта дайындауда жан-жақты көмек көрсетіп отырды, әлі де көрсетіп
келеді. Тың игерушілерге мәдени қызмет көрсету сапасы әрдайым
жақсартылуда. Олардың алдында талай аты шыққан шығармашылық ұжымдар өнер
көрсетті.
Тың шаруашылығында бүкіл бір талантты өндіріс ұйымдастырушылардың
ортасы өсіп шықты. Олар тыңды игеруде адам өзінің еңбегін көру үшін бәрін
қожалықпен істеу керектігін түсіне білді. Сондықтан да тың игеру қожалық
етудің қатаң мектебі болды. Тың игерушілер ізденіспен жұмыс жасайтын
нағыз нан өсірушілерге айналды. Бірақ бұл жол қиын да қатаң еді. Бірінші
жылдары негізгі жұмыс жаңа пайда болған совхоздарға тұрақ орнын белгілеп,
мидай далада мыңдаған адамдарды қабылдап, орналастырумен, одан соң
жүздеген совхоз поселкелерін салумен, мыңдаған мамандарды таңдау және
әртүрлі адамдарды топтастырып, ұйымшыл ұжым құрумен, шаруашылықтарды
орнықтырумен қатар жүргізілді.
Жерді бағалау мен тануда ғылым Академиясының, ғылыми институттар
мен тәжірибе стансаларының мамандары қатысты. Тың жердің топырағы
мәселесімен мыңдаған топырақ танушылар, ботаниктер, гидротехниктер, жер
орналастырушылар, Ресей, Қазақстан, Украина, Белоруссияның агрономдары
еңбек етті. Олар топырақтың дәлме –дәл картасын жасап, топырақты жабатын
өсімдіктер тобын анықтап, су көздерін белгіледі.
Жер өңдеушілер айтқандай, үлкен астық жерді күтуден басталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, жерлерді игеру жұмысына дайындық асығыс
жүргізілді де, оның әсері көп ұзамай-ақ көріне бастады. Тыңдағы
агротехникалық саясат – даланың жасалған табиғатына адамның араласуымен
болатын кері салдарларды мүмкіндігінше шектеп, мұнда егіс егудің ең
жоғарғы мәдениетін бекіту, ал сосын құрғақ аймаққа бейімделген жер өңдеу
жүйесін салу - тез арада өзінің қате екенін көрсетті. Боразда салу оңай
болған жоқ. Алғашқы тың игерушілер тұрмыстық жағдай мен басқа да
қиындықтарды батылдықпен жеңе білді. Бұл қиындықтардың бәрі де өткінші
екенін ұғынды. Тыңның жабайы жағдайларында өмір сүру мүмкін емес,- деп
түйіндеді кейбір басылымдар. Шындығында, жігері шыдамағандар, шегінді.
Сол сияқты, ұзын сомның соңына түскен, алаяқ, өз пайдасын ғана
ойлағандар да кездесті. Дегенмен, тың игерушілердің басым көпшілігі сол
кездегі жағдайларына батылдықпен қарап, бар қиындықтарды жеңе алды.
Қазақстанның тың игерген аудандарында қазір миллионнан кем емес
халық өмір сүріп жатыр. Бұл жерлер де еліміздің басқа аудандары сияқты
көгеріп, орнықты. Уақыт өткен сайын жұмыс жағдайы ғана емес, совхоз,
колхоз тұрғындарының тұрмыс жағдайы да өзгерді. Бұрынғы сусыз далада
жайландырылған үйлері, мектептері, ауруханалары, Мәдениет үйлері, сауда
орталықтары, спорттық құрылымдары бар нағыз агроқалалар өсіп шықты.
Ауылдағылардың тұрмысына қаланың жайлы атрибуттары – электр, газ, су
жүйесі, радио, телевизор және т.б. енді.
Тың игеру азаматтық нығаюдың, ұлтаралық келісімділіктің, жастар
үшін еңбек ету мен өнегелі мінез-құлқын қалыптастырудың тамаша мектебі
болды. Қазақстанға комсомолдық жолдамамен келген 600 мың жігіттер мен
қыздардың негізгі басымы осында тұра.
Тәуелсіздігін алғаннан кейін еліміз өзінің ауылшаруашылық
экономикасын қайта құруда. Және де бұл бағытта аз жұмыс жасалған жоқ. 2003-
2005 жылдарды Ел басымыз Н.Ә.Назарбаев ауыл (селоларды) қайта жаңарту
жылдары деп жариялады. Аграрлық саланы дамыту үшін үлкен қаражат пен
материалды ресурстар бөлінді. Бүгінгі күні біз астықты ең ірі
өндірушілер мен сыртқа шығарушылардың бірі болып саналамыз.
Қазақстанды халықтар достығының зертханасы деп тегін айтпайды.
Мұнда жүзден астам ұлттар мен халықтардың өкілі бейбітшілік пен келісімде
өмір сүріп жатыр. Әрине, бұған Солтүстік Қазақстанның аумағында тың және
тыңайған жерлерді игеру үлкен рөл атқарды. Сол жылдары Қазақстан жеріне
бұрынғы Кеңестер одағындағы республикалардың түкпір-түкпірінен әртүлі
ұлттар өкілдері келіп, осында екінші Отан тапты.
Сол жылдардағы еңбек ерлігін үлгі тұтып, құрметтейміз, ал содан
қалыптасқан халықтар достығы, республикамызда жүргізіліп отырған дана
саясаттың арқасында, бағасы жоқ байлығымызға айналып, еліміздегі тұрақты
қоғамдық –саясаттың негізі болып отыр.
... .. Қиын экономикалық тәуелділікке түсіп қалмау үшін, халықты
тамақтандырып, өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін елімізге үлкен астық
қажет болды. Сөйтіп, астық пен азық түлік зор құнмен алынды. Бар қиындықта
ең үлкен бағаны алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп, қаншама ауырлықты
басынан өткеріп, көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына шынайы қуанып,
осы идея үшін күш-қайратын аямай жұмсаған, адамдар төледі. Қазір біздің
жас еліміз –Қазақстан Республикасы, тыңды көтеру тағдырларына айналған
оның халқы, жерге жаңа өмір беріп, тыңнан туындаған мәселелерді өзі
шешуге мәжбүр.
Еліміздің әр азаматы тыңға, ең алды Қазақстан тыңына міндетті,
өйткені әр үзім нанда оның дәнінің үлесі бар.
Нан – бұл өмір - деп, халық дұрыс айтқан. Ал корея аңызында,
батыр қара айдахармен арпалыста қансырап жатып, өзі туған жерінің
күрішінен жасалған нанның исін сезсе-ақ болғаны оған қайтадан күш бітеді
екен.
Ұлы Отан Соғысының ардагері, тың игеруші Марьесев – Леонид
Михайлович Картаузов: Менен егінші мамандығын не себепті таңдап
алғанымды сұрағанда, ылғи да былайша жауап беремін: Мен өзім
Ленинградтанбын, әкем блокада кезінде сонда аштықтан өлген. Блокаданы
басынан өткізген әпкемнің айтуынан күніне 125 грамм нанмен шыққан
ленинградтықтар үшін сол кездің қаншалықты қиын болғанын білемін.
Сондықтан мен әрқашан біздің адамдарымыз наннан тапшылық көрмейтіндей
оның көп болғанын ойлайтынмын, -деген екен.
Ол кезде өте қиын болып еді, сөйтсе де, 1956 жылы тың ерлігі
туралы хабар жер бетіне тарап кетті. Қазақстан елге миллиард пұт астық
берді. Бұл үлкен жеңіс еді.
Дипломдық жұмыс барысында Солтүстік Қазақстанның тың және тыңайған
жерлерін игеру кезінде болған барлық жағдайларды ашып және де жаңа
мәселелерге жаңаша қарап көрейік. Жұмысты орындау барысында белгілі Ұлы
тың эпопеясы туралы, цифрлар мен фактілер арқылы тың және тыңайған
жерлерді жалпы игерудің толық анықтамасын беріп, сонымен бірге ауыл
шаруашылығының жаңа дамуы мен оның келешекте қарқындыі дамуы туралы
баяндаймыз.
... .. Қиын экономикалық тәуелділікке
түсіп қалмау үшін, халықты тамақтандырып,
өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін
елімізге үлкен астық қажет болды.
Сөйтіп, астық пен азық түлік
зор құнмен алынды. Бар қиындықта ең үлкен
құнды алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп,
қаншама ауырлықты басынан өткеріп,
көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына
шынайы қуанып, осы идея үшін күш-қайратын
аямай жұмсаған, адамдар төледі.
Н.Ә.Назарбаев.
Тақырыптың өзектілігі: тың көтеру – әлемдік тарихта теңдесі
болмаған, жиырмасыншы ғасырдың ұлан-асыр әлеуметтік-экономикалық жобасы
болғандығында. Тарихи аз мерзім ішінде Қазақстанның көптеген аудандарының
экономикасы, білім беруі, мәдениеті өркендеп, зор кадрлық және ғылыми
әлеуеті пайда болды.
Әр елдің тарихында дәуірлік маңызы бар оқиғалар бар. Олардың
маңызы, масштабы мен қауымдық-саяси дамуға жасаған ықпалын объективті
бағалау, тек қазіргі заманғы бағалалармен тығыз байланыстыра отырып,
сарапталған тарихи талдау жасау арқылы ғана мүмкін. Қазақстан үшін,
кеңбайтақ елдің құрамына кірген басқа тәуелсіз мемлекеттер сияқты, тың
көтеру сөзсіз, осындай оқиға болды. Шынында да, бұл оқиға республиканың
бейнесіне ғана емес, бұрынғы Кеңестер Одағының барлық халықтарының
өкілдері болған қазақстандықтардың талай ұрпағының тағдырына әсер ету
деңгейімен әйгілі.
Қазіргі космостық шамамен алғанда да, осы бір ұлан-асыр жоба
басталғанда, бәрі сол үшін, бәрі соның игілігі үшін жасалатын КСРО сияқты
алып держава басына түскен катаклизмаларға төтеп бере алмай, тарап кетеді
деп болжай алмаған. Қиын экономикалық тәуелділікке түсіп қалмау үшін,
халықты тамақтандырып, өнеркәсіптің дамуын қолдай алу үшін елімізге үлкен
астық қажет болды. Сөйтіп, астық пен азық түлік зор құнмен алынды. Бар
қиындықта ең үлкен бағаны алдағы жарқын болашаққа күмәнсіз сеніп, қаншама
ауырлықты басынан өткеріп, көп нәрсені жоғалтып, өмірдің берген азына
шынайы қуанып, осы идея үшін күш-қайратын аямай жұмсаған, адамдар
төледі. Қазір біздің жас еліміз –Қазақстан Республикасы, тыңды көтеру
тағдырларына айналған оның халқы, жерге жаңа өмір беріп, тыңнан туындаған
мәселелерді өзі шешуге мәжбүр. Алғашқы тың игерушілер деген құрметті
атаққа ие болған адамдар да, оқиғаның басқаша бет алатынын біле білген
жоқ, тарих алдында да, өз ар-намысы алдында да кінәлі емес.
Әрине, ол жылдары, соңы әкімшілік науқанға айналған, үлкен
қателіктерсіз болған жоқ. Өкінішке орай, ол қателіктер келесі жылдары да
қайталанды.
Астық шаруашылығын көтереміз деген сияқты, кезекті шеруге қатты
ұран тастап, басқа өмірлік маңызы бар салалар естен мүлде шығарылып
қалған. Осылайша, күштерді тар мақсаттарға мобильді жұмылдыруды әлсін-
әлсін мәжбүр етудің әсерінен Қазақстанның малшаруашылығына үлкен қиянат
жасалды. 1928 жылдан 1954 жылға дейінгі кезеңде ірі қара мал басы мен
жылқы саны жартылай азайды. Жиырма миллион қой мен ешкі басының 30
жылдардың ортасына қарай тек екі жарым миллионға жақыны қалған. Олардың
басын 18 миллионға жеткізу тек 1954 жылы ғана мүмкін болды. Түйе өсіру
мүлдем жойылып кеткен, олардың басы осы күнге дейін кіші далалардың
өзінде қалпына келтірілмеген.
1950-жылдардың басында соғыс зардабынан әлсіреген ауыл шаруашылығы,
турасын айтқанда, еліміздегі астық жағдайы қатты қауіп төндіре бастады.
Бүкіл Кеңес үкіметі экономикасының дамуына қатер төніп, жедел іс-шаралар
қолданбай болмайтын болды, өндіріс пен ауылшаруашылығы арасында үлкен
диспропорция пайда болды.
Сөйтіп, 1954 жылдың ақпан-сәуір айларында өткен КОКП ОК пленумында
аз мерзім ішінде тың және тыңайтқан жерлердің үлкен аумағын игеру міндеті
алдыңғы қатарға шығарылған. Негізгі бағыт Қазақстан далаларына жасалды.
Бүгінде тың және тыңайған жерлерді игерудің қажеттігі туралы әртүрлі
көзқарастар бар. Дегенмен, бұл жерде акцияның аумағы мен жалпы маңыздылығы
есепке алынуы керек.
Еліміздегі тыңның арқасында қол жеткен жетістіктер мен өткеннің
артықшылығын жіберілген қателіктер мен кемістіктер жауып кетпеуі үшін
үлкен көзқарас қажет.
Жекелеген бастықтардың жасаған қателіктері мыңдаған қарапайым
адамдардың ерлігін жоққа шығара алмайды. Уақыт тыды игерудің жалпы
ақталуын көрсетті.
Қазақстандық тыңның игерілуі бүгінге дейін өзектілігін жоғалтқан
жоқ, тіпті келешекте де өзінің маңыздылығын жоғалтпайды. Өйткені тың
эпопеясы республика бейнесіне ғана емес, бұрынғы Кеңес Үкіметінің өкілдері
болған қазақстан халқының талай ұрпағының тағдырына із салды.
Тың өз нәтижелерімен қатар, Қазақстан Республикасының аграрлық
саласында ғана емес, мемлекетіміздің демографиялық, экологиялық жағдайына,
Қазақстандық қоғамдастықтың әлеуметтік, психологиялық ахуалына әсер еткен
жағымсыз жағдайларды да тудырды. Фактінің өзектілігі мынада: егер де, 1954
жылы жаппай тың және тыңайған жерлерді игеру басталмағанда, КСРО-ның
таралуы 1989 жылы емес, одан 35 жыл бұрын болар еді. Қазақстандағы тыңды
игерудің саяси маңыздылығын баса айтқан жөн.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру
үрдісін бақылау.
Қойылған мақсатқа сәйкес, келесі міндеттерді белгілейміз:
– жерлерді игерудің туындау себебін қарастыру;
– игерілген жерлердің үрдісіндегі және оның тудырған мәселелерін ашу;
– игеру кезеңіндегі экономикалық өзгерістерді көрсету;
– тәжірибені жинақтап, одан сабақ алу;
– тыңды жалпы игеру барысындағы әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
жағынан жүйелі талдау жолымен, кері ықпалдарды ашу;
– аналитикалық материалдардың негізінде қажетті тұжырымдар жасап,
өмірімізге қандай оң әсерлер бергенін іздестіру;
Дипломдық жұмыста әр түрлі дереккөздер пайдаланылды, соның ішінде
Мағжан Жұмабаев атындағы облыстық кітапханадан, Ақмола облысының
Мемлекеттік мұрағаты қорларынан алынған материалдар ерекшеленеді.
Тың жерлерді жаппай игеру тарихы Кеңестік тарихи әдебиеттерде жарық
көрді, оның ішінде ірі монографиялық ізденістер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-
практикалық конференциялар, мерейтойлық салтанаттар бар.
Тыңды жаппай игеру тарихын тану 1950 жылдардың ортасында басталды,
немесе алғашқы тың қазығы қағылғаннан бастап, бүгінгі күнге дейін
жалғасып келеді. Негізінен олар – ақпараттық материалдар, очерктер мен тың
батырлары туралы баяндаулар, мақалалар, кітапшалар мен тың шаруашылықтары
басшыларының, алғашқы тың игерушілердің, тың игеруге қатысқан ғалымдардың
естеліктері.
1960-жылдардың ортасына қарай алғашқы тыңға арналып жазылған
әдебиеттерге тарихографиялық шолу жасалды.
Тың эпопеясының көп мәселелері, мысалы Коммунистік партия
Қазақстандағы тың жерлерді игерудегі күресте атты ұжымдық монографияда,
В.И. Куликовтың Тың жерлерді игерудің тарихи тәжірибесі, С.Л. Ковальский
мен Х.М. Маданованың Қазақстанда тың жерлерді игеру, Қ.Қ. Әбуовтың
Көкшетау. Тарихи очерктер шығармаларында жан-жақты ашылған.
Тың эпопеясын қазіргі кезеңде танып, іздестіруде тарихшылар
әртүрлі пікір айтады. Ж.Б. Әбілхожин, Мысалы, еліміз азық-түлік
дағдарысына ұшыраған кезең - 1950 жылдары туындаған оқиға теориялық
жағынан екі бағытта дами алар еді - деп, есептейді.
Л.И. Брежневтің Целина атты туындысы тың және тыңайған жерлерді
жаппай игеруге арналған. Онда Отанға қызмет етудің символы болып қалған
кеңестік патриоттар - тың игерушілердің еңбектік ерліктері көрсетілген.
Л.И. Брежнев өзінің кітабында тың жердің астығы тез арада керек болды!,
Уақыттан озу үшін кеңес адамдары социализмді бекіте отырып, көп нәрсені
ештеңе жоқ жерде бастады,- деп жазды.
Партия тыңды игеруге шақырылғандарға қиын, өте қиын болады , алда
ауыр ұрыс тұр, ал әр ұрыс үлкен ерлікті қажет етеді деп, ашық айтты.
Г.И. Харламова Жасампаздардың атына деген кітабында Көкшетау
облысы еңбеккерлерінің тағдыры туралы жазады, Социалистік Еңбек Ері А.О.
Омышұлының, М.И. Кущаның, алғаш тың игеруші Б.М. Клещуктің, Кеңес
Одағының Батыры Мәлік Габдуллиннің және де басқа осы өңірдің тамаша
жандары туралы бандайды.
Қорытындылай келіп, тың жерлерді игеру мәселесі, ол туралы аумақты
әдебиеттердің барына қарамай, алдағы уақытта да іздестіріп, объективті
ашуды қажет ететіндігін айта кеткен жөн. Алда тыңның тарихи графиясын
зерттеуде стереотиптер мен коньюктуршілдіктен, мөрлер мен сызбалардан,
кері әсерлер туралы үндемей, сөйте тұра, тың эпопеясы тудырған оң
аспектілерді қабылдамай, жетістіктерді төбеге көтеруден арылу тұр.
Жұмыс құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған көздер мен қосымшалардан тұрады. Кіріспеде
таңдап алынған тақырыптың өзектілігі мен міндеттері, көздері мен тарихи
графиясы көрсетілген.
І. Қазақстандағы тың жӘне тыңайған жерлерді
игеру себептері жӘне САЛДАРЫ
1.1. Солтүстік Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игерудің
басталуы
Соғыс жылдарынан кейінгі кезеңде КСРО ның әлеуметтік-экономикалық
дамуының тез арада шешуді қажет еткен міндеті - азық–түлік мәселесін
шешу болып табылғаны белгілі. Күштеп жүргізілген шаруа қожалықтарын
ұжымдастыру және қалыптасқан өмір сүру жүйесін бұзудың кесірінен халықтың
ауқымды бөлігі қаза тапқан (Қақстан үшін бұл ұлттық геноқорға балта
шабумен пара-пар болды) 1930 жылдардың қайғысынан бас көтере алмай жатқан
кезең, ауыл шаруашылығын тағы да төтенше жағдай тәртібінде өмір сүруге
мәжбүр етті.
1941-1945 соғыс жылдары талабымен колхоздар мен совхоздар әскер мен
тұрғындарды азық-түлікпен, ал өндірісті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды.
Сонымен қатар, соғыс жылдарынан кейінгі халық шаруашылығын қайта қалыпқа
келтіру үлкен күш қуатты қажет етті. Соғыс жылдарынан кейінгі еліміздің
астық шаруашылығының жағдайы қорқыныш тудырды, астық шығыны оның
мемлекетке тапсырылуынан асып, нан балансы есепке келмеді. Астықтың
жетіспеуін мемлекеттік қор есебінен жабуға тура келді. Сондықтан, өткен
соғыстың көрсеткен зардабынан соң, ауыл шаруашылығын әрі қарай көтеру үшін
жедел, түбегейлі өзгертетін іс-шараларды қажет етті. Осы жағдайда 1947
жылы кәртішкелік жүйені жою халықты азық-түліктің қажетті минимумымен
қамтамасыздандыра алмады. Ал, сол кезде ауылдар мен селолардың
инфраструктураларын дамыту алға қойылмады.
Соғыс жылдарынан кейін ауыл шаруашылығын көтеру бағдарламасы
әрекетті, әрі кстнесивті тәртіптегі іс –шараларды белгіледі. Ауыл
шаруашылығын қарқындандыру жұмысы ұзақ мерзімді шараларды қажет
еткендіктен, СОКП-ның ОК-і және Кеңес үкіметі 1954 жылы әдеттегі нұсқаны
таңдап алды. Сол оқиғаның желісіне мыңдаған адамдар, техниканың көптеген
саны тартылып, қажетті қаражат бөлінді.
1954 жылдың наурыз айында болған КСРО ОК-і Елдегі астық өндірісін
әрі қарай өсіру, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылдады.
Пленум еліміздің барлық аудандарында дәнді дақылдардың шығымын өсірумен
қатар, астық өндіруді молайту үшін, Солтүстік Қазақстанның тың және
тыңайған жерлерін игеру арқылы аз уақыт ішінде егістіктің көлемін кеңейту
маңызды, әрі нақты екенін атап көрсетті.
Астық егістігіне жалпылай жер бөлудің теріс салдарына қарамай (мал
шаруашылығына зиянын тигізген), Қазақстанға КСРО-ның әр өңірінен келгендер
мен мыңдаған қазақстандықтар үшін де тың жерді игерудің зор маңызы бар
оқиға болғанын айту орынды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру жоспарында республика үлкен
көлемде егістікке жарамды алқапқа ие болғандықтан, Қазақстанға үлкен маңыз
берілді. Дегенмен, сол кездің өзінде басқарушы тұғырда тұрғандардың
арасында да, соңынан экологиялық проблемалар тудырған осынша зор көлемдегі
жерлерді игерудің тиімділігі мен жаңадан пайда болған совхоздар мен
колхоздардың экономикалың рентабельді болатынына күдік тудырғаны анық.
Осы сұрақ бойынша тың және тыңайған жерлерді игерудің белсендісі, сол
кезде КОКП ОК-нің бірінші хатшысы әрі кеңес үкіметінің басшысы, Никита
Хрущев:: Мен бұрын Қазақстан жерінің ұлан-байтақ екенін, және ауыл
шаруашылығы айналымындағы шамалы егістік алқаптарының барын еститінмін, -
деп, соңынан еске алған.
КОКП ОК-і тың және тыңайған жерлерді игеруге жұмыс күшін тарту
мақсатында үгіт-насихат жүргізуде партияның барлық күшін пайдаланды.
Тың және тыңайған жерлерді игеруде жалпы халықтық қозғалысқа шақыру КСРО
Жоғарғы Кеңесіне сайлау науқаны үстінде басталып, партия –кеңес
органдарының орындауына берілді. Тыңды игеру көлемі 600 мың шаршы метрден
асатын үлкен аумақта жүргізілді. Осындай үлкен кеңістіктің 250 мың шаршы
метрден астам аумағы жаңадан жыртылатын болды, 1954 жылдың көктемінде
басты бағыттарда техника мен жабдықтардың көптеген саны шоғырланды.
Бұл жерде адами факторға көңіл аудару қажет. Социализм ұрандарына
кәміл сенген адамдар, әсіресе, екінші дүниежүзілік соғыста жеңіспен
шыққаннан кейін Кеңес үкіметі мен КОКП-ның жаңа жерлерді игеруге,
осындай маңызды шаруашылық-экономикалық құрылысқа қатысуға шақыруын шын
ниетпен қабылдады. Олардың көпшілігі үшін, негізінен, соғыс жылдары
туғандарынан айырылған жастарға өмірлерін орналастырып, тұрақтанып,
отбасын құруға, жұмыс тауып, материалды, тұрмыстық жағдайларын түзетуге
мүмкіндік берді. Сондықтан, жаңа жерлерге аттануға тілек білдірген алғашқы
тың игерушілерге жоғарғы ұрпақтардың - Комсомольск–на Амуре, ДнепроГЭС,
Турксиб, Балхаш құрылысшыларының іс- тәжірибесі үлгі ретінде тартылды.
Расында, елдің жаңа істе түгел арқа тұта алатын, қайраты шыңдалған,
жігерлі, ақылды адамдары бар - ең басты байлығы болатын. Осы факторлар
алға қойғанды іске асыруда шешуші рөл атқарды. Міне, сол кезде кеңес
адамдары арасында тың игеруші деген жаңа сөз пайда болды. Тың игеруге
қатысушылар үшін бұл- патриотизмнің, үлкен шеберлік пен ардақты
еңбектің символы.
Тың жерлер тек Қазақстанда ғана игерілген жоқ, сонымен қатар Алтай
мен Краснояр өлкесінің, Новосибирск, Омск облыстарының, Поволжье, Урал,
Қиыр Шығыс жерлері де игерілді. Игерілген тың және тыңайған жерлердің
жалпы көлемі 42 миллион гектарды құрады. Соның ішіндегі 25 миллионы
Қазақстанның жері. 18 миллионы 1954 пен 1955 жылдар аралығында көтерілген.
Тыңды игеру өз орбитасына көптеген адамдардың тағдырын тартты. Тек
алғашқы екі тың жылдарында Қазақстанға 300 мыңнан астам механизаторлар,
құрылысшылар, техник- инженерлер, жұмысшылар, ауыл шаруашылығы мамандары
келді. Олардың орташа жасы 25-тен аспаған. Қазақтың шексіз даласының
байырғы тұрғындары оларды жылы қарсы алды. Тыңды көтеруге Қазақстанның
солтүстік, батыс облыстары ғана емес, оңтүстік, шығыс облыстары да
қатысты. Қазақстан сол кезде түгелдей тың республикасы саналды.
Тыңды көтеру үрдісін қарау барысында, алдымен поселкелерді, мектеп,
ауруханаларды, жолдарды, жөндеу зауыттары мен шеберханаларды,
элеваторларды салып, сонан кейін техниканы енгізіп, адамдарды шақыру
керектігі айтылды. Бірақ оның бәріне уақыт болмады. Астық мемлекетке
жедел қажет! - деп, кесіп айтылды. Сондықтан алғашқы тың игерушілерге
бәрін қатар істеуге тура келді: орналасуды да, поселкелерді тұрғызуды да
және нан өсіруді де. Сонда да олардың негізгі көпшілігі тыңға келген
күннен бастап, қиындықтарға қарамай өз шешімдерін тұрақты да бұлжытпай
ұстады. Соңы оң нәтижеге беретініне сенді. Қақап тұрған аяз да, боран да,
жолсыздық та, тұрмыстық жағдайдың ауырлығы да енді тың көтеруге
келгендердің бетін қайтара алмады.
Тың шаруашылығында бүкіл бір талантты өндіріс ұйымдастырушылардың
ортасы өсіп шықты. Олар тыңды игеруде адам өзінің еңбегін көру үшін бәрін
қожалықпен істеу керектігін түсіне білді. Сондықтан да тың игеру қожалық
етудің қатаң мектебі болды. Тың игерушілер ізденіспен жұмыс жасайтын
нағыз нан өсірушілерге айналды. Бірақ бұл жол қиын да қатаң еді. Бірінші
жылдары негізгі жұмыс жаңа пайда болған совхоздарға тұрақ орнын белгілеп,
мидай далада мыңдаған адамдарды қабылдап, орналастырумен, ондаған, одан
соң жүздеген совхоз поселкелерін салумен, мыңдаған мамандарды таңдау және
әртүрлі адамдарды топтастырып, ұйымшыл ұжым құрумен, шаруашылықтарды
орнықтырумен қатар жүргізілді.
Жерді бағалау мен тануда ғылым Академиясының, ғылыми институттар
мен тәжірибе стансаларының мамандары қатысты. Тың жердің топырағы
мәселесімен мыңдаған топырақ танушылар, ботаниктер, гидротехниктер, жер
орналастырушылар, Ресей, Қазақстан, Украина, Белоруссияның агрономдары
еңбек етті. Олар топырақтың дәлме–дәл картасын жасап, топырақты жабатын
өсімдіктер тобын анықтап, су көздерін белгіледі.
Жер өңдеушілер айтқандай, үлкен астық жерді күтуден басталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, жерлерді игеру жұмысына дайындық асығыс
жүргізілді де, оның әсері көп ұзамай-ақ көріне бастады. Тыңдағы
агротехникалық саясат – даланың жасалған табиғатына адамның араласуымен
болатын кері салдарларды мүмкіндігінше шектеп, мұнда егіс егудің ең
жоғарғы мәдениетін бекіту, ал сосын құрғақ аймаққа бейімделген жер өңдеу
жүйесін салу - тез арада өзінің қате екенін көрсетті. Боразда салу оңай
болған жоқ. Алғашқы тың игерушілер тұрмыстық жағдай мен басқа да
қиындықтарды батылдықпен жеңе білді. Бұл қиындықтардың бәрі де өткінші
екенін ұғынды. Тыңның жабайы жағдайларында өмір сүру мүмкін емес,- деп
түйіндеді кейбір басылымдар. Шындығында, жігері шыдамағандар, шегінді.
Сол сияқты, ұзын сомның соңына түскен, алаяқ, өз пайдасын ғана
ойлағандар да кездесті. Дегенмен, тың игерушілердің басым көпшілігі сол
кездегі жағдайларына батылдықпен қарап, бар қиындықтарды жеңе алды.
Қазақстанның тың игерген аудандарында қазір миллионнан кем емес
халық өмір сүріп жатыр. Бұл жерлер де еліміздің басқа аудандары сияқты
көгеріп, орнықты. Уақыт өткен сайын жұмыс жағдайы ғана емес, совхоз,
колхоз тұрғындарының тұрмыс жағдайы да өзгерді. Бұрынғы сусыз далада
жайландырылған үйлері, мектептері, ауруханалары, Мәдениет үйлері, сауда
орталықтары, спорттық құрылымдары бар нағыз агроқалалар өсіп шықты.
Ауылдағылардың тұрмысына қаланың жайлы атрибуттары – электр, газ, су
жүйесі, радио, телевизор және т.б. енді.
Тың игеру азаматтық нығаюдың, ұлтаралық келісімділіктің, жастар
үшін еңбек ету мен өнегелі мінез-құлқын қалыптастырудың тамаша мектебі
болды. Қазақстанға комсомолдық жолдамамен келген 600 мың жігіттер мен
қыздардың негізгі басымы осында тұрақты өмір сүруге қалды.
Сол жылдары Қазақстан студенттердің құрылыс отрядтарының бесігіне
айналды. 1959 жылы Солтүстік- Қазақстан облысына Мәскеудің Ломоносов
атындағы университеті студенттерінің отряды келді. Осыдан жастардың еңбек
семестрі басталған. Келесі жылдары осындай отрядтардың құрамында миллионға
жуық студенттер мен оқушылар жұмыс жасады. Олардың еңбегінен түскен
капиталдық үлес миллион сомға жетті. Олардың қолымен салынған нысандар
сан алуан, ондаған мың және әртүрлі маңызы бар. Цифрлар олар туралы
өздері-ақ айтып тұр. Сол сияқты, жермен бірге азаматтық нығаю мен өсу
мектебі жайлы ізгі естеліктер де аса маңызды. Бұл мектептен
қазақстандық тыңды игеруде талай ұрпақ өтті.
Тың астығы нан өсірушілердің еңбегін адал ақтады. Ең бірінші жылы-
ақ үлкен астық алынды. Қазақстан астығының алғашқы миллиард пұты аса
маңызға ие болды. Отыз жыл ішінде (1954-1983) республика мемлекетке 348
миллион тонна, немесе 21 миллиард 200 миллион пұт жоғары сапалы астық
берді.
Алғашқы тың игерушілердің еңбегін мемлекет жоғары құрметтеді. Тек
1956 жылы өндірістің 139 озықтарына, кеңес және ауылшаруашылық
органдарының жұмыскерлеріне Социалистік Еңбек ері атағы берілді, 40 мыңнан
астамы ордендер, медалдармен марапатталды. Сол жылы Республика алғашқы
Ленин орденін алды. Бұл тәжірибе келесі жылдары да қайталанды.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда тың жерлерді игеру тұрақсыз,
қырық градус аяздағы бұрқасыны мен бораны, құрғақ ыстық жазы араласа
келетін құбылмалы ауа-райы, тұрмыстың жайсыздығы, жолсыздық сияқты үлкен
қиындықтады жеңумен байланысты болды. Одан басқа тыңда салынып жатқан
совхоздар даланы өңдейтін тениканың тапшылығына да кездесті. Тың жердің
топырағын өңдеу барысында ең басында қолданыла бастаған кәдімгі соқалар
жарамсыз болды, жұмыстың басқа құралдары қажеттік тудырды. Жаңа соқалардың
үлгілері біршама уақыт өткен соң пайда бола бастады, дегенмен, жер
өңдеушілер топырақ өңдеудің жаңа кешенін алғанша, оларды тағы да
жетілдіре беру қажет болды.
Тың жерлерді игеру кері әсерлерімен де қатар жүрді. Ғылымдар
топырақтың жел эрозиясына шалдығу қаупі барын ескертіп, топырақты сақтау
шараларының қолдану керектігін талап еткенмен оған бірден құлақ шалынбады.
Соңынан, шаруашылықты жүргізудің әр шаруашылықтың жергілікті ерекшеліктері
ескерілетін, топырақты қорғап, жерді барынша жақсы пайдалана алатын жаңа
басқару жүйесін табу керек болды.
Көп ұзамай А.И.Бараевтың басқаруымен ғалымдар ойлап тапқан
топырақты сақтау жүесі үлкен аумақтарда пайдаланыла бастады. Бірақ, оны
қорытындылап, пайдалануға енгізу тек 1960–жылдардың басында ғана кешігіп
енгізілді. Топырақты қорғау технологиясы өз жолында талай қиындықтарды
кездестірді, астық өсірушілер салтты тәсілдерден бірден арыла алмады,
жаңа технология үлкен қиындықпен ене бастады, өйткені жер қыртысын
аудару арқылы жырту агротехникада әбден дағдыға еніп кеткен еді, жер
топырақты аударатын соқалармен жыртылып, дискілі дән ашушылармен, тісті
бораналармен өңделетін. Осының салдарынан топырақтың беткі қабаты ұшып,
желдік эрозияға ұшырауға әкеліп соқты да, осындай жерлердің кейбір ауданы
егіс айналымынан шығып қалды.
Ежелгі мал бағатын жерлер де жыртылып, шөп өсіретін шабындықтар
ауданы қысқарды. Соған қарамай, ауылшаруашылығында мал басы, әсіресе,
қой басы өсті. Сондықтан, малды аз аумақта бағу керек болы, ал бұл сол
аумақтағы өсетін өсімдіктердің басылып, жоғалуына әкелді. Өрістер
жарамсыздана бастады. Мал бағу мәселесі ғана емес, жел эрозиясын болдырмау
үшін өрістік жерлерге көп жылғы шөптерді себіп, өріс айналымының жғдайын
түзету де назардан тыс қалды.
Мал өсірушілер мал бағу үшін басқа орындар іздеуге мәжбүр болып,
бұл олардың қалыптасқан күнделікті тұрмыстық тіршілігінің, қайталанбас
әдет-ғұрыптарының, өмір салттарының өзгеруіне әкелді.
Дегенмен, астық өндірісі ауыл шаруашылығының басты саласы болды. Тың
игерілгеннен бастап, астық өндіру бұрынғы кезеңге қарағанда он есе өсті,
сөйтіп, республикамыз бүгінге дейін бидайдың қатты сапалы сорттарымен
бүкіл әлемге әйгілі, нанды аймаққа айналды. Қазақстан бүкіл жер бетінде
негізгі астық өндіруші мемлекеттердің алғашы ондық құрамына енді.
Қазір Қазақстанның өнеркәсібінде болсын, ауыл экономикасында,
ғылымда, мәдениетте болсын, тыңның әсері тимеген бірде-бір сала жоқ.
Тыңның игерілуі республика өмірі үшін барлық салада үдеткіш күш рөлін
атқарды. Ол өнеркәсіптің, күрделі құрылыстардың, көлік пен байланыстың
дамуына, халық шаруашылығының жаңа салаларының пайда болуына, жаңадан
алуан түрлі өнімдердің шығарылуына әсерін тигізді. Жаңа инфражүйелердің
пайда болуы селолар мен ауылдарға медициналық, сауда, тұрмыстық қызмет
көрсетуді көтеріп, халықты сауаттандырып, адамдардың рухани өмірлерін
байытты.
Қазақ далаларында жаңа селолар мен қалалар, зауыттар мен
электростансалары, теңдессіз аумақтық-өндіріс кешендері, ғылыми орталықтар
салынып, жаңа жоғарғы оқу орындары, техникумдер мен училищелер ашылып, ірі
су желілері мен каналдар пайда болып, бақтар мен бақшалар гүлдеді.
Осы тұрғыда олардың кейбір кері әсерлерін де көре аламыз. Тыңның
игерілуі іспетті өндірістің дамуы да, тұрғындардың ұлттық құрылымын
өзгертіп, Қазақстанның демографиялық тепе-теңдігін бұзды. Ірі
поселкелер мен қалаларда, әсіресе Қазақстанның солтүстігінде, түпкілікті
тұрғындардың саны 80 пайыздан 30-35 пайызға дейін төмендеп, қазақ тілінде
оқытатын мектептер жабылды. Қазір бұл жағдай шамалы түзеліп келеді, қазақ
ұлты пайыздық қатынаста өсті, туған тіл алдыңғы орынға қойылған
мектептер, гиназиялар, институттар ашыла бастады.
Сонда да көш-қон үрдісі тоқтаған жоқ, халық республика көлемінде,
сондай-ақ шет мемлекеттерде жаңа қоныс орындарын іздестіруде. Өкінішке
орай, кетіп жатқандардың басым көпшілігі ауыл аумақтарынан, әрі жастар.
Тұрғындардың азаю жағдайы бұрынғы кіші қалалар болып саналатын дамыған
поселкелер, аудан орталықтары, колхоздар мен совхоздар болып отыр. 2000-
2002 жылдары 250 астам болашағы жоқ аз қоныстанған ауылдық елді мекендер
жабылып, бұл үрдіс одан әрі жалғасуда. Тек мемлекет тарапынан жасалатын
түбегейлі шаралар ғана ауылдағы осы жағдайды өзгерте алатыны сөзсіз. Бұл
жерде Үкіметтің ұсынған ауыл мен селоларды қайта жаңарту туралы үш жылдық
Бағдарламасына үлкен сенім артамыз.
Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарындағы алғашқы тың
көтерушілер мен олардың ісін жалғастырушылардың талмас еңбегі тарихтың қол
жеткізген табысы болып табылады. Тың батырлары Ж.Демеев, М.Довжик,
Л.Картаузова, А.Тұрғанбаевалар мен олардың ісін жалғастырушы К.Дөненбаева,
Н.Геллертердің және мыңдаған басқалардың, сол сияқты кейіннен ірі
мемлекеттік қызметкерлер болған өндірісті басқарушы және оларды
ұйымдастырушылар В.Демиденко, В.Сидорова, О.Қозыбаева, Ш.Серғазина және
басқалардың Отанға, өз ісіне шексіз қызмет етуі бүгінде маңызын жойған
жоқ. Үлкендердің жасампаз тәжірибесі біз үшін Отанға шексіз еңбек етудің
үлгісі болмақ.
Осы қысқаша тарихи экскурстарды аяқтай келе, оқырмандар сол
жылдардың атмосферасын ғана емес, бүгінде ірі дүниежүзілік өндірушілер
мен астықты экспортқа шығарушылардың бірі - Қазақстан Республикасының
нарықтық экономикасы және астық стратегиясына жаңа мазмұн беріп отырған
тыңның материалдық және әлеуметтік мәселелерінің өзектілігін объективті
қарай алатынына сенемін. Ал мемлекеттік азық – түлік бағдарламасы,
ауылдарды демеп, қаржы және техникамен үнемі көмек көрсету арқылы
Президенттің: Біз тыңға жаңа өмір береміз деген ойын іс жүзіне асыруға
мүмкідік береді.
...Атақты тың эпопеясы дүние жүзіне біздің халықтың істеген ұлы ісін
паш етті.Елдің шығысында ірі астық базасы салынды, Кеңес үкіметінің
экономикалық, қорғаныс қуаты күшейді.
Бірақ тыңның маңызы тек экономикалық факторлармен тоқталмайды.
Батыр тың эпопеясы кеңес үкіметі адамдарының және оның достарының көз
алдында барлық халықтың, әсіресе кеңес жастарының еңбектегі батырлығының,
рухани күшінің, кеңес халқының бауырлық пен бірлігінің, сөнбес
достығының символы болып қала береді.
... Тың ардагерлерінің бүгінде шаштарын ақ басқан. Бірақ олар оятқан
жерлерде жаңа ұрпақ – тың ұрпағы өсіп, нығайып келеді. Олар үшін тың
әкелері еңбектерінің рухани жері ғана емес, маңызы одан да үлкен. Олар
үшін бұл – Отан, адам үшін анадай, өмірдей, байтақ тың аспаны астында
махаббатпен өсіп шыққан нан масағындай ең асыл жер. Қазақстанға келген-
дердің ұлдары бүгін әкелері бастаған ұлы істі жалғастырып келеді. Аттары
әйгілі болған батырлардың қатарына жаңа адамдардың аттарын жазсақ, ата-
тектері бәз баяғыдай. Бүгін республика Владимир Довжикті ғана емес,
Владимир Довжикті де, Жансұлтан Демеевті ғана емес, Мираш Демеевті де
біледі. Тың эстафетасын әкелер мен жоғарғы ұрпақ қана емес жастар да
сенімді ұстап келеді.
... Тыңды игеруші әр ардагер тек қана көргенін ғана емес, қатысушы
ретінде де батырлықтың көрнекті мысалдарын айта алады. Тыңдағы батырлық
өмірдің заңына айналды. Бірақ тың эпопеясын төтенше жағдайлардың
үзілмейтін шынжыры деп қарауға болмайды. Өйткені көрнекті, байқалған ерлік
қана емес, онда қиын еңбек күндерінің, жылдардың, ондаған жылдардың да
ерлігі бар. Айта келсек, олар ең үлен ерліктерден де маңызды. Алдыңғы
қатардағы астық өсірушілердің біріне алғашқы космановтардың біреуінің:
Жердің тыңын игерушіге космос тыңын игерушіден – шын жүректен таңдана...
деп жазуы тегін емес.
... Тың дүние жүзіне кеңес жастарына жоғары рухани танымдар мен
еңбек ерлігінің романтикасы - революциялық романтиканың тән екенін
көрсетті.
Тың игеруге оның тамаша өкілдерімен қатар туысқан социалистік
елдердің жастары да үлес қосты. 1973 жылы ғана республикада дүниежүзінің
45 елінен жас құрылысшылар жұмыс істеді. Олардың көпшілігі әуестікпен
емес, бейбітшілік пен алға даму негізінің кірпішін қалау үшін келгендер.
Үлкен іс алыстан көрінеді деп дұрыс айтқан, бүгін алғашқы тың
күркесінен бізді ондаған жылдар бөліп тұрса да, алғашқы жылдары жасалған
жұмыстардың орыны ерекше. Көбіміз үшін комсомодың аты, оның жасаған
айтулы еңбектері мен алғашқы тың атызы арасындағы күндер мен жастық
шағымыз арасында айырма жоқ. Өзінің өмірін жастық шағынан тыңмен
байланыстыратын әркім балаларына, немерелеріне өмірді тектен тек
сүрмегенін сеніммен айтуына болады.
... . Біз көбіне тыңның жетістіктерін экономикалық нәтижелермен ғана
байланыстырады. Бұл, әрине, дұрыс та, өйткені алға дамуда экономика ең
басты негіз болып саналады. ...Бірақ тың жерінде қол жеткізген
әлеуметтік жетістіктер, әлеуметтік-қоғамдық алға басулар да одан маңызсыз
емес. Бұл нәтижелер ең алдымен селолардағы тұрмыс пен мәдениеттің
өркендеуі және әлеуметтік өмірдің барлық жағынан жандануынан көрінеді.
...Тыңның игерілуі барлық жерлерде селолар мен қалалардың
байланысын өсірді, қазір ол қатынастар сан-алуан дамыған. Қала тың
совхоздары мен колхоздарының материалдық-техникалық базаларын бекітті,
оларға өндірісті ұйымдастыруда, әсіресе, астықты жинау науқаны кезінде,
кадрларды даярлау және қайта дайындауда жан-жақты көмек көрсетіп отырды,
әлі де көрсетіп келеді. Тың игерушілерге мәдени қызмет көрсету сапасы
әрдайым жақсартылуда. Олардың алдында талай аты шыққан шығармашылық
ұжымдар өнер көрсетті.
...Сөз жоқ, бәрімізді де село еңбеккерлерінің тамаша жетістіктері
қуантады. Дегенмен, селолық экономиканы қазіргі өмір талабына сай
деңгейге көтеру үшін әлі де көп-көп еңбектену керек. Экономиканың қандай
саласында болмасын қойылатын сұрақ біз үшін тек қанша өндірді емес, қандай
құмен өндірді болмақ.
Тыңды бізге әрі қарай да қамқоршы, көріпкел қожайындай ұстауымыз
керек. Қазір, село экономикасы барынша бекіген, барған сайын негңізделе
түскен кезде, алдыңғы қатарға өндірісті қарқындату міндеттері қойылып
отыр.
Халықта Нан – бәріне бас деп, халықта жиі айтады. Бірақ
қайталағаннан осы дана ақиқаттың мәні өзгермек емес. Еңбек адамдары нанға
аса құрметпен қарайды, өйткені алтын дәнді өсіру үшін қанша күш жұмсап,
қанша тер төгілетінін біледі. Шақырылған, құрметті қонақтарды ертеден нан
мен тұзбен қарсы алған. Екіге бөлінген шелпек - мәңгі достық пен
бейбітшіліктің белгісі. Осындай халықтың салт-ғұрпында адамдардың нанға
деген құрметі, ендеше оны өсірген – жер өндірушінің еңбегіне деген құрмет
тұр.
Жер, нан сияқты мәңгілік, қасиетті ұғымдарды еске алғанда, ойша
кешегі тың ерлігі еске түседі ...
Ғылым мен тыңды игеру арасындағы ынтымақтастыққа баға беру оңай
емес. Оған көптеген ұжымдардың жұмысы куәландырады, олардың ішінде
Социалистік Еңбек Ері, Лениндік премияның лауреаты, ВАСХНИЛ академигі
Александр Иванович Бараев басқарған астық шаруашылығының Бүкілодақтық
ғылыми-зерттеу институты.
Тыңның тарихымен Мальцев Терентий Семеновичтің, Оспанов Өмірбек
Оспанұлының, Берестовский Георгий Григорьевичтің, Госсен Эрвин
Францевичтің, Сүлейменов Мехлис Қасымұлының және де басқа ғылымдар мен
практиктердің, тек қана топырақ зерттеушілер емес, геологтардың,
геофизиктердің, тау-кеншілердің, химиктердің, энергетиктердің,
қоғамтанушылардың аттары мен істері тығыз байланысты.
... Бүгін біз олармен жер ұсталып тұр деп, шындықпен айтатын,
алғашқы тың игерішілердің, коммунистер мен партияда жоқтардың, әртүрлі
ұлттар өкілдерінің, әр жастағы адамдардың, әйелдер мен ерлердің аттарын
құрметпен атаймыз.
Олардың есімдері әйгілі. Бәрімізге танымал жазушы Шуховтың сөзімен
айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz