Тыныс жолдары арқылы тарайтын ауру қоздырғыштарының биологиясын (грипп, қызылша)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
негізгі бөлім
1. Әдебиетке шолу 5
1.1 Вирусология 5
1.2 Иммунопрофилактиканың тарихы 14
2. Зерттеу материалдары мен әдістері
21
3. Зерттеу нәтижелері және оны талқылау 22
4. Тыныс жолдарының анатомиясы 23
4.1 Тыныс жолдары арқылы тарайтын аурулар 36
4.2 Грипп ауруы, жалпы сипаттамасы 43
4.2.1 Тұмаудың таралу көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.3 Қызылша ауруы, оның зерттелу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .56
ТҰЖЫРЫМДАР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың денсаулығы қоғамымыздың
заманауи талаптарының басты мәселесі болып табылады. Бүгінгі таңда орын
алып отырған экономикалық дағдарыс, әлеуметтік мәселелердің ушығуы халық
денсаулығына кері әсерін тигізді. Сондықтан, Қазақстан халқының денсаулық
жағдайын көңіл қынжытарлық жағдайда деп бағалауға болады және соған орай
медициналық қызметкерлердің барлық күш-жігерін, халықтың денсаулығын
сақтауға жұмылдыру қажет. Оның ішінде, кейінгі қауым, жас ұрпақ -
балаларымыздың денсаулығын сақтап, нығайту – қоғам мен мемлекеттің негізгі,
кейінге қалдыруға болмайтын міндеттерінің бірі болып табылғанын Шарманов
Т.Ш., 1996жыл атап өткен.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына арналған үндеуінде Еліміз халықтарының
денсаулығына әсер етуші маңызды фактор – бір жағынан мемлекеттің,
аурулардың алдын алу үшін қарсы басқан әрбір қадамы болса, екінші жағынан
салауатты өмір салтын қалыптастыруға күш жұмсау деп атап көрсеткен
1998 жылы Назарбаев Н. А.
Тыныс жолдары арқылы тарайтын аурулар әлемде кең таралған. Солардың
ішінде қарастырылатын ауру түрлері – грипп пен қызылша. Грипп
қоздырғыштарының көбі аэрозольды (аспирационды) механизммен беріледі, ол
ауа-тамшы және ауа-шаң жолдарымен іске асады. Аталмыш ауру түрлерін
емдеу үшін еліміз жыл сайын айтарлықтай шығынға ұшырайды.
Сонымен қатар, гриппен күресу ұлттық және халықаралық деңгейде
жүргізіледі. Грипптің алдын алуда кең таралған тәсілдің бірі –
қауіпсіздендірілген және тірі грипп вакциналарымен егу. Кең қолданысқа ие
вакциналар боп – арбидол, виразол, виролекс сияқты вакциналар саналады.
Респираторлы вирусты аурулар нақтылы бір жылдық суық (күз-қыс-көктем)
уақыттарында тіркеледі.
Ал, қызылша болса, аспирагенді механизммен берілетін, қызба, улану,
денені алапес – сулы ісік бөртпе, кілегей бөртпесі қаптайды. Жоғарғы тыныс
жолдарының қабынуы белгілерімен сипатталады. Алдын алу шарасы, тірі қызылша
вакцинасымен жоспарлы түрде бұрын ауырмаған балаларды егу. Балаларға
қызылшаға қарсы екпені екі рет – бір жасқа толғанда және алты жасқа
толғанда егеді.
Жұмыстың нысаны. Тыныс жолдары арқылы тарайтын ауру
қоздырғыштарының биологиясын (грипп, қызылша).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
Тыныс жолдары арқылы берілетін грипп пен қызылша ауруларына жалпы
сипаттама беріп оның алдын-алу шараларын қарастыру; Ауру
қоздырғыштары – вирустарға сипаттама беру; Тыныс жолдары арқылы берілетін
ауруларға сипаттама беру; Осы аурулардың таралуын анықтап, облыс,
республика, әлем деңгейінде біршама салыстыру жасау;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс
жасалды:
– тыныс жолдары ауруларының зерттелуіне шолу жасау;
– грипп пен қызылшаның этиологиясын талдау;
– грипп ауруының қоздырғыштарын анықтау жолдарын зерттеу;
– қызылша ауруының таралуына сипаттама беру;
– грипп пен қызылшаның алын-алу шараларына талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қазіргі заманда кең етек жайған, шешімі қиын мәселелердің бірі –
грипп пен қызылша ауруларының түрлері қарастырылып, берілу, таралу
жолдары анықталып, тыныс жолдары арқылы берілетін аталмыш аурулардың
алдын-алу шараларына шолу жасалды;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жұқпалы аурулардың алдын-алу, этиологиясын, берілу жолдарын
талдап-сараптауға қосқан үлес деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей тармақталған
екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
негізгі бөлім
1. Әдебиетке шолу
1.1. Вирусология.
Вирусология (лат. vіrus – у және грек. logos – ілім), вирология,
инфрамикробиология – вирустар туралы ғылым. Жалпы, вирусология вирустардың
табиғатын, олардың құрылысын, көбеюін, биохимиясын, генетикасын зерттейді.
Медициналық, ветеринарлық, ауыл шаруашылығы вирусологиясы патогенді
вирустарды, олардың инфекциялық қасиеттерін зерттейді, олар тудыратын
аурулардан сақтану шараларын, диагностикасын және емдеу жұмыстарын
қарастырады. Вирусология вирустардың тұқым қуалаушылық қасиеттерін
зерттейтін ғылым – молекулалық генетикамен тығыз байланысты. Вирусологиялық
зерттеулер Қазақстанда Қазақ эпидемиологиялық, микробиологиялық және
гигиена ғылыми-зерттеу институтында (қазіргі Гигиена және эпидемиологиялық
ғылыми-зерттеу орталығы) вирус-риккетсия лабораториясы (1954ж.) және
Қазақстан Ғылыми Академиясының Микробиология және вирусология институтында
жалпы вирусология лабораториясы (1956ж.) ашылғаннан кейін басталды. Кейін
вирусология саласындағы зерттеулер көлемі жағынан едәуір ұлғайтылды:
аталған 2 институттың құрамында 7 арнайы лаборатория жұмыс жасайды.
Тұмау штаммдары бөліп алынып, жеке-жеке зерттелді, олардың антигендік
құрылымы картаға түсірілді, тұмауға эпидемиологиялық және экологиялық
тұрғыдан сипаттама беріліп, вакцина егу арқылы сақтану әдістері табылды
(Х.Жұматов, Г.Г.Михайлов, А.Ысмағұлов, Е.Шұратов, М.Саятов).
Тұмау вирусының молекулярлық биологиясы, генетикасы жайлы жаңа
мағлұматтар алынды (Е.Исаева, Н.Ахматуллина, З.Шуақова, В.Э.Березин,
Қ.Мұстафин, К.Жұматов). Полиомиелит эпидемиологиясы, осы аурудан вакцина
егу арқылы сақтану мәселелері егжей-тегжейлі зерттелді (Жұматов,
С.Ақбердин, К.А.Костина, т.б.).
Академик Хамза Жұматовтың басшылығымен республикада алғаш ашылған
лабораторияның тұңғыш аспиранты ретінде ол 1955-58 жылдары етек алған індет
– балалар полиомиелитін зерттеді. Оның үстіне Н.Ахматуллина Қазақстаннан
жалғыз вирусолог болып полиомиелитке қарсы бірінші вакцинаны қабылдауға
арналған үлкен одақтық жұмысқа қатысты. Сөйтіп, бұл індеттің қандай
вирустан туындағанын анықтау, оның бетін қайтару, аурудан қалатын ауыр
зардаптың алдын алу, одан қала берді, полиомиелиттен ауыл балаларын емдеу
жолындағы еңбегі өлшеусіз [1].
70-80-ші жылдары ғылыми жұртшылықтың арасында ол химиялық мутагенезді
жан-жақты зерттеуші ретінде белгілі болды. Бұл жұмыстар 60-шы жылдары
вирустар мутагенезімен айналысудан басталып, сол бағытқа сәйкестеніп, 1974
жылы Қазақстанда вирус генетикасын зерттейтін алғашқы арнайы лаборатория
ашылады. Ол вирус-клетка қосағының бір сыңарына химиялық мутагендермен әсер
еткенде пайда болатын өзгерістердің түрлері мен заңдылықтарын терең зерттей
отырып, жұмыс кестесіне микроорганизмдер мен адам торшаларын да қосты.
Осылайша, бұл лаборатория жалпы генетикалық лабораторияға айнала бастады.
Сондай-ақ Нәзира Бәдретдинқызы жаңадан ашылған Жалпы генетика және
цитология институтының іргетасын қалаушылардың бірі. Олар ендігі жерде
мутагендер әсерін зерттеп, отырған торшалар мен организмдердің жалпы түріне
және генетикалық құрылымына сәйкестелу ерекшеліктеріндегі белгісіз
заңдылықтарын, мутагендердің аз мөлшерде тигізетін әсерінің түрлері мен
негізін анықтады.
Жұматов Хамза – ғалым, медицина ғылым докторы. Эксперименттік
медицина институтында аға ғылыми қызметкер, КСРО Медицина Ғылым
Академиясының Вирусология институтының докторанты, 1947 – 50 жылы осы
академияның Эксперименттік медицина институтында (Ленинград) аға ғылыми
қызметкер, 1951–72 жылы ҚазКСР Денсаулық сақтау министірінің Эпидемиология,
микробиология және жұқпалы аурулар институтында (қазіргі Гигиена және
эпидемиология ғылыми-зерттеу орталығы) ғылыми жетекші және Қазақстан Ғылым
Академиясының Микробиология және вирусология ғылыми-зерттеу институтында
лаборатория меңгерушісі болды. 1961 жылдан өмірінің соңына дейін КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының (ЖАК) мүшесі
болды. Негізгі ғылыми еңбектері вирустардың молекулалық биологиясы
мәселелерін зерттеуге арналған. Жұматовтың жетекшілігімен тұмау
вирустарының штаммдары бөлініп алынып, жеке зерттелді. Ол тұмау
вирустарынан, полиомиелит ауруларынан вакцина егу арқылы сақтанудың
әдістерін ұсынды. Жұматов тұмау вирусын, адам және жануарларда ауру
тудыратын вирустардың рибонуклеин қышқылдарын, жұқпалы гепатит ауруын,
өсімдіктердің вирустық кеселдерін зерттеді [2].
Жүкті әйелдерді жұқпалы ауруға шалдықтыратын энтеровирустар мен
ротавирустардың рөлі анықталды (Р.Әспетов, С.Ержанов, Н.Н.Соколова,
Ж.Күмісбаева). Ротавирусты анықтайтын диагностикум жасалды (У.Әбенова,
т.б.) Құтыруға қарсы егілетін сарысу (сыворотка) алу тәсілі табылды
(Б.Сансызбаев). А және Б гепатиттерінің эпидемиологиясы зерттеліп, оларды
анықтау, өзара ажырату әдістері жетілдірілді (Жұматов, Ж.Темірбеков, т.б.).
С, Д, Е және G гепатиттерінің таралу жолдары зерттеліп (Шұратов), олардың
клиник. ерекшеліктері анықталды (Р.Ідірісова, К.Құрманова). СПИД (жүре
пайда болатын иммундық тапшылық синдромы) ауруының таралу жолдары, диагноз
қою тәсілдері және оның алдын алу шаралары зерттелді (Шұратов,
М.Сапарбеков, т.б.). Кене арқылы жұғатын энцефалит, қырым қанталау
қызбасының, т.б. арбовирустық аурулардың табиғи ошақтары табылып,
эпидемиологиялық ерекшеліктері сипатталды; арбовирустардың ғылымға беймәлім
жаңа 3 түрі ашылып, олар тудыратын ауруларды анықтау әдістері табылды
(Жұматов, Ж. Темірбеков, С.Кәрімов, Т.В.Кирющенко, т.б.). Қызылша
эпидемиологиясы, қызылшаға қарсы жаппай егу, оның тиімділігін арттыру
жөнінде бағалы ұсыныстар жасалды (Н.Жайықбаев). Кейбір вирустық ауруларға
тән клетка тізбектерін (линияларын) және органдардың тіндік эксплантаттарын
алу әдістері табылды (М.Байжомартов, Н.Соколова, Ж.Қарағұлова). Жеке
вирустардың иммунол кейпі, биохимия, физика-химикалық қасиеттері анықталып,
адам (Шұратов), жануарлар мен құстар (Шұратов, М.Бисенова, Р.Бейсенбаева)
денесінде вирустық ауруларға қарсы тұратын ингибиторлар мен антиденелер
(қармауыш денелер) түзілуіндегі заңдылықтар зерттеліп, түзілу барысында
олардың комплементтік байланыста болатыны дәлелденді (Бисенова, т.б.).
Иммундық интерферонның қалай түзілетіні анықталып, оның индукторы ұсынылды
(Әспетов, Шұратов), вирустық ауруларды иммундық жолмен анықтау, олардан
сақтану, оларды емдеу әдістері жетілдірілді (Шұратов, Жұматов,
Н.Л.Чертенко). Республикада вирусологиялық зерттеулерді ҚР Денсаулық сақтау
министрлігі жанындағы проблемалық комиссия мен Қазақстан эпидемиологтар,
микробиологтар мен паразитологтар ассоциациясы үйлестіріп отырады [3;4].
Вирус (лат. virus – у) – ағзаның тірі жасушаларында ғана тіршілік
ететін субжасушалы инфекциялық агент. Табиғаты бойынша вирустар даму
барысында жасушалық емес кезеңді қамтитын автономды генетикалық
бірлік болып табылады. Вирустар нуклеин қышқылдарының молекуласынан
тұратын (ДНҚ мен РНҚ, кейбір мысалға мимивирустар екі типті молекулаға
ие) микроскопиялық бөлшектерге ие. Геном оратылған ақуыздық қабықты
капсид деп атайды. Капсидтің болуы вирустарды вирусқа ұқсас
нуклеиндық қышқылдар – вироидтардан ажыратуға септігін тигізеді.
Жеке жағдайларда болмаса, көбінесе вирустар нуклеин қышқылы
геномының бір типіне ие. Әдетте, ДНҚ-сы бар және РНҚ-сы бар
вирустар деп бөледі. Балтимор бойынша классификация жасау осыған
негізделген. Ертеректе вирустарға приондарды да жатқызған, бірақ кейін
белгілі болғандай приондар – нуклеин қышқылы жоқ ерекше инфекциялық
ақуыздар.
Вирустар паразиттар болып табылады, себебі олар жасушадан тыс
көбейе алмайды. Жасушадан тыс вирустар тіршілік белгісін танытпай,
органикалық полимердің бөлігі ретінде байқалады. Тірі ағзалардан –
жасуша ішіндегі паразиттардан айырмашылығы – негізгі және
энергетикалық алмасудың болмауы, оған қоса тірі ағзалардың күрделі
бөлшегі – ақуызды синтездеу қасиетінің болмауында.
Бүгінгі таңда өсімдік, жан-жануарлар, саңырауқұлақ пен
бактериялардың жасушаларында тіршілік етеді. Жалпы заңдылықтарға
қарамастан, вирустардың ортақ шығу тегі жоқ.
Вирустың шығу тегін (ауру қоздырғыштарының жаңа түрлері
ретінде) 1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский.
Көпжылдық табак өсімдіктерінің ауруын зерттеудің барысында
ғалым Д. И. Ивановский табак мозаикасы Шамберлан сүзгіші арқылы
өтетін бактериялармен таралатынын анықтады. Алайда, олар жасанды
субстартта өспейтіні белгілі болған [4 ].
Бес жылдан соң ірі қара малдың аусыл ауруын зерттеу барысында,
осыған ұқсас сүзілетін микроағза табылған. Ал 1989 жылы Д.Ивановский
тәжірбиесін жүзеге асыру кезінде дат ғалымы М.Бейеринк бұл ағзаларды
сүзілетін вирустар деп атады. Осыдан барып, қысқаша вирус атауы осы
микроағзаларға сипаттама болатын болды.
1901 жылы адамның вирустық ауруы – сары безгек. Бұл ашуды
американ әскери хирургы У.Рид пен оның әріптестері жасаған.
1911 жылы Фрэнсис Раус Раус саркомасы – қатерлі ісігінің
вирустық табиғатын ашты (оған 55 жыл өткен соң тек 1966 жылы
физиология мен медицина саласы бойынша Нобель сыйлығы берілді).
Осыдан бастап вирустарды зерттеу биологияның эпидемиология,
иммунология, молекулярлық генетика т.б. салаларын зерттеуде үлкен рөл
атқарды. Осылайша Херши-Чейз тәжірбиесі ДНҚ-ның тұқымқуалаушылық
қасиеттерін берудегі маңызды дәлеліне айналды. Әр жылдары медицина мен
физиология бойынша алты, химия саласы бойынша үш Нобель сыйлығы
вирустарды зерттеуге байланысты беріліп отырған.
2002 жылы Нью-Йорк университетінде бірінші синтетикалық вирус
(полиомелит вирусы) жасалды [5].
Күрделі ұйымдасқан вирустар қосымша қабықшаға ие – ақуыздық және
липопротеиндық. Кейде күрделі вирустардың сыртқы қабығында ақуыздан
өзге көмірсутек те кездеседі. Күрделі вирустарға мысал ретінде тұмау
мен герпес қоздырғыштарын жатқызуға болады. Олардың сыртқы қабықшасы –
ие жасушаның ядролық және цитоплазмалық мембранасының бір фрагменті
болып, сол арқылы вирус жасушалық емес ортаға шығады.
Жер шарында вирустар саны бойынша көп тараған: дүние жүзі
мұхитында (1 милилитр суға 250 миллионға жуық бактериофаг (вирус),
жалпы мұхиттағы саны шамамен – 4·1030[4], ал мұхит тереңінде вирус
(бактериофаг) саны өзгермейді және қашанда көп деуге болады. Мұхитта
вирустардың әлі зерттелмеген, сипатталамаған түрлері тіршілік етеді.
Кейбір вирустар жан-жануарлардың саны мен таралуына айтарлықтай әсер
етеді деуге болады.
Вирустар Жер шарының өсімдік жануарлар әлемімен генетикалық
байланысқа ие. Соңғы зерттеулерге қарағанда, адам геномы 32 %-ға вирус
тектес бөлшектермен жадыланатын ақпараттан тұратыны анықталды.
Вирустардың ортақ шыққан тегі жоқ жиынтық топ. Олардың шығу тегіне
қатысты бірнеше болжам бар.
ДНҚ-құрамдас бактериофактар мен кейбір ДНҚ-құрамдас эукариот
вирустары ұтқыр бөлшектер мен плазмидтардан тұрады, олар жасушада өз
бетінше репликация жасайды [6].
Кейбір РНҚ-құрамдас вирустардың шығу тегін вироидтармен
байланыстырады. Вироидтар жоғары деңгейде құрастырылған сақина тәріздес
РНҚ фрагменттері деп танылады.
ДНҚ-құрамдас вирустар күрделі (мысалға микоплазма мен риккетсийлер)
сияқты өз геномының біршама бөлігін жоғалтқан жасушаішілк
паразиттерден туындаған деген болжам бар.
Икосаэдрикалық вириондар құрамына мысалдар:
А. Липидтік қабығы жоқ вирус, ( мысалға, пикорнавирус).
B. Қабықты вирус ( мысалға, герпесвирус).
Вирус бөлшектері (вириондар) ақуыздық қабық – капсид деп танылады,
олар өз алдына вирус геномынан құралады, олар бір немесе бірнеше ДНҚ
және РНҚ молекулаларынан тұрады. Нуклеин қышқылы ақуыздармен қосылғанда
нуклеокапсид терминімен белгіленеді.
Вирус жұқтыру үрдісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады:
Жасуша мембранасына қосылу – адсорбция. Әдетте вирион жасушаға
қосылу үшін плазма мембранасында ақуыз (жиірек гликопротеин) қажет
етеді.
Жасушаға ену. Бұл кезеңде вирусқа жасушаның ішкі ортасына өзінің
генетикалық ақпаратын жеткізу қажет. Кейбір вирустар өз ақуыздарын да
тасымалдайды (жағымсыз РНҚ-құрамдас вирустарға бұл тән). Әр түрлі
вирустар жасушаға ену үшін әр түрлі амал қолданады: мысалға
пикорновирустар плазмалық мембранаға өз РНҚ-сын шашады,
ортомиксовирустардың вириондары эндоцитоз кезінде жасушаға бірігеді,
лисозбен қышқыл ортаға түседі де сонда жетіледі (вирустық бөлшектің
ақуыздану жүреді).
Вирустарды локализациясына қарай ажыратады, мысалға
пикорновирустар жасуша цитоплазмасында, ал ортомиксовирустар жасуша
ядросында көбейеді.
Жасушаны бағдарламалау. Вирус жұқтарған сәтте жасушада вирусқа
қарсы күш көрсететін арнайы механизмдар белсенді қызмет тете бастайды.
Вирус жұқтырған жасуша сигналды молекулалар интерферондарды
синтездей бастайды. Интерферондар ортадағы сау жасушаларды вирусқа
қарсы белсенді етіп, иммундық жүйені жақсартады. Жасушадағы вирустың
көбеюімен , жасушаішілік бақылау жүйесі барысында анықталып, бұл
жасуша өз-өзін өлтіруге әкеледі, бұл үрдіс апоптоз деп аталады. Вирусқа
қарсы күшке қарсылық вирустың тіршілік ету қабілетін анықтайды.
Көптеген вирустар (мысалға, пикорновирустар, флавивирустар) эволюция
барысында интерферондардың синтезін, апоптоздық бағдарламаны тоқтата
алады [7;1].
Вирусқа қарсы күшті тоқтатып қоймай, вирустар жасуша ішінде өз
ұрпақтарының өсуіне оңтайлы жағдай жасайды. Бұған айқын дәлел ретінде
ие жасуша жүйесін бағдарламалаған РНҚ энтеровирустары бола алады
(пикорнавирустардың ошағы).
Персистенция. Кейбір вирустар латенттік жағдайға көшеді, жалпы
үрдістерге белсенді араласпай тек белгілі бір жағдайда
белсендіріледі.
Кейбір бактериофактар осылайша көбейеді, вирусталған жасуша жақсы
жағдайда болғанда фаг жасушаны өлтірмейді, жасушалық геномға сіңіседі.
Алайда, лизогендік фаг жұқтырған жасуша қолайсыз жағдайға түскен
кезде, жасушадағы үрдістерді вирус өз қолына алады. Жасуша мыңдаған
фаг тудыратын фабрикаға айналады. Өскен бөлшектер жасушадан шығып, оның
мембранасын бұзып оны өлтіреді.
Вирустардың персистенциясымен (мысалға папововирус) кейбір
онкологиялық аурулардың дамуы байланысты.
Жаңа вирус бөліктерінің жасалуы. Вирустардың көбеюі үш кезеңді
қамтиды
1) вирустық геномға айналу – вирустың РНҚ синтездеуі,
2) оның көшуі яғни, вирустық ақуыздың синтезделуі,
3) вирустық геномның репликациялануы.
Көптеген вирустарда ие-жасушаның биоматериалын шығындауға бақылау
жүйесі орнатылған.
Вириондардың жетілуі мен жасушадан шығуы. Жаңадан синтезделген
геномдық ДНҚ мен РНҚ сәйкес ақуызға оранып, жасушадан шығады. Белсенді
көбейетін вирустар кей уақытта жасушаны өлтірмейді (мысалға,
ортомиксовирустар) кіші вирустар плазмалық мембранада орнығып, оны
үзбейді. Осылайша, жасуша вирус өндіріп, тіршілік етеді.
Вирус түрлі аурулар тудырады. Вирустар инфекциялық ауру
тудыратын ұсақ микроағзалар. Олар тек тірі жасушада көбейеді.
Вирустар жасушаны бағдарламалап, оны жаңа вирус тектес молекула
жасауға көндіріп, олар өз алдына сау жасушаларға шабуыл жасайтын жаңа
вирус бөлшектерін жасайды. Вирус саны артып, олар жасушаның көп
мөлшерін басып алып ауру туғызады [8].
Ағза мүшелерінің әр түрі вирустарға әр түрлі жауап беруі,
аурудың белгілері де әр түрлі болады. Вирустар жасуша ішіндегі ауру
қоздырғыш болғандықтан, бүгінгі күнде оны емдеудің белгілі тәсілдері
тиімсіз болып отыр.
Вирустық инфекция туған кезде, антибиотиктар көмектеспейді, сол
себепті аурудың созылғыштығы көбіне-көп ағзаның ауруға өз қарсылығына
байланысты.
Вирусты аурулардың алдын-алуда егу біршама тиімді. Вирустарды
классификациялау олар тудырған ауруларға қатысты болады, мысалға,
шешек, корь, қарамық және шілделік ауруларын тудыратын вирустар. Аталмыш
вирустар қан арқылы тез тарап, ағзаның бірнеше мүшесін жаралайды, оған
ең алдымен денеде пайда болатын бөртпе мысал болады.
Өзге вирустар белгілі бір мүшеге әсер етеді. Мысалға, полиомелит
пен құтыру ауруларының вирустары жүйке жүйесін зақымдайды. Тұмау
вирустары тыныс жолдарына әсер етсе, А және В гепатиті бауыр қызметін
бұзады.
Алайда, бұлайша топтау аса берік қызмет ете алмайды, оған себеп
бір вирус бірнеше мүшені қатарынан жаралайды. Мысалға, торсылдақтың
теміреткісі (герпетиялық безгектің) ерін терісіне, жыныс мүшелеріне
және жүйке жүйесіне бірден әсер ете алады. Сол себептен осы уақытта
вирустар өлшеміне, пішініне, ішкі құрылымына және көбеюіне қарай бөлінеді.
Кейде антибиотиктар вирустармен күрес үшін тиімсіз болғанмен, кейбір
препараттар үлкен табыспен пайдаланылады. Вирустық ауруға шалдығуларды
алдын алуға ең тиімді – вирустардан өзімізді және балаларды алдын-ала
сақтау оны болдырмау болып табылады.
Кейбір вирустық инфекцияның ағзаға кіруіне вакцинация жолымен
немесе сақтандырғыш иммундеу егуі арқылы болдырмауға болады.
Біздің иммундық жүйе ағзаға кірген бөтен молекулаларға
антигендермен бірден жауап беретіні белгілі, олар бөтен молекуланы
қоршап жояды.
Егер оның қызметі дұрыс болса, бізді көптеген инфекциялық
қоздырғыштардан сақтай алады, алайда егер иммундық жүйе дұрыс қызмет
етпесе немесе мүлде жұмыс істемесе, оның нәтижесінде қатерлі ісік
немесе ЖИТС пайда болуы мүмкін.
Қалыпты иммундық белсенділік бактериалдық немесе вирустық инфекция
ағзаға түскен кезде немесе әр түрлі егу арқылы пайда бола алады.
Көптеген вакциналардың құрамында белгілі аурудың туындауына себеп
болатын әлсіздендірілген немесе өлі микроағзалар болады. Олар ауруға
ұшыратпайды, дегенмен иммундық белсенділікті тудырады.
Егу жасалу барысында пайда болған иммунитет кәдімгі иммунитет
тәрізді берік. Алайда, егу кезінде аурудың белгілерін бастан
кешірмейді.
Вакцинация жүйелі түрде вирустарға қарсы жасалады, мынадай ауруларға
шалдығудың алдын-алуға көмектеседі: корь, эпидемиялық паротит, қарамық,
тұмау, полиомиелит және гепатит, және кейбір бактериялық инфекцияларға
қарсы.
Иммундік жүйенің қызметінің тиімділігі ақырын төмендейді, сол
себепті егде жаста адамның ағзасы инфекцияларға төтеп беру қабілеті
азаяды. Көптеген егде адамдардың қатерлі ісік аурулары иммундік
жүйенің қартаюының нәтижесінде болатыны белгілі.
Вирусология – вирустар жайлы ғылым осыдан шамамен 100 жыл бұрын
қалыптасты (алайда вирус тудыратын аурулар жайлы мәлімет антик дәуірінен
кездеседі).
1892 ж. орыс микробиологы Ивановский табак мозаикасын тудыратын
қоздырғыш керамикалық сүзгіден өтетінін байқаған, яғни ол бактерияға
жатпайтыны белгілі болды. Бұл вирусологияның тууына себеп болды.
Осыдан кейін 20 жыл ішінде жануарлардың инфекциялық ауруларын тудыратын
қоздырғыштар табылып, оларға вирус деген атау берілді.
1920–1950 жылдар аралығында ғылымның дамуы вирустарды баулудың
әдістерімен байланысты болды. Зерттеу үшін вирустарды өсімдік,
жануар, бактерияларға жұқтырып отырған [9].
1948 – 1952 жж. жасушалар мен ұлпаларды баулу әдісі ұсынылды, бұл
жағдай вирустардың генетикасы мен и биохимиясын зерттеуге себеп болды.
Вирустар тірі ағзада жүретін іргелі биологиялық және биохимиялық
үрдістерді зерттеу үшін генетикалық қарапайым құрал ретінде қолданыла
бастады.
Вирустар бір немесе бірнеше типті ақуызбен қоршалған нуклеин
қышқылынан құралады; кейбір вирустардың сыртқы қабатында липид
болады. Өзге ағзаларға қарағанда вирустарда макроэргиялық фосфаттың
жасалуын, ақуыз, көмірсулардың және майлардың метаболизмын реттейтін
рибосомалар және ферменттер болмайды. Вирустар тек қана жасуша ішінде
көбейеді, және сол себептен облигаттық жасушаішілік паразиттарға жатады.
Вирустық гендер нуклеин қышқылын және вирустың жиынының репликациясы үшін
қажетті ақуызды жадылайды.
Вирустар вироидтар мен приондардан ажыратылады.
Вироидтар дегеніміз өсімдіктерде ауру тудыратын сыртқы қабығы жоқ
сақина тәріздес молекулалы, әдетте бірсақиналы РНҚ.
Вирусоидтар вироидтарға ұқсас, бірақ көмекші-вирус құрылымына
кіріп, соның әсерінен ғана белсендіріледі.
Приондар – приондардың басты компоненті – приондық ақуыздың
аномальды изоформасы ( ЦНС бір ақуызы).
Вирустық геномдар 200-ден астам геннен құралуы мүмкін:
1. біртізбекті вирустық ДНҚ;
2. екітізбекті вирустық ДНҚ;
3. плюс-тізбекті вирустық РНҚ;
4. минус-тізбекті вирустық РНҚ;
5. сегменттік минус-тізбекті вирустық РНҚ;
6. сегменттік екітізбекті вирустық РНҚ.
Плюс-тізбекті вирустық РНҚ – ие-жасушаның рибосомасында вирустық
ақуызды синтездеу үшін қалып болады.
Минус-тізбекті вирустық РНҚ – комплементарлы тізбек жасауға қалып
болады, ол өз алдынан кейін вирустық ақуызды синтездейді.
Вирус орталығының құрамына әдетте бір немесе бірнеше типті
нкулеин қышқылымен байланысқан ақуыздар кіреді. Вирустық нуклеин қышқылы
ылғи да ақуыздық қабық капсидпен қоршалып тұрады. Вирус геномында
жадыланған ақпарат көлемі шектеулі болғандықтан, вирус капсиді жеке-жеке
бірліктер капсомерлерден құралады. Капсомерлер орама немесе
икосаэдрикалық симметриялы капсидтерге айналады [10].
Спираль тәріздес типті вирустық капсидтер таяқша немес жіп
тәріздес болады. Икосаэдрикалық симметрия типті капсидтер икосаэдр
формасына ұқсас яғни сфераға ұқсас. Нуклеин қышқылы бар капсидті
нуклеокапсид деп атайды. Көптеген патогенді вирустар тек қана
нуклеокапсидтан құралған; басқа бұдан күрделі вирустардың қосымша
сыртқа қабығы болады.
Сыртқы қабық ауру жасушаның мембранасынан жасалады, бұл кезде
жасуша мембранасына вирустық гликопротеидтер орнығып алады.
Нуклеокапсид пен вирус қабықшасының аралығы көбіне-көп вирустық
матрикс ақуызына толы болады. Вирустың сыртқа қабығын ерітінді мен
неиондардың әрекетінен әлсізденеді. Тек қана нуклеокапсидтан тұратын
вирустар әлдеқайда төзімді болады [11].
Патогенді вирустарға сипаттама.
Вирустарды классификациялауға нуклеин қышқылының, вирустық
нуклеокапсидтің өлшемі мен симметриялы типі,сыртқы қабығының болу-
болмауы негіз болады.
Бір ұяға жататын вирустардың геном мен морфологиялық сипаттамасы
(электрондық микроскопия нәтижесіне орай ұқсас болады.
Тегіне топтаған кезде вирустардың эпидемиологиялық және
биологиялық қасиеттері ескеріледі, оған қоса нуклеотидтік жүйеліліктің
гомологиялық дәрежесі де ескеріледі.
Адамға қатысты әр вирус жалпыға мәлім ашылуына, патологиясына
байланысты таксономия бойынша Халықаралық комиссия берген атауға ие.
Ол атау сонымен қатар вирус тасымалдаушы иесінен, немесе вирус қатысты
вирустар тегімен және сандық көрсеткішімен байланысты. Сол себепті бір
вирус әр түрлі аталуы мүмкін, мысалға вирус varicella-zoster мен 3
типтегі адамның герпесвирусы.
Әр түрлі вирустармен күресу шаралары әр түрлі. Ең тиімдісі әрине
иммунопрофилактика [12].
1.2 Иммунопрфилактиканың тарихы
Жұқпалы аурулардың иммунопрофилактикасы – маңызды құраушы бөлік және
әр түрлі жағдайларда жұқпалы ауруларды алдын-алу, төмендету және жоюға
бағытталған жалғыз тиімді шара.
Иммунопрфилактиканың тарихы 1796 жылдың 14 мамырында ағылшын дәрігері
Э. Дженнер (1749-1823) нағыз шешекке қарсы жердегі бірінші адамға еккенде
басталды.
Кейбір жұқпалы ауруларға егу жүргізу негізгі және маңызды алдын-алу
әдісі болып табылады, ол инфекцияның қоздырғышының берілу механизмінің
ерекшеліктерінің күші және инфекциядан кейінгі тұрақты иммунитет тән. Ең
бірінші орынға тыныс жолдарының инфекцияларын жатқызуға болады, бірақ басқа
да көптеген берілу механизмі әр түрлі ауруларда – тұрғындарды егу алдын-
алудың шешуші бағыты болып табылады. Мысалы: нәрестелердің полиомиелит және
сіреспе ауруларына сәйкес вакциналарды алып кеңінен қолданғанда ғана
басқару мүмкіндігі пайда болды.
Қазіргі таңда вакциналардың тиімділігі осы инфекцияларды толық жоюға
көмектеседі.
Полиомиелит, сіреспе, күл, көкжөтел сияқты ауруларды қарсы егу жүргізу
жылына үш миллиондай шамасында адамдардың өмірін сақтап қалады. Иммунизация
жүргізу, сонымен қатар көптеген миллион адамдарды аурулардан және өмір
бойындағы жұмыс қабілетсіздігінің сақталуы.
Жүз жыл бұрын әлемде негізгі өлім себебі болып жұқпалы аурулар болған.
Күл және шешек эпидемиялары көптеген миллион халықтың өмірін әкетіп, кіші
және үлкен қалаларды қаңыратты. Соңғы 50 жылда медициналық ғылым көптеген
адамдардың өмірін әкелетін аурулардың таралуын алдын-алатын вакцина ойлап
тапты [13] .
Бірақ, басқа АИВ (ЖИТС, безгек, туберкулез сияқты ауруларға қарсы
нәтижелі вакциналар әлі жоқ, сондықтан ауру шақырып, жұмыс қабілетін
жоғалтып өлімге әкелді.
Өткен ғасырдың 80 жылдарының басында глобалді түрде бүкіл әлемде 80%
балаларды алты вакцинамен қамтамасыздандырды (полиомиелит, туберкулез,
сіреспе, күл, көкжөтел және қызылшаға қарсы). Иммунизция арқасында жылына
үш миллионнан жоғары адамдардың өмірін, ал күнделікті 9 мыңға тарта
адамдардың өмірін сақтап қалады және миллиондаған адамдарды мүгедек пен
сырқаттанушылықтан қорғайды.
Иммунитетті қалыптастыратын препараттар үш топқа бөлінеді:
1. Белсінді – вакциналар мен анатоксиндерді енгізгенде.
2. Пассивті – қансары сулар мен иммуноглобулиндерді енгізгенде.
3. Микроб жұққан организмде қоздырғыштың өсіп-өнуін тоқтататындар –
интерферон.
Вакциналар мен анатоксиндерді қабылданғанда иммунитет 2-4 аптадан
кейін қалыптасады және ұзақ сақталынады. Ал қансарысу мен
иммуноглобулиндерді енгізгенде иммунитет жылдам қалыптасады, бірақ ұзаққа
созылмайды, 4-6 апта сақталынып жойылады.
Вакциналар құрамында қоздырғыштардың антигендері болады.
Микроорганизмдерден антигендер қандай тәсілмен бөлініп алуына байланысты
вакциналар бөлінеді: тірі, өлі немесе инактивацияланған, химиялық.
Тірі вакциналар дегеніміз – вируленттілігі жойылған немесе
әлсіздендірілген, макроорганизмде көбею және белсенді жасанды иммунитет
тудыру қабілеттілігі сақталған, бірақ ауру туғыза алмайтын
микроорганизмдердің тірі штаммдары. Туберкулезге, обаға, бруцеллезге,
күйдіргіге, Папатачи қызбасына, сары қызбаға, полиомиелитке, қызылшаға,
эпид. паротитке, гриппке, кене энцефалитке, қызамыққа, бөртпе сүзегіне, Ку
қызбаға қарсы тірі вакциналар қолданылады.
Өлі вакциналар вакциналарды химиялық немесе физикалық әдістермен
микроорганизмдердің белсенділігін жою, яғни өлтіру жолымен алады. Алдын ала
вирулентілігі күшті және иммуногенділігі жоғары штаммдар іріктеп алынады.
Содан кейін қыздыру арқылы, фенолмен өңдеу, формальдегитпен әсер ету,
алкогольмен, ацетонмен өңдеу арқылы дайындайды. Микроорганизмдер
инактивацияланғаннан кейін дайындалған препараттар химиялық агенттерден
тазартылады. Фенол және басқа химиялық немесе физикалық факторлармен
(ультрадыбыс, ультракүлгін сәулелер) әсер етеді.
Тірі вакциналарға қарағанда инактивацияланған вакциналардың
иммуногенділігі төмен болады. Сондықтан оларды бірнеше рет организмге
енгізу қажет (2-3 рет). Бұл топқа: көкжөтел, іш сүзегі, парасүзегі, құтыру,
лептоспироз, грипп, герпес, тырысқақ, Ку қызба, бөртпе сүзегі, кене
энцефалит, омбылық геморрагиялық қызбаға қарсы вакциналар жатады[11;13].
Химиялық вакциналар – жұқпалы аурулар қоздырғыштарының клеткаларынан
немесе олардың бөлшектерінен арнайы химиялық немесе ферменттік өңдеу
жолымен бөлініп алынған, ерітілген антигендерден тұрады. Осындай
жолмен алынған кешендер суда ерімейтін заттарға сіңіріледі. Химиялық
агенттердің көмегімен тазартылады (ультрадыбыс, центрифуга, хромотография).
Менингит, іш сүзегі, парасүзек, бөртпе сүзегі, грипп, обаға қарсы химиялық
вакциналар қолданылады.
Анатоксиндер – улы қасиетінен айырылған, бірақ антигендік және
иммундық қасиетін сақтаған бактериялардың экзотоксиндері. Анатоксиндерді
макроорганимзге бірнеше қайта енгізеді. Күлге, сіреспеге, газды гангренаға,
ботулизмге, тырысқаққа, стафилококкты инфекцияларға қарсы пайдалынады.
Құрамында бір микробтың антигені болса моновакцина (моноанатоксин),
егер бірнеше микробтардың антигендері болса поливакцина дейді.
Инфекциядан жылдам қорғану үшін пассивті жасанды иммунитет
қалыптастырады, бұл кезде қансары сулар мен иммуноглобулиндер қолданғанда
пайда болады. Бұлардың құрамында дайын антиденелер бар. Иммунитет жылдам
қалыптасады, бірақ ұзақ емес, бірнеше күннен 4-6 аптаға дейін ғана
сақталынады. Бұларды емдеу үшін, ал кейбір жағдайда алдын алу мақсатында
қолданылады.
Иммунитеті бар адамнан алынған қансары суды (иммуноглобулинді) –
гомологиялық деп атайды. Олардың барлық дозасын бірден тері астына, бұлшық
етке немесе тамырға енгізеді. Егер де жануарлардын, көбінесе жылқынын
қанынан дайындаса – гетерологиялық деп атайды. Оларды пайдаланғанда
анафилактикалық шок болу мүмкін, сондықтан Безредка әдіспен енгізеді,
десенсибилизацияланудан кейін. Гомологиялық препараты қолданғанда иммунитет
6 аптаға дейін созылады. Гетерологиялық препаратты қолданғанда 1-2 апта
болады.
Қазіргі кезде: қызылшаға, грипп, кене эцефалит, құтыру, көкжөтел,
минингококк, лептоспироз, сіреспе, стафилококкты инфекцияларға қарсы –
гомологиялық иммуноглобулиндер; күйдіргіге қарсы – гетерологиялық
иммуноглобулин; газды гангрена, ботулизмге, күлге қарсы – гетерологиялық
қансары су қолданылады.
Интерферон – вирустар тудыратын ауруларды емдеу және алдын алу ретінде
қолданылады. Интерферонның белоктары вирустардың репликациясын (өсіп-өнуін)
тоқтатады. Интерферон вирионға әсерін тигізбейді, тек қана вирустардын
клетка ішінде репродукциясын төмендетеді.
Бактериофаг – бұл микробтардың клеткаішілік паразит (жауы) болып
табылады. Бұлар бактерияларды жейді, лизис арқылы. Кейбір жұқпалы
аурулардың алдын алу және емдеу үшін қосымша дәрмек болып табылады.
Препарат құрамында тек фагтардың бөліктері ғана емес, лизистан кейін
босаған антигендер де болады. Бактериофагты тамақ ішер алдында 1,5-2 сағат
бұрын қабылдайды. Іш сүзегі, сальмонеллез, колипротейлік бактериофаг,
стафилококк бактериофаг қолданады [13].
Эпидемиялық көрсеткіш бойынша егу шаралары
Біздің республикамызда халықты иммунизациялаудың жалпы басшылығы мен
бақылауы ҚР денсаулық сақтау министрлігіне қарасты мемлекеттік санитарлық-
эпидемиологиялық қадағалау Бас басқармасының нұсқауы бойынша жүргізіледі.
Егулердің түрлері:
1. жоспар бойынша
2. эпидемиялық көрсеткіш бойынша.
Жоспар бойынша егулер 2 топқа бөлінеді:
а) толық, барлық тұрғандарды егу (туберкулезге, полиомиелитке, күлге,
көкжөтелге, сіреспеге, қызылшаға, эпидемиялық паратитке, ВГВ қарсы);
б) селективті (таңдамалы) – тұрғындардың жекелеген топтарға жасау: кәсібіне
байланысты, эндемикалық және табиғи ошақтарда тұрған тұрғындарға, әскери
қызметкерлерге (іш сүзегіне, обаға, туляремияға, тырысқаққа, бруцеллезге,
лептоспирозға, кене энцефалитіне, Ку қызбаға, күйдіргіге қарсы).
Эпидемиялық көрсеткіш бойынша жүргізеді:
1. жұқпалы аурулардың енуімен таралуына қауіптілігі болса;
2. эпидемиялық жағдайы сәтсіз аймақтарға жіберілсе (сары қызба сәтсіз
аймаққа);
3. жұқпалы ауру ошақтарында;
4. құтыру мен сіреспені жедел профилактика үшін.
Жоспар бойынша егу егу-профилактикалық күнтізбесі арқылы өткізіледі.
Әр мемлекеттің өзінің егу-профилактикалық күнтізбесін қолданады. Мысалы,
Россейде егу-профилактикалық күнтізбесіне енгізілген препараттар
біздігідей, бірақ қызамыққа қарсы егу бар. АҚШ-та желшешекке, гемофильді
инфекцияларға қарсы егулер бар.
Профилактикалық егу күнтізбесі.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігінің Республикада
иммунды алдын алуды жетілдіру туралы 1995 жылғы 26 маусымдағы №270 бұйрығы
бойынша еліміздің барлық аймағында егу күнтізбесі енгізілді.
Вакцинация жүргізуге көрсеткіш және қарсы көрсеткіш.
Жоғарыда аталған вакциналарға қарсы көрсеткіштер ҚР Денсаулық сақтау
министрлігінің 1995 жылы 25 маусымындағы ҚР-да вакцинамен сақтандыруды
жетілдіру туралы №270 бұйрығымен заңдастырылған.
Жалпы қарсы көрсеткіштер: бұрын енгізген вакцина мөлшеріне
анафилактикалық реакция беру; лейкоз, лимфопролиферативті аурулар кезінде
немесе иммундысупрессивті әдіспен емдегенде, дене салмағына қарай тәулігіне
2мкгкг астам мөлшеріндегі стероидтармен бір аптадан артық уақыт емдегенде
болатын біріншілік иммундықтапшылықтар (тірі вакцина үшін); жүктілік (тірі
вакцина үшін); дене қызбасы байқалатын немесе жалпы жағдайы бұзылған ауыр
және орташа деңгейдегі аурулар. Иммундысупрессивті емдеу аяқталған соң 6
айдан кейін, ал стероидтармен емдеу тоқтатылған соң 3 ай өткеннен кейін
науқас толық айыққан жағдайда ғана вакцина егуге болады [13;14].
Жедел иммунизация.
Егуді емханаларда, МДБМ, мектептерде, интернаттарда, трав. пунктерде,
әсери жағдайда, санаторияларда жүргізеді. Иммунизация жауапты медициналық
мекемелердің кызметкерлері. Егуді жоспарлайтын дәрігер-терапевт немесе
педиатр, қадағалап отыратын эпидемиолог. Егуді арнайы медбике жүргізеді.
Егу жүргізілетін күн туралы халыққа және ата-анасына хабарлайды, олардың
арасында түсінік жұмыстар жүргізіледі.
Препараттармен қамтамасыз ету орталықтан атқарылады. Егу бөлмелері,
жарақат емдеу пункттері мен кабинеттері, денсаулық пункттері қажетті
препараттарды сан-эпид. басқармасынан өтініш арқылы алады.
Егілетіндерді тексеретін, егу жүргізетін, егілгендерді тіркейтін бөлмелер
болу керек. Бөлменің қабырғаларын, еденді және үстелді ыстық сабынды сумен
жуу керек немесе 0,2% хлорамин, ол болмаса 2% лизол ерітіндісімен сүрту
керек. Бөлмеде кушетка және алғашқы көмек құралдарын сақтайтын шкаф пен
иммунды препараттар тұратын тоңзытқыш міндетті түрде болу керек.
Егу шараларын жүргізуге қатысқан медицина қызметкері тиісті нұсқаумен
таныстырылуы қажет. Егу жұмысына басшылық ететін дәрігер барлық
қызметкерлерге иммунизациялау үшін СЭББ-нан алынган егу препараттарын
сақтау тәртібі, егу кезінде болуы мүмкін жағымсыз реакциялар мен асқынулар
туралы түсініктеме беруге міндетті.
Егу тек қана бір рет қолданылатын шприцпен жүргізіледі. Әр препараттың
сыртындағы жапсырмасында мл немесе басқа дозадағы мөлшері, енгізу әдісі мен
дәрмектің аты, дайындаған кәсіпорынның мекен-жайы мен аты, белсенділік
бірлігі, серия нөмері, мемлекеттік бақылау нөмері және жарамдылық мерзімі
көрсетіледі.
Қолданар алдында препарат тексеріледі. Жапсырмасы жоқ немесе мәліметі
толық болмаса, шынысы жарылса, ыдырамайтын түйіршіктер мен бөгде заттар
болса, түсі өзгерсе, қолдану мерзімі асып кетсе, препарат жарамсыз деп
есептелінеді. Жарамыз препараттарға акт жасалынады, онда препараттың аты,
саны, сериясы, бақылау нөмері, қолдану мерзімі мен жарамсыз болуының себебі
көрсетіледі.
Ампуладағы құрғақ вакцина ұнтақша немесе іші біркелкі кеуектелген
таблетка түрінде болу керек. Таблетканың бүрісуі, біркелкі болмауы,
ылғалдануы, түсінің өзгеруі немесе еріткіш қосқанда біркелкі араласпауы ауа
кіргенін және вакцинаның бұзылғанын көрсетеді. Осындай перпараттар 2%
хлорамин немесе 3% лизол ерітінділерінде қайнаталып залалсыздандырылады.
Бактериялардан дайындалған инактивацияланған вакциналар мен
адсорбцияланған анатоксиндер – сұйық препараттар, түбінде тұнбасы бар,
бетінде сұйық мөлдір болады. Сарысу мен иммундыглобулиндер – мөлдір, шамалы
жылтыраған сұық келеді. Адсорбцияланбаған анатоксиндер, улар, сұйық
бактериофагтар, инактивацияланған лептоспироздық және полиомиелиттік тірі
вакциналар мөлдір болады.
Препаратты ампула ашылғаннан соң 2-3 сағаттан асырмай пайдалану керек.
Тері астына егу әдісі барлық өлтірілген және кейбір тірі вакциналарды
енгізу үшін пайдаланылады. Тері ішіне енгізу әдісі препараттың аз көлемін
(0,1-0,2 мл) енгізгенде (мысалы, туберкулезге қарсы БЦЖ вакцинасы)
қоланылады. Тері үстілік әдіс кейбір тірі вакциналарды (туляремияға, Ку-
қызбасына, күйдіргіге, обаға қарсы) еккенде және диагностикалық аллергиялық
сынамалар жасағанда қолданылады. Бұлшық ет ішіне АКДС вакцинасын, АДС, АДС-
М, АД-М анатоксиндерін, иммундыглобулиндерді, құтыруға қарсы препараттарды
енгізеді. Пероральді әдіс полиомиелитке қарсы тірі вакцинаны енгізгенде
қолданады. Интраназальдық әдіспен гриппке қарсы құрғақ тірі вакинаны
енгізеді [14;15].
Тұмауға қарсы вакцина
Тұмаудың (грипп) вакцинасы бар және салқын тигеннің вирусына қарағанда
тұмаудың вирусы өз пішінін сәл ұзағырақ сақтайтындықтан ол тіпті тиімді.
Біз алдын ала әлемнің басқа бөлігінен қандай вирустың жақындап келе
жатқанын анықтай аламыз. Егер Гонконг пен Австралияның тұрғындарының вирус
үлгісін алып, оған қарсы вакцинаны жасап және дереу Канаданың тұрғындарына
салатын болсақ, онда сол жылдың қысында тұмаудан қайтыс болатындардың саны
азаятынын білеміз. Алайда жыл сайын жаңа вакцина дайындап отыруға тура
келеді.
Тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпаның алдын алудың өзге
жолдары да бар
Тұмау - жұқпалы ауру, ол дене қызуының көтерілуімен, қысқа мерзімді
қалтырауымен, ағзаның уыттануымен және жоғарғы тыныс алу жолдарының сілемей
қабығының кабынуымен сипатталады.
Қазақстан халқының жалпы аурушаңдығы ішінде жіті респираторлық
жұқпалар мен тұмау аурушаңдығы бірінші орында тұр. Аурушаңдық кеңінен
таралады, лап беру және індет түрінде байқалып, тұрғындардың аурушаңдыққа
бейімді бірқатар тобын қамтиды, ол елеулі әлеуметтік және медициналық
проблемалар тудыруы мүмкін. Тұмау мен жіті респираторлық вирустық
жұқпалардың үлесі барлық жұқпалы аурушаңдықтың 90-95% құрайды.
Тұмаудың тез таралуына, оның жасырын кезеңінің қысқалығы, ауа-
тамшы арқылы жұғуы, қабылдау қасиетінің жоғары болуы, сондай-ак, халықтың
әлеуметтік жағдайы да ықпал етеді.
Науқас адам жұқпаның көзі мен сақталу қоры болып табылады. Вирус
қоршаған ортаға сөйлегенде, жылағанда, жөтелгенде және түшкіргенде сілекей,
қақырық арқылы таралады. Сондай-ақ, тұрмыстық жолмен, яғни вирус жұққан
күнделікті пайдаланатын заттар арқылы да жұғу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды
[15].
Адамдар үшін тұмау аурушаңдығы көптеген асқынуларымен қауіпті. Ауыр
және асқынған түрлері барлық адамдарға тән, бірақта көбінесе балалар, егде
адамдар, өкпе және жүрек-қан тамыры жүйесінің созылмалы түрімен ауыратын
адамдарда жиі тіркеледі.
Тұмау және жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтан сақтану
үшін алдағы індеттік кезеңге дер кезінде әзір болған жөн.
Жалпы тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтың
алдын алу бойынша негізгі 2 әдісі белгілі, олар спецификалық және
спецификалық емес.
Спецификалық әдіске екпе егу жатады, ол тұмаудың алдын алу әдісінің ең
негізгісі болып есептеледі. Адамның ағзасына жұқпа агентінің бөлігін енгізу
арқылы ағзаны қорғаныс денелерін (антиденелер) бөліп шығаруға ықпал етеді,
соның нәтижесінде вирустардың көбеюі мен жасушалардың зақымдалуы төмендей
түседі.
Қазақстан Республикасында тұмауға қарсы екпелер ҚР аумағында пайдалануға
рұқсат етілген және тіркелген екпелермен жасалады.
Уақытында жасалаған егудің тиімділігі, спецификалық емес дәрі-
дәрмектерге қарағанда екі есе жоғары, сондай-ақ, кері әсердің жиілігінің
төмендігімен ерекшеленеді.
Спецификалық емес әдістерге, иммундық жүйенің қызметін қалыптастыруға
араналған дәрі-дәрмектер мен емшаралар жатады.
Тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтың алдын алу
үшін, сондай-ақ, аурудың алғашқы белгілері біліне бастаған кезде, келесі
қарапайым ұсыныстарды орындау керек:
Аскорбин қышқылы мен поливитаминдерді қабылдау;
Науқас адамды жеке бөлмеге оқшаулау:
Науқас адамды күтуші және қарым-қатынаста болатын тұлғалар (тек
ауруханада ғана емес, үйде де) төрт қабатты бетперде киюі керек;
Науқас адамның жеке ыдысы, күнделікті қолданылатын заттары, төсек
жабдықтары болуы қажет;
Бөлмені жиі желдетіп, күнделікті ылғалды жинау жүргізген жөн;
Тұмаудың алғашқы белгілері біліне бастағаннан соң, төсек тәртібін
сақтап, жылы дәрумендік сусындарды: итмұрынның тұнбасын, қара және қызыл
қарақаттан, құлпынайдан, таңқұрайдан жасалған сусындар, лимонмен шәй ішу
керек;
Тұмау індеті кезінде мәдени - бұқаралық іс-шараларға,
кинотеатрларға: клубтарға, кітапханаларға, денешыңықтыру залдарына баруды
шектеу керек;
Аурушаңдықтың алдын алу және жұқпаның таралуына жол бермеу
мақсатында мектеп және мектеп алды мекемелеріне науқас баланы жібермеу
үшін, ата-аналар балаларының денсаулығын күнделікті мұқият қадағалап отыруы
тиіс, мектепке барар алдында дене қызуын өлшеп, ал ағзаның уыттануы немесе
жоғарғы тыныс алу жолдарының кабынуы, дене қызуының көтерілуі байқалған
жағдайда, баланы үйде қалтырып, дәрігерді үйге шақыру керек;
Қолды жиі сабындап жуу керек, өйткені вирус есіктің тұтқасы,
күнделікті қолданылатын заттар арқылы, науқас адамнан сау адамның қолына
жұғып, мұрын, ауыз қуысы, көз арқылы ағзаға түсүі мүмкін;
Аурушаңдықтың деңгейі күрт көтерілген кезеңде, сау адамдар 0,25%
оксалин майын үйден далаға шығар алдында күніне 2-3 рет қолдану керек;
Тұмау аурушаңдығының алдын алу мақсатында, лекоцитарлық
интерферонды 0,25 мл. немесе танаудың әр қуысына шашыратқыш аркылы 5
тамшыдан тәулігіне 2 рет тамызу керек [16].
2. Зерттеу материалдары мен әдістері
Эпидемиологиялық талдау барысында Қазақстан Республикалық
санэпидстанциясында (РСЭС), Ақмола облысы санэпидқадағалау
департаментінде (СЭҚД) тұмау мен қызылшаға байланысты тіркелген ресми
мәліметтермен қатар өзіміз жинаған деректер де пайдаланылды. Қызылша
ауруымен көбінесе адам жас кезінде, яғни балалық шағында ауырады. Ал,
біздің зерттеулеріміз тұмау ауруына қатысты эпидемиологиялық тұрғыдан
күрделі обьекті: 15 жасқа дейінгі балалар екенін анықтады [17].
1-кесте – Материалдар көлемі мен әдістері
Материалдар, әдістер Мерзімі, көлемі
1. Республика көлемінде тыныс алу мүшелерінің 2007-2011 жылдар бойынша
ауруымен сырқаттанушылыққа қатысты мәліметтер
келтірілді;
2.Ақмола облысы бойынша қалыптасқан тұмаумен 2010-2011 жылдардың
жалпы сырқаттылықтың эпидемиологиялық көрсеткіштері қаңтар-желтоқсан айлары
Республикалық СЭС–терде жинақталған ресми деректер ресми құжаттар – 120,
және өзіміз жинаған эпиданамнездер бойынша талданды.өзіміз жинаған эпид –
анамнез – 10.
3. Балалар арасындағы қызылшамен ауруға қатысты
мәліметтер жинақталды.
1-кестенің жалғасы
4. Шет елдерде тұмаумен ауыруға байланысты 2009 жыл бойындағы
статистикалық мәліметтер келтірілді;
5. Иммунопрофилактика әдісінің артықшылығы 2012 жыл қаңтар
аурудың алдын-алуға 90% тиімді.
6. Осы көрсетілген лабораториялық зерттеулерді 2007-2011 жылдар
жүргізу үшін жұмыс орнында тәжірбие жасалды; санитарлық статистиканың
7. Барлық жиналған материалдар толықтай 11 әдісі пайдаланылды.
статистикалық талдаудан өткізілді.
3. Зерттеу нәтижелері және оны талқылау
Зерттеу нәтижесінде қызылша аурауының алдын-алуда
иммунопрофилактиканың тиімділігі белгілі болды;
Сонымен қатар тұмау ауруының қысқы мезгілде өршіп дамитыны және
тұмаумен ауруға көбіне-көп балалар мен қосалқы аурулармен ауырған
жандар ұшырайтыны белгілі болды.
Зерттеу нәтижелері жұмыс орны мен биология және оны оқыту
кафедрасының отырысында талқыланды.
4. Тыныс жолдарының анатомиясы
Тыныс жүйесі адам өміріне өте қажетті газ алмасу, иіс сезу және дыбыс
шығарып сөйлеу қызметтерін атқарады. Адамның дем алып, дем шығаруы тыныс
деп аталады, ал тыныс үшін қызмет ететін мүшелер тыныс жүйесі болып
табылады. Мұрын қуысы, мұрын, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек екі ауатамыр
(бронхы) және екі өкпе тыныс мүшелеріне жатады. Өкпе - тыныс жүйесінің
негізгі мүшесі. Тыныс жүйесінде газ алмасу тек өкпеде ғана жүзеге асады.
Қалған бөлігі өкпеге ауа кіргізіп – шығаратын жол болып есептеледі
1-сурет Тыныс алу жүйеcі
2-сурет. Тыныс жүйесінің сызба нұсқасы:
1 - ауыз қуысы (cavum oris); 2 - жұтқыншақтың мұрын бөлігі (pars nasalis
pharyngeum); 3 - жұмсақ таңдай (palatum molle); 4 - тіл (lingua);
5 - жұтқыншақтың ауыз бөлігі (pars oralis pharyngeum);
6 - көмейдің қақпағы (epiglottis); 7 - жұтқыншақтың көмей бөлігі (pars
laryngea pharyngeum); 8 - көмей (larynx); 9 - өңеш (esophagus);
10 - кеңірдек (trachea); 11 - өкпенің ұшы (apex pulmonus);
12 - сол өкпе (pulmonis sinistri); 13 - негізгі сол ауатамыр (bronchi
principalis sinister); 14, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
негізгі бөлім
1. Әдебиетке шолу 5
1.1 Вирусология 5
1.2 Иммунопрофилактиканың тарихы 14
2. Зерттеу материалдары мен әдістері
21
3. Зерттеу нәтижелері және оны талқылау 22
4. Тыныс жолдарының анатомиясы 23
4.1 Тыныс жолдары арқылы тарайтын аурулар 36
4.2 Грипп ауруы, жалпы сипаттамасы 43
4.2.1 Тұмаудың таралу көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
4.3 Қызылша ауруы, оның зерттелу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .56
ТҰЖЫРЫМДАР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың денсаулығы қоғамымыздың
заманауи талаптарының басты мәселесі болып табылады. Бүгінгі таңда орын
алып отырған экономикалық дағдарыс, әлеуметтік мәселелердің ушығуы халық
денсаулығына кері әсерін тигізді. Сондықтан, Қазақстан халқының денсаулық
жағдайын көңіл қынжытарлық жағдайда деп бағалауға болады және соған орай
медициналық қызметкерлердің барлық күш-жігерін, халықтың денсаулығын
сақтауға жұмылдыру қажет. Оның ішінде, кейінгі қауым, жас ұрпақ -
балаларымыздың денсаулығын сақтап, нығайту – қоғам мен мемлекеттің негізгі,
кейінге қалдыруға болмайтын міндеттерінің бірі болып табылғанын Шарманов
Т.Ш., 1996жыл атап өткен.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына арналған үндеуінде Еліміз халықтарының
денсаулығына әсер етуші маңызды фактор – бір жағынан мемлекеттің,
аурулардың алдын алу үшін қарсы басқан әрбір қадамы болса, екінші жағынан
салауатты өмір салтын қалыптастыруға күш жұмсау деп атап көрсеткен
1998 жылы Назарбаев Н. А.
Тыныс жолдары арқылы тарайтын аурулар әлемде кең таралған. Солардың
ішінде қарастырылатын ауру түрлері – грипп пен қызылша. Грипп
қоздырғыштарының көбі аэрозольды (аспирационды) механизммен беріледі, ол
ауа-тамшы және ауа-шаң жолдарымен іске асады. Аталмыш ауру түрлерін
емдеу үшін еліміз жыл сайын айтарлықтай шығынға ұшырайды.
Сонымен қатар, гриппен күресу ұлттық және халықаралық деңгейде
жүргізіледі. Грипптің алдын алуда кең таралған тәсілдің бірі –
қауіпсіздендірілген және тірі грипп вакциналарымен егу. Кең қолданысқа ие
вакциналар боп – арбидол, виразол, виролекс сияқты вакциналар саналады.
Респираторлы вирусты аурулар нақтылы бір жылдық суық (күз-қыс-көктем)
уақыттарында тіркеледі.
Ал, қызылша болса, аспирагенді механизммен берілетін, қызба, улану,
денені алапес – сулы ісік бөртпе, кілегей бөртпесі қаптайды. Жоғарғы тыныс
жолдарының қабынуы белгілерімен сипатталады. Алдын алу шарасы, тірі қызылша
вакцинасымен жоспарлы түрде бұрын ауырмаған балаларды егу. Балаларға
қызылшаға қарсы екпені екі рет – бір жасқа толғанда және алты жасқа
толғанда егеді.
Жұмыстың нысаны. Тыныс жолдары арқылы тарайтын ауру
қоздырғыштарының биологиясын (грипп, қызылша).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
Тыныс жолдары арқылы берілетін грипп пен қызылша ауруларына жалпы
сипаттама беріп оның алдын-алу шараларын қарастыру; Ауру
қоздырғыштары – вирустарға сипаттама беру; Тыныс жолдары арқылы берілетін
ауруларға сипаттама беру; Осы аурулардың таралуын анықтап, облыс,
республика, әлем деңгейінде біршама салыстыру жасау;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс
жасалды:
– тыныс жолдары ауруларының зерттелуіне шолу жасау;
– грипп пен қызылшаның этиологиясын талдау;
– грипп ауруының қоздырғыштарын анықтау жолдарын зерттеу;
– қызылша ауруының таралуына сипаттама беру;
– грипп пен қызылшаның алын-алу шараларына талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Қазіргі заманда кең етек жайған, шешімі қиын мәселелердің бірі –
грипп пен қызылша ауруларының түрлері қарастырылып, берілу, таралу
жолдары анықталып, тыныс жолдары арқылы берілетін аталмыш аурулардың
алдын-алу шараларына шолу жасалды;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жұқпалы аурулардың алдын-алу, этиологиясын, берілу жолдарын
талдап-сараптауға қосқан үлес деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей тармақталған
екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
негізгі бөлім
1. Әдебиетке шолу
1.1. Вирусология.
Вирусология (лат. vіrus – у және грек. logos – ілім), вирология,
инфрамикробиология – вирустар туралы ғылым. Жалпы, вирусология вирустардың
табиғатын, олардың құрылысын, көбеюін, биохимиясын, генетикасын зерттейді.
Медициналық, ветеринарлық, ауыл шаруашылығы вирусологиясы патогенді
вирустарды, олардың инфекциялық қасиеттерін зерттейді, олар тудыратын
аурулардан сақтану шараларын, диагностикасын және емдеу жұмыстарын
қарастырады. Вирусология вирустардың тұқым қуалаушылық қасиеттерін
зерттейтін ғылым – молекулалық генетикамен тығыз байланысты. Вирусологиялық
зерттеулер Қазақстанда Қазақ эпидемиологиялық, микробиологиялық және
гигиена ғылыми-зерттеу институтында (қазіргі Гигиена және эпидемиологиялық
ғылыми-зерттеу орталығы) вирус-риккетсия лабораториясы (1954ж.) және
Қазақстан Ғылыми Академиясының Микробиология және вирусология институтында
жалпы вирусология лабораториясы (1956ж.) ашылғаннан кейін басталды. Кейін
вирусология саласындағы зерттеулер көлемі жағынан едәуір ұлғайтылды:
аталған 2 институттың құрамында 7 арнайы лаборатория жұмыс жасайды.
Тұмау штаммдары бөліп алынып, жеке-жеке зерттелді, олардың антигендік
құрылымы картаға түсірілді, тұмауға эпидемиологиялық және экологиялық
тұрғыдан сипаттама беріліп, вакцина егу арқылы сақтану әдістері табылды
(Х.Жұматов, Г.Г.Михайлов, А.Ысмағұлов, Е.Шұратов, М.Саятов).
Тұмау вирусының молекулярлық биологиясы, генетикасы жайлы жаңа
мағлұматтар алынды (Е.Исаева, Н.Ахматуллина, З.Шуақова, В.Э.Березин,
Қ.Мұстафин, К.Жұматов). Полиомиелит эпидемиологиясы, осы аурудан вакцина
егу арқылы сақтану мәселелері егжей-тегжейлі зерттелді (Жұматов,
С.Ақбердин, К.А.Костина, т.б.).
Академик Хамза Жұматовтың басшылығымен республикада алғаш ашылған
лабораторияның тұңғыш аспиранты ретінде ол 1955-58 жылдары етек алған індет
– балалар полиомиелитін зерттеді. Оның үстіне Н.Ахматуллина Қазақстаннан
жалғыз вирусолог болып полиомиелитке қарсы бірінші вакцинаны қабылдауға
арналған үлкен одақтық жұмысқа қатысты. Сөйтіп, бұл індеттің қандай
вирустан туындағанын анықтау, оның бетін қайтару, аурудан қалатын ауыр
зардаптың алдын алу, одан қала берді, полиомиелиттен ауыл балаларын емдеу
жолындағы еңбегі өлшеусіз [1].
70-80-ші жылдары ғылыми жұртшылықтың арасында ол химиялық мутагенезді
жан-жақты зерттеуші ретінде белгілі болды. Бұл жұмыстар 60-шы жылдары
вирустар мутагенезімен айналысудан басталып, сол бағытқа сәйкестеніп, 1974
жылы Қазақстанда вирус генетикасын зерттейтін алғашқы арнайы лаборатория
ашылады. Ол вирус-клетка қосағының бір сыңарына химиялық мутагендермен әсер
еткенде пайда болатын өзгерістердің түрлері мен заңдылықтарын терең зерттей
отырып, жұмыс кестесіне микроорганизмдер мен адам торшаларын да қосты.
Осылайша, бұл лаборатория жалпы генетикалық лабораторияға айнала бастады.
Сондай-ақ Нәзира Бәдретдинқызы жаңадан ашылған Жалпы генетика және
цитология институтының іргетасын қалаушылардың бірі. Олар ендігі жерде
мутагендер әсерін зерттеп, отырған торшалар мен организмдердің жалпы түріне
және генетикалық құрылымына сәйкестелу ерекшеліктеріндегі белгісіз
заңдылықтарын, мутагендердің аз мөлшерде тигізетін әсерінің түрлері мен
негізін анықтады.
Жұматов Хамза – ғалым, медицина ғылым докторы. Эксперименттік
медицина институтында аға ғылыми қызметкер, КСРО Медицина Ғылым
Академиясының Вирусология институтының докторанты, 1947 – 50 жылы осы
академияның Эксперименттік медицина институтында (Ленинград) аға ғылыми
қызметкер, 1951–72 жылы ҚазКСР Денсаулық сақтау министірінің Эпидемиология,
микробиология және жұқпалы аурулар институтында (қазіргі Гигиена және
эпидемиология ғылыми-зерттеу орталығы) ғылыми жетекші және Қазақстан Ғылым
Академиясының Микробиология және вирусология ғылыми-зерттеу институтында
лаборатория меңгерушісі болды. 1961 жылдан өмірінің соңына дейін КСРО
Министрлер Кеңесі жанындағы Жоғары аттестациялық комиссиясының (ЖАК) мүшесі
болды. Негізгі ғылыми еңбектері вирустардың молекулалық биологиясы
мәселелерін зерттеуге арналған. Жұматовтың жетекшілігімен тұмау
вирустарының штаммдары бөлініп алынып, жеке зерттелді. Ол тұмау
вирустарынан, полиомиелит ауруларынан вакцина егу арқылы сақтанудың
әдістерін ұсынды. Жұматов тұмау вирусын, адам және жануарларда ауру
тудыратын вирустардың рибонуклеин қышқылдарын, жұқпалы гепатит ауруын,
өсімдіктердің вирустық кеселдерін зерттеді [2].
Жүкті әйелдерді жұқпалы ауруға шалдықтыратын энтеровирустар мен
ротавирустардың рөлі анықталды (Р.Әспетов, С.Ержанов, Н.Н.Соколова,
Ж.Күмісбаева). Ротавирусты анықтайтын диагностикум жасалды (У.Әбенова,
т.б.) Құтыруға қарсы егілетін сарысу (сыворотка) алу тәсілі табылды
(Б.Сансызбаев). А және Б гепатиттерінің эпидемиологиясы зерттеліп, оларды
анықтау, өзара ажырату әдістері жетілдірілді (Жұматов, Ж.Темірбеков, т.б.).
С, Д, Е және G гепатиттерінің таралу жолдары зерттеліп (Шұратов), олардың
клиник. ерекшеліктері анықталды (Р.Ідірісова, К.Құрманова). СПИД (жүре
пайда болатын иммундық тапшылық синдромы) ауруының таралу жолдары, диагноз
қою тәсілдері және оның алдын алу шаралары зерттелді (Шұратов,
М.Сапарбеков, т.б.). Кене арқылы жұғатын энцефалит, қырым қанталау
қызбасының, т.б. арбовирустық аурулардың табиғи ошақтары табылып,
эпидемиологиялық ерекшеліктері сипатталды; арбовирустардың ғылымға беймәлім
жаңа 3 түрі ашылып, олар тудыратын ауруларды анықтау әдістері табылды
(Жұматов, Ж. Темірбеков, С.Кәрімов, Т.В.Кирющенко, т.б.). Қызылша
эпидемиологиясы, қызылшаға қарсы жаппай егу, оның тиімділігін арттыру
жөнінде бағалы ұсыныстар жасалды (Н.Жайықбаев). Кейбір вирустық ауруларға
тән клетка тізбектерін (линияларын) және органдардың тіндік эксплантаттарын
алу әдістері табылды (М.Байжомартов, Н.Соколова, Ж.Қарағұлова). Жеке
вирустардың иммунол кейпі, биохимия, физика-химикалық қасиеттері анықталып,
адам (Шұратов), жануарлар мен құстар (Шұратов, М.Бисенова, Р.Бейсенбаева)
денесінде вирустық ауруларға қарсы тұратын ингибиторлар мен антиденелер
(қармауыш денелер) түзілуіндегі заңдылықтар зерттеліп, түзілу барысында
олардың комплементтік байланыста болатыны дәлелденді (Бисенова, т.б.).
Иммундық интерферонның қалай түзілетіні анықталып, оның индукторы ұсынылды
(Әспетов, Шұратов), вирустық ауруларды иммундық жолмен анықтау, олардан
сақтану, оларды емдеу әдістері жетілдірілді (Шұратов, Жұматов,
Н.Л.Чертенко). Республикада вирусологиялық зерттеулерді ҚР Денсаулық сақтау
министрлігі жанындағы проблемалық комиссия мен Қазақстан эпидемиологтар,
микробиологтар мен паразитологтар ассоциациясы үйлестіріп отырады [3;4].
Вирус (лат. virus – у) – ағзаның тірі жасушаларында ғана тіршілік
ететін субжасушалы инфекциялық агент. Табиғаты бойынша вирустар даму
барысында жасушалық емес кезеңді қамтитын автономды генетикалық
бірлік болып табылады. Вирустар нуклеин қышқылдарының молекуласынан
тұратын (ДНҚ мен РНҚ, кейбір мысалға мимивирустар екі типті молекулаға
ие) микроскопиялық бөлшектерге ие. Геном оратылған ақуыздық қабықты
капсид деп атайды. Капсидтің болуы вирустарды вирусқа ұқсас
нуклеиндық қышқылдар – вироидтардан ажыратуға септігін тигізеді.
Жеке жағдайларда болмаса, көбінесе вирустар нуклеин қышқылы
геномының бір типіне ие. Әдетте, ДНҚ-сы бар және РНҚ-сы бар
вирустар деп бөледі. Балтимор бойынша классификация жасау осыған
негізделген. Ертеректе вирустарға приондарды да жатқызған, бірақ кейін
белгілі болғандай приондар – нуклеин қышқылы жоқ ерекше инфекциялық
ақуыздар.
Вирустар паразиттар болып табылады, себебі олар жасушадан тыс
көбейе алмайды. Жасушадан тыс вирустар тіршілік белгісін танытпай,
органикалық полимердің бөлігі ретінде байқалады. Тірі ағзалардан –
жасуша ішіндегі паразиттардан айырмашылығы – негізгі және
энергетикалық алмасудың болмауы, оған қоса тірі ағзалардың күрделі
бөлшегі – ақуызды синтездеу қасиетінің болмауында.
Бүгінгі таңда өсімдік, жан-жануарлар, саңырауқұлақ пен
бактериялардың жасушаларында тіршілік етеді. Жалпы заңдылықтарға
қарамастан, вирустардың ортақ шығу тегі жоқ.
Вирустың шығу тегін (ауру қоздырғыштарының жаңа түрлері
ретінде) 1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский.
Көпжылдық табак өсімдіктерінің ауруын зерттеудің барысында
ғалым Д. И. Ивановский табак мозаикасы Шамберлан сүзгіші арқылы
өтетін бактериялармен таралатынын анықтады. Алайда, олар жасанды
субстартта өспейтіні белгілі болған [4 ].
Бес жылдан соң ірі қара малдың аусыл ауруын зерттеу барысында,
осыған ұқсас сүзілетін микроағза табылған. Ал 1989 жылы Д.Ивановский
тәжірбиесін жүзеге асыру кезінде дат ғалымы М.Бейеринк бұл ағзаларды
сүзілетін вирустар деп атады. Осыдан барып, қысқаша вирус атауы осы
микроағзаларға сипаттама болатын болды.
1901 жылы адамның вирустық ауруы – сары безгек. Бұл ашуды
американ әскери хирургы У.Рид пен оның әріптестері жасаған.
1911 жылы Фрэнсис Раус Раус саркомасы – қатерлі ісігінің
вирустық табиғатын ашты (оған 55 жыл өткен соң тек 1966 жылы
физиология мен медицина саласы бойынша Нобель сыйлығы берілді).
Осыдан бастап вирустарды зерттеу биологияның эпидемиология,
иммунология, молекулярлық генетика т.б. салаларын зерттеуде үлкен рөл
атқарды. Осылайша Херши-Чейз тәжірбиесі ДНҚ-ның тұқымқуалаушылық
қасиеттерін берудегі маңызды дәлеліне айналды. Әр жылдары медицина мен
физиология бойынша алты, химия саласы бойынша үш Нобель сыйлығы
вирустарды зерттеуге байланысты беріліп отырған.
2002 жылы Нью-Йорк университетінде бірінші синтетикалық вирус
(полиомелит вирусы) жасалды [5].
Күрделі ұйымдасқан вирустар қосымша қабықшаға ие – ақуыздық және
липопротеиндық. Кейде күрделі вирустардың сыртқы қабығында ақуыздан
өзге көмірсутек те кездеседі. Күрделі вирустарға мысал ретінде тұмау
мен герпес қоздырғыштарын жатқызуға болады. Олардың сыртқы қабықшасы –
ие жасушаның ядролық және цитоплазмалық мембранасының бір фрагменті
болып, сол арқылы вирус жасушалық емес ортаға шығады.
Жер шарында вирустар саны бойынша көп тараған: дүние жүзі
мұхитында (1 милилитр суға 250 миллионға жуық бактериофаг (вирус),
жалпы мұхиттағы саны шамамен – 4·1030[4], ал мұхит тереңінде вирус
(бактериофаг) саны өзгермейді және қашанда көп деуге болады. Мұхитта
вирустардың әлі зерттелмеген, сипатталамаған түрлері тіршілік етеді.
Кейбір вирустар жан-жануарлардың саны мен таралуына айтарлықтай әсер
етеді деуге болады.
Вирустар Жер шарының өсімдік жануарлар әлемімен генетикалық
байланысқа ие. Соңғы зерттеулерге қарағанда, адам геномы 32 %-ға вирус
тектес бөлшектермен жадыланатын ақпараттан тұратыны анықталды.
Вирустардың ортақ шыққан тегі жоқ жиынтық топ. Олардың шығу тегіне
қатысты бірнеше болжам бар.
ДНҚ-құрамдас бактериофактар мен кейбір ДНҚ-құрамдас эукариот
вирустары ұтқыр бөлшектер мен плазмидтардан тұрады, олар жасушада өз
бетінше репликация жасайды [6].
Кейбір РНҚ-құрамдас вирустардың шығу тегін вироидтармен
байланыстырады. Вироидтар жоғары деңгейде құрастырылған сақина тәріздес
РНҚ фрагменттері деп танылады.
ДНҚ-құрамдас вирустар күрделі (мысалға микоплазма мен риккетсийлер)
сияқты өз геномының біршама бөлігін жоғалтқан жасушаішілк
паразиттерден туындаған деген болжам бар.
Икосаэдрикалық вириондар құрамына мысалдар:
А. Липидтік қабығы жоқ вирус, ( мысалға, пикорнавирус).
B. Қабықты вирус ( мысалға, герпесвирус).
Вирус бөлшектері (вириондар) ақуыздық қабық – капсид деп танылады,
олар өз алдына вирус геномынан құралады, олар бір немесе бірнеше ДНҚ
және РНҚ молекулаларынан тұрады. Нуклеин қышқылы ақуыздармен қосылғанда
нуклеокапсид терминімен белгіленеді.
Вирус жұқтыру үрдісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге
болады:
Жасуша мембранасына қосылу – адсорбция. Әдетте вирион жасушаға
қосылу үшін плазма мембранасында ақуыз (жиірек гликопротеин) қажет
етеді.
Жасушаға ену. Бұл кезеңде вирусқа жасушаның ішкі ортасына өзінің
генетикалық ақпаратын жеткізу қажет. Кейбір вирустар өз ақуыздарын да
тасымалдайды (жағымсыз РНҚ-құрамдас вирустарға бұл тән). Әр түрлі
вирустар жасушаға ену үшін әр түрлі амал қолданады: мысалға
пикорновирустар плазмалық мембранаға өз РНҚ-сын шашады,
ортомиксовирустардың вириондары эндоцитоз кезінде жасушаға бірігеді,
лисозбен қышқыл ортаға түседі де сонда жетіледі (вирустық бөлшектің
ақуыздану жүреді).
Вирустарды локализациясына қарай ажыратады, мысалға
пикорновирустар жасуша цитоплазмасында, ал ортомиксовирустар жасуша
ядросында көбейеді.
Жасушаны бағдарламалау. Вирус жұқтарған сәтте жасушада вирусқа
қарсы күш көрсететін арнайы механизмдар белсенді қызмет тете бастайды.
Вирус жұқтырған жасуша сигналды молекулалар интерферондарды
синтездей бастайды. Интерферондар ортадағы сау жасушаларды вирусқа
қарсы белсенді етіп, иммундық жүйені жақсартады. Жасушадағы вирустың
көбеюімен , жасушаішілік бақылау жүйесі барысында анықталып, бұл
жасуша өз-өзін өлтіруге әкеледі, бұл үрдіс апоптоз деп аталады. Вирусқа
қарсы күшке қарсылық вирустың тіршілік ету қабілетін анықтайды.
Көптеген вирустар (мысалға, пикорновирустар, флавивирустар) эволюция
барысында интерферондардың синтезін, апоптоздық бағдарламаны тоқтата
алады [7;1].
Вирусқа қарсы күшті тоқтатып қоймай, вирустар жасуша ішінде өз
ұрпақтарының өсуіне оңтайлы жағдай жасайды. Бұған айқын дәлел ретінде
ие жасуша жүйесін бағдарламалаған РНҚ энтеровирустары бола алады
(пикорнавирустардың ошағы).
Персистенция. Кейбір вирустар латенттік жағдайға көшеді, жалпы
үрдістерге белсенді араласпай тек белгілі бір жағдайда
белсендіріледі.
Кейбір бактериофактар осылайша көбейеді, вирусталған жасуша жақсы
жағдайда болғанда фаг жасушаны өлтірмейді, жасушалық геномға сіңіседі.
Алайда, лизогендік фаг жұқтырған жасуша қолайсыз жағдайға түскен
кезде, жасушадағы үрдістерді вирус өз қолына алады. Жасуша мыңдаған
фаг тудыратын фабрикаға айналады. Өскен бөлшектер жасушадан шығып, оның
мембранасын бұзып оны өлтіреді.
Вирустардың персистенциясымен (мысалға папововирус) кейбір
онкологиялық аурулардың дамуы байланысты.
Жаңа вирус бөліктерінің жасалуы. Вирустардың көбеюі үш кезеңді
қамтиды
1) вирустық геномға айналу – вирустың РНҚ синтездеуі,
2) оның көшуі яғни, вирустық ақуыздың синтезделуі,
3) вирустық геномның репликациялануы.
Көптеген вирустарда ие-жасушаның биоматериалын шығындауға бақылау
жүйесі орнатылған.
Вириондардың жетілуі мен жасушадан шығуы. Жаңадан синтезделген
геномдық ДНҚ мен РНҚ сәйкес ақуызға оранып, жасушадан шығады. Белсенді
көбейетін вирустар кей уақытта жасушаны өлтірмейді (мысалға,
ортомиксовирустар) кіші вирустар плазмалық мембранада орнығып, оны
үзбейді. Осылайша, жасуша вирус өндіріп, тіршілік етеді.
Вирус түрлі аурулар тудырады. Вирустар инфекциялық ауру
тудыратын ұсақ микроағзалар. Олар тек тірі жасушада көбейеді.
Вирустар жасушаны бағдарламалап, оны жаңа вирус тектес молекула
жасауға көндіріп, олар өз алдына сау жасушаларға шабуыл жасайтын жаңа
вирус бөлшектерін жасайды. Вирус саны артып, олар жасушаның көп
мөлшерін басып алып ауру туғызады [8].
Ағза мүшелерінің әр түрі вирустарға әр түрлі жауап беруі,
аурудың белгілері де әр түрлі болады. Вирустар жасуша ішіндегі ауру
қоздырғыш болғандықтан, бүгінгі күнде оны емдеудің белгілі тәсілдері
тиімсіз болып отыр.
Вирустық инфекция туған кезде, антибиотиктар көмектеспейді, сол
себепті аурудың созылғыштығы көбіне-көп ағзаның ауруға өз қарсылығына
байланысты.
Вирусты аурулардың алдын-алуда егу біршама тиімді. Вирустарды
классификациялау олар тудырған ауруларға қатысты болады, мысалға,
шешек, корь, қарамық және шілделік ауруларын тудыратын вирустар. Аталмыш
вирустар қан арқылы тез тарап, ағзаның бірнеше мүшесін жаралайды, оған
ең алдымен денеде пайда болатын бөртпе мысал болады.
Өзге вирустар белгілі бір мүшеге әсер етеді. Мысалға, полиомелит
пен құтыру ауруларының вирустары жүйке жүйесін зақымдайды. Тұмау
вирустары тыныс жолдарына әсер етсе, А және В гепатиті бауыр қызметін
бұзады.
Алайда, бұлайша топтау аса берік қызмет ете алмайды, оған себеп
бір вирус бірнеше мүшені қатарынан жаралайды. Мысалға, торсылдақтың
теміреткісі (герпетиялық безгектің) ерін терісіне, жыныс мүшелеріне
және жүйке жүйесіне бірден әсер ете алады. Сол себептен осы уақытта
вирустар өлшеміне, пішініне, ішкі құрылымына және көбеюіне қарай бөлінеді.
Кейде антибиотиктар вирустармен күрес үшін тиімсіз болғанмен, кейбір
препараттар үлкен табыспен пайдаланылады. Вирустық ауруға шалдығуларды
алдын алуға ең тиімді – вирустардан өзімізді және балаларды алдын-ала
сақтау оны болдырмау болып табылады.
Кейбір вирустық инфекцияның ағзаға кіруіне вакцинация жолымен
немесе сақтандырғыш иммундеу егуі арқылы болдырмауға болады.
Біздің иммундық жүйе ағзаға кірген бөтен молекулаларға
антигендермен бірден жауап беретіні белгілі, олар бөтен молекуланы
қоршап жояды.
Егер оның қызметі дұрыс болса, бізді көптеген инфекциялық
қоздырғыштардан сақтай алады, алайда егер иммундық жүйе дұрыс қызмет
етпесе немесе мүлде жұмыс істемесе, оның нәтижесінде қатерлі ісік
немесе ЖИТС пайда болуы мүмкін.
Қалыпты иммундық белсенділік бактериалдық немесе вирустық инфекция
ағзаға түскен кезде немесе әр түрлі егу арқылы пайда бола алады.
Көптеген вакциналардың құрамында белгілі аурудың туындауына себеп
болатын әлсіздендірілген немесе өлі микроағзалар болады. Олар ауруға
ұшыратпайды, дегенмен иммундық белсенділікті тудырады.
Егу жасалу барысында пайда болған иммунитет кәдімгі иммунитет
тәрізді берік. Алайда, егу кезінде аурудың белгілерін бастан
кешірмейді.
Вакцинация жүйелі түрде вирустарға қарсы жасалады, мынадай ауруларға
шалдығудың алдын-алуға көмектеседі: корь, эпидемиялық паротит, қарамық,
тұмау, полиомиелит және гепатит, және кейбір бактериялық инфекцияларға
қарсы.
Иммундік жүйенің қызметінің тиімділігі ақырын төмендейді, сол
себепті егде жаста адамның ағзасы инфекцияларға төтеп беру қабілеті
азаяды. Көптеген егде адамдардың қатерлі ісік аурулары иммундік
жүйенің қартаюының нәтижесінде болатыны белгілі.
Вирусология – вирустар жайлы ғылым осыдан шамамен 100 жыл бұрын
қалыптасты (алайда вирус тудыратын аурулар жайлы мәлімет антик дәуірінен
кездеседі).
1892 ж. орыс микробиологы Ивановский табак мозаикасын тудыратын
қоздырғыш керамикалық сүзгіден өтетінін байқаған, яғни ол бактерияға
жатпайтыны белгілі болды. Бұл вирусологияның тууына себеп болды.
Осыдан кейін 20 жыл ішінде жануарлардың инфекциялық ауруларын тудыратын
қоздырғыштар табылып, оларға вирус деген атау берілді.
1920–1950 жылдар аралығында ғылымның дамуы вирустарды баулудың
әдістерімен байланысты болды. Зерттеу үшін вирустарды өсімдік,
жануар, бактерияларға жұқтырып отырған [9].
1948 – 1952 жж. жасушалар мен ұлпаларды баулу әдісі ұсынылды, бұл
жағдай вирустардың генетикасы мен и биохимиясын зерттеуге себеп болды.
Вирустар тірі ағзада жүретін іргелі биологиялық және биохимиялық
үрдістерді зерттеу үшін генетикалық қарапайым құрал ретінде қолданыла
бастады.
Вирустар бір немесе бірнеше типті ақуызбен қоршалған нуклеин
қышқылынан құралады; кейбір вирустардың сыртқы қабатында липид
болады. Өзге ағзаларға қарағанда вирустарда макроэргиялық фосфаттың
жасалуын, ақуыз, көмірсулардың және майлардың метаболизмын реттейтін
рибосомалар және ферменттер болмайды. Вирустар тек қана жасуша ішінде
көбейеді, және сол себептен облигаттық жасушаішілік паразиттарға жатады.
Вирустық гендер нуклеин қышқылын және вирустың жиынының репликациясы үшін
қажетті ақуызды жадылайды.
Вирустар вироидтар мен приондардан ажыратылады.
Вироидтар дегеніміз өсімдіктерде ауру тудыратын сыртқы қабығы жоқ
сақина тәріздес молекулалы, әдетте бірсақиналы РНҚ.
Вирусоидтар вироидтарға ұқсас, бірақ көмекші-вирус құрылымына
кіріп, соның әсерінен ғана белсендіріледі.
Приондар – приондардың басты компоненті – приондық ақуыздың
аномальды изоформасы ( ЦНС бір ақуызы).
Вирустық геномдар 200-ден астам геннен құралуы мүмкін:
1. біртізбекті вирустық ДНҚ;
2. екітізбекті вирустық ДНҚ;
3. плюс-тізбекті вирустық РНҚ;
4. минус-тізбекті вирустық РНҚ;
5. сегменттік минус-тізбекті вирустық РНҚ;
6. сегменттік екітізбекті вирустық РНҚ.
Плюс-тізбекті вирустық РНҚ – ие-жасушаның рибосомасында вирустық
ақуызды синтездеу үшін қалып болады.
Минус-тізбекті вирустық РНҚ – комплементарлы тізбек жасауға қалып
болады, ол өз алдынан кейін вирустық ақуызды синтездейді.
Вирус орталығының құрамына әдетте бір немесе бірнеше типті
нкулеин қышқылымен байланысқан ақуыздар кіреді. Вирустық нуклеин қышқылы
ылғи да ақуыздық қабық капсидпен қоршалып тұрады. Вирус геномында
жадыланған ақпарат көлемі шектеулі болғандықтан, вирус капсиді жеке-жеке
бірліктер капсомерлерден құралады. Капсомерлер орама немесе
икосаэдрикалық симметриялы капсидтерге айналады [10].
Спираль тәріздес типті вирустық капсидтер таяқша немес жіп
тәріздес болады. Икосаэдрикалық симметрия типті капсидтер икосаэдр
формасына ұқсас яғни сфераға ұқсас. Нуклеин қышқылы бар капсидті
нуклеокапсид деп атайды. Көптеген патогенді вирустар тек қана
нуклеокапсидтан құралған; басқа бұдан күрделі вирустардың қосымша
сыртқа қабығы болады.
Сыртқы қабық ауру жасушаның мембранасынан жасалады, бұл кезде
жасуша мембранасына вирустық гликопротеидтер орнығып алады.
Нуклеокапсид пен вирус қабықшасының аралығы көбіне-көп вирустық
матрикс ақуызына толы болады. Вирустың сыртқа қабығын ерітінді мен
неиондардың әрекетінен әлсізденеді. Тек қана нуклеокапсидтан тұратын
вирустар әлдеқайда төзімді болады [11].
Патогенді вирустарға сипаттама.
Вирустарды классификациялауға нуклеин қышқылының, вирустық
нуклеокапсидтің өлшемі мен симметриялы типі,сыртқы қабығының болу-
болмауы негіз болады.
Бір ұяға жататын вирустардың геном мен морфологиялық сипаттамасы
(электрондық микроскопия нәтижесіне орай ұқсас болады.
Тегіне топтаған кезде вирустардың эпидемиологиялық және
биологиялық қасиеттері ескеріледі, оған қоса нуклеотидтік жүйеліліктің
гомологиялық дәрежесі де ескеріледі.
Адамға қатысты әр вирус жалпыға мәлім ашылуына, патологиясына
байланысты таксономия бойынша Халықаралық комиссия берген атауға ие.
Ол атау сонымен қатар вирус тасымалдаушы иесінен, немесе вирус қатысты
вирустар тегімен және сандық көрсеткішімен байланысты. Сол себепті бір
вирус әр түрлі аталуы мүмкін, мысалға вирус varicella-zoster мен 3
типтегі адамның герпесвирусы.
Әр түрлі вирустармен күресу шаралары әр түрлі. Ең тиімдісі әрине
иммунопрофилактика [12].
1.2 Иммунопрфилактиканың тарихы
Жұқпалы аурулардың иммунопрофилактикасы – маңызды құраушы бөлік және
әр түрлі жағдайларда жұқпалы ауруларды алдын-алу, төмендету және жоюға
бағытталған жалғыз тиімді шара.
Иммунопрфилактиканың тарихы 1796 жылдың 14 мамырында ағылшын дәрігері
Э. Дженнер (1749-1823) нағыз шешекке қарсы жердегі бірінші адамға еккенде
басталды.
Кейбір жұқпалы ауруларға егу жүргізу негізгі және маңызды алдын-алу
әдісі болып табылады, ол инфекцияның қоздырғышының берілу механизмінің
ерекшеліктерінің күші және инфекциядан кейінгі тұрақты иммунитет тән. Ең
бірінші орынға тыныс жолдарының инфекцияларын жатқызуға болады, бірақ басқа
да көптеген берілу механизмі әр түрлі ауруларда – тұрғындарды егу алдын-
алудың шешуші бағыты болып табылады. Мысалы: нәрестелердің полиомиелит және
сіреспе ауруларына сәйкес вакциналарды алып кеңінен қолданғанда ғана
басқару мүмкіндігі пайда болды.
Қазіргі таңда вакциналардың тиімділігі осы инфекцияларды толық жоюға
көмектеседі.
Полиомиелит, сіреспе, күл, көкжөтел сияқты ауруларды қарсы егу жүргізу
жылына үш миллиондай шамасында адамдардың өмірін сақтап қалады. Иммунизация
жүргізу, сонымен қатар көптеген миллион адамдарды аурулардан және өмір
бойындағы жұмыс қабілетсіздігінің сақталуы.
Жүз жыл бұрын әлемде негізгі өлім себебі болып жұқпалы аурулар болған.
Күл және шешек эпидемиялары көптеген миллион халықтың өмірін әкетіп, кіші
және үлкен қалаларды қаңыратты. Соңғы 50 жылда медициналық ғылым көптеген
адамдардың өмірін әкелетін аурулардың таралуын алдын-алатын вакцина ойлап
тапты [13] .
Бірақ, басқа АИВ (ЖИТС, безгек, туберкулез сияқты ауруларға қарсы
нәтижелі вакциналар әлі жоқ, сондықтан ауру шақырып, жұмыс қабілетін
жоғалтып өлімге әкелді.
Өткен ғасырдың 80 жылдарының басында глобалді түрде бүкіл әлемде 80%
балаларды алты вакцинамен қамтамасыздандырды (полиомиелит, туберкулез,
сіреспе, күл, көкжөтел және қызылшаға қарсы). Иммунизция арқасында жылына
үш миллионнан жоғары адамдардың өмірін, ал күнделікті 9 мыңға тарта
адамдардың өмірін сақтап қалады және миллиондаған адамдарды мүгедек пен
сырқаттанушылықтан қорғайды.
Иммунитетті қалыптастыратын препараттар үш топқа бөлінеді:
1. Белсінді – вакциналар мен анатоксиндерді енгізгенде.
2. Пассивті – қансары сулар мен иммуноглобулиндерді енгізгенде.
3. Микроб жұққан организмде қоздырғыштың өсіп-өнуін тоқтататындар –
интерферон.
Вакциналар мен анатоксиндерді қабылданғанда иммунитет 2-4 аптадан
кейін қалыптасады және ұзақ сақталынады. Ал қансарысу мен
иммуноглобулиндерді енгізгенде иммунитет жылдам қалыптасады, бірақ ұзаққа
созылмайды, 4-6 апта сақталынып жойылады.
Вакциналар құрамында қоздырғыштардың антигендері болады.
Микроорганизмдерден антигендер қандай тәсілмен бөлініп алуына байланысты
вакциналар бөлінеді: тірі, өлі немесе инактивацияланған, химиялық.
Тірі вакциналар дегеніміз – вируленттілігі жойылған немесе
әлсіздендірілген, макроорганизмде көбею және белсенді жасанды иммунитет
тудыру қабілеттілігі сақталған, бірақ ауру туғыза алмайтын
микроорганизмдердің тірі штаммдары. Туберкулезге, обаға, бруцеллезге,
күйдіргіге, Папатачи қызбасына, сары қызбаға, полиомиелитке, қызылшаға,
эпид. паротитке, гриппке, кене энцефалитке, қызамыққа, бөртпе сүзегіне, Ку
қызбаға қарсы тірі вакциналар қолданылады.
Өлі вакциналар вакциналарды химиялық немесе физикалық әдістермен
микроорганизмдердің белсенділігін жою, яғни өлтіру жолымен алады. Алдын ала
вирулентілігі күшті және иммуногенділігі жоғары штаммдар іріктеп алынады.
Содан кейін қыздыру арқылы, фенолмен өңдеу, формальдегитпен әсер ету,
алкогольмен, ацетонмен өңдеу арқылы дайындайды. Микроорганизмдер
инактивацияланғаннан кейін дайындалған препараттар химиялық агенттерден
тазартылады. Фенол және басқа химиялық немесе физикалық факторлармен
(ультрадыбыс, ультракүлгін сәулелер) әсер етеді.
Тірі вакциналарға қарағанда инактивацияланған вакциналардың
иммуногенділігі төмен болады. Сондықтан оларды бірнеше рет организмге
енгізу қажет (2-3 рет). Бұл топқа: көкжөтел, іш сүзегі, парасүзегі, құтыру,
лептоспироз, грипп, герпес, тырысқақ, Ку қызба, бөртпе сүзегі, кене
энцефалит, омбылық геморрагиялық қызбаға қарсы вакциналар жатады[11;13].
Химиялық вакциналар – жұқпалы аурулар қоздырғыштарының клеткаларынан
немесе олардың бөлшектерінен арнайы химиялық немесе ферменттік өңдеу
жолымен бөлініп алынған, ерітілген антигендерден тұрады. Осындай
жолмен алынған кешендер суда ерімейтін заттарға сіңіріледі. Химиялық
агенттердің көмегімен тазартылады (ультрадыбыс, центрифуга, хромотография).
Менингит, іш сүзегі, парасүзек, бөртпе сүзегі, грипп, обаға қарсы химиялық
вакциналар қолданылады.
Анатоксиндер – улы қасиетінен айырылған, бірақ антигендік және
иммундық қасиетін сақтаған бактериялардың экзотоксиндері. Анатоксиндерді
макроорганимзге бірнеше қайта енгізеді. Күлге, сіреспеге, газды гангренаға,
ботулизмге, тырысқаққа, стафилококкты инфекцияларға қарсы пайдалынады.
Құрамында бір микробтың антигені болса моновакцина (моноанатоксин),
егер бірнеше микробтардың антигендері болса поливакцина дейді.
Инфекциядан жылдам қорғану үшін пассивті жасанды иммунитет
қалыптастырады, бұл кезде қансары сулар мен иммуноглобулиндер қолданғанда
пайда болады. Бұлардың құрамында дайын антиденелер бар. Иммунитет жылдам
қалыптасады, бірақ ұзақ емес, бірнеше күннен 4-6 аптаға дейін ғана
сақталынады. Бұларды емдеу үшін, ал кейбір жағдайда алдын алу мақсатында
қолданылады.
Иммунитеті бар адамнан алынған қансары суды (иммуноглобулинді) –
гомологиялық деп атайды. Олардың барлық дозасын бірден тері астына, бұлшық
етке немесе тамырға енгізеді. Егер де жануарлардын, көбінесе жылқынын
қанынан дайындаса – гетерологиялық деп атайды. Оларды пайдаланғанда
анафилактикалық шок болу мүмкін, сондықтан Безредка әдіспен енгізеді,
десенсибилизацияланудан кейін. Гомологиялық препараты қолданғанда иммунитет
6 аптаға дейін созылады. Гетерологиялық препаратты қолданғанда 1-2 апта
болады.
Қазіргі кезде: қызылшаға, грипп, кене эцефалит, құтыру, көкжөтел,
минингококк, лептоспироз, сіреспе, стафилококкты инфекцияларға қарсы –
гомологиялық иммуноглобулиндер; күйдіргіге қарсы – гетерологиялық
иммуноглобулин; газды гангрена, ботулизмге, күлге қарсы – гетерологиялық
қансары су қолданылады.
Интерферон – вирустар тудыратын ауруларды емдеу және алдын алу ретінде
қолданылады. Интерферонның белоктары вирустардың репликациясын (өсіп-өнуін)
тоқтатады. Интерферон вирионға әсерін тигізбейді, тек қана вирустардын
клетка ішінде репродукциясын төмендетеді.
Бактериофаг – бұл микробтардың клеткаішілік паразит (жауы) болып
табылады. Бұлар бактерияларды жейді, лизис арқылы. Кейбір жұқпалы
аурулардың алдын алу және емдеу үшін қосымша дәрмек болып табылады.
Препарат құрамында тек фагтардың бөліктері ғана емес, лизистан кейін
босаған антигендер де болады. Бактериофагты тамақ ішер алдында 1,5-2 сағат
бұрын қабылдайды. Іш сүзегі, сальмонеллез, колипротейлік бактериофаг,
стафилококк бактериофаг қолданады [13].
Эпидемиялық көрсеткіш бойынша егу шаралары
Біздің республикамызда халықты иммунизациялаудың жалпы басшылығы мен
бақылауы ҚР денсаулық сақтау министрлігіне қарасты мемлекеттік санитарлық-
эпидемиологиялық қадағалау Бас басқармасының нұсқауы бойынша жүргізіледі.
Егулердің түрлері:
1. жоспар бойынша
2. эпидемиялық көрсеткіш бойынша.
Жоспар бойынша егулер 2 топқа бөлінеді:
а) толық, барлық тұрғандарды егу (туберкулезге, полиомиелитке, күлге,
көкжөтелге, сіреспеге, қызылшаға, эпидемиялық паратитке, ВГВ қарсы);
б) селективті (таңдамалы) – тұрғындардың жекелеген топтарға жасау: кәсібіне
байланысты, эндемикалық және табиғи ошақтарда тұрған тұрғындарға, әскери
қызметкерлерге (іш сүзегіне, обаға, туляремияға, тырысқаққа, бруцеллезге,
лептоспирозға, кене энцефалитіне, Ку қызбаға, күйдіргіге қарсы).
Эпидемиялық көрсеткіш бойынша жүргізеді:
1. жұқпалы аурулардың енуімен таралуына қауіптілігі болса;
2. эпидемиялық жағдайы сәтсіз аймақтарға жіберілсе (сары қызба сәтсіз
аймаққа);
3. жұқпалы ауру ошақтарында;
4. құтыру мен сіреспені жедел профилактика үшін.
Жоспар бойынша егу егу-профилактикалық күнтізбесі арқылы өткізіледі.
Әр мемлекеттің өзінің егу-профилактикалық күнтізбесін қолданады. Мысалы,
Россейде егу-профилактикалық күнтізбесіне енгізілген препараттар
біздігідей, бірақ қызамыққа қарсы егу бар. АҚШ-та желшешекке, гемофильді
инфекцияларға қарсы егулер бар.
Профилактикалық егу күнтізбесі.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігінің Республикада
иммунды алдын алуды жетілдіру туралы 1995 жылғы 26 маусымдағы №270 бұйрығы
бойынша еліміздің барлық аймағында егу күнтізбесі енгізілді.
Вакцинация жүргізуге көрсеткіш және қарсы көрсеткіш.
Жоғарыда аталған вакциналарға қарсы көрсеткіштер ҚР Денсаулық сақтау
министрлігінің 1995 жылы 25 маусымындағы ҚР-да вакцинамен сақтандыруды
жетілдіру туралы №270 бұйрығымен заңдастырылған.
Жалпы қарсы көрсеткіштер: бұрын енгізген вакцина мөлшеріне
анафилактикалық реакция беру; лейкоз, лимфопролиферативті аурулар кезінде
немесе иммундысупрессивті әдіспен емдегенде, дене салмағына қарай тәулігіне
2мкгкг астам мөлшеріндегі стероидтармен бір аптадан артық уақыт емдегенде
болатын біріншілік иммундықтапшылықтар (тірі вакцина үшін); жүктілік (тірі
вакцина үшін); дене қызбасы байқалатын немесе жалпы жағдайы бұзылған ауыр
және орташа деңгейдегі аурулар. Иммундысупрессивті емдеу аяқталған соң 6
айдан кейін, ал стероидтармен емдеу тоқтатылған соң 3 ай өткеннен кейін
науқас толық айыққан жағдайда ғана вакцина егуге болады [13;14].
Жедел иммунизация.
Егуді емханаларда, МДБМ, мектептерде, интернаттарда, трав. пунктерде,
әсери жағдайда, санаторияларда жүргізеді. Иммунизация жауапты медициналық
мекемелердің кызметкерлері. Егуді жоспарлайтын дәрігер-терапевт немесе
педиатр, қадағалап отыратын эпидемиолог. Егуді арнайы медбике жүргізеді.
Егу жүргізілетін күн туралы халыққа және ата-анасына хабарлайды, олардың
арасында түсінік жұмыстар жүргізіледі.
Препараттармен қамтамасыз ету орталықтан атқарылады. Егу бөлмелері,
жарақат емдеу пункттері мен кабинеттері, денсаулық пункттері қажетті
препараттарды сан-эпид. басқармасынан өтініш арқылы алады.
Егілетіндерді тексеретін, егу жүргізетін, егілгендерді тіркейтін бөлмелер
болу керек. Бөлменің қабырғаларын, еденді және үстелді ыстық сабынды сумен
жуу керек немесе 0,2% хлорамин, ол болмаса 2% лизол ерітіндісімен сүрту
керек. Бөлмеде кушетка және алғашқы көмек құралдарын сақтайтын шкаф пен
иммунды препараттар тұратын тоңзытқыш міндетті түрде болу керек.
Егу шараларын жүргізуге қатысқан медицина қызметкері тиісті нұсқаумен
таныстырылуы қажет. Егу жұмысына басшылық ететін дәрігер барлық
қызметкерлерге иммунизациялау үшін СЭББ-нан алынган егу препараттарын
сақтау тәртібі, егу кезінде болуы мүмкін жағымсыз реакциялар мен асқынулар
туралы түсініктеме беруге міндетті.
Егу тек қана бір рет қолданылатын шприцпен жүргізіледі. Әр препараттың
сыртындағы жапсырмасында мл немесе басқа дозадағы мөлшері, енгізу әдісі мен
дәрмектің аты, дайындаған кәсіпорынның мекен-жайы мен аты, белсенділік
бірлігі, серия нөмері, мемлекеттік бақылау нөмері және жарамдылық мерзімі
көрсетіледі.
Қолданар алдында препарат тексеріледі. Жапсырмасы жоқ немесе мәліметі
толық болмаса, шынысы жарылса, ыдырамайтын түйіршіктер мен бөгде заттар
болса, түсі өзгерсе, қолдану мерзімі асып кетсе, препарат жарамсыз деп
есептелінеді. Жарамыз препараттарға акт жасалынады, онда препараттың аты,
саны, сериясы, бақылау нөмері, қолдану мерзімі мен жарамсыз болуының себебі
көрсетіледі.
Ампуладағы құрғақ вакцина ұнтақша немесе іші біркелкі кеуектелген
таблетка түрінде болу керек. Таблетканың бүрісуі, біркелкі болмауы,
ылғалдануы, түсінің өзгеруі немесе еріткіш қосқанда біркелкі араласпауы ауа
кіргенін және вакцинаның бұзылғанын көрсетеді. Осындай перпараттар 2%
хлорамин немесе 3% лизол ерітінділерінде қайнаталып залалсыздандырылады.
Бактериялардан дайындалған инактивацияланған вакциналар мен
адсорбцияланған анатоксиндер – сұйық препараттар, түбінде тұнбасы бар,
бетінде сұйық мөлдір болады. Сарысу мен иммундыглобулиндер – мөлдір, шамалы
жылтыраған сұық келеді. Адсорбцияланбаған анатоксиндер, улар, сұйық
бактериофагтар, инактивацияланған лептоспироздық және полиомиелиттік тірі
вакциналар мөлдір болады.
Препаратты ампула ашылғаннан соң 2-3 сағаттан асырмай пайдалану керек.
Тері астына егу әдісі барлық өлтірілген және кейбір тірі вакциналарды
енгізу үшін пайдаланылады. Тері ішіне енгізу әдісі препараттың аз көлемін
(0,1-0,2 мл) енгізгенде (мысалы, туберкулезге қарсы БЦЖ вакцинасы)
қоланылады. Тері үстілік әдіс кейбір тірі вакциналарды (туляремияға, Ку-
қызбасына, күйдіргіге, обаға қарсы) еккенде және диагностикалық аллергиялық
сынамалар жасағанда қолданылады. Бұлшық ет ішіне АКДС вакцинасын, АДС, АДС-
М, АД-М анатоксиндерін, иммундыглобулиндерді, құтыруға қарсы препараттарды
енгізеді. Пероральді әдіс полиомиелитке қарсы тірі вакцинаны енгізгенде
қолданады. Интраназальдық әдіспен гриппке қарсы құрғақ тірі вакинаны
енгізеді [14;15].
Тұмауға қарсы вакцина
Тұмаудың (грипп) вакцинасы бар және салқын тигеннің вирусына қарағанда
тұмаудың вирусы өз пішінін сәл ұзағырақ сақтайтындықтан ол тіпті тиімді.
Біз алдын ала әлемнің басқа бөлігінен қандай вирустың жақындап келе
жатқанын анықтай аламыз. Егер Гонконг пен Австралияның тұрғындарының вирус
үлгісін алып, оған қарсы вакцинаны жасап және дереу Канаданың тұрғындарына
салатын болсақ, онда сол жылдың қысында тұмаудан қайтыс болатындардың саны
азаятынын білеміз. Алайда жыл сайын жаңа вакцина дайындап отыруға тура
келеді.
Тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпаның алдын алудың өзге
жолдары да бар
Тұмау - жұқпалы ауру, ол дене қызуының көтерілуімен, қысқа мерзімді
қалтырауымен, ағзаның уыттануымен және жоғарғы тыныс алу жолдарының сілемей
қабығының кабынуымен сипатталады.
Қазақстан халқының жалпы аурушаңдығы ішінде жіті респираторлық
жұқпалар мен тұмау аурушаңдығы бірінші орында тұр. Аурушаңдық кеңінен
таралады, лап беру және індет түрінде байқалып, тұрғындардың аурушаңдыққа
бейімді бірқатар тобын қамтиды, ол елеулі әлеуметтік және медициналық
проблемалар тудыруы мүмкін. Тұмау мен жіті респираторлық вирустық
жұқпалардың үлесі барлық жұқпалы аурушаңдықтың 90-95% құрайды.
Тұмаудың тез таралуына, оның жасырын кезеңінің қысқалығы, ауа-
тамшы арқылы жұғуы, қабылдау қасиетінің жоғары болуы, сондай-ак, халықтың
әлеуметтік жағдайы да ықпал етеді.
Науқас адам жұқпаның көзі мен сақталу қоры болып табылады. Вирус
қоршаған ортаға сөйлегенде, жылағанда, жөтелгенде және түшкіргенде сілекей,
қақырық арқылы таралады. Сондай-ақ, тұрмыстық жолмен, яғни вирус жұққан
күнделікті пайдаланатын заттар арқылы да жұғу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды
[15].
Адамдар үшін тұмау аурушаңдығы көптеген асқынуларымен қауіпті. Ауыр
және асқынған түрлері барлық адамдарға тән, бірақта көбінесе балалар, егде
адамдар, өкпе және жүрек-қан тамыры жүйесінің созылмалы түрімен ауыратын
адамдарда жиі тіркеледі.
Тұмау және жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтан сақтану
үшін алдағы індеттік кезеңге дер кезінде әзір болған жөн.
Жалпы тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтың
алдын алу бойынша негізгі 2 әдісі белгілі, олар спецификалық және
спецификалық емес.
Спецификалық әдіске екпе егу жатады, ол тұмаудың алдын алу әдісінің ең
негізгісі болып есептеледі. Адамның ағзасына жұқпа агентінің бөлігін енгізу
арқылы ағзаны қорғаныс денелерін (антиденелер) бөліп шығаруға ықпал етеді,
соның нәтижесінде вирустардың көбеюі мен жасушалардың зақымдалуы төмендей
түседі.
Қазақстан Республикасында тұмауға қарсы екпелер ҚР аумағында пайдалануға
рұқсат етілген және тіркелген екпелермен жасалады.
Уақытында жасалаған егудің тиімділігі, спецификалық емес дәрі-
дәрмектерге қарағанда екі есе жоғары, сондай-ақ, кері әсердің жиілігінің
төмендігімен ерекшеленеді.
Спецификалық емес әдістерге, иммундық жүйенің қызметін қалыптастыруға
араналған дәрі-дәрмектер мен емшаралар жатады.
Тұмау мен жіті респираторлық вирустық жұқпалы аурушаңдықтың алдын алу
үшін, сондай-ақ, аурудың алғашқы белгілері біліне бастаған кезде, келесі
қарапайым ұсыныстарды орындау керек:
Аскорбин қышқылы мен поливитаминдерді қабылдау;
Науқас адамды жеке бөлмеге оқшаулау:
Науқас адамды күтуші және қарым-қатынаста болатын тұлғалар (тек
ауруханада ғана емес, үйде де) төрт қабатты бетперде киюі керек;
Науқас адамның жеке ыдысы, күнделікті қолданылатын заттары, төсек
жабдықтары болуы қажет;
Бөлмені жиі желдетіп, күнделікті ылғалды жинау жүргізген жөн;
Тұмаудың алғашқы белгілері біліне бастағаннан соң, төсек тәртібін
сақтап, жылы дәрумендік сусындарды: итмұрынның тұнбасын, қара және қызыл
қарақаттан, құлпынайдан, таңқұрайдан жасалған сусындар, лимонмен шәй ішу
керек;
Тұмау індеті кезінде мәдени - бұқаралық іс-шараларға,
кинотеатрларға: клубтарға, кітапханаларға, денешыңықтыру залдарына баруды
шектеу керек;
Аурушаңдықтың алдын алу және жұқпаның таралуына жол бермеу
мақсатында мектеп және мектеп алды мекемелеріне науқас баланы жібермеу
үшін, ата-аналар балаларының денсаулығын күнделікті мұқият қадағалап отыруы
тиіс, мектепке барар алдында дене қызуын өлшеп, ал ағзаның уыттануы немесе
жоғарғы тыныс алу жолдарының кабынуы, дене қызуының көтерілуі байқалған
жағдайда, баланы үйде қалтырып, дәрігерді үйге шақыру керек;
Қолды жиі сабындап жуу керек, өйткені вирус есіктің тұтқасы,
күнделікті қолданылатын заттар арқылы, науқас адамнан сау адамның қолына
жұғып, мұрын, ауыз қуысы, көз арқылы ағзаға түсүі мүмкін;
Аурушаңдықтың деңгейі күрт көтерілген кезеңде, сау адамдар 0,25%
оксалин майын үйден далаға шығар алдында күніне 2-3 рет қолдану керек;
Тұмау аурушаңдығының алдын алу мақсатында, лекоцитарлық
интерферонды 0,25 мл. немесе танаудың әр қуысына шашыратқыш аркылы 5
тамшыдан тәулігіне 2 рет тамызу керек [16].
2. Зерттеу материалдары мен әдістері
Эпидемиологиялық талдау барысында Қазақстан Республикалық
санэпидстанциясында (РСЭС), Ақмола облысы санэпидқадағалау
департаментінде (СЭҚД) тұмау мен қызылшаға байланысты тіркелген ресми
мәліметтермен қатар өзіміз жинаған деректер де пайдаланылды. Қызылша
ауруымен көбінесе адам жас кезінде, яғни балалық шағында ауырады. Ал,
біздің зерттеулеріміз тұмау ауруына қатысты эпидемиологиялық тұрғыдан
күрделі обьекті: 15 жасқа дейінгі балалар екенін анықтады [17].
1-кесте – Материалдар көлемі мен әдістері
Материалдар, әдістер Мерзімі, көлемі
1. Республика көлемінде тыныс алу мүшелерінің 2007-2011 жылдар бойынша
ауруымен сырқаттанушылыққа қатысты мәліметтер
келтірілді;
2.Ақмола облысы бойынша қалыптасқан тұмаумен 2010-2011 жылдардың
жалпы сырқаттылықтың эпидемиологиялық көрсеткіштері қаңтар-желтоқсан айлары
Республикалық СЭС–терде жинақталған ресми деректер ресми құжаттар – 120,
және өзіміз жинаған эпиданамнездер бойынша талданды.өзіміз жинаған эпид –
анамнез – 10.
3. Балалар арасындағы қызылшамен ауруға қатысты
мәліметтер жинақталды.
1-кестенің жалғасы
4. Шет елдерде тұмаумен ауыруға байланысты 2009 жыл бойындағы
статистикалық мәліметтер келтірілді;
5. Иммунопрофилактика әдісінің артықшылығы 2012 жыл қаңтар
аурудың алдын-алуға 90% тиімді.
6. Осы көрсетілген лабораториялық зерттеулерді 2007-2011 жылдар
жүргізу үшін жұмыс орнында тәжірбие жасалды; санитарлық статистиканың
7. Барлық жиналған материалдар толықтай 11 әдісі пайдаланылды.
статистикалық талдаудан өткізілді.
3. Зерттеу нәтижелері және оны талқылау
Зерттеу нәтижесінде қызылша аурауының алдын-алуда
иммунопрофилактиканың тиімділігі белгілі болды;
Сонымен қатар тұмау ауруының қысқы мезгілде өршіп дамитыны және
тұмаумен ауруға көбіне-көп балалар мен қосалқы аурулармен ауырған
жандар ұшырайтыны белгілі болды.
Зерттеу нәтижелері жұмыс орны мен биология және оны оқыту
кафедрасының отырысында талқыланды.
4. Тыныс жолдарының анатомиясы
Тыныс жүйесі адам өміріне өте қажетті газ алмасу, иіс сезу және дыбыс
шығарып сөйлеу қызметтерін атқарады. Адамның дем алып, дем шығаруы тыныс
деп аталады, ал тыныс үшін қызмет ететін мүшелер тыныс жүйесі болып
табылады. Мұрын қуысы, мұрын, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек екі ауатамыр
(бронхы) және екі өкпе тыныс мүшелеріне жатады. Өкпе - тыныс жүйесінің
негізгі мүшесі. Тыныс жүйесінде газ алмасу тек өкпеде ғана жүзеге асады.
Қалған бөлігі өкпеге ауа кіргізіп – шығаратын жол болып есептеледі
1-сурет Тыныс алу жүйеcі
2-сурет. Тыныс жүйесінің сызба нұсқасы:
1 - ауыз қуысы (cavum oris); 2 - жұтқыншақтың мұрын бөлігі (pars nasalis
pharyngeum); 3 - жұмсақ таңдай (palatum molle); 4 - тіл (lingua);
5 - жұтқыншақтың ауыз бөлігі (pars oralis pharyngeum);
6 - көмейдің қақпағы (epiglottis); 7 - жұтқыншақтың көмей бөлігі (pars
laryngea pharyngeum); 8 - көмей (larynx); 9 - өңеш (esophagus);
10 - кеңірдек (trachea); 11 - өкпенің ұшы (apex pulmonus);
12 - сол өкпе (pulmonis sinistri); 13 - негізгі сол ауатамыр (bronchi
principalis sinister); 14, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz