Солтүстік Қазақстанның өңірі ұжымдыстыру жылдарында
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Касенова Жұлдыз
Солтүстік Қазақстанның өңірі ұжымдыстыру жылдарында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1. Қазақстандағы ұжымдастыру саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-28
1.1 Ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -20
1.2 Кіші Қазан және Ф.И.Голощекин.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-28
2. Солтүстік Қазақстан округі ұжымдастыру саясатының кезеңдері және
барысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-51
2.1 Ұжымдастыру саясаты кезеңдеріндегі Солтүстік Қазақстан округі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-40
2.2 Солтүстік Қазақстан округіндегі ұжымдастыру саясатының салдары және
зардаптары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .41-51
3. Орта білім беретін мектептегі қазақстан тарихы курсындағы 20-30
жылдардағы қазақстандағы ұжымдастыру тақырыбын оқып үйренудің методикалық-
әдістемелік жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57-59
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .60-61
Қолданылған деректер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62-
63
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазақстан тарихының өткен
кезеңдеріне зер сала қарасақ, тағдырдың талай қысталаң шақтарында
тапқанынан жоғалтқаны көп халқымыздың сан қилы қиындықтарды бастан
өткергенін көреміз. Егемен ел болу қазақ халқын дүр сілкіндіріп, оның
әлеуметтік белсенділігін шырқау шыңға көтерді. Ел басы Н.Назарбаев: Егер
біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа
меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз
жөн. Оған барар жол халық даналығының негізінде жатыр. Қазақта мынадай
мақал бар: Жеті атасын білмейтін жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз. Шынында жеті ғасырмен де шектелмеу керек, өйткені, біздің
тарихымыз логикалық жағынан да, географиялық жағынан да көзге көрінбейтін
арқаулар толып жатқан басқа да адам, халық аттарымен байланысып жатыр. Ал
солардың барлығы да евразиялық хартландтың қазіргі замандық көптеген
мәдениеттерінің нәсілдік зердесінде, оның ішінде қазақтардың да мәдени
жадында белгілі бір дәрежеде өздерінің ізін қалдырған,- деп өзінің
еңбегінде жазады. [1, 273б.]
Эпиграф
Қазақстан - далалы өлке, тағы деп,
Табиғатқа жала жабу – мекерлік.
Таратсаң да жұртшылыққа саны көп,
Өнім астық мол болды ғой жетерлік.
Малсыз қазақ – жансыз қазақ, қайрансыз,
Аш – жалаңаш көрдік мүрдем қатқанын.
Білмейді олар Мәскеу жақта кей колхоз
Егін орып астық жинап жатқанын.
Осы бір өлең жолдарының авторы Татьяна Гавриловна Невадовская
Белгісіз жауынгердің қабіріне обелиск қойылғаны сияқты, Қазақ халқының сол
кездегі жазықсыздан – жазықсыз шеккен қасіретінің куәсі ретінде мен де
ескерткіш орнатар едім , - деген сөздері сонау өткен ХХ ғасырдың 80 – ші
жылы айтылса да өз жалғасын таппай қалып отыр, бүгінгі еліміздің
тәуелсіздікке қолы жеткен заманда бұл мәселе өзгеше терең көз салуды талап
етеді. Аштық жылдары қаза болғандарға арналған бір де бір ескерткіштің
болмауы, миллиондаған құрбандардың еленбей келуінің бір себебі аштық
тарихының толық зерттелінбеуі, Қазақстанның әр аймағына қалайша әсер етті
деген мәселелердің толық қарастырылмауы дер едік.
1933 жылғы наурызда Шындәулет ауылында жазылған осы өлеңде неліктен
ала бөтен қазақ жұрты қырылады деген сауал қойылғанды, содан бері
жариялылық, тәуелсіздік еркіндік заман туғанымен осы бір ауыр тақырыптың
ащы шындығы әділ айтылып, астары ашылмауында не сыр бар? Неліктен оның
тарихи шындығы ашылып, лайықты бағасы берілмейді деген сауалдар еліміздің
жас азаматтарын толғандыруда.
Біздің жұмысымыз осы бағыттағы мәселені Солтүстік Қазақстан өңірінің
мысалында зерттеп көрсету болып табылады. Өйткені біз өз егемендігімізді
алып тәуелсіз ел болдық. Әр бәр азат адам бұл күнде тек бүгінгісі ғана
біліп қойғысы келмейді, ол өткенге де үңіліп, тарихтан тағлым алуды
қалайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: 1932 жыл немесе 1937 – ші жыл Кеңес
дәуірінде жабық тақырып болатын, ол туралы көркем әдебиетте де тарих
ғылымында да ешқандай бір зерттеу еңбектер өткен ғасырдың сексенінші
жылдарына дейін жазылмай келді. Соған қарамастан сол жылдардың ақиқатын
көрсетуге елеулі үлес қосатын еңбектердің бірі История Казахстана: белые
пятна деп аталатын еңбек. Бұл еңбекте Қазақстан тарихының белгісіз және аз
зерттелген беттері қарастырылған. Қазақстанда болған ұжымдастыру туралы да
көп мағлұматтар берілген. Ұжымдастырудың алдындағы мал басының
ұжымдастырудан кейінгі мал басының санының кемуін ашаршылықтың салдарынан
адамдардың қырылуы туралы көрсеткен.
20-30жылдардың тарихын, әсіресе 1931-1933 жылдардағы аштықты біршама
жақсы баяндалған Қызылдар қырғыны деп аталатын кітап. Бұл кітап Қызыл
эмперияның жасалған 1932-1933 жылдардағы алапат аштық қазақ халқын тарихта
бұрын сонды болмаған қырғынға ұшыратып, тең жартысына жуығын жалмады. Тағы
бір ұжымдастыруға арналған Талас Омарбековтың Зобалаң (күштеп
ұжымдастыруға қарсылық) еңбегін айтуға болады. Бұл еңбек 1929 – 1931
жылдары қазақ елінде жүргізілген күштеп ұжымдастыруға сталиншілдік қылмысқа
қарсы тұрған Қазақстанның біраз жерлерінен тұтанған халық наразылығы, бас
көтерулері кітапта тарихи нақты деректерге негізделе баяндалған.
1932 жылдың аштығы туралы Огонек журналында белгілі демограф Марк
Тольц : 1933 жылы халықтар саны не болғаны жайлы деректі қолға түсіру
маған қиынға соқты деп жазды. 1936 жылы санақ жүргізген статистер
тұтқындалып Сталиндік ГУЛАГ – тан бірақ шығарылғандықтан деректер су түбі
құрдымға кетірілді.
Жариялылықтың алғашқы жылдары бұл тақырыпқа қалам тартқандар да
негізінен әдебиетшілер болғанды. Дегенмен шетелдік зерттеушілер соның
ішінде британдық C. Конквест Жатва скорби деп аталған зерттеуін жариялап
онда Кеңестер Одағында ерекше қырғынға ұшыраған екі халықты атайды олар:
қазақтар мен украиндар делініп нақты мәліметтер келтіреді мәселен аштықтан
қырғын тапқан украиндар саны 13 миллион деп көрсетіліп, ол сол кездегі осы
ұлттың 19 % құрағанын көрсетеді. Аштықтан қырылған қазақтар саны 2 миллион
деп санайды. [16,383 б.] Тәуелсіздік жылдары Украинада 1930 – шы жж. аштық
мәселесі мемлекеттік деңгейде көтеріліп, бұл бағытта ғылыми талдауға
негізделген жүздеген мақалалар мен зерттеулер жарияланды. Жоғарғы Рада
арнайы голодомор туралы заң қабылдап, саяси бағасы украин халқына қарсы
әдейі ұйымдастырылған геноцид саясаты деген баға берілді. Аштық тақырыбын
қозғаған алғашқы тарихи еңбекке Манаш Қозыбаевтың, демограф ғалым Мақаш
Тәтімовтың, Валерий Михайловтың еңбектері жарық көрді. Ол еңбектерде
Қазақстан аумағы түгел қамтылып, жекелеген аудандардағы нәубеттің тереңдігі
мен көлеміне жете назар аударылмаған десе де болады. Сөзіміз дәлелді болу
үшін 1995 жылы Атамұра баспасынан шыққан Ақмола энциклопедиясында осы
өңірдегі халықтың 1931-32 жылдардағы аштықтан қырылған халқы туралы бір жол
дерек кездеспейді. [17,22б.] 2010 жылы Ресей мұрағаттарынан Қазақстан
тарихшы – зерттеушілері 1930 – шы жж қатысты 2 – нан аса құжаттардың
көшірмелері алынды.
Соңғы кездері Қазақстанның қоғам қайраткерлері: аштық ол барлық Кеңес
халықтарына бірдей келген табиғи апат па, әлде саяси апат па, немесе қазақ
халқы өзінің мешеулігі салдарынан қырғынға ұшырады ма, сол кездегі орталық
биліктің қасақана жүргізген саясатының жемісі ме деген мәселелер
толғандыруда. Кейбір деректерге қарағанда 1930- шы жылдары Қазақстандағы
қырылған қазақтар пайызы 49 дан 60 пайызға жуық деген дерктер келтіруде,
демек Украинадағы қырғыннан да үлестік жағынан асып түскенімен кейбір
себептерге байланысты өз дәрежесінде бүгіндері күн тәртібіне қойылмауда.
Соңғы жарты ғасырлық уақыттағы қазақ халқының демографиялық ахуалы сол 30–
шы жылдардың нәубетінің салдарына тікелей тәуелді болғандығын демограф –
ғалымдар талай жазды. Мәселен, қазақтардың 1926 жылғы санына 1962 жылы яғни
32 жылдан соң әрең қайта жетсе, 1926 жылғы Республика халқы ішіндегі үлес
салмағын қалпына келтіру 2009 жылы ғана мүмкін болды. Қазақ халқының
демографиялық тоқырау ғасыры болған ХХ ғасырда 83 жылдан соң ған
демографиялық оң алудың жолына түсудің сәті түсті.
Қазақстанның бүгінгі күндегі үлкен проблемасы әлемдегі тоғызыншы
территорияға ие бола отырып, халықтың аз қоныстануы, жұмысшы күштің аздығы,
инфрақұрлымдық дамудың әлсіздігі елдің ішкі нарығының тарлығы салдарынан
экономикалық - әлеуметтік дамуы тежелуі болып отыр. Егерде 1930 шы
жылдардағы аштық болмаса Қазақстандағы халық саны демограф ғалымдар
пікірінше бүгінгі күнде ең кемі 25 миллиондық межеде болу керек деген
болжам айтады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Евразия орталығында
орналасқан еліміздің астаналық жұртына айналған саяси – мәдени маңызы зор
аймақтың этнодемогафиясының тарихының қалыптасуын, зерттеу.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері
мен зерттеу деңгейлерінен ғылыми жобаның негізгі мақсатынан келесі
міндеттерді айқындау мүмкіндіктері туады.
- Қазақстан өңіріндегі ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы;
- Ашаршылықтың Солтүстік Қазақстан өңірінің этнодемографиясына әсерін
зерделеу.
- 1932 жылғы аштық проблемасы қазақстандық, ресейлік, шетелдік
ғалымдардың еңбектерінде қаншалықты көрініс тапқандығын айқындау;
- қазіргі таңдағы 1932 ж аштық мәселесін зерттеу үрдістеріне шолу
жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Берілген тақырыпта зерттеліп отырған мәселелерге байланысты жергілікті
Солтүстік Қазақстан өңіріне қатысты материалдардың негізінде зерттеу
жүргізу;
- 1932 жылғы аштық мәселесі Украинадағы нәубетпен салыстыра қарастырылады.
- Отандық тарихшы ғалымдардың жаңа басылымды еңбектері мен мақалалары
пайдаланылып сарапталды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы: Болашақ жастарды қазіргі
заман талабына сай өркениеттік, қазақстандық идеологияны қалыптастыруда
патриоттық сезімнің дамуына пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысының
құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе,үш тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі айқындалады,зерттелу деңгейіне
талдау жасалады. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті анықталады.
Бірінші тарауда жалпы Қазақ еліндегі ұжымдастырудың алған орны мен
қайталанбас ірекеттері суреттеледі.
Екінші бөлімде Қазақ ұлтының басынан кешкен нәубеті Солтүстік Қазақстан
өңірінің мысалында қарастырылған.
Үшінші бөлімде практикалық тәжірбиеде бұл тақырыпқа қалай сабақты
өткізуіндегі үлгісі баяндалады.
Соңында барлық қарастырылған мәселелер бойынша қорытындылар
жасалды.
1 Қазақстандағы ұжымдастыру саясатының алғы шарттары және басталуы
1.1 Ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында КСРО алдында социализмге өтудің жолдары
мен концепциясы анықтау мәселесі тұрды. Жаңа экономикалық саясат тұтас
алғанда Социалистік талдау идеясы бағытын сақтай отырса да,ол бірақ
реформизмнің өзгеше бір моделі: қоғам дамуының әкімшілік – әміршілік жүйесі
жауап тастаған баяндырақ жолы болатын.
Азамат соғысы аяқталысымен әскери – коммунистік шаралар жаңа
әлеуметтік экономикалық және саясиөмір болысымен бітресқайшылықтарға тап
болды. Революциялық романтикамен бұдан былай –да әуестене берудің,
коммунистік өндіріске және оның өнімдерін бөлуге тікелей өту
мүмкіндіктеріне сенудің аяғы шаруашылықты, бүлдіріп, қирататын тенденцияны
қатты күшейтті. Бүкіл елдің халық шаруашылығы, оның ішінде Қазақстанның
экономикасы да,олардың ойранды кесапатын басынан өткерді.
Қатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалды. Мысалы, егістік көлемі 1914 жылғы 36 млн. деседен 1922 жылға 1,6
десеге дейін қысқарды. Егінің шығымдылығы сол 1914 жылы әр деседен түсетін
38,7 пұттан 1921 жылы 18,7 пұтқа дейін азайды. Осы кезде астықтың жасты
өнімі 3 еседен аса кеміп кетті.
Мал шаруашылығының саласы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922
жылдың аяғына дейінірі қара мал саны 2,1 млн-ға, жылқы 2 млн-ға, ұсақ мал
(қой, ешкі 16,5 млн-ға, түйе 0,3 млн-ға) азайды. Жалпы алғанда осы жылдарда
барша мал түрі 10,8 млн. Басқа кемиді.
Ауыл шаруашылығында болған апаттын аяғы сұмдық аштыққа апарып соғады.
Әр жерден түскен ақпарға қарағанда, 1921-1922 ж.ж. Орынбор губерниясында
445м адам, Қостанай губерниясында 225м, Оралда 400мың адам, Ақтөбеде 360
мың, Бөкей губерниясында 100 иың адам аштық азабын тартты. Кейінірек
анықталған мәліметтерге қарағанда, республикада 2,3 мың адам ашыққан.
Аштықтан және онымен ерте келген аурулардан, сол сияқты ауыртпалық
жайлаған аудандардан үдере көшу санын күрт кемітті: 1914 жылы өлке жерінде
4811662 адамтұрса, 1922 жылы 3795963 адам қалды.
БК(б)П Х съезі (1921жылы наурыз) шаруашылық мүддесін іске қосудың
пәрменді жүйесін жасау жолында шешуші шара қолданды. Тап осы съезде азық-
түлік салығына көшу туралы шешім қабылданды.
Бірақ бұл шара жаңа экономикалық саясат шеңберінде жүзеге асырылып
жатқан реформалар кешенін түгел қамти алмады. Салық саясатында шаруашылық
саясатындағы белсенділікке жаңасерпін берген аса мәнді өзгерістермен бірге,
қаржыда, кредитте, ақша шаруасында, арендалық қатынастың басқа да бір қатар
фрагменттерінде пәрменді қам харекеттер жасады.
Жаңа экономикалық саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге
асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай ауыл шаруашылығының жай-күйін
жақсартуға игі әсерін тигізді.
1925 жылы Егінің көлемі 3 миллион гектарға жақындады. Орал, Ақмола,
Семей губернияларының бірқатар дәстүрлі астықты аудандарында егін түсімі
1913 жылғы деңгейіне жетті. 1925 жылы 92млн. пұт астық жиналды, бұл 1914
жылы сәл ғана кем еді. Малшаруашылығы саласы да дағдарыс бұғауынан босанды.
1925 жылғы мал саны 1922 жылмен салыстырғанда, 2 есе өсті. Сауда саттық
өркені де кең жайылды. 1926 жылы Қазақстан территориясында 128 жәрмеңке
жұмыс істеді. Жәрмеіке саудасының жалпы айналымы 20 млн санға жетеді. Ойыл,
Қуандық, Қоянды, Темір, Көкшетау, атбасардағы сияқты жыл сайын өткізілетін
жәрмеңкелер даңөа шартарапқа кең жайылып кеткен еді.
Сол жылдары Көкшетау уезінде де мал санының өсуі байқалды. Мысалы,
1925 жылы ірі мал саны 67234, жылқы 35273, түйе 45215, қой және ешкі 15606
болса, ал 1926 жылы ірі қара мал 72089, жылқы 37852, түйе 614, қой және
ешкі 165380 ге дейін өскенің көреміз [7,103б.].
Мал шарушылығы қазақтар үшін өте маңызды болатын. Өйткені, еті тамақ,
жүні кйім үшін қолданылды. Сондықтан да мал шаруашылығын дамыту үшін жаңа
экономикалық саясат шеңберінде жасалған шаралар ауыл шаруашылығының
жағдайын біршама жақсартқан еді.
Республтка халық шаруашылығында анық көріне бастаған өсу нышаны
дағдарыстан шығудың белгісі ғана емес, тоқырау мен құлау тенденциясының
уақыт өткен сайын жағымды- жарқынқам –харекетке орын бере бастағаның куәсі
еді. Мұндағы ең басты нәрсе шаруашылық орындары нарық экономикасының өлшем
– мөлшеріне шыға бастағаны болатын.
Өлке экономикасының көп укладты сипаты анық байқала бастайды. Және
меншіктің әр алуан түрлерінің қатар өмір сүре бастауы, олардың
бәсекелстігімен ұдайы өңдіру арқылы бірін-бірі толықтырып отыруы халық
шаруашылығының үдемелі қозғалысын анықтады.
Экономикаға мемлекеттік араласу таптық мұраттың идеологиялық сарынға
шырмалған саясатын ұдайы өңдірістік байланыстарды (салық, кредит, қайта
болу механизмдері т.б арқылы) реттеумен тынды. Мұндай саясат кәдімгідей
ақылды сияқты еді. Өйткені ол меншіктің әр алуан түрлерәне төзімділікпен
қарауды білдіретің және экономикалық өмірдің барша шынайы субъектілерінің
жұмыс істеу мүмкіндігін сақтайды.
Ұзақ әлеуметтік мәдени эволюция барысында қалыптасқан дәстүрлі
шаруашылық экономикалық кешені сырттан ендірілетін реттеуші бақылауға
кәдімгідей қарсылық жасап бақты. Алайда қызметтің әбден күйзелген
механизміне және дәстүрлі құрылымның ұдайы өңдірісіне, оның әлеуметтік
мәдени және институционалды приоритеттеріне, ақырында социумды
ұйымдастырудың экологиялық жүйесінің қалыптасқан тәртібіне бүлдіргіш
процесті туғызбай тұра алмады. Этнос өмірін қамтамасыз ету жүйесіне
жасалған көп соққының біріншісі 20- шы жылдары берілді.
Шаруашылық– мәдени қам– харекеттің үстем түрі есебіне, Қазақстанның
аридті жағдайында тіршілік ететін мал шаруашылығының мақсаты Күн көріс
экономикасы болып табылады, оған тек өндіріс құралдарын, яғни мал мен
жайылымды және қажетті азық – түлікті ұдайы өндіруді қамтамасыз еткен
жағдайда ғана қол жетеді.
Бірақ осынау күрделі міндетті орындауға көшпелі малшының жалғыз өзінің
әл – дәрмені жетпейді, өйткені малдың қоныс- өрісін ұйымдастыру, жаңғыртып
отыру т.б малды белгілі дәрежеде бір жерге жиналған кезде ғана мүмкін
болды. Өндіріс құралын (малды) жергілікті мөлшерде шоғырландырған кезде
ғана жеке шаруашылық бір қалыпты еңбек ете алатын болады, демек күн көре
алатын еді. Осы мақсатқа жету үшін мал өсіретін шаруашылықтар өзара
бірлесіп, бір-біріне қажетті малды жинап, яғни оптиум біткенше өндіріс
құралымен толықтырып отырады.
Демек, мұнда шаруашылық мүдде жалпыға бірдей ортақ, яғни кооперация
болған. Өндіргіш күштері жеткілікті дамымаған жағдайда тек кооперация ғана
компенсаторлық өызмет атқарады, жеке адамның қолы жете бермейтін не ішінара
ғана жететін еңбек құралын техникалық жағынан меңгеруді қамтамасық етеді.
Басқаша айтсақ, еібекте күш жігерін біріктіру қажеттігі объективтік сипатқа
ие болды.
Сонымен бірге қауымда байлықты яғни малды жинап өорлану харекеті жүріп
жатады. Мал саның жоғары деңгейде жеткілікті жинаған шаруашылықтар енді
қауымдық кооперацияға мұқтаж болмайды. Сөйтіп қауымдықкооперациясыз-ақ өмір
сүре алатын, өзгелерден ірірек байлар шаруашылығы қалыптасады, өйткені олар
өзінің ұдайы өндірісін – өндірісті ұйымдастырудың өзгеше принциптері
есебінен қамтамасық ете алады. Сонғының шеңберінде олар қажетті өнімді
ғанағ емес, қосымша өнімді де өндіріп отырған. Оның қауымнан шығып қалып,
осынау аса үй бай шаруашылығына жалданған жалшылар жасайды.
Тап күресі принципінен айнымайтын мемлекет әу бастан- ақ тежеу-шектей
әрекетіне ден қояды да, сосын бай және дәулетті қожайындарды толық жоюға
кіріседі. Бейнелеп айтсақ, оларды қалыптасқан экономикалық экожүйеден арам
шөптей етіп жұлып тастайды, сөйтіп олардың текжесін құлазытып бос
қалдырады. Соның салдарынан экономикалық экожүйе өзінің қызмет етіп тұрған
буындарынан айырылады, бұл бір тұтас ұдайы қндіріс тізбегін үзіп тастайды.
Көп жағдайлар осыған ұқсас жәйттер орыс-украин селоларында да болды.
Бұлардын қарапайым шаруа қожалықтарына тұқым, егіншіліктің құрал –
жабдықтары, жұмыс көлігі жетіспеді. Келісім шарты қиын болғанына
қарамастан, олар дәулеттер мен кулактарға барып жалынды. Ал, бірақ оарды да
әлгі бай, манап сияқтандырып экономикалық экожүйеден, жұлып тастағанынан
кейін, сұрайтын да жан қалмады. Селолық кеңеске айтқаннан пайда жоқ,
өйткені өздері тақыр кедей болғандықтан да ештенемен көмектесе алмады. Сол
себепті шаруалар тағдыры неғайбыл халде еді.
20 ж.ж аяқ кезіңдегі мемлекеттің реттеу актілері өздерінің мақсат
жағынан жүзеге аспайт,мән –мағынасы жағынан бүлдіруші актілер болатын.
Мәселен, шабындық және егістік жерді қайта бөлу арқылы байлардынн
ауылдағы жер билеудегі үстемдігін жою, сонымен бірге бай шаруашылықтары
қорының молайып, өркендеуін шектеу шаралары көзделген еді.
Шынында да 1926-1927ж.ж. жүзеге асырылған шабындық және егістік жерде
қайта бөлудің түпкілікті қорытындысы тым салмақты еді: 1360 мың десятина
шабындықтын және 1250 мың десятина егіндік жер қайта бөлінді. Сонда
шабындықтын 61,6% - кедейлер, 8,8%- ауқаттылар, ал 1926 жылы егіндікті
қайта бөлу кезінде оның 59,3%- кедейлер, 31,7% - орташалар мен 9%- ауқатты
шаруашылықтар алды.
Бірақ осынау реформа дегенніңәлсіз жақтары әуел бастан-ақ біліне
бастады.
Қайта бөлуді жүзег асыру барысында өзекті бір жайт мүлде ескерілмеді:
ауылдың іс жүзінде тіршілік етіп жатқан шаруашылық құрылымында жерді жай
ғана бөліп беру үздігінен ешбір қайшылықты жоя алмады. Жерді шаруашылық
мұқтажына пайдаланбаса және ауылдағы жүктелеуді жұмсарту, орташалануды
ынталандыру процессіне лайықтап қолданбаса, одан мардымды ештене де
шықпайды. Мұндай мүмкіндікті жасау үшін шаруашылықта екінші дәрежедегі
өндіріс өоры (жұмыс көлігі, ауылшаруашылыққұрал-жабдықтары, тұқым т.б.)
болуы керек. Ал бірақ күш-қуаты аз,жалаңаш-жаманы кедейлер, сонымен бірге
орташа шаруашылықтардың бір бөлігінде де бұл жөнінен құр қол болатын. Міне,
осындай хал– ахуал салдарынан жерге қолы жеткен көптеген әл– дәрменсіз,
кедей шаруашылықтар одан бас тартып, оны бұрынғы иелеріне яғни ауқатты
байларға беруіне тура келеді.
Ірі байлардың жартылай феодалдардың еңбек құралдарын(ең әуелі
малын)тәркілеп алу, сол сияқты олардың өздерін ұй– ішімен тұрған аймағынан
көшіріп жіберу бұдан әлдеқайда қатал мақсатты орындауға бағытталды.
Аса ірі байлардың малын тәркіге салу мәселесі 1923 жылы наурызда
облыстық ІІІ партия конференциясында қойылды. Алайда ол кезде экономикалық
және саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатқан жаңа
экономикалық саясат стратегиясы әсіресе коммунистерді тежеп ұстай тұрды.
Болуы мүмкін экономикалық аласапыран мен идеологиялық ноқтаның бірін тандап
алуға тура келді. 20 ж.ж басында дағдарыстан есеңгіріп қалған жүйе
біріншісін тандап алады. Бірақ 1927 жылы қарашасында Қазақстанның IY
партия конференциясы байларды ауыздықтау идеясына қайта оралды, Олардан
мал мен құрал – жабдықтың бір бөлігін тартып алуды мүмкін деп есептеді,
жергілікті партиядық теорияшылардың пікірінше,бұл ауылды орташаландыруға
және оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып жеткізуге, сөйтіп
проллетарияттың ауыл еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан бетер
бекітуге тиіс болды.
1927 жылы желтоқсанда Республика үкіметінің жоғарғы буындарында ірі–
ірі байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
коммисия құрылды. 1928 жылы наурызда Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен БК(б)П ОК мен
БОАК – ты таныстырды. Сл жылғы тамызда Өлкелік Комитет науқанға тікелей
басшылық ететін коммисияны құрды. Коммисиясының төрағасы болып Е. Ерназаров
тағайындалды, оның құрамында О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
т.б кірді.
Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер
тағаындалды ауыл ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу
коммисияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400- ден астам
малы бар (ірі қараға шаққанда) 700 шаруашылыұты жартылай көшпелі аудандарда
300 және отырықшы аудандарда150 шаруашылықты тәркіге салу белгіленді.
Науқанды 1928 жылы 1 қарашасында аяқтау жоспарланды (кейінірек оны 10
күнге ұзартты).
Науқанның қорытындысы туралы құжаттарға сүйенсек, іс жүзінде 696
шаруашылық тәркіге салынды,олардың 619 тұрған округімке тыс жерге айналды.
Олардың ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал тартып алынды.[22, 327б.]
Алайда жарияланған статистикалық материалдарды талдағанда тәркіленіп
алынып тең бөліске түскен мал саны, шаруашылықты бір қалыпты жүргізу
тұрғысынан қарағанда, жарлы жақыбайдың шаруашылығын көтермелеуге жетпейді.
Мәселен, Қарқаралы округнде тәркіленген малды 198 малсыз шаруашылық,
қарауында 1- ден 5-ке дейін малы бар 1374 және қолдарында 6-7ден малы бар
27 шаруашылық алды. Тіпті шамамен есептегеннің өзінде, осынау
шаруашылықтардың халқына ең аз мөлшермен алғанда, небәрі 12139 мал керек
болар еді. Ал, оларға тек небәрі 2065 мал ғана беріледі, яғни 5 мың мал
жетпей қалған. Қызылорда округінде осындай жетпеген мал саны 9 мың бас
болды. Басқа окрггтерде де тап осындай жағдай болды.
Бұл санақ ьір ғана нәрсені көрсетеді: шаруашылықтардың едәуір
юөлігінде шаруаны жүргізуге қажетті мал саны ең төменгі мөлшердің өзіне
жетпеді. Қарауына бірнеше мал тиген осындай шаруашылықтар қауымға кіргенде
тепе– теі жағдайда болғандықтан, өзінің әлеуметтік халін жақсарту үмітінен
айырылды, ұзамай тәркіден алған малы сатылды, не сойылды, қағаз жүзінде
мұндай шаруашылық орташа деп есептемесе де, шын мәнінде бұрынғышы қауымның
кіріптар мүшесі болып қала берді, сөйтіп енді басқа деңгейде қаналатын
болды.
Тәркілеу тек қана оң іс деп танылды, өйткені қаулыда мәлімдегендей–
ақ, ол ауылды қансорғыш қанаушылардан азат ету мақсатын көздеді.
Алайда, тәркілеуді өткізу барысында қол үшін берушілер коммисиясы
дейтіндер жиі– жиі жазылған нұсқаулар шегінен шығып кете берді, сөйтіп
қауымдық кооперациядан тыс күн бар, ортан қолды дәулетті кісілерді де
қырына алып, қиғылдақ салды. Тап күресі мен әлеуметтік әділет үшін
күресушілерге мұнша мал ғажайып байлық көрінді, оны дереу тәркіге салып
қолма-қол жарлы жақыбайларға берілуі керек деп жобалады.
Міне осылай ауыл байларын ауыздықтап, мал мүлкінен айыру салдарынан
көптеген қауымдастықтар өндіріс құралын ұдайы өндіруге жіне малды
жинастырып, керекті өнімді өндіруге міндетті түрде қажет малдан айырылып
қалды ма, ұзамай мүшелері жалаңаш жалпы жарлылар қатарын толықтырды. Ал,
шірігін байлар малын тартып алып, біркезде өздеріне сауынға берген келесі
бір қауымдарда енді тәркіге тағы түсіп, азып – тозып кетті бәрінің ақыры
бірдей болды.
Күштеу саясатын танымсыз жүргізудің бір мысалы мемлекеттің 20-шы ж.ж
аяқ кезінде елді индустрияландыруға қаржы іздеп, алым-салық тәртібін күрт
қатайтып жіберген зымияндық шараларынан көрінді. Қазақстанның ауылы мен
селоларына салық нәубеті төнді. Мысалы, 1927-1928ж.ж шаруашылық жылында
дәулетті және кулак шаруашылықтары күллі шаруа жайларына салынған ауыл
шаруашылық салығының жалпы соммасының 4%-ін төлеуге мәжбүр болды. Ауылда
1000 сомнан артық табыс табатын әрбір шаруашылықтан алынатын салық мөлшері
орта есеппен 239 сом болды. Ауылда ондай шаруашылық орта есеппен 323 сом
төледі. Соның салдарынан 1927- 1928ж.ж ірі–ірі мал өсіретін шаруашылықтын
0,6%-ті малшаруашылықты аудандарға бөлінген бүкіл салық соммасының 25
процентін төледі.
Мұнын үстіне өзара салық деген алым енгізілді. Мәселен Петропавл
уезінде бай–кулактар және дәулеттілер, шаруашылықтары төлеген өзара
салықтың ақшалай соммасы солардың бұрын төлеген ауылшаруашылық салығымен
салыстырғанда 100-ден 400 процентке дейін көп болды. Орал губерниясының
Орда оязында байлар шаруашылықтарына өзара салық 500 сомнан 1200 сомға
дейін салынды. Келесі 1928-29ж.ж салық базасының болмашы ғана өсуіне
қарамастан, ауыл шаруашылығы салығы 98,8 процентке дейін өсті.
Алым-салыө нормасының күрт өсіп кетуінің зардабына шыдамай,
шаруашылықтың едәуір бөлігі, сол жылдардың тілімен айтсақ өз бетімен
тәркіленген яғни шаруа кәсібінен безіп, қалаларға кетті де, табыс көзімен
жұмыс түрін өзгертті.
Ал мал өсіретін шаруашылықтарға келсек, олар күш көрсету мен алым-
салықтың ауырлығын көтере алмай, көбі шет елге ауып кетті. Бұл арадағы гәп
байлардын тіміскі әрекетінде ғана емес, әрине, бұл да болған шығар-
дәстүрлі құрылымның (аса күрделі ұдайы өндірістік, институционалдық,
әлеуметтік-мәдени, патриорхалды-рулық байланыстары) ерекшелігі аса ірі
шаруашылық соңынан тұтас қауымды кетіп қалуға мәжбүр етті. Бірақ сол
кезендегі жаппай көшіп кетудің басты себебі: мемлекеттің, халықтың
күнкөрісін қамтамасыз етіп тұрған жүйені бұзған еріксіз-күшті саясаты
болатын.
Сөйтіп Қазақстандағы жаңа экономикалық саясаттың қайшылығы мол болып,
ұлы бетбұрыстың емес, 20ж.ж екінші жартысының аяғында аса ауыр қайғы-
қасіретпен аяқталды. Тап сол уақытта жаңа экономикалық саясаттың көптеген
келілі идеялары тұмшаланып тасталды, бұл болашақ трагедияның этникалық-
экологиялық апаттын алғы шарттарын туғыза бастады.
1924 жылдан бастап, жаңа экономикалық саясаттың орнығуы нәтижесінде
кеңестер одағында астық дайындау ісі негізінен нарықтық механизмдердің
көмегімен жүргізілді. Мұнын өзі алғашқы жылдары шаруаларды ынталандыруда
жемісті қызмет етіп, ауыл шаруашылығында астық дайындауды жылдан жылға
өсіре түсті. Даму осы бағытта жүргізіле бергенде, елдегі астық тапшығына
біртіндеп біржолата құтылуымызға болатындай еді. Бірақ 1927-1928 астық
дайындау жылында өткен жылмен салыстырғанда бұл мағызды мәселеде күрт
құлдырау орын алды. Дағдарыстың жалпы көлемін И.Сталин өзінің 1928 жылы 13
ақпанда БК(б)П –ның барлық ұйымдарына жолдаған хатында былай түсіндірді:
Егер 1927 жылы қаңтарда біз 428 миллион пұт дәнді астық дайындап үлгерген
болсақ, ал 1928 жылы қаңтарда дайындалған дәнді астық 300 миллион пұтқа
әрен жетті. Осылайша И.Сталин осы кезендегі астық дайындаудағы
жетіспеушіліктің 128 миллион пұт болғаның атап көрсетті[6, 155 б.].
Қазақстандағы соттау-жазалау органдарының өздеріне тапсырылған
міндеттеді осы кезенде қалай және қандай бағыттарда жүргізілген 1928 жылдың
8 қаңтарынан 6 ақпанына дейінгі кезенді қамтитын мынандай мәліметтерден
айқын байқауға болады: астық дайындауға байланысты айыпталғандар ісі 486
болса, біріңғай ауыл шаруашылығы саласына байланысты- 538, ауыл шаруашылығы
салығын төлеуге байланысты –21, мемлекеттік саақтандыру бойынша -397, ауыл
шаруашылығы банкісінің ісі бойынша -748, самагон қайнатуға байланысты -265
іс болды. Бұлардың ішінен көрсетілген күндері сотта талданған айыптанушылар
ісі 815 болса, онда сотталғандар 99 адам.
Сонымен қатар шаруалардан 1000 пұт астық тәркіленіп алынып,225
айыптылар істерін қарау нәтижесінде олардан 34807сом айып ақша өндіріліп
алынды. Сондай –ақ қылмысқа тартылғандар ішінде 59 лауазымды адам болды.
Бұлар аз болғандай шаруаларға әр түрлі айыптар салған. Мұның ішінде сот
арқылы 368583 сом айып ақша, ал әкімшілік жолымен 64602 сом айып ақша төлеу
міндеттелінген. Шаруаларға айып салу астық және мал түрінде де болған.
Мұның ішінде астықтың 2240 пұт сот арқылы,ал 543 пұт астық әкімшілік жолмен
өндірілді.
Жеке меншік шаруалар қожалықтарын осылайша жаппай астығынан зорлап
айыру тіптен сол жылдары әрекет еткен РСФСР қылмыстық істер кодексінің өзін
де дөрекілікпен бұрмалау жолмен жүзеге асырылды.[6, 157б].
Яғни астық дайындаудың сталиндік Сібір әдісі шаруаларды жаңадан
қалыптасып келе жатқан әкімшілік-әміршіл тоталитарлық жүйеге басыбайлы етіп
тәрбиелеуге негіз қалды. Рухани жағынан да, материялдық жағынан да
күйзелген және мемлекеттік зорлық- зомбылық әдістеріне табанды қарсы тұруға
шамалары келмеген шаруалардың қалың бұқарасы енді біртіндеп айтқанға көніп,
айдауға жүретін қалың қара тобырға айнала бастады. Бұл сталиншілердің өз
халқына қарсы күрестегі ең басты жетістігі болды.
Жаппай ұжымдастырудың басталуына байланысты БК(б)П Орталық Комитеті
шешім қабылдаған алғашқы қаулыларының ішінде Ет проблемасын шешуге
байланысты шаралар (1929жылы 20желтоқсан) мал шаруашылығымен айналысатын
қазақ шаруаларының тағдырында шешуші рөл атқарды. Мұнда ірі ет өндіретін
мемлекеттік совхоздарды ұйымдастыру, колхоздардағы мал шаруашылығын
өркендету және ет өнеркәсібін жасау негізінде мал шаруашылығын қайта құру
кезек күттірмес міндет ретінде ұсынылды.
Ет проблемасы туралы Бүкілодақты Союзмясопродукт акционерлік
қоғамының өзінің Қазақ өлкелік кеңесіне 1929 жылғы 25 маусымда жіберген
хатында нақтырақ айтылған. Онда ауылшаруашылығы өнімдерінің, сондай-
ақ,әсіресе майдың жетіспеуі жағдайында Мәскеуде, Ленинградта жіне басқа да
тұтыну орталықтарында етке сұраныстың күшті өскені атап көрсетілген. Бұған
қосымша жылдың үшінші тоқсанындағы базардағы қолайсыз жағдай және ет
дайындаудың азайып кетуі жағдайды ұшықтыра түскен.
Қазақстандағы мал етін дайындаудың аса қатал, қорқыту және қысым жасау
әдістерімен және жартылай әскери тәртіппен жүргізілгеннің Ф.Голощекиннің
айтқысы келмеді. Қатал талап бай-кулактар және ауқатты шаруалар
қожалықтарына 1930-1931 жылдары тұрақты ет дайындау тапсырмаларын беру
түріндегі қысым әдістерімен қатар жүргізілді.
Бұл шешімдердің алғашқысында жылқыны союға тыиым салынса, ал
сонғысында ет дайындаудың 1932 жылғы 3- тоқсанына арналған ет дайындау
жоспары КСРО барлық аудандарында едәуір төменделді. Қазақстан енді бұрын
белгіленген 255500 тоннаң орнына 56000 тонна ет дайындайтын болды. Бұл
шешімдер көп кешікпей 19 қазанда Қазақстан үкіметі мен қазақ өлкелік партия
комитетінің біріккен мәжілісінде талқыланып толық мақұлданды. Енді
Қазақстан алдағы бес тоқсан ішінде (1932 жылдың 1қазанынан 1934 жылдың
1қаңтарына дейін) әр тоқсанда бұрынғыдай 56 000 тонна емес, 34 000 тонна ет
дайындайтын болды. Әрине, алапат ашаршылыққа ұрынған Қазақстанға мұның өзі
де оңайға түспейді еді. Тағы бір жеңілдік орталыққа ет дайындаудан көшпелі
және жартылай көшпелі аудандардағы 206000-дай колхозшылар,
кедейлер,қазақтар отбасылары босатылды [6, 245б].
Көкшетау уезінен де 1925-27 жылдары астық және ет өнімдері орталыққа
әкетіліп жатты, негізгі азық-түлік: ет,май және мал, астық темір жол арқылы
жөнелтілді. Мысалы, Көкшетаудан 2733082 пұт астық,1034 жылқы, 27439 ірі
қара мал, 20 бас түйе, 6217 пұт сұйық май әкетілді [9,58б.].
Мал–жанын аштық жалмап үлгерген қазақ даласының ауыр қасіретінің орнын
жоғарыдағылардың бұл шешімі толтыра алған жоқ. Бұл қаулылыр бар болғаны осы
апатты процеске тосқауыл қойып, оның одан әрі кең өрістеп ккетуін тежеді.
20-шы жылдары жаңа экономикалық саясат ұзақ уақытқа бағытталған саяси
стратегия есебінде қабылданды. Елді индустрияландыру, шаруаларды
кооперацияландыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін
көтеру сияқты үлкен проблемалар осы саясат шеңберінде деп санады. Шаруалар
кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік
шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын эволюциялық процесс ретінде
қаралды. Кооперация, басқа да шаруашылық ұйымдарының баламалы әдістерімен
бәсекелі күрес барысында айырықша көзге түскен экономикалық артықшылықтарға
шешуші ынталандыру рөлін тапсыратын.
Жаңа экономикалық саясатқа бағыт алу тікелей тәркілеуге жол
бермейтін, өйткені ол іс жүзінде дербес қожайындарды экспороприапциялау-
еркінен тыс мал-мүлкінен айыру болып табылады. Н.Бухарин, Н.Рықов,
М.Томский бастаған жаңа экономикалық саясаттың жақтаушылары, бұл мәселе
жөнінде экономикалық және құқықтық реттеу механизмі бәрінен де пәрменді
болуы мүмкін деп есептеді. Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарының
тәжірбиесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Жаңа экономикалық саясатты Республикада дәйекті түрде жүзеге асыру
өзінің игі нәтижелерін берді. Кооперативтік қозғалыс одан әрі дамыды. 1927
жылғы қазанның 1-іне қарай қазақ КСР–інде кооперация шаруа қожалықтарының
23,1%-ін қамтыды. Сол уақытқа қарай 1074 тұтыну қоғамы жұмыс істеді, оның
312-сі ауылдарда болды, қазақ даласының жекелеген түпкірлерінде 140
факторий құрылды. Қазақ шаруалары 1072 ұжымдық шаруашылықта, соның ішінде
101 коммунада, 77 артельде жерді бірлесіп өндейтін 294 серіктестікке (ТОЗ-
дарда) ынтымақтастықпен өзара көмек мектебінен өтті. Қызыл отаулар
сауатсыздықты жоюды,кедейлер арасында ағарту жұмысын жүргізу,оларды
кооперативтерге тартуды ұйымдастыру орталығына айналды [4, 55б.].
Көкшетауда Жаңа экономикалық саясатқа көшу кооперативтік қозғалысты
жаңдандыра түсті. 1927 жылы уезде өндірістік кооперацияның 3түрі: ауыл
шаруашылық коммуна, артельдер және ТОЗ- жерді бірлесіп өндіру серіктері
пайда бола бастады. Алайда 20-шы жылдардың аяқ кезінде жаңа экономикалық
ойлау шеңберінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Басты
приоритет ең зәру көкейтесті мақсат индустрияландыру қызу қарқынмен жүргізу
деп жар салынды. Индустрияландыру көзделген болатын.
Бірақ бұл мемлекет өндіріс құралын тотальді түрде озбырлыұпен алған
кезде ғана жүзеге асар еді, мұны шаруалардың аса қуатты қарсылығын тудырған
астық дайындаудың күшпен жүргізілген әдісі айқын көрсетті. Ал бұл мақсат
мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау арқылы яғни ұйымдастыруды жаппай
өткізу арқылы іске асырылды, мұның өзі өнім өндірушілерді өндіріс құралынан
да, өндірістің өзімен өнімді бөлуден толық шеттеу деген сөз еді.[10,48б.].
Шын мәніңде өнеркәсіп өндірісін жұмсақ (қоғамның жанын барынша
қинамай) модернизациялау идеясы индустрияландыру мейлінше қарқындата өткізі
бағытымен ауыстырылды. Экономикалық спонтанды процесс ретінде жүргізілетін
кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отыратын күшпен ұжымдастыру шарасына
орның берді. Ал, бұл шара қауымның игілігін ойлаудан тумады, тек
индустрияландыру процесін қамтамасыз ету мақсатын ғана көздеді.
Сөйтіп 20-30 ж.ж Жаңа экономикалық саясатты дамыту линиясы тұйқталып
тасталды. Ұзақ ондаған жылдар бойына экономика мен қоғамдық саяси өмірде
тек күштеу шарасының рухы үстемдік етті.
Ауыл шаруашылығына бұл қасіретті зардабын тигізді. Ауылдағы саясаттың
ең басты шартты – әміршіл-әкімдік террорға сүйенген экономикалық емес
жарлықтар, шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып қоймай,
оның пайдалы потенцтялын да құртып жіберді. Ұлы бетбұрыс селолық
құрылымды қатыгез қаталдықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын
проблемаларын біртіндеп әзірлей бастады.
Коммунистік партияның ХҮ съезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын
жариялады. Осылайша өркенниетті кооператорлар қоғамын құру идеясы КСРО-
дағы социализм құрылысының құрамдас бір бөлігіне айналды. Ауылда
кооперативтік қозғалыстың дамуы барысында жарияланған еріктілік, дербестік,
материалдық мүдделік, шаруаларды кооперативтендірудің жоғарғы формаларына
кезең –кезеңмен өткізу принциптерінің маңызы зор болды.
Мал шаруашылығын экстенсивтілігін, қарапайым материалдық-техникалық
базаны, бұрын шаруалар кооперациясы дәстүрлерінің дамуын, дала
тұрғындарының көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын ескере отырып,
партияның Орталық комитеті қазақ АКСР-інде ұжымдастыруды негізінен 1932
жылдың көктеміне қарай аяқтауды белгіледі. Қазақстанның астықты
аудандарында колхоз құрылысының негізгі формасы – ауылшаруашылық артелі, ал
мал шаруашылығы аудандарында жерді бірлесіп өндеу мен жеп шөп шабу
жөніндегі серіктестік (ТОЗ) болуға тиіс еді, ал онда жарғыбойынша мал
қоғамдастырылмай, жеке мал мен құрал-саймандарды пайдалануға ақы төленетін
болды. Республикалық паартия, совет орындарындаа осынау тым қысқа мерзімнің
өзі қайткен күнде де секіріп өтілуге тиіс кедергі ретінде қабылданды.
Мұның аяғы дереу қоғам ағзасының процент қуалаушылық дертіне шалдығып,
жазылмайтын бір бәлеге апарып ұрындырды. Аудандар мен округтер жеңіске
жеткені жайлы бір –бірімен жарысқа түссін келіп, газеттер колхоз
майданынан күн сайын түсіп, өзгеріп жататын хабарларды басып үлгере
алмайтын болды[29, 56б].
1929 жылдың екінші жартысынан бастап республикада колхоз құрылысы
жедел дамытылды. Алғашқы МТС–тер құрылып жатты.
Ұжымдастыру мен отырықшыландырудың жаппай жүргізу үшін партияның қазақ
өлкелік комитеті жергілікті белсенділерге қосымша 8 мың жұмысшыны
ұжымдастырушылар етіп тартты. Сонымен бірге республикаға Мәскеуден,
Иванова –Вознесенскиден, Харьковтан, Ленинградтан 1204 жиырма бес
мындықшылар жіберілді. Алайда қаладан келген бестамашылар отырықшылықтың
мағынасы мен механизмін екінің бірінде тым үстірт түсінетін еді. Олар
ұжымдастыруды жүздеген шаңырақ иелерін орасан зор аумақтан бір жерге (кейде
жем–шөп және су қорлары ескерілместен) жинау деп ұғынды. Алыс өлкелерден
партия жіберген өкімдер далаға Ресей қонысының жобасын айнытпай
қайталайтын қоныстандыру үлгісін орнықтырды.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру идеясы әуел бастан-ақ мейлінше қатан
жаппай қуғындау мен террорға негізделді. Ұжымдастыру алдың ала даярлықсыз,
жергілікті жағдайлар ескерілместен, көбінесе әкімшілдік күштеу әдістермен
жеделдете жүргізілді. Көшпенді ауылдарда жаппай ұжымдастырудың жеделдетілуі
партияның Қазақ өлкелік комитетінің көптеген құжаттарынан көрініс тапты;
мысалы,1929 жылғы желтоқсан айында мынадай нұсқаулар берілді: мал
шаруашылығын ұжымдастыру астық шаруашылығындағы шеңберде ынталандырылсын,
кедей және орташа мал шаруашылықтарының жаппай ұжымдастырылуы
жеделдетілсін, халықты бір жыл ішінде толық қамту есебімен ұжымдастыру
қарқыны белгіленсін,... және басқалар.
БК(б)П өлкелік комитеті мен Халық Коммисарлары Кеңесінің 1931 жылғы
желтоқсанның 25-індегі бірлескен нұсқауларында толық отырықшыландыру
үрдісін 1933 жылы аяқтау үшін қалған көшпелі және жартылай көшпелі еңбекші
шаруашылықтардың бәрі 1932 жылы отырықшыландыру жөніндегі жоспарлы шаралар
мен қамту міндеті қойылды. Партияның Қазақ өлкелік комитетінің Пленумы
(1929 жылы желтоқсан) отырықшыландыруды жеделдету саласындағы практикалық
жұмыстардың бүкіл жоспарын отырықшыландыру барлық отырықшыландырылушы кедей
- орташа шаруашылықтарды 100% ұжымдастыру негізінде жүргізілетіндей есеппен
қоюға жарлық етті. Бұл орайда шаруашылық базасын жасау, тұрғын үйлер,
мәдени-тұрмыстық объектілер салу жай ғана жарияланған күйінде қалды.
Ұжымдастыру және сонымен бірге отырықшыландыру ауылдың ғасырлар бойы
қалыптасқан өмір салтын түп негізіне дейін күйретті. Қазақ қоғамының табы
жойылып қана қойған жоқ, ғасырлар бойы көшпелі өркениет жасаған барлық
тіректер қиратылды. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің нұсқауларымен
республиканың алты округінде ұжымдастыру жөніндегі коммисия бірінші
кезектегі 20 ауданды белгілеп, ұжымдастыруға қамту процентін 60% тен 80-
100%-ке дейін анықтады. Колхоздар құру проценті орыс украйн халқы басым
жерлерде ғана емес, сонымен қатар қазақ халқы басым болған Тереңкөл
(Павлодар округі) Келес, Жуалы (Сырдария округі) сияқты жерде де жоғары
болды.
Дерективада ұжымдастырылатын басқа аудандарда кулактарды тап ретінде
жою жөніндегі операция ұжымдастырудың өсу шамасына қарай, шамамен алғанда
80% қамтып жүргізілетін деп белгіленді.
Ұжымдастыру жіне отырықшыландыру қарқының арттыруға осылайша нұсқау
берілді. Революциялық асығып-аптығу және тоталитарлық саяси келте ойлау
кесіліне шалдыққан революциялық употизм тағы да үстем болып шықты.
Қатаң әкімшілдік жағдайында байлар мен болыстар шабармандарының,
әскери комминиз кезеңі белсенділерінің тәсілдері мен әдістерін қару еткен
жалған белсенділердің мерейі үстем болды. Іс мынаған дейін жетті: қыстыгүні
1932 жылдың ақпанында, Шу ауданында аумағы 150 шақырым жерден жүздеген
шаруашылықтар жиналып, 400 күйіз үй қала үлгісіндегі қоныс болып тігілді.
Жалған белсенділер отырықшыландыруды жоспарланған үш жылдың орнына үш күн
ішінде аяқтап, мал өсіруші шаруашылықтарды сол жерде колхозға жаза бастады.
Сөйтіп Абыралы ауданында барлық шаруашылықтардың бірден 70%-і, Жампиты
ауданында – 60, ал Жәнібек ауданында 95%-і ұжымдастырылды.
Басшы органдар шамадан тыс асығып - аптығудан сақтандырған сияқты
болып, алайда бұл жөнінен орын алған көптеген оқиғалар көбінесе
революциялық құштарлықтың кемшіліктері немесе тәжірбиесіздік деп қана
есептелді және еі әрі кеткенде тәртіптік жаза ғана қолданылды, ал бұған
керісінше жағдайлар оңшыл оппартунизм көріністері немесе тіпті зиянкестік
ретінде жазаланды.
Колхоз майданынан келген күн сайын өзгереп отырған хабарларды
газеттер жазып үлгермей жатты. Егер 1928 жылы Қазақстанда барша
шаруашылықтың 2 проценті ғана ұжымдастырылған болса, 1930 жылғы сәуірдің 3-
інде 50,5 процент, ал 1931 жылы қазанда 65 процентке жуығы ұжымдастырылды.
1931 жылы күз басталар кезде республикадк бүкіл үйлерді 70-тен 100
процентке дейін ұжымдастыру ісімен қамтыған 78 аудан (небәрі 122) болды
[29,3б.].
Лениндік кооперативтік жоспар негізінде партияның ХҮ съезі ауыл
шаруашылығын коллективтендіруге бағытталды. Республикамыздағы 1250 мың
шаруа шаруашылықтары өмірінде жаңа кезен басталды. Республикада колхоз
жүйесі өсе бастады. 1927 жылы олар 1072 болса, 1928 жылы – 2354, 1929 жылы
– 4876 дейін өсті. Мемлекет республика колхоздарына несиеге 15 миллион
сомдай қаржы бөлді; 13 миллионнан астам қаржыға ауыл шаруашылық машиналары
келіп түсті. Қостанай, Петропавл округтерінде 19 астық совхозы, трактор
отрядтары мен пункттері негңзңнде Жаркөл, Мағнай, Озерная, Интернационал,
Полудин, Еңбекші-қазақ, Үржар МТС-тері құрылды. 1930 жылы республика
колхоздар мен совхоздары 3 мың трактор алды. Егер 1933 жылы Қазақстанда
4526 трактор болса, 1935 жылы оның саны 20 мынға жетіп, комбайн саны 2
мыңнан асты, ал автомашина саны 2,5 мыңға көбейді. Жұмысшы табының
жолдамасымен жиырмабесмыңдықтар есебінен Қазақстанға 1204 адам келді.
Осылайша ұжымдастыру процесі кең өрістей бастады [5. 61б.].
Әрине ұжымдастыру процессі бүтін тарихи дәуір қажет етеді. Халықтың
бірі қалмай қатысу керек екені түсініп үгіт насихат жұмысының жүргізілуі
манызды болатын. Бұл міндеттің деревня үшін неғұрлым манызы болуы орынды.
Себебі ол кезде еліміздің халқының 80 проценті деревняда тұрды. 1921 жылы
ЖЭС–ке көшу кооперативтік қозғалысты жандандырды. Бірнеше жыл ішінде
деревняларда шаруалар өнімдерін өткізді; өндіріс құрал- жабдықтарын шаруаға
сатуды, ақшалай кредитті жолға қойылған ауыл шаруашылық коорпорациясы
дамыды. Өндірістік коорпорацияның үш түрі болады: 1) комунна–өндірісті
қоғамдық тұрмысты қоғамдардың бір түрі болады. Комунна шаруалар арасында
тарала қоймады. 2) Артельдер- өндірістің құрал- жабдықтарын, жердің
көпшілік бөлігін, малдарын бір жерге біріктірді. 3) ТОЗ-жерді бірлесіп
өндіру серіктері. Шаруалар ұжымдастырудың формасын тандауға ТОЗ-ды қалады.
Бірақ өкінішке орай, игі бастаманы іске асыруда лениндік саясаттан
ауытқушылыққа жол берілді. Тарихқа коллективтендіру съезі болып енген
БК(б)П ХҮ съезінен кейін И.Сталин 1928 жылы 15 қаңтарда Сібірге келді.
Партия активі жиналысында ол ХҮ съезінің шешімдерінің шеңберінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Касенова Жұлдыз
Солтүстік Қазақстанның өңірі ұжымдыстыру жылдарында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (050114) Тарих
Специальность
Көкшетау 2011
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1. Қазақстандағы ұжымдастыру саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7-28
1.1 Ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 -20
1.2 Кіші Қазан және Ф.И.Голощекин.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21-28
2. Солтүстік Қазақстан округі ұжымдастыру саясатының кезеңдері және
барысы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-51
2.1 Ұжымдастыру саясаты кезеңдеріндегі Солтүстік Қазақстан округі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-40
2.2 Солтүстік Қазақстан округіндегі ұжымдастыру саясатының салдары және
зардаптары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .41-51
3. Орта білім беретін мектептегі қазақстан тарихы курсындағы 20-30
жылдардағы қазақстандағы ұжымдастыру тақырыбын оқып үйренудің методикалық-
әдістемелік жолдары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...57-59
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .60-61
Қолданылған деректер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62-
63
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Қазақстан тарихының өткен
кезеңдеріне зер сала қарасақ, тағдырдың талай қысталаң шақтарында
тапқанынан жоғалтқаны көп халқымыздың сан қилы қиындықтарды бастан
өткергенін көреміз. Егемен ел болу қазақ халқын дүр сілкіндіріп, оның
әлеуметтік белсенділігін шырқау шыңға көтерді. Ел басы Н.Назарбаев: Егер
біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа
меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз
жөн. Оған барар жол халық даналығының негізінде жатыр. Қазақта мынадай
мақал бар: Жеті атасын білмейтін жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз. Шынында жеті ғасырмен де шектелмеу керек, өйткені, біздің
тарихымыз логикалық жағынан да, географиялық жағынан да көзге көрінбейтін
арқаулар толып жатқан басқа да адам, халық аттарымен байланысып жатыр. Ал
солардың барлығы да евразиялық хартландтың қазіргі замандық көптеген
мәдениеттерінің нәсілдік зердесінде, оның ішінде қазақтардың да мәдени
жадында белгілі бір дәрежеде өздерінің ізін қалдырған,- деп өзінің
еңбегінде жазады. [1, 273б.]
Эпиграф
Қазақстан - далалы өлке, тағы деп,
Табиғатқа жала жабу – мекерлік.
Таратсаң да жұртшылыққа саны көп,
Өнім астық мол болды ғой жетерлік.
Малсыз қазақ – жансыз қазақ, қайрансыз,
Аш – жалаңаш көрдік мүрдем қатқанын.
Білмейді олар Мәскеу жақта кей колхоз
Егін орып астық жинап жатқанын.
Осы бір өлең жолдарының авторы Татьяна Гавриловна Невадовская
Белгісіз жауынгердің қабіріне обелиск қойылғаны сияқты, Қазақ халқының сол
кездегі жазықсыздан – жазықсыз шеккен қасіретінің куәсі ретінде мен де
ескерткіш орнатар едім , - деген сөздері сонау өткен ХХ ғасырдың 80 – ші
жылы айтылса да өз жалғасын таппай қалып отыр, бүгінгі еліміздің
тәуелсіздікке қолы жеткен заманда бұл мәселе өзгеше терең көз салуды талап
етеді. Аштық жылдары қаза болғандарға арналған бір де бір ескерткіштің
болмауы, миллиондаған құрбандардың еленбей келуінің бір себебі аштық
тарихының толық зерттелінбеуі, Қазақстанның әр аймағына қалайша әсер етті
деген мәселелердің толық қарастырылмауы дер едік.
1933 жылғы наурызда Шындәулет ауылында жазылған осы өлеңде неліктен
ала бөтен қазақ жұрты қырылады деген сауал қойылғанды, содан бері
жариялылық, тәуелсіздік еркіндік заман туғанымен осы бір ауыр тақырыптың
ащы шындығы әділ айтылып, астары ашылмауында не сыр бар? Неліктен оның
тарихи шындығы ашылып, лайықты бағасы берілмейді деген сауалдар еліміздің
жас азаматтарын толғандыруда.
Біздің жұмысымыз осы бағыттағы мәселені Солтүстік Қазақстан өңірінің
мысалында зерттеп көрсету болып табылады. Өйткені біз өз егемендігімізді
алып тәуелсіз ел болдық. Әр бәр азат адам бұл күнде тек бүгінгісі ғана
біліп қойғысы келмейді, ол өткенге де үңіліп, тарихтан тағлым алуды
қалайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: 1932 жыл немесе 1937 – ші жыл Кеңес
дәуірінде жабық тақырып болатын, ол туралы көркем әдебиетте де тарих
ғылымында да ешқандай бір зерттеу еңбектер өткен ғасырдың сексенінші
жылдарына дейін жазылмай келді. Соған қарамастан сол жылдардың ақиқатын
көрсетуге елеулі үлес қосатын еңбектердің бірі История Казахстана: белые
пятна деп аталатын еңбек. Бұл еңбекте Қазақстан тарихының белгісіз және аз
зерттелген беттері қарастырылған. Қазақстанда болған ұжымдастыру туралы да
көп мағлұматтар берілген. Ұжымдастырудың алдындағы мал басының
ұжымдастырудан кейінгі мал басының санының кемуін ашаршылықтың салдарынан
адамдардың қырылуы туралы көрсеткен.
20-30жылдардың тарихын, әсіресе 1931-1933 жылдардағы аштықты біршама
жақсы баяндалған Қызылдар қырғыны деп аталатын кітап. Бұл кітап Қызыл
эмперияның жасалған 1932-1933 жылдардағы алапат аштық қазақ халқын тарихта
бұрын сонды болмаған қырғынға ұшыратып, тең жартысына жуығын жалмады. Тағы
бір ұжымдастыруға арналған Талас Омарбековтың Зобалаң (күштеп
ұжымдастыруға қарсылық) еңбегін айтуға болады. Бұл еңбек 1929 – 1931
жылдары қазақ елінде жүргізілген күштеп ұжымдастыруға сталиншілдік қылмысқа
қарсы тұрған Қазақстанның біраз жерлерінен тұтанған халық наразылығы, бас
көтерулері кітапта тарихи нақты деректерге негізделе баяндалған.
1932 жылдың аштығы туралы Огонек журналында белгілі демограф Марк
Тольц : 1933 жылы халықтар саны не болғаны жайлы деректі қолға түсіру
маған қиынға соқты деп жазды. 1936 жылы санақ жүргізген статистер
тұтқындалып Сталиндік ГУЛАГ – тан бірақ шығарылғандықтан деректер су түбі
құрдымға кетірілді.
Жариялылықтың алғашқы жылдары бұл тақырыпқа қалам тартқандар да
негізінен әдебиетшілер болғанды. Дегенмен шетелдік зерттеушілер соның
ішінде британдық C. Конквест Жатва скорби деп аталған зерттеуін жариялап
онда Кеңестер Одағында ерекше қырғынға ұшыраған екі халықты атайды олар:
қазақтар мен украиндар делініп нақты мәліметтер келтіреді мәселен аштықтан
қырғын тапқан украиндар саны 13 миллион деп көрсетіліп, ол сол кездегі осы
ұлттың 19 % құрағанын көрсетеді. Аштықтан қырылған қазақтар саны 2 миллион
деп санайды. [16,383 б.] Тәуелсіздік жылдары Украинада 1930 – шы жж. аштық
мәселесі мемлекеттік деңгейде көтеріліп, бұл бағытта ғылыми талдауға
негізделген жүздеген мақалалар мен зерттеулер жарияланды. Жоғарғы Рада
арнайы голодомор туралы заң қабылдап, саяси бағасы украин халқына қарсы
әдейі ұйымдастырылған геноцид саясаты деген баға берілді. Аштық тақырыбын
қозғаған алғашқы тарихи еңбекке Манаш Қозыбаевтың, демограф ғалым Мақаш
Тәтімовтың, Валерий Михайловтың еңбектері жарық көрді. Ол еңбектерде
Қазақстан аумағы түгел қамтылып, жекелеген аудандардағы нәубеттің тереңдігі
мен көлеміне жете назар аударылмаған десе де болады. Сөзіміз дәлелді болу
үшін 1995 жылы Атамұра баспасынан шыққан Ақмола энциклопедиясында осы
өңірдегі халықтың 1931-32 жылдардағы аштықтан қырылған халқы туралы бір жол
дерек кездеспейді. [17,22б.] 2010 жылы Ресей мұрағаттарынан Қазақстан
тарихшы – зерттеушілері 1930 – шы жж қатысты 2 – нан аса құжаттардың
көшірмелері алынды.
Соңғы кездері Қазақстанның қоғам қайраткерлері: аштық ол барлық Кеңес
халықтарына бірдей келген табиғи апат па, әлде саяси апат па, немесе қазақ
халқы өзінің мешеулігі салдарынан қырғынға ұшырады ма, сол кездегі орталық
биліктің қасақана жүргізген саясатының жемісі ме деген мәселелер
толғандыруда. Кейбір деректерге қарағанда 1930- шы жылдары Қазақстандағы
қырылған қазақтар пайызы 49 дан 60 пайызға жуық деген дерктер келтіруде,
демек Украинадағы қырғыннан да үлестік жағынан асып түскенімен кейбір
себептерге байланысты өз дәрежесінде бүгіндері күн тәртібіне қойылмауда.
Соңғы жарты ғасырлық уақыттағы қазақ халқының демографиялық ахуалы сол 30–
шы жылдардың нәубетінің салдарына тікелей тәуелді болғандығын демограф –
ғалымдар талай жазды. Мәселен, қазақтардың 1926 жылғы санына 1962 жылы яғни
32 жылдан соң әрең қайта жетсе, 1926 жылғы Республика халқы ішіндегі үлес
салмағын қалпына келтіру 2009 жылы ғана мүмкін болды. Қазақ халқының
демографиялық тоқырау ғасыры болған ХХ ғасырда 83 жылдан соң ған
демографиялық оң алудың жолына түсудің сәті түсті.
Қазақстанның бүгінгі күндегі үлкен проблемасы әлемдегі тоғызыншы
территорияға ие бола отырып, халықтың аз қоныстануы, жұмысшы күштің аздығы,
инфрақұрлымдық дамудың әлсіздігі елдің ішкі нарығының тарлығы салдарынан
экономикалық - әлеуметтік дамуы тежелуі болып отыр. Егерде 1930 шы
жылдардағы аштық болмаса Қазақстандағы халық саны демограф ғалымдар
пікірінше бүгінгі күнде ең кемі 25 миллиондық межеде болу керек деген
болжам айтады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Евразия орталығында
орналасқан еліміздің астаналық жұртына айналған саяси – мәдени маңызы зор
аймақтың этнодемогафиясының тарихының қалыптасуын, зерттеу.
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері
мен зерттеу деңгейлерінен ғылыми жобаның негізгі мақсатынан келесі
міндеттерді айқындау мүмкіндіктері туады.
- Қазақстан өңіріндегі ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы;
- Ашаршылықтың Солтүстік Қазақстан өңірінің этнодемографиясына әсерін
зерделеу.
- 1932 жылғы аштық проблемасы қазақстандық, ресейлік, шетелдік
ғалымдардың еңбектерінде қаншалықты көрініс тапқандығын айқындау;
- қазіргі таңдағы 1932 ж аштық мәселесін зерттеу үрдістеріне шолу
жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Берілген тақырыпта зерттеліп отырған мәселелерге байланысты жергілікті
Солтүстік Қазақстан өңіріне қатысты материалдардың негізінде зерттеу
жүргізу;
- 1932 жылғы аштық мәселесі Украинадағы нәубетпен салыстыра қарастырылады.
- Отандық тарихшы ғалымдардың жаңа басылымды еңбектері мен мақалалары
пайдаланылып сарапталды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы: Болашақ жастарды қазіргі
заман талабына сай өркениеттік, қазақстандық идеологияны қалыптастыруда
патриоттық сезімнің дамуына пайдалы болуы мүмкін. Зерттеу жұмысының
құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе,үш тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі айқындалады,зерттелу деңгейіне
талдау жасалады. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті анықталады.
Бірінші тарауда жалпы Қазақ еліндегі ұжымдастырудың алған орны мен
қайталанбас ірекеттері суреттеледі.
Екінші бөлімде Қазақ ұлтының басынан кешкен нәубеті Солтүстік Қазақстан
өңірінің мысалында қарастырылған.
Үшінші бөлімде практикалық тәжірбиеде бұл тақырыпқа қалай сабақты
өткізуіндегі үлгісі баяндалады.
Соңында барлық қарастырылған мәселелер бойынша қорытындылар
жасалды.
1 Қазақстандағы ұжымдастыру саясатының алғы шарттары және басталуы
1.1 Ұжымдастырудың алғы шарттары мен басталуы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында КСРО алдында социализмге өтудің жолдары
мен концепциясы анықтау мәселесі тұрды. Жаңа экономикалық саясат тұтас
алғанда Социалистік талдау идеясы бағытын сақтай отырса да,ол бірақ
реформизмнің өзгеше бір моделі: қоғам дамуының әкімшілік – әміршілік жүйесі
жауап тастаған баяндырақ жолы болатын.
Азамат соғысы аяқталысымен әскери – коммунистік шаралар жаңа
әлеуметтік экономикалық және саясиөмір болысымен бітресқайшылықтарға тап
болды. Революциялық романтикамен бұдан былай –да әуестене берудің,
коммунистік өндіріске және оның өнімдерін бөлуге тікелей өту
мүмкіндіктеріне сенудің аяғы шаруашылықты, бүлдіріп, қирататын тенденцияны
қатты күшейтті. Бүкіл елдің халық шаруашылығы, оның ішінде Қазақстанның
экономикасы да,олардың ойранды кесапатын басынан өткерді.
Қатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалды. Мысалы, егістік көлемі 1914 жылғы 36 млн. деседен 1922 жылға 1,6
десеге дейін қысқарды. Егінің шығымдылығы сол 1914 жылы әр деседен түсетін
38,7 пұттан 1921 жылы 18,7 пұтқа дейін азайды. Осы кезде астықтың жасты
өнімі 3 еседен аса кеміп кетті.
Мал шаруашылығының саласы да ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922
жылдың аяғына дейінірі қара мал саны 2,1 млн-ға, жылқы 2 млн-ға, ұсақ мал
(қой, ешкі 16,5 млн-ға, түйе 0,3 млн-ға) азайды. Жалпы алғанда осы жылдарда
барша мал түрі 10,8 млн. Басқа кемиді.
Ауыл шаруашылығында болған апаттын аяғы сұмдық аштыққа апарып соғады.
Әр жерден түскен ақпарға қарағанда, 1921-1922 ж.ж. Орынбор губерниясында
445м адам, Қостанай губерниясында 225м, Оралда 400мың адам, Ақтөбеде 360
мың, Бөкей губерниясында 100 иың адам аштық азабын тартты. Кейінірек
анықталған мәліметтерге қарағанда, республикада 2,3 мың адам ашыққан.
Аштықтан және онымен ерте келген аурулардан, сол сияқты ауыртпалық
жайлаған аудандардан үдере көшу санын күрт кемітті: 1914 жылы өлке жерінде
4811662 адамтұрса, 1922 жылы 3795963 адам қалды.
БК(б)П Х съезі (1921жылы наурыз) шаруашылық мүддесін іске қосудың
пәрменді жүйесін жасау жолында шешуші шара қолданды. Тап осы съезде азық-
түлік салығына көшу туралы шешім қабылданды.
Бірақ бұл шара жаңа экономикалық саясат шеңберінде жүзеге асырылып
жатқан реформалар кешенін түгел қамти алмады. Салық саясатында шаруашылық
саясатындағы белсенділікке жаңасерпін берген аса мәнді өзгерістермен бірге,
қаржыда, кредитте, ақша шаруасында, арендалық қатынастың басқа да бір қатар
фрагменттерінде пәрменді қам харекеттер жасады.
Жаңа экономикалық саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге
асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай ауыл шаруашылығының жай-күйін
жақсартуға игі әсерін тигізді.
1925 жылы Егінің көлемі 3 миллион гектарға жақындады. Орал, Ақмола,
Семей губернияларының бірқатар дәстүрлі астықты аудандарында егін түсімі
1913 жылғы деңгейіне жетті. 1925 жылы 92млн. пұт астық жиналды, бұл 1914
жылы сәл ғана кем еді. Малшаруашылығы саласы да дағдарыс бұғауынан босанды.
1925 жылғы мал саны 1922 жылмен салыстырғанда, 2 есе өсті. Сауда саттық
өркені де кең жайылды. 1926 жылы Қазақстан территориясында 128 жәрмеңке
жұмыс істеді. Жәрмеіке саудасының жалпы айналымы 20 млн санға жетеді. Ойыл,
Қуандық, Қоянды, Темір, Көкшетау, атбасардағы сияқты жыл сайын өткізілетін
жәрмеңкелер даңөа шартарапқа кең жайылып кеткен еді.
Сол жылдары Көкшетау уезінде де мал санының өсуі байқалды. Мысалы,
1925 жылы ірі мал саны 67234, жылқы 35273, түйе 45215, қой және ешкі 15606
болса, ал 1926 жылы ірі қара мал 72089, жылқы 37852, түйе 614, қой және
ешкі 165380 ге дейін өскенің көреміз [7,103б.].
Мал шарушылығы қазақтар үшін өте маңызды болатын. Өйткені, еті тамақ,
жүні кйім үшін қолданылды. Сондықтан да мал шаруашылығын дамыту үшін жаңа
экономикалық саясат шеңберінде жасалған шаралар ауыл шаруашылығының
жағдайын біршама жақсартқан еді.
Республтка халық шаруашылығында анық көріне бастаған өсу нышаны
дағдарыстан шығудың белгісі ғана емес, тоқырау мен құлау тенденциясының
уақыт өткен сайын жағымды- жарқынқам –харекетке орын бере бастағаның куәсі
еді. Мұндағы ең басты нәрсе шаруашылық орындары нарық экономикасының өлшем
– мөлшеріне шыға бастағаны болатын.
Өлке экономикасының көп укладты сипаты анық байқала бастайды. Және
меншіктің әр алуан түрлерінің қатар өмір сүре бастауы, олардың
бәсекелстігімен ұдайы өңдіру арқылы бірін-бірі толықтырып отыруы халық
шаруашылығының үдемелі қозғалысын анықтады.
Экономикаға мемлекеттік араласу таптық мұраттың идеологиялық сарынға
шырмалған саясатын ұдайы өңдірістік байланыстарды (салық, кредит, қайта
болу механизмдері т.б арқылы) реттеумен тынды. Мұндай саясат кәдімгідей
ақылды сияқты еді. Өйткені ол меншіктің әр алуан түрлерәне төзімділікпен
қарауды білдіретің және экономикалық өмірдің барша шынайы субъектілерінің
жұмыс істеу мүмкіндігін сақтайды.
Ұзақ әлеуметтік мәдени эволюция барысында қалыптасқан дәстүрлі
шаруашылық экономикалық кешені сырттан ендірілетін реттеуші бақылауға
кәдімгідей қарсылық жасап бақты. Алайда қызметтің әбден күйзелген
механизміне және дәстүрлі құрылымның ұдайы өңдірісіне, оның әлеуметтік
мәдени және институционалды приоритеттеріне, ақырында социумды
ұйымдастырудың экологиялық жүйесінің қалыптасқан тәртібіне бүлдіргіш
процесті туғызбай тұра алмады. Этнос өмірін қамтамасыз ету жүйесіне
жасалған көп соққының біріншісі 20- шы жылдары берілді.
Шаруашылық– мәдени қам– харекеттің үстем түрі есебіне, Қазақстанның
аридті жағдайында тіршілік ететін мал шаруашылығының мақсаты Күн көріс
экономикасы болып табылады, оған тек өндіріс құралдарын, яғни мал мен
жайылымды және қажетті азық – түлікті ұдайы өндіруді қамтамасыз еткен
жағдайда ғана қол жетеді.
Бірақ осынау күрделі міндетті орындауға көшпелі малшының жалғыз өзінің
әл – дәрмені жетпейді, өйткені малдың қоныс- өрісін ұйымдастыру, жаңғыртып
отыру т.б малды белгілі дәрежеде бір жерге жиналған кезде ғана мүмкін
болды. Өндіріс құралын (малды) жергілікті мөлшерде шоғырландырған кезде
ғана жеке шаруашылық бір қалыпты еңбек ете алатын болады, демек күн көре
алатын еді. Осы мақсатқа жету үшін мал өсіретін шаруашылықтар өзара
бірлесіп, бір-біріне қажетті малды жинап, яғни оптиум біткенше өндіріс
құралымен толықтырып отырады.
Демек, мұнда шаруашылық мүдде жалпыға бірдей ортақ, яғни кооперация
болған. Өндіргіш күштері жеткілікті дамымаған жағдайда тек кооперация ғана
компенсаторлық өызмет атқарады, жеке адамның қолы жете бермейтін не ішінара
ғана жететін еңбек құралын техникалық жағынан меңгеруді қамтамасық етеді.
Басқаша айтсақ, еібекте күш жігерін біріктіру қажеттігі объективтік сипатқа
ие болды.
Сонымен бірге қауымда байлықты яғни малды жинап өорлану харекеті жүріп
жатады. Мал саның жоғары деңгейде жеткілікті жинаған шаруашылықтар енді
қауымдық кооперацияға мұқтаж болмайды. Сөйтіп қауымдықкооперациясыз-ақ өмір
сүре алатын, өзгелерден ірірек байлар шаруашылығы қалыптасады, өйткені олар
өзінің ұдайы өндірісін – өндірісті ұйымдастырудың өзгеше принциптері
есебінен қамтамасық ете алады. Сонғының шеңберінде олар қажетті өнімді
ғанағ емес, қосымша өнімді де өндіріп отырған. Оның қауымнан шығып қалып,
осынау аса үй бай шаруашылығына жалданған жалшылар жасайды.
Тап күресі принципінен айнымайтын мемлекет әу бастан- ақ тежеу-шектей
әрекетіне ден қояды да, сосын бай және дәулетті қожайындарды толық жоюға
кіріседі. Бейнелеп айтсақ, оларды қалыптасқан экономикалық экожүйеден арам
шөптей етіп жұлып тастайды, сөйтіп олардың текжесін құлазытып бос
қалдырады. Соның салдарынан экономикалық экожүйе өзінің қызмет етіп тұрған
буындарынан айырылады, бұл бір тұтас ұдайы қндіріс тізбегін үзіп тастайды.
Көп жағдайлар осыған ұқсас жәйттер орыс-украин селоларында да болды.
Бұлардын қарапайым шаруа қожалықтарына тұқым, егіншіліктің құрал –
жабдықтары, жұмыс көлігі жетіспеді. Келісім шарты қиын болғанына
қарамастан, олар дәулеттер мен кулактарға барып жалынды. Ал, бірақ оарды да
әлгі бай, манап сияқтандырып экономикалық экожүйеден, жұлып тастағанынан
кейін, сұрайтын да жан қалмады. Селолық кеңеске айтқаннан пайда жоқ,
өйткені өздері тақыр кедей болғандықтан да ештенемен көмектесе алмады. Сол
себепті шаруалар тағдыры неғайбыл халде еді.
20 ж.ж аяқ кезіңдегі мемлекеттің реттеу актілері өздерінің мақсат
жағынан жүзеге аспайт,мән –мағынасы жағынан бүлдіруші актілер болатын.
Мәселен, шабындық және егістік жерді қайта бөлу арқылы байлардынн
ауылдағы жер билеудегі үстемдігін жою, сонымен бірге бай шаруашылықтары
қорының молайып, өркендеуін шектеу шаралары көзделген еді.
Шынында да 1926-1927ж.ж. жүзеге асырылған шабындық және егістік жерде
қайта бөлудің түпкілікті қорытындысы тым салмақты еді: 1360 мың десятина
шабындықтын және 1250 мың десятина егіндік жер қайта бөлінді. Сонда
шабындықтын 61,6% - кедейлер, 8,8%- ауқаттылар, ал 1926 жылы егіндікті
қайта бөлу кезінде оның 59,3%- кедейлер, 31,7% - орташалар мен 9%- ауқатты
шаруашылықтар алды.
Бірақ осынау реформа дегенніңәлсіз жақтары әуел бастан-ақ біліне
бастады.
Қайта бөлуді жүзег асыру барысында өзекті бір жайт мүлде ескерілмеді:
ауылдың іс жүзінде тіршілік етіп жатқан шаруашылық құрылымында жерді жай
ғана бөліп беру үздігінен ешбір қайшылықты жоя алмады. Жерді шаруашылық
мұқтажына пайдаланбаса және ауылдағы жүктелеуді жұмсарту, орташалануды
ынталандыру процессіне лайықтап қолданбаса, одан мардымды ештене де
шықпайды. Мұндай мүмкіндікті жасау үшін шаруашылықта екінші дәрежедегі
өндіріс өоры (жұмыс көлігі, ауылшаруашылыққұрал-жабдықтары, тұқым т.б.)
болуы керек. Ал бірақ күш-қуаты аз,жалаңаш-жаманы кедейлер, сонымен бірге
орташа шаруашылықтардың бір бөлігінде де бұл жөнінен құр қол болатын. Міне,
осындай хал– ахуал салдарынан жерге қолы жеткен көптеген әл– дәрменсіз,
кедей шаруашылықтар одан бас тартып, оны бұрынғы иелеріне яғни ауқатты
байларға беруіне тура келеді.
Ірі байлардың жартылай феодалдардың еңбек құралдарын(ең әуелі
малын)тәркілеп алу, сол сияқты олардың өздерін ұй– ішімен тұрған аймағынан
көшіріп жіберу бұдан әлдеқайда қатал мақсатты орындауға бағытталды.
Аса ірі байлардың малын тәркіге салу мәселесі 1923 жылы наурызда
облыстық ІІІ партия конференциясында қойылды. Алайда ол кезде экономикалық
және саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатқан жаңа
экономикалық саясат стратегиясы әсіресе коммунистерді тежеп ұстай тұрды.
Болуы мүмкін экономикалық аласапыран мен идеологиялық ноқтаның бірін тандап
алуға тура келді. 20 ж.ж басында дағдарыстан есеңгіріп қалған жүйе
біріншісін тандап алады. Бірақ 1927 жылы қарашасында Қазақстанның IY
партия конференциясы байларды ауыздықтау идеясына қайта оралды, Олардан
мал мен құрал – жабдықтың бір бөлігін тартып алуды мүмкін деп есептеді,
жергілікті партиядық теорияшылардың пікірінше,бұл ауылды орташаландыруға
және оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып жеткізуге, сөйтіп
проллетарияттың ауыл еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан бетер
бекітуге тиіс болды.
1927 жылы желтоқсанда Республика үкіметінің жоғарғы буындарында ірі–
ірі байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
коммисия құрылды. 1928 жылы наурызда Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен БК(б)П ОК мен
БОАК – ты таныстырды. Сл жылғы тамызда Өлкелік Комитет науқанға тікелей
басшылық ететін коммисияны құрды. Коммисиясының төрағасы болып Е. Ерназаров
тағайындалды, оның құрамында О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
т.б кірді.
Республика округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер
тағаындалды ауыл ауылға тікелей мыңнан астам өкіл жіберілді, демеу
коммисияларында 4700 адам жұмыс істеді.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400- ден астам
малы бар (ірі қараға шаққанда) 700 шаруашылыұты жартылай көшпелі аудандарда
300 және отырықшы аудандарда150 шаруашылықты тәркіге салу белгіленді.
Науқанды 1928 жылы 1 қарашасында аяқтау жоспарланды (кейінірек оны 10
күнге ұзартты).
Науқанның қорытындысы туралы құжаттарға сүйенсек, іс жүзінде 696
шаруашылық тәркіге салынды,олардың 619 тұрған округімке тыс жерге айналды.
Олардың ірі қараға шаққанда 145 мыңдай мал тартып алынды.[22, 327б.]
Алайда жарияланған статистикалық материалдарды талдағанда тәркіленіп
алынып тең бөліске түскен мал саны, шаруашылықты бір қалыпты жүргізу
тұрғысынан қарағанда, жарлы жақыбайдың шаруашылығын көтермелеуге жетпейді.
Мәселен, Қарқаралы округнде тәркіленген малды 198 малсыз шаруашылық,
қарауында 1- ден 5-ке дейін малы бар 1374 және қолдарында 6-7ден малы бар
27 шаруашылық алды. Тіпті шамамен есептегеннің өзінде, осынау
шаруашылықтардың халқына ең аз мөлшермен алғанда, небәрі 12139 мал керек
болар еді. Ал, оларға тек небәрі 2065 мал ғана беріледі, яғни 5 мың мал
жетпей қалған. Қызылорда округінде осындай жетпеген мал саны 9 мың бас
болды. Басқа окрггтерде де тап осындай жағдай болды.
Бұл санақ ьір ғана нәрсені көрсетеді: шаруашылықтардың едәуір
юөлігінде шаруаны жүргізуге қажетті мал саны ең төменгі мөлшердің өзіне
жетпеді. Қарауына бірнеше мал тиген осындай шаруашылықтар қауымға кіргенде
тепе– теі жағдайда болғандықтан, өзінің әлеуметтік халін жақсарту үмітінен
айырылды, ұзамай тәркіден алған малы сатылды, не сойылды, қағаз жүзінде
мұндай шаруашылық орташа деп есептемесе де, шын мәнінде бұрынғышы қауымның
кіріптар мүшесі болып қала берді, сөйтіп енді басқа деңгейде қаналатын
болды.
Тәркілеу тек қана оң іс деп танылды, өйткені қаулыда мәлімдегендей–
ақ, ол ауылды қансорғыш қанаушылардан азат ету мақсатын көздеді.
Алайда, тәркілеуді өткізу барысында қол үшін берушілер коммисиясы
дейтіндер жиі– жиі жазылған нұсқаулар шегінен шығып кете берді, сөйтіп
қауымдық кооперациядан тыс күн бар, ортан қолды дәулетті кісілерді де
қырына алып, қиғылдақ салды. Тап күресі мен әлеуметтік әділет үшін
күресушілерге мұнша мал ғажайып байлық көрінді, оны дереу тәркіге салып
қолма-қол жарлы жақыбайларға берілуі керек деп жобалады.
Міне осылай ауыл байларын ауыздықтап, мал мүлкінен айыру салдарынан
көптеген қауымдастықтар өндіріс құралын ұдайы өндіруге жіне малды
жинастырып, керекті өнімді өндіруге міндетті түрде қажет малдан айырылып
қалды ма, ұзамай мүшелері жалаңаш жалпы жарлылар қатарын толықтырды. Ал,
шірігін байлар малын тартып алып, біркезде өздеріне сауынға берген келесі
бір қауымдарда енді тәркіге тағы түсіп, азып – тозып кетті бәрінің ақыры
бірдей болды.
Күштеу саясатын танымсыз жүргізудің бір мысалы мемлекеттің 20-шы ж.ж
аяқ кезінде елді индустрияландыруға қаржы іздеп, алым-салық тәртібін күрт
қатайтып жіберген зымияндық шараларынан көрінді. Қазақстанның ауылы мен
селоларына салық нәубеті төнді. Мысалы, 1927-1928ж.ж шаруашылық жылында
дәулетті және кулак шаруашылықтары күллі шаруа жайларына салынған ауыл
шаруашылық салығының жалпы соммасының 4%-ін төлеуге мәжбүр болды. Ауылда
1000 сомнан артық табыс табатын әрбір шаруашылықтан алынатын салық мөлшері
орта есеппен 239 сом болды. Ауылда ондай шаруашылық орта есеппен 323 сом
төледі. Соның салдарынан 1927- 1928ж.ж ірі–ірі мал өсіретін шаруашылықтын
0,6%-ті малшаруашылықты аудандарға бөлінген бүкіл салық соммасының 25
процентін төледі.
Мұнын үстіне өзара салық деген алым енгізілді. Мәселен Петропавл
уезінде бай–кулактар және дәулеттілер, шаруашылықтары төлеген өзара
салықтың ақшалай соммасы солардың бұрын төлеген ауылшаруашылық салығымен
салыстырғанда 100-ден 400 процентке дейін көп болды. Орал губерниясының
Орда оязында байлар шаруашылықтарына өзара салық 500 сомнан 1200 сомға
дейін салынды. Келесі 1928-29ж.ж салық базасының болмашы ғана өсуіне
қарамастан, ауыл шаруашылығы салығы 98,8 процентке дейін өсті.
Алым-салыө нормасының күрт өсіп кетуінің зардабына шыдамай,
шаруашылықтың едәуір бөлігі, сол жылдардың тілімен айтсақ өз бетімен
тәркіленген яғни шаруа кәсібінен безіп, қалаларға кетті де, табыс көзімен
жұмыс түрін өзгертті.
Ал мал өсіретін шаруашылықтарға келсек, олар күш көрсету мен алым-
салықтың ауырлығын көтере алмай, көбі шет елге ауып кетті. Бұл арадағы гәп
байлардын тіміскі әрекетінде ғана емес, әрине, бұл да болған шығар-
дәстүрлі құрылымның (аса күрделі ұдайы өндірістік, институционалдық,
әлеуметтік-мәдени, патриорхалды-рулық байланыстары) ерекшелігі аса ірі
шаруашылық соңынан тұтас қауымды кетіп қалуға мәжбүр етті. Бірақ сол
кезендегі жаппай көшіп кетудің басты себебі: мемлекеттің, халықтың
күнкөрісін қамтамасыз етіп тұрған жүйені бұзған еріксіз-күшті саясаты
болатын.
Сөйтіп Қазақстандағы жаңа экономикалық саясаттың қайшылығы мол болып,
ұлы бетбұрыстың емес, 20ж.ж екінші жартысының аяғында аса ауыр қайғы-
қасіретпен аяқталды. Тап сол уақытта жаңа экономикалық саясаттың көптеген
келілі идеялары тұмшаланып тасталды, бұл болашақ трагедияның этникалық-
экологиялық апаттын алғы шарттарын туғыза бастады.
1924 жылдан бастап, жаңа экономикалық саясаттың орнығуы нәтижесінде
кеңестер одағында астық дайындау ісі негізінен нарықтық механизмдердің
көмегімен жүргізілді. Мұнын өзі алғашқы жылдары шаруаларды ынталандыруда
жемісті қызмет етіп, ауыл шаруашылығында астық дайындауды жылдан жылға
өсіре түсті. Даму осы бағытта жүргізіле бергенде, елдегі астық тапшығына
біртіндеп біржолата құтылуымызға болатындай еді. Бірақ 1927-1928 астық
дайындау жылында өткен жылмен салыстырғанда бұл мағызды мәселеде күрт
құлдырау орын алды. Дағдарыстың жалпы көлемін И.Сталин өзінің 1928 жылы 13
ақпанда БК(б)П –ның барлық ұйымдарына жолдаған хатында былай түсіндірді:
Егер 1927 жылы қаңтарда біз 428 миллион пұт дәнді астық дайындап үлгерген
болсақ, ал 1928 жылы қаңтарда дайындалған дәнді астық 300 миллион пұтқа
әрен жетті. Осылайша И.Сталин осы кезендегі астық дайындаудағы
жетіспеушіліктің 128 миллион пұт болғаның атап көрсетті[6, 155 б.].
Қазақстандағы соттау-жазалау органдарының өздеріне тапсырылған
міндеттеді осы кезенде қалай және қандай бағыттарда жүргізілген 1928 жылдың
8 қаңтарынан 6 ақпанына дейінгі кезенді қамтитын мынандай мәліметтерден
айқын байқауға болады: астық дайындауға байланысты айыпталғандар ісі 486
болса, біріңғай ауыл шаруашылығы саласына байланысты- 538, ауыл шаруашылығы
салығын төлеуге байланысты –21, мемлекеттік саақтандыру бойынша -397, ауыл
шаруашылығы банкісінің ісі бойынша -748, самагон қайнатуға байланысты -265
іс болды. Бұлардың ішінен көрсетілген күндері сотта талданған айыптанушылар
ісі 815 болса, онда сотталғандар 99 адам.
Сонымен қатар шаруалардан 1000 пұт астық тәркіленіп алынып,225
айыптылар істерін қарау нәтижесінде олардан 34807сом айып ақша өндіріліп
алынды. Сондай –ақ қылмысқа тартылғандар ішінде 59 лауазымды адам болды.
Бұлар аз болғандай шаруаларға әр түрлі айыптар салған. Мұның ішінде сот
арқылы 368583 сом айып ақша, ал әкімшілік жолымен 64602 сом айып ақша төлеу
міндеттелінген. Шаруаларға айып салу астық және мал түрінде де болған.
Мұның ішінде астықтың 2240 пұт сот арқылы,ал 543 пұт астық әкімшілік жолмен
өндірілді.
Жеке меншік шаруалар қожалықтарын осылайша жаппай астығынан зорлап
айыру тіптен сол жылдары әрекет еткен РСФСР қылмыстық істер кодексінің өзін
де дөрекілікпен бұрмалау жолмен жүзеге асырылды.[6, 157б].
Яғни астық дайындаудың сталиндік Сібір әдісі шаруаларды жаңадан
қалыптасып келе жатқан әкімшілік-әміршіл тоталитарлық жүйеге басыбайлы етіп
тәрбиелеуге негіз қалды. Рухани жағынан да, материялдық жағынан да
күйзелген және мемлекеттік зорлық- зомбылық әдістеріне табанды қарсы тұруға
шамалары келмеген шаруалардың қалың бұқарасы енді біртіндеп айтқанға көніп,
айдауға жүретін қалың қара тобырға айнала бастады. Бұл сталиншілердің өз
халқына қарсы күрестегі ең басты жетістігі болды.
Жаппай ұжымдастырудың басталуына байланысты БК(б)П Орталық Комитеті
шешім қабылдаған алғашқы қаулыларының ішінде Ет проблемасын шешуге
байланысты шаралар (1929жылы 20желтоқсан) мал шаруашылығымен айналысатын
қазақ шаруаларының тағдырында шешуші рөл атқарды. Мұнда ірі ет өндіретін
мемлекеттік совхоздарды ұйымдастыру, колхоздардағы мал шаруашылығын
өркендету және ет өнеркәсібін жасау негізінде мал шаруашылығын қайта құру
кезек күттірмес міндет ретінде ұсынылды.
Ет проблемасы туралы Бүкілодақты Союзмясопродукт акционерлік
қоғамының өзінің Қазақ өлкелік кеңесіне 1929 жылғы 25 маусымда жіберген
хатында нақтырақ айтылған. Онда ауылшаруашылығы өнімдерінің, сондай-
ақ,әсіресе майдың жетіспеуі жағдайында Мәскеуде, Ленинградта жіне басқа да
тұтыну орталықтарында етке сұраныстың күшті өскені атап көрсетілген. Бұған
қосымша жылдың үшінші тоқсанындағы базардағы қолайсыз жағдай және ет
дайындаудың азайып кетуі жағдайды ұшықтыра түскен.
Қазақстандағы мал етін дайындаудың аса қатал, қорқыту және қысым жасау
әдістерімен және жартылай әскери тәртіппен жүргізілгеннің Ф.Голощекиннің
айтқысы келмеді. Қатал талап бай-кулактар және ауқатты шаруалар
қожалықтарына 1930-1931 жылдары тұрақты ет дайындау тапсырмаларын беру
түріндегі қысым әдістерімен қатар жүргізілді.
Бұл шешімдердің алғашқысында жылқыны союға тыиым салынса, ал
сонғысында ет дайындаудың 1932 жылғы 3- тоқсанына арналған ет дайындау
жоспары КСРО барлық аудандарында едәуір төменделді. Қазақстан енді бұрын
белгіленген 255500 тоннаң орнына 56000 тонна ет дайындайтын болды. Бұл
шешімдер көп кешікпей 19 қазанда Қазақстан үкіметі мен қазақ өлкелік партия
комитетінің біріккен мәжілісінде талқыланып толық мақұлданды. Енді
Қазақстан алдағы бес тоқсан ішінде (1932 жылдың 1қазанынан 1934 жылдың
1қаңтарына дейін) әр тоқсанда бұрынғыдай 56 000 тонна емес, 34 000 тонна ет
дайындайтын болды. Әрине, алапат ашаршылыққа ұрынған Қазақстанға мұның өзі
де оңайға түспейді еді. Тағы бір жеңілдік орталыққа ет дайындаудан көшпелі
және жартылай көшпелі аудандардағы 206000-дай колхозшылар,
кедейлер,қазақтар отбасылары босатылды [6, 245б].
Көкшетау уезінен де 1925-27 жылдары астық және ет өнімдері орталыққа
әкетіліп жатты, негізгі азық-түлік: ет,май және мал, астық темір жол арқылы
жөнелтілді. Мысалы, Көкшетаудан 2733082 пұт астық,1034 жылқы, 27439 ірі
қара мал, 20 бас түйе, 6217 пұт сұйық май әкетілді [9,58б.].
Мал–жанын аштық жалмап үлгерген қазақ даласының ауыр қасіретінің орнын
жоғарыдағылардың бұл шешімі толтыра алған жоқ. Бұл қаулылыр бар болғаны осы
апатты процеске тосқауыл қойып, оның одан әрі кең өрістеп ккетуін тежеді.
20-шы жылдары жаңа экономикалық саясат ұзақ уақытқа бағытталған саяси
стратегия есебінде қабылданды. Елді индустрияландыру, шаруаларды
кооперацияландыру, халықтың материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін
көтеру сияқты үлкен проблемалар осы саясат шеңберінде деп санады. Шаруалар
кооперациясы мемлекеттік қысым күшімен емес, экономикалық тиімділік
шарттарын сөзсіз орындау арқылы жүзеге асатын эволюциялық процесс ретінде
қаралды. Кооперация, басқа да шаруашылық ұйымдарының баламалы әдістерімен
бәсекелі күрес барысында айырықша көзге түскен экономикалық артықшылықтарға
шешуші ынталандыру рөлін тапсыратын.
Жаңа экономикалық саясатқа бағыт алу тікелей тәркілеуге жол
бермейтін, өйткені ол іс жүзінде дербес қожайындарды экспороприапциялау-
еркінен тыс мал-мүлкінен айыру болып табылады. Н.Бухарин, Н.Рықов,
М.Томский бастаған жаңа экономикалық саясаттың жақтаушылары, бұл мәселе
жөнінде экономикалық және құқықтық реттеу механизмі бәрінен де пәрменді
болуы мүмкін деп есептеді. Жаңа экономикалық саясаттың алғашқы жылдарының
тәжірбиесі оның мүмкін екенін дәйектеп берді.
Жаңа экономикалық саясатты Республикада дәйекті түрде жүзеге асыру
өзінің игі нәтижелерін берді. Кооперативтік қозғалыс одан әрі дамыды. 1927
жылғы қазанның 1-іне қарай қазақ КСР–інде кооперация шаруа қожалықтарының
23,1%-ін қамтыды. Сол уақытқа қарай 1074 тұтыну қоғамы жұмыс істеді, оның
312-сі ауылдарда болды, қазақ даласының жекелеген түпкірлерінде 140
факторий құрылды. Қазақ шаруалары 1072 ұжымдық шаруашылықта, соның ішінде
101 коммунада, 77 артельде жерді бірлесіп өндейтін 294 серіктестікке (ТОЗ-
дарда) ынтымақтастықпен өзара көмек мектебінен өтті. Қызыл отаулар
сауатсыздықты жоюды,кедейлер арасында ағарту жұмысын жүргізу,оларды
кооперативтерге тартуды ұйымдастыру орталығына айналды [4, 55б.].
Көкшетауда Жаңа экономикалық саясатқа көшу кооперативтік қозғалысты
жаңдандыра түсті. 1927 жылы уезде өндірістік кооперацияның 3түрі: ауыл
шаруашылық коммуна, артельдер және ТОЗ- жерді бірлесіп өндіру серіктері
пайда бола бастады. Алайда 20-шы жылдардың аяқ кезінде жаңа экономикалық
ойлау шеңберінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгереді. Басты
приоритет ең зәру көкейтесті мақсат индустрияландыру қызу қарқынмен жүргізу
деп жар салынды. Индустрияландыру көзделген болатын.
Бірақ бұл мемлекет өндіріс құралын тотальді түрде озбырлыұпен алған
кезде ғана жүзеге асар еді, мұны шаруалардың аса қуатты қарсылығын тудырған
астық дайындаудың күшпен жүргізілген әдісі айқын көрсетті. Ал бұл мақсат
мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау арқылы яғни ұйымдастыруды жаппай
өткізу арқылы іске асырылды, мұның өзі өнім өндірушілерді өндіріс құралынан
да, өндірістің өзімен өнімді бөлуден толық шеттеу деген сөз еді.[10,48б.].
Шын мәніңде өнеркәсіп өндірісін жұмсақ (қоғамның жанын барынша
қинамай) модернизациялау идеясы индустрияландыру мейлінше қарқындата өткізі
бағытымен ауыстырылды. Экономикалық спонтанды процесс ретінде жүргізілетін
кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отыратын күшпен ұжымдастыру шарасына
орның берді. Ал, бұл шара қауымның игілігін ойлаудан тумады, тек
индустрияландыру процесін қамтамасыз ету мақсатын ғана көздеді.
Сөйтіп 20-30 ж.ж Жаңа экономикалық саясатты дамыту линиясы тұйқталып
тасталды. Ұзақ ондаған жылдар бойына экономика мен қоғамдық саяси өмірде
тек күштеу шарасының рухы үстемдік етті.
Ауыл шаруашылығына бұл қасіретті зардабын тигізді. Ауылдағы саясаттың
ең басты шартты – әміршіл-әкімдік террорға сүйенген экономикалық емес
жарлықтар, шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып қоймай,
оның пайдалы потенцтялын да құртып жіберді. Ұлы бетбұрыс селолық
құрылымды қатыгез қаталдықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын
проблемаларын біртіндеп әзірлей бастады.
Коммунистік партияның ХҮ съезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын
жариялады. Осылайша өркенниетті кооператорлар қоғамын құру идеясы КСРО-
дағы социализм құрылысының құрамдас бір бөлігіне айналды. Ауылда
кооперативтік қозғалыстың дамуы барысында жарияланған еріктілік, дербестік,
материалдық мүдделік, шаруаларды кооперативтендірудің жоғарғы формаларына
кезең –кезеңмен өткізу принциптерінің маңызы зор болды.
Мал шаруашылығын экстенсивтілігін, қарапайым материалдық-техникалық
базаны, бұрын шаруалар кооперациясы дәстүрлерінің дамуын, дала
тұрғындарының көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын ескере отырып,
партияның Орталық комитеті қазақ АКСР-інде ұжымдастыруды негізінен 1932
жылдың көктеміне қарай аяқтауды белгіледі. Қазақстанның астықты
аудандарында колхоз құрылысының негізгі формасы – ауылшаруашылық артелі, ал
мал шаруашылығы аудандарында жерді бірлесіп өндеу мен жеп шөп шабу
жөніндегі серіктестік (ТОЗ) болуға тиіс еді, ал онда жарғыбойынша мал
қоғамдастырылмай, жеке мал мен құрал-саймандарды пайдалануға ақы төленетін
болды. Республикалық паартия, совет орындарындаа осынау тым қысқа мерзімнің
өзі қайткен күнде де секіріп өтілуге тиіс кедергі ретінде қабылданды.
Мұның аяғы дереу қоғам ағзасының процент қуалаушылық дертіне шалдығып,
жазылмайтын бір бәлеге апарып ұрындырды. Аудандар мен округтер жеңіске
жеткені жайлы бір –бірімен жарысқа түссін келіп, газеттер колхоз
майданынан күн сайын түсіп, өзгеріп жататын хабарларды басып үлгере
алмайтын болды[29, 56б].
1929 жылдың екінші жартысынан бастап республикада колхоз құрылысы
жедел дамытылды. Алғашқы МТС–тер құрылып жатты.
Ұжымдастыру мен отырықшыландырудың жаппай жүргізу үшін партияның қазақ
өлкелік комитеті жергілікті белсенділерге қосымша 8 мың жұмысшыны
ұжымдастырушылар етіп тартты. Сонымен бірге республикаға Мәскеуден,
Иванова –Вознесенскиден, Харьковтан, Ленинградтан 1204 жиырма бес
мындықшылар жіберілді. Алайда қаладан келген бестамашылар отырықшылықтың
мағынасы мен механизмін екінің бірінде тым үстірт түсінетін еді. Олар
ұжымдастыруды жүздеген шаңырақ иелерін орасан зор аумақтан бір жерге (кейде
жем–шөп және су қорлары ескерілместен) жинау деп ұғынды. Алыс өлкелерден
партия жіберген өкімдер далаға Ресей қонысының жобасын айнытпай
қайталайтын қоныстандыру үлгісін орнықтырды.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру идеясы әуел бастан-ақ мейлінше қатан
жаппай қуғындау мен террорға негізделді. Ұжымдастыру алдың ала даярлықсыз,
жергілікті жағдайлар ескерілместен, көбінесе әкімшілдік күштеу әдістермен
жеделдете жүргізілді. Көшпенді ауылдарда жаппай ұжымдастырудың жеделдетілуі
партияның Қазақ өлкелік комитетінің көптеген құжаттарынан көрініс тапты;
мысалы,1929 жылғы желтоқсан айында мынадай нұсқаулар берілді: мал
шаруашылығын ұжымдастыру астық шаруашылығындағы шеңберде ынталандырылсын,
кедей және орташа мал шаруашылықтарының жаппай ұжымдастырылуы
жеделдетілсін, халықты бір жыл ішінде толық қамту есебімен ұжымдастыру
қарқыны белгіленсін,... және басқалар.
БК(б)П өлкелік комитеті мен Халық Коммисарлары Кеңесінің 1931 жылғы
желтоқсанның 25-індегі бірлескен нұсқауларында толық отырықшыландыру
үрдісін 1933 жылы аяқтау үшін қалған көшпелі және жартылай көшпелі еңбекші
шаруашылықтардың бәрі 1932 жылы отырықшыландыру жөніндегі жоспарлы шаралар
мен қамту міндеті қойылды. Партияның Қазақ өлкелік комитетінің Пленумы
(1929 жылы желтоқсан) отырықшыландыруды жеделдету саласындағы практикалық
жұмыстардың бүкіл жоспарын отырықшыландыру барлық отырықшыландырылушы кедей
- орташа шаруашылықтарды 100% ұжымдастыру негізінде жүргізілетіндей есеппен
қоюға жарлық етті. Бұл орайда шаруашылық базасын жасау, тұрғын үйлер,
мәдени-тұрмыстық объектілер салу жай ғана жарияланған күйінде қалды.
Ұжымдастыру және сонымен бірге отырықшыландыру ауылдың ғасырлар бойы
қалыптасқан өмір салтын түп негізіне дейін күйретті. Қазақ қоғамының табы
жойылып қана қойған жоқ, ғасырлар бойы көшпелі өркениет жасаған барлық
тіректер қиратылды. БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің нұсқауларымен
республиканың алты округінде ұжымдастыру жөніндегі коммисия бірінші
кезектегі 20 ауданды белгілеп, ұжымдастыруға қамту процентін 60% тен 80-
100%-ке дейін анықтады. Колхоздар құру проценті орыс украйн халқы басым
жерлерде ғана емес, сонымен қатар қазақ халқы басым болған Тереңкөл
(Павлодар округі) Келес, Жуалы (Сырдария округі) сияқты жерде де жоғары
болды.
Дерективада ұжымдастырылатын басқа аудандарда кулактарды тап ретінде
жою жөніндегі операция ұжымдастырудың өсу шамасына қарай, шамамен алғанда
80% қамтып жүргізілетін деп белгіленді.
Ұжымдастыру жіне отырықшыландыру қарқының арттыруға осылайша нұсқау
берілді. Революциялық асығып-аптығу және тоталитарлық саяси келте ойлау
кесіліне шалдыққан революциялық употизм тағы да үстем болып шықты.
Қатаң әкімшілдік жағдайында байлар мен болыстар шабармандарының,
әскери комминиз кезеңі белсенділерінің тәсілдері мен әдістерін қару еткен
жалған белсенділердің мерейі үстем болды. Іс мынаған дейін жетті: қыстыгүні
1932 жылдың ақпанында, Шу ауданында аумағы 150 шақырым жерден жүздеген
шаруашылықтар жиналып, 400 күйіз үй қала үлгісіндегі қоныс болып тігілді.
Жалған белсенділер отырықшыландыруды жоспарланған үш жылдың орнына үш күн
ішінде аяқтап, мал өсіруші шаруашылықтарды сол жерде колхозға жаза бастады.
Сөйтіп Абыралы ауданында барлық шаруашылықтардың бірден 70%-і, Жампиты
ауданында – 60, ал Жәнібек ауданында 95%-і ұжымдастырылды.
Басшы органдар шамадан тыс асығып - аптығудан сақтандырған сияқты
болып, алайда бұл жөнінен орын алған көптеген оқиғалар көбінесе
революциялық құштарлықтың кемшіліктері немесе тәжірбиесіздік деп қана
есептелді және еі әрі кеткенде тәртіптік жаза ғана қолданылды, ал бұған
керісінше жағдайлар оңшыл оппартунизм көріністері немесе тіпті зиянкестік
ретінде жазаланды.
Колхоз майданынан келген күн сайын өзгереп отырған хабарларды
газеттер жазып үлгермей жатты. Егер 1928 жылы Қазақстанда барша
шаруашылықтың 2 проценті ғана ұжымдастырылған болса, 1930 жылғы сәуірдің 3-
інде 50,5 процент, ал 1931 жылы қазанда 65 процентке жуығы ұжымдастырылды.
1931 жылы күз басталар кезде республикадк бүкіл үйлерді 70-тен 100
процентке дейін ұжымдастыру ісімен қамтыған 78 аудан (небәрі 122) болды
[29,3б.].
Лениндік кооперативтік жоспар негізінде партияның ХҮ съезі ауыл
шаруашылығын коллективтендіруге бағытталды. Республикамыздағы 1250 мың
шаруа шаруашылықтары өмірінде жаңа кезен басталды. Республикада колхоз
жүйесі өсе бастады. 1927 жылы олар 1072 болса, 1928 жылы – 2354, 1929 жылы
– 4876 дейін өсті. Мемлекет республика колхоздарына несиеге 15 миллион
сомдай қаржы бөлді; 13 миллионнан астам қаржыға ауыл шаруашылық машиналары
келіп түсті. Қостанай, Петропавл округтерінде 19 астық совхозы, трактор
отрядтары мен пункттері негңзңнде Жаркөл, Мағнай, Озерная, Интернационал,
Полудин, Еңбекші-қазақ, Үржар МТС-тері құрылды. 1930 жылы республика
колхоздар мен совхоздары 3 мың трактор алды. Егер 1933 жылы Қазақстанда
4526 трактор болса, 1935 жылы оның саны 20 мынға жетіп, комбайн саны 2
мыңнан асты, ал автомашина саны 2,5 мыңға көбейді. Жұмысшы табының
жолдамасымен жиырмабесмыңдықтар есебінен Қазақстанға 1204 адам келді.
Осылайша ұжымдастыру процесі кең өрістей бастады [5. 61б.].
Әрине ұжымдастыру процессі бүтін тарихи дәуір қажет етеді. Халықтың
бірі қалмай қатысу керек екені түсініп үгіт насихат жұмысының жүргізілуі
манызды болатын. Бұл міндеттің деревня үшін неғұрлым манызы болуы орынды.
Себебі ол кезде еліміздің халқының 80 проценті деревняда тұрды. 1921 жылы
ЖЭС–ке көшу кооперативтік қозғалысты жандандырды. Бірнеше жыл ішінде
деревняларда шаруалар өнімдерін өткізді; өндіріс құрал- жабдықтарын шаруаға
сатуды, ақшалай кредитті жолға қойылған ауыл шаруашылық коорпорациясы
дамыды. Өндірістік коорпорацияның үш түрі болады: 1) комунна–өндірісті
қоғамдық тұрмысты қоғамдардың бір түрі болады. Комунна шаруалар арасында
тарала қоймады. 2) Артельдер- өндірістің құрал- жабдықтарын, жердің
көпшілік бөлігін, малдарын бір жерге біріктірді. 3) ТОЗ-жерді бірлесіп
өндіру серіктері. Шаруалар ұжымдастырудың формасын тандауға ТОЗ-ды қалады.
Бірақ өкінішке орай, игі бастаманы іске асыруда лениндік саясаттан
ауытқушылыққа жол берілді. Тарихқа коллективтендіру съезі болып енген
БК(б)П ХҮ съезінен кейін И.Сталин 1928 жылы 15 қаңтарда Сібірге келді.
Партия активі жиналысында ол ХҮ съезінің шешімдерінің шеңберінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz