Украинадағы 1990 жылдардан кейінгі саяси –қоғамдық жүйесінің дамуы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Байманова Перизат
Украинадағы 1990 жылдардан кейінгі
саяси –қоғамдық жүйесінің дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (5В011400) Тарих
Специальность
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Жалпы тарих және философия кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории и философии
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Украинадағы 1990 жылдардан кейінгі саяси –қоғамдық жүйесінің
дамуы
На тему:
Мамандығы (5В011400) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Байманова П.М
Жетекші
Руководитель _______________ Төлепбергенов Ғ. М
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кушпаева А.Б.__
Көкшетау 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Украинадағы 1990 жылдардағы саяси
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5
1.2.Украинадағы азаматтық қоғамның
дамуүдерістері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
II. Украинадағы 2004-2014 жылдардағы саяси
үдерістер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...26
2.1. Украинадағы 2004-2005 жылдардағы қызғылт-сары түстілер
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. 2004 жылғы Украинадағы конституциялық
реформа ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Украинадағы еуромайданшылар мен ресейшілдердің саяси
күресі ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Пайданаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .58
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптің өзектілігі: Посткеңестік елдер ішінде Украинаның алатын орны
ерекше. Ол бұрынғы КСРО республикаларының ішіндегі экономикалық қуаты және
халқының саны жөнінен екінші, жер көлемі жөнінен үшінші орындағы шығыс
еуропалық ел. Мұндағы коммунистік билік құлағаннан кейінгі саяси қоғамдық
өзгерістердің мән- мағынасы, маңызы қазіргі заман тарихнамасында өз
дәрежесінде ғылыми тұрғыдан аз зертелінген, әр түрлі тарихи бағалаулар
берілген тақырып болып табылады. Бұрынғы КСРО-ға кірген елдердің,
халықтардың тарихы, ресейлік -кеңестік көзқарастар тұрғысынан емес ұлттық
тарих, объективті тарихи шындық тұрғысынан қайта бағамдауды қажет етеді.
Бұл Кеңестік отарлық жүйеден құтылған елдердің барлығына тән құбылыс саяси-
экономикалық отарсыздану үдерісімен қатар Укаринада да тарихи сананың
отарсыздану үдерісі жүріп жатыр. Қазақстанда Марат Тәжиннің тарихшылармен
өткізген ведомство аралық мәжілісінде ұлттық тарихты жаңа тарихи
методологиялық әдістер арқылы қарастыру міндеті қойылды. Бұл дегеніміз тек
қазақ тарихына немесе отан тарихына ғана қатысты емес, отандық
тарихшылардың алыс –жақын шетел тарихымен өзекті проблемаларына да қатысты.
Себебі, Қазақстанның тарих ғылымы басқа елдердің тарихына, онда болып
жатқан күрделі процестерге өзіндік көзқарастарын қалыптастыруы қажет.
Біздің таңдап алған тақырыбымыз осы мәселедегі Украинада 1990 жылдардан
кейінгі орын алған күрделі қоғамдық -саяси үдерістердің мән –мағынасын,
даму тенденцияларын, оның украин халқы үшін маңызын қарастыруға талпынамыз.
Зерттеу мақсаты: Украинадағы 1990-2014жж аралығындағы саяси қоғамдық
үдерістердің мән мағынасын, сипатын және олардың негізгі даму бағыттарын,
украин қоғамы үшін тарихи маңызын бағамдап зерттеу.
Зерттеу нысаны: 1990-2014 жылдардағы Украиндағы саяси-қоғамдық
үдерістер.
Зерттеу пәні: Украинадағы қоғамдық саяси өзгерістердің негізгі даму
тенденциялары.
Зерттеу міндеттері: Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық
дамуын қарастыру барысында келесі міндеттер айқындалады:
• Украинадағы 1990жж саяси реформаларды зерделеу;
• Украинадағы азаматтық қоғамның даму үдерістерін айқындау;
• Украинадағы 2004-2014 жж саяси үдерістерге сараптама тарихи талдау
жасау;
• Украинадағы 2003-2004 жылдардағы қызғылт-сары түсті революциялық
қозғалыс тарихын қарастыру;
• 2004жылғы Украинадағы конститутциялық реформалардың саяси мәні мен
мағынасын және оның кейінгі Украин қоғамының дамуына тигізген әсер
ықпалын бағамдау;
• Украинадағы еуромайданшылар мен ресейшілдердің саяси күресінің тарихи
тамырларына, саяси сипаттарына тарихи баға беру;
• Қазіргі заманғы Украина республикасының тарихын тарихи объективті
шындық тұрғысынан қарастыру.
Зерттеу деңгейі (Мәселенің тарихнамасы): Қарастырылып отырған тақырып
бойынша, жекелеген монографиялар, ғылыми мақалалар, украинада, ресейде,
батыс елдерінде жарық көрген. Дегенмен, мұндай еңбектердің саны аз. Тақырып
бойынша зерттеулердің көпшілігін тарихшылардың, әлеумет танушылардың,
жорналшылардың ғылыми сараптамалық мақалалары құрайды. Бұл басылымдардың
көпшілігі орыс тілінде ғалымдардың еңбегінде кездеседі кездеседі.
Қазақстанда Украинаның қазіргі заманғы тарихы туралы еңбектер сирек
кездеседі. Негізгі зерттеулерді көлемі шағын ғылыми мақалалар құрайды.
Диплом жұмысының деректемелік негізі: Зерттеу жұмысын жазу барысында
түрлі анықтамалық энциклопедиялық басылымдар, монографиялық зерттеулер,
ғылыми жорналдар, мерзімдік баспасөзде жарияланған ғылыми мақалалар, сондай-
ақ интернет сайттарыннан алынған кітаптар, мақаларлар пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы: Дипломдық зерттеудің барысында алынған
материалдар мен тұжырымдар мектептегі жалпы тарих курсында таным арттыратын
материал ретінде және жоғарғы мектептегі әлеуметтану, саясаттану пәндерін
оқыту барысында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
I. Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық дамуы
1.1. Украинадағы 1990 жж. саяси реформалар
Кеңестер Одағының 1922 жылы негізгі құрылтайшысы болған төрт
республиканың бірі Украина еді. Украина өзінің халқы мен экономикалық
потенциалы жағынан Ресей федерациясынан кейінгі Одақтағы ең қуатты
Республика болатын әрі екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Украина БҰҰ
ұйымының дербес мүшесі саналды. КСРО болса әлемнің алтыншы бөлігіндегі
құрлықты алып жатқан, ядролық қару потенциалы жөнінен екінші орында тұрған
супердержава болды. КСРО аз ғана тарихи уақыт ішінде ішкі экономикалық және
сыртқы саяси – әскери факторлардың салдарына әрі М. Горбачев бастаған
реформаторлардың экономикалық қайта құру реформаларын жүргізуде кеткен
тактикалық және стратегиялық қателіктердің салдары нәтижесінде ыдырап
кетті. Кеңес Одағының ыдырауының экономикалық саладағы алғы шарттары ХХ
ғасырдың 70 – 80 – ші жылдары әбден қалыптасып пісіп – жетілді.
КСРО – ның ыдырауына әсер еткен жетекші фактор ретінде зерттеушілердің
бір бөлегі экомикалық дағдарысты атайды. Біріншіден ол КСРО экономикасының
шикізат өндіруші салаларға негізделуі, дайын өнім шығаратын салалардың
кенжелеп қалуы, әлемдік нарықта КСРО мен социалистік лагердің өндірген
өнімдерінің бәсекеге қабілетсіздігін айтуға болады. 1980 ші жылдары
Польшада басталған саяси – экономикалық тұрақсыздықтың артынан жалғасқан
барқыт төңкерістері социалистік елдердің қауымдастығы, оның ішінде Өзара
Көмек Кеңесі экономикалық ұйымы 1989 жылы тарқап, КСРО өзінің 26% өнімін
сыртқа шығарып тұрған өткізу нарығынан айырылып қалды.
КСРО – ның экономикалық күш қуатының күрт кемуіне соқтырған мұнай
бағасының түсуі деген пікірді көптеген ғалымдар қолдайды және бұл уәжді
көптеген шет ел ғалымдары да өз еңбектерінде келтіреді. КСРО – ның
мемлекттік бюджетінің 60 пайызы мұнай және басқа шикізатты сатудан құралды.
1970 жж КСРО мұнай қоры мен өндіруден әлемде бірінші орынға шықты. Алып
империя бюджетінің алпыс пайызға жуығын көмірсутегінен түскен пайда
толтырып тұрды. Екінші бөлегін алхаголь өнімдерінің саудасынан, үшінші
бөлегі қару – жарақ сатудан түсіп отырды. М. Горбачевтың маскүнемдікпен
күрес эпопеясы мемлекет қазынасына зиян келтіріп, шарап өндіру де
қысқарды. Молдавия мен Кавказдың жүзімдіктері жөнсіз оталды. [1]
Ал 1980 – ші жылдардың соңына қарай АҚШ бірыңғай араб немесе кеңес
мұнайына тәуелділіктен құтыла бастады Латын Америкасыдағы Венесуэла,
Мекскика, Колумбияда, Европадағы Норвегияда мұнай қорлары табылып оны
экспорттаудың көлемі артты, АҚШ және Батыс елдері Нигерия және Египет
сияқты мұнай өндіруші елдермен де тиімді шарттар жасады. Оның үстіне Батыс
елдерінде энергия үнемдейтін технологиялар енгізіліп мұнай өнімдерін тұтыну
төмендеді, АҚШ, Европа және Жапонияда энергия тұтыну көлемі 13% ға
айтарлықтай қысқарды 1980- ші жылдары мұнайға баға барраліне 35 долларға
жетіп(қазіргі инфлициямен есептегенде 93 долларға дейін көтерілді). Ал 1986
ж. мұнай бағасы 8-9 долларға дейін құлдырады Сөйтіп 1980 – ші жыдар соңына
қарай мұнай бағасы 8-9 долларға дейін құлдырады. Кеңес Одағының
Ауғаныстандағы қақтығысқа араласуы нәтижесінде 9 жыл ішінде 35 млрд
доллардан астам шығын шығарылған, [2] Кеңес Одағы өзі қыйын экономикалық
жағдай табалдырығында бола тұра социалистік елдер мен социалистік бағыттағы
елдерге қаржы – экономикалық, техникалық көмек беруді жалғастыра берді.
1980 жылдары Польшаға азық – түлік өнімдерін қайтарымсыз кредит ретінде
беріп жіберді. Шығыстағы социалистік елдерге мәселен КХДР – ға 11, Иракка 8
млрд, Кубаға 25млрд, Ветьнамға 10 млрд барлығы 100 – ге жуық елдерге
қаржылай көмек беріліп олардың көпшілігі қайтарымсыз кетті. [3].
КСРО – ның әскери шығындары сол кездегі КСРО басшыларының деректері
бойынша ел бюджетінің 20 % дейін жетті [4, 5]. АҚШ – тың Орталық барлау
басқармасы мұнан до зор сандарды келтіреді.
Еліміздің ғылыми біліктілікті талап ететін салалардағы дамуы
технологиялық жағынан 80 жылға жуық артта қалды. Орталықтан дерективалы,
оқшау социалистік жоспарлы экономиканы дамыту нарықтық – либеральдық әлем
жағдайында тиімді болмай шықты. Ақпаратты қоғамның дами бастауы жағдайында
технологиялық, ғылыми инновациялық жаңалықтардан тыс өмір сүруге мүмкіндік
қалмады. 1980 – ші жылдары халық жаппай тұтынатын тауарларға тапшылық кей
тауарлардың күтепеген жерден дүкен сөрелерінен жоғалуы орын алды.
Нан мен картоптан басқа тауарларға 1989 – 90 жылы талон жүйесінің
енгізілуі Кеңес Одағындағы дағдарыстың жүйелі бағыт алғандығының көрінісі
болатын КСРО - да 70-80 жылдары ұлттық этникалық қақтығыстар жиілей
бастады.Соған қарамастан Мемлекет басындағылар КСРО-ны бауырмал халықтың
ұйымшыл отбасы деп атады.Көп ұлтты мемлекеттің билігі бір орталықтанған,
сондықтан барлық билік Коммунистік партия қолында болған болатын.Көпшілік
70-80жылдарды, яғни Брежневтің билік ету кезеңін, КСРО-ң гүлденген кезеңі
деп санаса, Брежнев өлімінен кейін Кеңес Одағы құлдырай бастады. Кеңестер
Одағын Брежневтен кейін кейін басқарғандардың барлығы жастары келген
қайраткерлер болды. Брежнев қайтыс болған1982 жылдың қарашасынан 1985
жылдың наурызына дейін екі Бас хатшы Ю. Андропов және К. Черненко ауысты.
Д. Қонаев өзінің О моем времени атты кітабында Орталық партия комитетінің
басшысы етіп жасы келген К. Черненконы сайлауымыз қателік болды деп еске
алады. [5, 200] Мәскеулік орталықты басқарушылардың кісілік, адамгершілік
келбеті әсіресе ұлт Республикаларының тағдырына елеулі әсер етіп отырды.
Мысалы өзінің аласапран мінезімен, валюнтаристік қыйсынсыз шешімдерімен
әйгілі болған Некита Хрущевтың тұсында ұлт республикаларының мәдени –
рухани дамуы көп қыйындықтарға ұшырады, оның Минскідегі белорусь
мемлекеттік университеті табалдырығында тұрып неғұрлым бәріміз орыс тілінде
сөйлеге жаппай көшсек солғұрлым коммунизмге тез жетеміз деп айтылған
сөзінен кейін Белорусиядағы белорусь тілі құлдыратылды. Немесе Целиноградқа
келген бір сапары кезіде екі жүз жыл бойы патша үкіметі игере алмаған
даланы мен екі жылда бағындырып игердім деген сандырақтары, Орта Азиялық
Республикаларды жойып оның ішінде Қазақстан жерін Ресейге, Түркменстанға,
Өзбекстанға таратып жіберу әрекеттері, Қырымды Украинаға қоса салу сияқты
істері оның КСРО – басшылығынан кетуге мәжбүр еткен бір себебі болатын.
Кеңес Одағының құлауының экономикалық және заңнамалық - легетимді негізін
қалаған 1989 -1990 жылдары Балтық елдерінен басталған Егемендік жариялау
шеруі болды. Балтық елдері Одақтан бейбіт жолмен шығу әректтерінің барлығы
Кремельдің қатты қарсылығына ұшырады. Сондықтан үш Балтық елдерінің саяси
басшылығы бір жақты шешімдер қабылдап өз елдерінің тәуелсіздіктерін
жариялады. 22 тамызда Түркмения мен Тәжікстан, 25 қазанда Қазақстан, 15
желтоқсанда Қырғызстан өз егемендіктерін жариялады. Ал 12 маусымда Ресей
Федарациясының егемендігін жариялауы Кеңес Одағындағы нақты Орталық
биліктің Одақтан республикалық орталыққа ауыса бастауының нақты көрінісі
еді. Жаз бойы Орталық банк, Зейнетақы қоры, Қорғаныс министрлігі
Конституциялық Сот, Жоғарғы Сот сияқты органдар құрылып үлгерді.
Сөйтіп 1990 жылдың соңына қарай 1922 жылы қабылданған Одақтық
шарттардың федерациялық негіздері бұзылған болатын. Әр республика өзінің
экономикалық дербестігіне ұмтылды, азық – түлікпен қамтамасыз етудің
автономды жүйелерін жасай бастады. Ақпан – наурыз айларында Мәскеуде Одақ
болмасын деген ұранмен демонстрациялар өтті.Жаңа одақтық шарт ұлт
республикаларын да консервативті орталықты да қанағаттандырмады. Горбачев
Фаросқа дем алысқа аттанғанда шын мәнісінде ел билігінің тізгінен айрылып
қалған болатын. КСРО – ның сол кездегі басшылығы мен ұлт республикалары
лидерлері арасында консенсустабылмады және оған орталық басшылығы
қабілетсіз болып шықты. Орталықтың ыдырауына басқа факторларға қарағанда ең
күшті әсер еткен ол ұлтаралық, ұлт республикалары аралығындағы қатынастарды
реттеу мүмкін болмағандығын көрсетті.
Тамыз төңкеріс жасу әрекетіне дейін 1991 жылы сәуір-мамыр айларында
(Новоогоровте) (президенттің резиденцияси) М.С. Горбачев тоғыз одақтас
республикалардың басшыларымен келісім жүргізді. Бұл келісімде жаңа одақтық
шарт туралы мәселе көтерілді. Келсімге қатысушылардың барлығы жаңарған Одақ
жөніндегі шартты қолдады. Шарта Суверенді Мемлекеттердің Одағын құру
көзделді. Сонымен қатар, өкімет органдарын және басқару қүрылымын, жана
Конституцияны қабылдау, сайлау жүйесін өзгерту белгіленді. Шартқа қол қою
мерзімі 20 тамыз 1991 жыл белгіленді. [6]
Литва, Эстония және Латвия тамыз төңкерісінен кейін іле шала өздерінің
толлық тәуелсіздігін 1991 ж жариялап үлгерді және оны Мәскеу 24 тамызда
бірден таныды. Бұл елдердің барлығы дерлік БҰҰ – ға мүшелікке қабылданып
халықаралық қатынастардың жеке субъектілеріне айналды. 1991 жылы 8
желтоқсанда РСФСР, Украина, Белеорусь басшилары Минск қаласында кесдесті
(Беловеж келесімі). Талқыланған негізгі мәселелер-1922 жылғы КСРО қүру
тұралы келісімшартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын құру. Бас қосуда
осы мәселелер туралы қағаздарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан
Президенті Н.Ә.Назарбаев шақырылды, басқа Ортаазиялық республикалардың
басшылары да шақырылмады. Бірақ Н. Назарбаев бұл шақыртуға келмей қалғаны
туралы Украинаның бірінші Президенті Л. Кравчук өзінің Азаттық радиосына
берген сұқбатында куәлік келтіреді. Н. Назарбаев бұл кезде Мәскеуде болатын
ол Беловежьдегі үшеуден гөрі әлі де М. Горбачевқа сенім артты.[7] Беловежь
нуындағы келісім шартты жасаушылар Одақ немесе федерациялық мемлекет деген
ұғымдардан құтылуға тырысты. Мұнда әсіресе Украин Президентінің позициясы
маңызды еді. Сондықтан олар ақыры көптеген таластардан соң Содружество
яғни тәуелсіз мемлекеттердің Достастығы деген форматта қауымдастық құрып
оны басқа Одақтас елдер үшін ашық деп жариялады. Л. Кравчуктың мұндай
бастамшылықтың дер кезінде болғандығын және ыдырау үдерісінің Югославтық
нұсқасымен емес өркнеиетті түрде бөлінуге жол ашты деген пікірді айтады.
Украина ТМД елдері ішінде әрқашан өзінің тәуелсіз позициясымен ерекшеленді.
Украина тәуелсіз мемлекетті құру жолындағы қиындықтарға қарамастан өзіндік
мемлекеттік институттарды қалыптастыруға кірісті.Украина мемлекетінің
құрылу үрдісінде әуел бастан екі бағыттың ұстанымның қайшылықты күресі
жүрді. Бірінші бағыт Батысқа ориентир ұстану еуропалық мемлекеттердің
жолымен дамып, болашақта Еуро Одаққа ену, екінші бағыт консервативті бағыт
ТМД аясында бұрынғы Одақтас республикалармен бір тығыз қауымдастыққа
бірігу. Украинаның мұндай екі жақты бағыт ұстануы оның өткен өркениеттік
саяси дамуы тарихымен байланысты. Егерде Украинаның оқтүстік шығыс
облыстары (Донецк, Луганск) және Қырым Республикасы Ресеймен тарихи
экономикалық жағынан тығыз байланыста болып келді. Сондықтан олар Ресеймен
байланыстарды әлсіретуге қарсы шықты. Украина орта ғасырларда және жаңа
заманның басында әуелі Ұлы Литва кейін Речь Постполития мемлкеттерінің
құрамында болып келді. Ал, Қырым 1954 жылы Н.С.Хрущев қалауымен, әрі
экономикалық жағынан Украина арқылы басқару оңтайлы болғандықтан Украинаға
қосылды. [8, 150] Украинаның 1996 жылғы Конститутциясы. Украинаның бірінші
күннен бастап өмір сүруінде ең басты тапсырмасы ретінде оның мелекет болып
қалыптасуы болды. Украин мемлекеттілігінің қалыптасуының жаңа кезеңі 1990ж
16 шілдеде қабылданған Тәуелсіздік Декларациясысынан бастау алады. Бұл
Декларация Тәуелсіз Украинаның тұңғыш конституциялық заңнамасы болды және
онан әрі Украинаның мемлекеттілігін нығайтудың заңнамалық негізі рөлін
атқарды. Соның негізінде Украина жалпы украиндық референдумның негізінде
1991 жылдың 24 тамызында Украинаның тәуелсіздігін жариялады.
Кесте №1. Негізгі хронологиялық даталар.
6 желтоқсан Украинаның Қарулы Күштері туралы заң қабылданды
1991ж.
28 шілде 1996 ж.Украинаның Конституциясы қабылданды.
1992 ж. Украинадағы Нарықтық Реформалардың басталуы
1994 ж. Л.Кучманың Украинаның президентігіне сайлануы
1990 ж. УАПЦ қызметінің қайта құрылуы
1989 ж. УГКЦ қайта құрылуы
1990 ж. қаңтар Қырым АССР құрылуы
1998 ж. қазан Украинаның Жоғарғы Радасы АРК Конституциясын мойындады.
Конституцию АРК.
1997 ж. мамыр украин-ресей достығы мен серіктестігінің келісімі
1992 г. Украина Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастың мүшесі
ретінде танылды (ОБСЕ).
1995 г. Украина Еуро Одаққа енді.
Бүкіл халықтық талқылаумен және мамандардың, депутаттардың
сараптамасыннан өткеннен кейін Укриананың тәуелсіздік жылдарындағы негізгі
заңы Украинаның Конституциясы 28 маусымда 1996 жылы қабылданды. Тұңғыш рет
Украинада мемлекеттік билік жүйесі қағаз жүзінде емес, іс жүзінде билік
атқарушы және заң шығарушы тармақтарға бөлінді. Бұл конституция Тәуелсіз
Украина мемлекетінің мемлекетілігін қалыптастыруда ерекше орын алады. Оған
дейін Украина бұрынғы кеңестік дәуірден қалған мұралардан арылуға
ұмтылыстар жасады. Алғашқы тәуелсіздік жылдары мемлекеттің құрылу
барысындағы басты қадамдар. 17 қыркүйек 1991 ж. заң бойынша "Украиндік
Советтік Социалистік Республика " атауы - "Украина " мемлекеттік атауға
ауыстырылды. Бұл заң актісі Украин мемлекетінің саяси идеологиялық сипатын
өзгертті. Кез келген мемлекетті құраушы оның азаматтары болып табылады.
Осыған байланысты 8 қазан 1991 ж. "Украина азаматтары туралы" заң бойынша
халықтың құқықтық мәртебесі анықталды. Украина азаматтығы Украинаның
шекарасында тұратын барлық азаматтарға беріледі, ең бастысы басқа
мемлекеттің азаматы болмаса болды және оны мойындамаса болғаны деген талап
қойылды. Бұл жағынан алғанда Украинадағы азаматтық туралы заңы әлдеқайда
либералды болды. Сондай-ақ 1991 жылдың қараша айында қабылданған "Украина
мемлекеттінің шекарасы туралы " заңы оның мемлекеттік шекарасын анықтап,
оның қорғалуын, сақтық шараларын қабылдаудың заңдық негізін құрады. Украина
Республикасы ұлттық құрамы көп ұлтты болып келдендіктен ұлтаралық
мәселелерге байланысты заңдар қабылдау қажеттігі туындады. Осыған орай,
ұлтаралық қарым- қатынас туралы заң жүйесі дүниеге келді. [9, 70] Олардың
ең бастысы Жоғарғы кеңестің 1қараша 1991 ж. "Украина ұлттарының құқықтары
туралы Декларациясы" қабылданып, онда Украинадағы барлық халыққа, ұлтаралық
топтарға, оның шекарасын қамтитын азаматтарға экономикалық, саяси,
әлеуметтік және мәдени құқықтары тең болып саналатындығын айта кеткен.
Келесі ең маңызды құжат ретінде " Украинадағы ұлттардың құқығы туралы "
заңды айтуға болады. Ұлттық мәдени құндылықтардың автономиясын сақтауға,
яғни әрбір ұлттың өз мәдениетін жаңғыртуға, тарихи салт- дәстүрінің тууына,
ұлттық символдарды қолдануға, діні мен ділін ұстануға, мәдени және ғылыми,
білім орталықтарын ашуға, өнер, әдебиет саласын дамытуға, ақпараттармен
алмасуға құқықтарын шектемеді. Сондықтан Украинада ұлтаралық негіздегі
шектен шыққан кекілжіңдермен келіспеушіліктер болған емес. Орыс тілділердің
өкілдері он бір миллион халықты құрайды. Алайда, Украиндағы 50 миллион
халықтың 74%-ын украиндар құрайды. БҰҰ класификациясы бойынша Украинада
халықтың 32 астамы жергілікті халық болғандықтан Украина ұлттық мемлекет
санатына жатады. Украинадағы қайшылық ұлтаралықтан гөрі саяси таңдаумен
сыртқы елдермен қарым-қатынас мәселесі бойынша туындады. Бұл ретте Ресей
Украинаны қайткен күнде өз ықпалынан шығарып алмауға тырысады.
Тәуелсіздікті айқындайтын және оны баян ететін ол мемлекеттің өз қарулы
күштерінің болуы. Украин мемлекетін оның шекарасын, қорғау үшін 6 желтоқсан
1991 жылы " Украинаның қарулы күштері " және 19 желтоқсан 1993 жылы жаңа
заңдар қабылданып, Украинаның әскери доктринасы жарияланды. Украинада КСРО
кезінде оның территориясында ядролық қарумен қаруланған әскерлер орналасты.
КСРО ыдырағанда оның орнында пайда болған төрт ядролық мемлекеттің бірі
Украина еді. Украина 1994жылғы Будапешт келісіміне сәйкес ядролық қарудан
бас тартты және Украинаның блогтік мәртебесі, нақтырақ айтсақ кез-келген
мемлекетпен өштесуден аулақ, қарсыласы ретінде қабылдамайтын мемлекет болып
табылады. Ядролық қарудан бас тартқан Украинаның, Белорусияның,
Қазақстанның ядролық қауіпсіздігіне оның террториялық тұтастығына,
егемендігіне әлемдік ядролық мемлекеттер АҚШ, Ресей, Қытай кепілдік берген
болатын. [10, 67]
Украинада мемлкеттік құрылыс жұмысы жан-жақты жүргізілді. Нәтижесінде,
құқық қорғау органының жаңадан құрылымдануы - Украинаның қауіпсіздік
қызметі, оған мемлекетті қорғау, оның конститутциясын, шекаралық
тұтастығын, ғылыми-техникалық күштерін ұйымдастырылған қылмыстық ортада
қарсы қолданудағы басқару және экономикалық сферада оған қарсы күрес
комитеті секілді мемлкеттік құрылымдар құрылды. 1992 жылы қаңтар, ақпан
айларында Украинаның Жоғарғы Радасы мемлекеттің рәміздерін қабылдады:
Мемлекттік елтаңба (тризуб), Мемлкеттік ту (көк-сары), Мемлекеттің әнұраны
(М. Вербицкийдің әні, ұлттық әнұраны "Еще не умерла Украина"). Украинаның
Ұлттық банкі, елшіліктер, экспорттық-импорттық ұйымдар, Украиналық фонд
биржасы осылардың барлығы өздері құрылған институттардың қатары болып
табылады. Ең қиыны әрі ұзақ үрдіс ол басқаруды үш бұтағын анықтау, яғни заң
шығарушы, атқарушы және Жоғарғы Сот. Мемлекеттің ең жоғарғы билік
органдарының құрылуы әлі күнге дейін Украинада созылып келе жатқан үдеріс
билік тармақтарының өзара теңгермешілдігі Украинаның осы заманғы
демократиялық мемлекет ретінде дамуының басты проблемасы болып табылады.
Украинаның жоғарғы саяси жүйесінің дамуында екі тенденцияның күресі жүріп
жатыр. Біріншісі, демократиялық нормаларды біртіндеп жойып, жеке дара
авторитарлық билік жүйесін орнату, екіншісі, толыққанды демократиялық
президенттік басқару жүйесі. Осы екі тенденцияның күресі Украинаның
тәуелсіздік кезеңіндегі қоғамдық-саяси тарихының мазмұнын құрайды. [11,
523]
Конституция бойынша Украинаның саяси құрылымдық жүйесі анықталды.
Украинаның Конституциясының 75 бабы бойынша Украинаның жалғыз заң шығарушы
органы ол парламент- Украинаның Жоғарғы Радасы болып саналады. Парламенттің
құрамына Украинаның 450 халықтық депутаты кіреді, олар тікелей, жалпы, тең
сайлау құқығы бойынша жасырын сайлау арқылы 4 жылға сайланады (76бап).
Халықтық депутаттар өз қызметін күндегідей негізде жүзеге асырады. Жоғарғы
Рада сессиондық жүйе бойынша жұмыс атқарады; сессияды жиындар мен
жиналыстар өткізіліп тұрады. Парламенттің құзіреті туралы Украинаның
Конститутциясының 85 бабында айтылған. Парламенттік сайлаулар 1994, 1998,
2002, 2006, 2007жж. аралығында өткен болатын. Қазіргі уақытта Украинаның
Жоғарғы Радасы кезектен тыс парлементтік сайлауда 30 қыркүйек 2007ж.
Жоғарғы Раданың председателі В. Литвинді сайлады. Посткеңестік елдер ішінде
Украинада өкілдік билік жүйесі – парламентті қалыптастырудың қайшылықты
тарихын басынан кешіріп келеді. Украин парламенті ТМД елдері іщіндегі
демократиялық ұстанымдары мықты дамыған парламенттің бірі болып табылады.
Алайда, барлық посткеңестік елдердегідей әлі де болса, қалыптасу, даму
үстіндегі мемлекеттік институт болып табылады. Батыс демократияларындағыдай
дамыған парламентаризм дәрежесіне көтеріле қойған жоқ. Украинада
президенттік басқару жүйесін демократиялық талаптарға сай орнықтыру
мәселесі де үлкен қиындықтармен жүзеге асып келеді. Украинадағы азаматтық
қоғам, экономикалық нарықтық қатынастардың даму деңгейлері әлі де төмен
дәрежеде болғандықтан жалпы қоғамдық пікірде бір орталықтан басқару идеясы
бұрынғысынша үлкен рөл атқараып келеді. Басқару қарым-қатынасының жүйесінде
Украинаның Президенті мемлекеттің басшысы ретінде ерекше орын
алады.Украинада президент билігін оның өкілетілігін күшейту тенденциялары
әсіресе, В.Януковичтің тұсында көрініс берді. Таза демократиялық
принциптерге құрылған билік көп жағдайда қарқынды экономикалық реформаларды
жүргізуге мүмкіндік бермеді. Соның кесірінен халықтың әл- ауқатын, тұрмыс
деңгейін көтеру мүмкін еместігін көрсетті. Ал, президенттің жеке билігінің
күшеюі оның басқа билік тармақтарынан басымдығын қамтамасыз етті. Жоғарғы
деңгейдегі жемқорлықпен олигархиялық топшылдық белең алып, халық
наразылығын тудырды. [12, 442]
Украинаның Президенті өз билігін жүзеге асыруда биліктің сот, парламент
тараптарымен үнемі тартысқа түсіп отырды. Украинаның жаңа тарихында
Президент қызметі алғаш рет 1991 ж., Украинаның Жоғарғы Радасы КСРО
Украинасының президеттік сайлауына өз келісімін берді (25 июня 1991 г.).
Конституция бойынша Украина президенті мемлекеттің тұтастығы мен
конститутциялық қарауларда адамдардың құқығы мен босандықтарына гарант
болып табылатындығы айтылған.Конституциялық талаптар қатары бойынша Украина
Президентін сайлау туралы Конституцияның 103 бабында қарастырылған.
Президент азаматтардың таңдауы бойынша жалпы, тікелей және тең дәреже
өтеді, ол құпия таңдау арқылы 5 жылға сайланады. Бір адам президенттік
5жылдық белгіленген уақыт бойынша қатарынан екі реттен артық президент бола
алмайды. Украина азаматтары тәуелсіздік алғалы бері өз мемлкеттерінің
президенттерін бес рет сайлап үлгерді.Тәуелсіз украинаның алғашқы
президенті 1 желтоқсан 1991 ж. Л. Кравчук сайланды. Ал, екінші рет Украина
президентін сайлауда 26 маусым 1994 ж. Л.Кучма жеңіске жетті.
1999жж.президенттік сайлауда Л. Кучма өз жұмысын жалғастырды. 26 желтоқсан
1994ж. Украинаның Президенті болып В. Ющенко сайланды. 7 ақпан 2010-2014жж.
Украинаның Президенті В. Янукович болды. Қалай дегенменде биліктің
парламенттік сайлауы мен бүкілхалықтық президенттік сайлау арқылы ауысуы,
алғаш рет Бұрынғы ТМД республикаларының ішінде Балтық елдерімен бірдей
биліктің легитимді түрде ауысуын қамтамаасыз етті. Егерде орта азиямен
Ресейде мәңгі ауыспайтын немесе формальді түрде ғана ауысатын түрінен өзге
биліктің өзгеру тетігін көрсетіп берді. Бұл жағдай Украин демократиясының
реалды жеңісін білдіреді және азаматтық қоғамның біршама ілгері
дамығандығының көрсеткіші болып табылады. Украина президентінің қызметін
Украинаның ұлттық қорғаныс және қауіпсіздік Кеңесі реттейді және атқарушы
биліктің қызметін бақылайды. Атқарушы биліктің жүйесінде жоғарғы орган
Украинаның Конституциясы бойынша (113 бап) Министрлер кабинеті болып
табылады. Министрлер Кабинетінің құрамына Премьер-министр, бірінші вице-
премьер-министр, вице-премьер-министрлер, министрлер кіреді. Украинаның
Премьер-министрін Президент тағайындайды, оның Жоғарғы Раданың
конститутциясының құрамының жартысынан астамынан билігі басым. (226
халықтық депутаттар). Министрлер Кабинетінің қызметтік құрамын премьер-
министрдің ұсынуымен президент тағайындайды. Министрлер Кабинетінің
құзіреті Украинаның Конституциясының 116 бабымен белгіленген. Украина
мемлекетінің суверенитеті Декларациясы (16 шілде 1990ж.) және 2010жылдың
аяғына дейін Министрлер Кабинетінің құрамы 16 рет ауыстырылды. Бір жағынан
биліктің тұрақсыздығы әлеуметтік –эконономикалық реформаларды үздіксіз
жүргізуге кедергі келтірді. Әдетте, көптеген бір үкіметтің тұсында
басталған реформалар екіншісінің тұсында өз жалғасын таппай қалып отырды.
[13, 81]
Сурет 1. Саяси режимнің эволюциясы
Суретте саяси жүйенің модифицирланған транформациялық көрінісін Р.Даль
еңбегінде (Даль, 2002, б. 9–13) көруге болады, онда саяси бәсекелестіктің
күшейгендігін байқауға болады және Украинаның саясатпен жақсы араласуы
нәтижесінде демократияға бет бұруы көзге түседі. Бұл үдерістер тоқтаған
жағдайда формальді және формальді емес ережелер авторитарлы мінез танытты.
Дамыған демократиялық елдерде сот жүйесі үлкен рөл атқарады. Ол сот
жүйесі биліктен, саясаттан неғұрлым тәуелсіз форматта қызмет етеді. Сот
партиялардан, саяси биліктен тыс жеке құрылымдық жүйе. Кеңестік кезеңдегі
саяси билікке идеологияға бағынышты сот жүйесін реформалау нәтижесінде оның
орнына тәуелсіздік жылдарында Украинада жаңа демократиялық принциптерге
негізделген соттық жүйе қалыптаса бастады.
Украинаның жаңа соттық жүйенің құрылысын Конституцияның 124 бабы
анықтайды, соның негізінде сот ісі Украинаның Конституциялық Соты және
жалпы юрисдикциялық соттарды жүзеге асырады.
Украинадағы Жоғарғы сот органдары:
-Украинаның Конституциялық Соты;
- Украинаның Жоғарғы Соты;
- Украинаның арбитраждық Жоғарғы Соты.
Украинаның Конституциялық Соты- жалғыз юрисдикциялық Украинадағы ұйым,
оның мақсаты Конституцияның негізгі заңдарының бүкіл украинаның шекарасы
бойынша жүзеге асырылатындығына кепілденген. Жоғарғы соттық ұйымның сот
жүйесінде жалпы юрисдикциялық сот болып - Украинаның Жоғарғы Соты екендігі
мәлім. Арбитраждық (тұрмыстық) бұл сот бүкіл тұрмыстық жанжалдарды, көбіне
заңды тұлғалардың арасында орын алып, басқада мемлекеттік ұйымдармен,
сонымен қоса банкроттық істі қарастырады. Арбитраждық сот жүйесінде жоғарғы
инстанция - Украинаның арбитраждық Жоғарғы Соты болып табылады. Украинада
жаңа саяси- қоғамдық жүйені орнықтыруда 1996 жылғы Украинаның
Конституциясының қабылдануының маңызы зор болды. Украинада Конституцияны
қабылдау қажетілігі қоғамның даму сұраныстарынан шықты. Конституция -
тәуелсіз мемлекеттің алғашқы белгілерінің жиынтығы іспеттес. Міндетті түрде
айта кететін жайт, мемлекеттің құрылу үдерістері жаңа конституцияның
бөгелуіне байланысты ұзаққа созылды. Конституция арқылы мемлекеттік билік
пен қоғамдық құрылымның принциптерін, басқару формаларын, құқықтық
базаларды құру негізінде жаңа заңдар мен нормативтік актілерді анықтайды.
Бүгінгі күнге дейін өз жұмысын тоқтатпаған Конституция 1978 жылғы УКСРО
болды, оған 200-ден астам толықтырулар мен өзгертулер енгізілді.
Мемлекеттің тұрақтылығына кері әсерін тигізетін заңдарға қарсылық
көрсетушілердің нәтижесінде заңдық принциптердің бұзылуына әкеп соқытыруы
арқылы сезіледі. Украина мемлекетінің тәуелсіздігі жарияланғаннан соң,
Негізгі Заңның дайындық үдерістері басталды. 17 қазан 1990 ж. Жоғарғы Кеңес
жұмыс істеп жүрген ұжымдардың, қарны ашып жүрген студенттердің,
оппозициялық күштердің талаптарынан туындаған қысымнан, Украина
мемлекетінің тәуелсіздігі жөнінде Декларацияға Конституция арқылы жүзеге
асатын шешім қабылдады.1991 ж. маусымда парламент болашақ Конституциялық
концепцияны қабылдады және Конституциялық комиссияны құрды. Саяси партиялар
мен ғалымдар өз жобаларын Конституцияның комиссиясы арқылы іске асқан, бір
мезгілде Конституциялық жобаларын ұсынды. 1990-1996 жж. Украина
Конституциясына 15 жоба ұсынылды. Қоғамда Конституцияның механизмін
қабылдауда бірлік болмады. Келіспеушіліктер Украинаның мемлекеттік басқару
формаларында да кездесті. (президенттік, парламенттік, парламент-
президенттік республикасы) Ең қиыны жеке меншік формалары, парламенттің
құрылу формалары, сайлау ұймдарының жүйелері, мемлекеттік тілдің және
рәміздердің және т.б сұрақтар қиыншылық тудырды. 28 маусым 1996ж.
Украинаның конституцисы қабылданды, аталмыш конституция Украинаның
демократиялық құқықтық бағытта дамуына жол ашты. Конституцияда келесі
принцип – қағидаттар декларацияланды.
Украина Конституциясының негізгі принциптері:
- егемендік;
- адам;
- тәуелсіздік;
- демократия;
- әлеуметтік мемлекет;
- құқықтық мемлекет;
- биліктің бөлінуі;
Украина Конституциясы мемлекеттік билік ұйымдарын демократиялық
принциптер негізінде құрды. Ол осы конституцияның 5 бабында Украина
республика болып жарияланды. Тәуелсіздіктің аңсары және биліктің жалғыз
қайнар көзі - халық. Халық билікті мемлкеттік билік органдары арқылы және
жергілікті өзін- өзі басқару органы арқылы жүзеге асыра алады. Украинада
Конституциялық құрылымды анықтау және өзгерту құқығы халықтың қолында және
ол мемлекеттік ұйымдар қызметкерлерінің араласуынсыз орындалады деген
баптар мемлекеттік құрылыстың демократиялық сипаттарын айқындай түседі.
Конституцияның әлеуметтік бағалы құндылығы - адам болып саналады;
Конституция Украина азаматтарының еркіндігін, құқығы мен міндеттерін
анықтайды. Конституция 14 бөлімнен, 161 баптан тұрады. (15 бөлім Өтпелі
кезеңдегі ережелер). Конституция қабылданған 1996 жылдың 28 маусым күні
Украинаның ұлттық мерекесі- Конституция күні болып жарияланды. Қорытындылай
келгенде Украинадағы ширек ғасыр ішіндегі саяси реформалар белгілі бір
дәрежеде елдің демократиялануына тотолитарлық билік пен дәстүрлерден
біртіндеп кетуге қолайлы жпғдайлар тудырды. Алайда бұл жол қоғам, халық
үшін, мемлекет үшін ең бір азапты, қиын жол болғандығы Украинаның
тәуелсіздік кезеңінен кейінгі қоғамдық-саяси тарихы айқын көрсетіп отыр.
[14, 256]
1.2.Украинадағы азаматтық қоғамның даму үдерістері
Азаматтық қоғам дамыған елдерде қоғамның мүшелерінің теңдігін, мемлекет
пен қоғамның, мемлекет пен жеке азаматтың қарым-қатынастарын айқындайды.
Батыс Еуропада азаматтық қоғам мемлекеттік саясатқа белсенді ықпал етеді.
Азаматтық қоғам мемлекет пен жек азаматтың әлеуметтік топтардың кері
байланысын қамтамасыз етеді. Украинаның азаматтық қоғамы дамыған еуропа
елдерінен біршама артта қалып келеді. Жалпы айтқанда постсоциолисттік
елдер: Орталық және Шығыс Еуропа елдері азаматтық қоғамды қалыптастыруда
елеулі жетістіктерге жеткен. Посткеңестік елдердердегі азаматтық қоғамды
дамытудың өзіндік қиындықтары бар. Біріншіден, ТМД елдерінде бастапқы
уақыттардан бері қоғамның ұйымдасуының, қауымдасуының өзіндік ерекшеліктері
бар. Екіншіден, ТМД елдері коммунистік қоғамда бәрінен ұзақ өмір сүрді.
Сондықтан тотолитаризмның, авторитаризмның әдеп-қылықтарының рудеметтері
мықты сақталған. Украина мемлекетіндегі соңғы жылдары азаматтық қоғамның
дамуына жасаған іс -әкереті әзірше шектеулі көлемде ғана жүзеге асып отыр.
Статистикалық мәліметтерге сүйенер болсақ, Украинада 10мың халықтың 14 ғана
қоғамдық ұйымдарда тіркелген, ал дәл сондай мемлекет Венгрияда -46 ұйымда
тіркелген болса, Хорватияда- 85, Эстонияда- 201. Азаматтардың 2% ғана
қоғамдық ұйымдардың жұмыстарына араласады.Украина азаматтық қоғамның
маңыздылығын заң жүзінде мемлекеттің демократиясының даму айнасы ретінде
қарастырады. Украинаның мына заңы Украинаның ішкі және сыртқы саясаты осы
норманы қарастырады. Мемлекеттің саяси үдерістері азаматтық қоғамның
дамуына жақсы жағдай жасау жолында билік Концепцияның органдарымен
азаматтық қоғамның дамуы үшін(Украинаның Министрлер Кабинеті № 1035-р в
2007 жылы) тиімді шараларды қолданды. Концепцияның алғашқы мақсаты заң
жүзінде азаматтық қоғамның даму жолында алға қойылған талаптардың
орындалуын қадағалау. Украина халықаралық міндеттердің қатарындағы
азаматардың бостандығын азаматтық қоғамның даму негіздеріне балаған.
Негізінен, Украина және еуропалық конвенцияның ратификациясы адамның құқығы
мен бостандығына шектеу қойылмай керек екендігі айтылады, шектеу тек
демократиялық қоғамның заңдарының тізгіні арқылы жүзеге асады. Сол үшінде
Украинаның тәуелсіз саяси зерттеулерінің мамандарының орталығының тобы
жұмылдырылған болатын, еуропалық құқық даму жүйесі мен қоғамдық адвокатур
орталығы Белая Книга Украинаның азаматтық қоғамының даму реформасы УНЦПД
жобасы негізінде Украинаның азаматтық қоғамының даму реформасы, ПРООН
жобасы Азаматтық қоғамның дамуы арқылы жүзеге асырылады.Белая книга
Украинаның заңындағы азаматтық қоғамның дамуына әсерін тигізетін шаралардың
еуропалық стандартқа сай емес екендігін және біршама қателіктерін қатарын
анықтады.Ең маңызды жайт, қоғамдық және көмек қоры ұйымдарының аздығы,
тіркелеген ұйымдардың жұмыстарының бәсеңдігі, қазіргі кезде тіркеу
процедурасы – юстиция және жергілікті кеңес органдарының легализациясында,
оған қоса шекаралық бағыныштылық пен мемлкеттің бақылауы ұйымдардың ішкі
қызметіне азда болса кері әсерін тигізеді. [15, 360]
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, азаматтық қоғамның дамуына
арналған бағыттарды анықтаймыз:
- Азаматтардың қоғамдық ұйымдарда тіркелуі үшін тіркеу жүйесін
жеңілдету: Тіркеу уақытын қысқарту; Азаматтық қоғамға тіркелген кезде, оның
мүшесі немесе белсенділеріне қатарына жеке және заңды тұлға ретінде
қатысуға;
- Салық салу қоғамдық ұйымдары: Азаматтық қоғамда өзіне жеңіл жүйнені
ұстану; қайырымдылық қөмегі үшін салықтардан босату болмаса бірнеше
деңілдіктер қарастыру;
- Қоғамдық құрылымға қатысу үшін мемлекеттік саясаттың жүзеге асыратын
мақсаты: биліктегілер мен атқарушы органдардың және жергілікті өзін өзі
басқару органдарында әдіснамалық қолдау көрсету және әдіснамалық ұсыныстар
мен мемлекеттік қызметкерлерге білім беру; әрбір жергілікті кеңесте
қоғамдық кеңесті құру.
Кесте 2. Украинадағы еркіндік пен демократияның көрсеткіштері
Көрсеткіштер Жылдар
1997 2004 2005 2006 2007
Сайлау процесі 3, 25 4, 25 3, 50 3, 25 3, 00
Азаматтық қоғам 4, 00 3, 75 3, 00 2, 75 2, 75
Тәуелсіздік 4, 50 5, 50 4, 75 3, 75 3, 75
Мемлeкеттік басқару 4, 50 5, 25 – 4, 50 4, 75
Конституциялық, заңдық және
соттық құрылым 3, 75 4, 75 4, 25 4, 25 4, 00
Жемқорлық – 5, 75 5, 75 5, 75 5, 75
Демократияның шкаласы 4, 00 4, 88 4, 50 4, 21 4, 25
Азаматтық қоғамның пайда болу себептері
Үш басты себеп бар, соның негізгі себептердің бірі ол азаматтық
қоғамның құрылуы мен дамуы. Бірінші себеп жеке меншіктің пайда болуы
салдарынан. Дамыған демократиялық қоғамның басым бөлігі -. жеке меншік
иелері болып табылады. Әрине, ірі бизнес өкілдері көп емес. Бірақта,
дамыған әрі көпшілікке қолайлығы бойынша орта класстағылар болып табылады.
Меншік иелерінің негізгі табыс көзі, өз отбасын асырап отыған еңбек жемісі
ол олардың жеке меншіктері екендігі анық. Бұл жеке меншік кәсіпорын – жер,
жылжымайтын мүлік, арендаға берілетіндер, бағалы қағаздар, ақша құралдары,
пайыз өсіретін қызмет, интеллектуалды құндылық, оған жазушылар, ғалымдар,
суретшілер т.б. жатады. Олар үшін жоғалтатын нәрселер жоқ емес, олар
өздерінің жеке меншіктерін жоғалтқан жағдайда олар өмірге керек қажетті
құралдардың қайнар көзінен айырылып қалады. Сол үшін, таңғаларлық жағдай
емес жеке меншікті сақтау, оның оптимальді қасиеттерінінің құрылуына және
оның иелеріне қуатты күш бағыттайды. Тәжірибе бойынша ең әсерлі
әрекет:қызығушылықтары бірдей әр түрлі жеке меншік ұжымдардың бірге қызмет
атқаруы; фермерлер ассоциациясы, кәсіпкерлер одағы, банкирлер және т.б.
Олардың өкілдері тиісті заңдық және үкіметтің органдарымен қызмет атқара
отырып, талаптардың оптимизациясын жеке меншік үшін тиісті ұйымдарға
жататындығын ескере отырып өз талаптарын орындатуға ат салысты. Осы арқылы
жеке меншік, болашақ қоғамның демократиялық интитуты ретінде азаматтық
қоғамның пайда болуынның басты себептерінің бірі ретінде және оның өте
қуатты өздігінен құрылып жатқан қоғамдық құрылымға жатқызды. Жеке меншіктің
арқасында ғана көптеген әр түрлі формалар азаматтық қоғамның өмір сүруі
үшін өте қажет. Екінші себебі бірінші себеппен тығыз байланысты. Мұнда
еркін экономикалық нарық туралы сөз қозғалады. Демократиялық қоғам басқа да
еркін шарушашылық жүйемен салыстырғанда, өзіндік даму заңдарымен жүзеге
асады. Осы заңдарды қарастыру арқылы кәсіпкерлік қызметті сәтті өткізуге
болады. Ең бастысы нарықтың заңдарына жалғыз төзу өте қиын. Көптеген
біріккен кәсіпорындар, яғни азаматтық қоғамның ұйымдары бұл тапсырманы
орындау жолын жеңілдетуге тырысады. Үшінші себептің туу салдары былайшы
қарастыралады. Демократиялық мемлекет міндетті түрде өз азаматтарының
қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру керек. Бірақта, қоғамда
көптеген жаңа ойлар мен қызығушылықтардың саны өте көп, олар әр түрлі және
қисынды. [16]
Бір әттегенайы мемлекет бұл барлық ойлар жайында толық ақпарат біле
алмайтындығы. Яғни, міндетті түрде мемлекетті азаматтық қоғамның
қызығушылықтары мен ойларының жүзеге асуы үшін, құлақдар етіп қою шарт.
Өткені, бұл істерді мемлекеттің көмегімен ғана орындауға болады. Тағы да
бұл жұмыс азаматтық қоғамның ұйымдарымен жүзеге асады. Әрбір демократиялық
елде азаматтық қоғамның ұйымдары көп болуы тиіс.
Олар аймақтың ауқымды проблемаларын шешуде және жеке қаланың жекелей
проблемаларының туындауында кәсіби қызығушылықтарына байланысты (мысалы,
кино актерлері, театр әртістері т.б.), бұл ұйымдар қайырымдылық қорлар
бағыты бойынша да, керекті кезде ескерткіштердің ескіленген жағдайда
қалпына келтіру шараларын жасай отырып көптеген істерді атқарады. Мұнда
көптеген қозғалыстардың қатары да болады (мысалы, әділетсіз соттаған
жағдайда, адал жандардың сотталуына қарсы тұрады) және т.б. Осындай сынды
көптеген ұйымдар азаматтық қоғамның қозғалысы жалпы мемлекеттік масштаб
бойынша өсуде. Мысал ретінде Жасылдар қозғалысы батыс еуропалық елдердегі
азаматтық қоғамның ұйымдарының қозғалысы. Олар, өте қуатты күшке айнала
отырып, мемлекет қоршаған ортаны қорғау үшін көптеген қорғаныс ресурстарын
және заңда өзгерістер жасап, осы проблеманы басты назар алып, осы
үдерістерді бақылайтын болды. Осылайшы, үшінші басты себеп демократиялық
қоғамдағы азаматтық қоғамның қызығушылықтарын қанағатттандырып оның дамуына
жол ашады. Міндетті түрде ұмытпау қажет, тек демократиялық қоғамда ғана
көптеген ойлар өз жемісін береді. Қоғамның еркіндігі-халықтың еркіндігі.
Азаматтық қоғамның шарттары
Азаматтық қоғамның белсенді өмір шарты – әлеуметтік еркіндік,
демократиялық әлеуметтік басқару, қоғамдық саяси орталар және саяси
дискуссиялар. Еркін азамат - азаматтық қоғамның негізі. Әлеуметтік еркіндік
адамның ұоғамды өздігінен дамуына әсер етеді. Азаматтық қоғамның маңызды
шарты адамдардың жан -жақты ақпараттардан құлақдар болуы, әлеуметтік
проблемаларды шешу, оларға баға беру және керекті қадамдар жасау. Азаматтық
қоғамның қажеттілігі мен қоғамда өмір сүруі азаматтық қлғамның
функционалдық мінездемесін көрсетеді. Азаматтық қоғамның негізгі функциясы
- материалды толық қамтамасыз етілуі, әлеуметтік және рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру. [17]
Азаматтық қоғамның құрылымы.
Азаматтық қоғам барлық қоғамдық орталарда өзінің қоғамдық ұйымдарымен
құрылғандығын айтуға болады. Оның көп бөлігі экономикалық, саяси-әлеуметтік
және рухани орталарды қамтиды.
Экономикалық сферада азаматтық қоғамның ұйымдарының кең жүйесі
мемлекеттік емес кәсіпорындармен байланысты.Қазіргі кездегі демократиялық
мемлекеттерде бұндай кәсіпорындар көп.(Англияда, Францияда, Австрияда және
басқа да батыс еуропалық елдерде кәсіпорындардың 45 бөлігі –мемлекеттік
емес. АҚШ-та мемлекеттік сауда өндірушілері жоқ және мемлекттік
коммерциялық банктер жоқ.), Мемлекеттік емес кәсіпорындар болашақта
нарықтық экономиканың шарты бойынша барлық келтірілетін зияндар:
экономикалық тәуекелділік, банкротқа ұшырау, өте қатыгез бәсекелестік және
тағы да көптегендер. Экономикалық тұрақтылықты сақтау мақсатында нарықтық
зардаптардан қорғану үшін мемлекет экономикалық және саяси тұрғыда
болашақты болжау арқылы кедергілердің алдын алу қажет. Ол үшін бизнестегі
азаматтық қоғам ұйымдары бірігуі керек. Украинада енді ғана нарықтық
экономика дамып келе жатыр, айтарлықтай барлығы жаңа субъектілердің
үдерісінен туындап(кооперативтер, арендалық кәсіпорындар, акционерлік
қоғам, ЖШС, коммерциялық банктер, биржалар және т.б) өздерінің ұйымдарын
құруда. Экономикалық сферада ұйымдардың ассоциациясы, клубтар, орталықтар
және басқа да біріккен формалар азаматтық қоғамды құрайды. Әр түрлі
елдерде, әр түрлі уақытта экономикалық сферада азаматтық қоғамның
мақсаттары өзгеруі мүмкін, бірақ, магистральді стратегиялық бағыттың
белсенділігі өзгеріссіз қалады. Бұрынғы саяси режимге қарағанда, қазіргі
тағдағы саяси режим мейлінше қатыгездік танытты. Ол соңғы режимнің әлсіз
жерлерін біледі. Бұл зиялы қауым қайырымды болуы мүмкін, болмауы да мүмкін.
Украиндық посткеңестік зиялы қауым келесі жолды таңдады. Демократиялық
эйфория кезеңі Украинда ұзаққа созылды. 1990-ыншы жылдардың аяғында саяси
элитаның қызметінің бір бөлігі Президент Л.Кучманың айналасында
авторитарлық күштерді біріктірді. 1998 жыл мен 2002 жылы парламенттік
сайлауда және 1999 жылы президенттік сайлауда демократиялық емес сипатта
үкіметтің әкімгершілік ресурстарын лас саяси технологияларының бағытымен
жүзеге асырылады. Осы бағыттың мақсатының алдын алуға жаңару жүйесі іске
қосылды, оған саяси контрэлиталық саяси оппозиялардың тобы құралды.
Нәтижесінде саяси жүйенің басты құндылығы оның ұлттық құндылықтарына баса
назар аударады. Қоғамның қызығушылықтарына үкіметтің салғырт қарауы, жаңа
саяси институттардың қазіргі демократиялық жүйенің мазмұны мен дәйектеріне
сәйкес келмей, оның тек демократиялық формада ғана құрылуы орынсыз
болды.Бүгінгі күні сараптау нәтижелерінің қорытындысы бойынша Украинадағы
ең үздік саяси-қоғамдық инстуттар, оның азаматтарының қызығушылығын
қанағаттандырмайды. Осылайша, бұл қажалған қоғамдық мәселе парламент
өкілдерін өзіне қаратты. Біріншіден, бұл Жоғарғы Раданың фракциялық
құрылымы, атап айтса, ондағы басқарып отырған басшылар және оппозиция
өкілдері саяси таңдауда азаматтарға қарсы бола алмайды. Ал, екіншіден
парламентте болған күннен бастап, қоғамнан алшақтап кетіп, екі қолды бос
жіберіп, өздерін еркін ұшқан құстай санап кететіні де бар. Азаматтардың
қызығушылығын саяси партияларда және саяси элиталардың ортасы да елемейді.
Мына бағыттарды қарастырайық, олар енді қанатын жайып келе жатқан
Украинадағы азаматтық қоғамды мінездейді.
1. Қызығушылықтары мен осы кәсіпорын ұйымына кіргендердің құқықтарын
қорғау. Мемлекеттік жоғары ұйымдардың қатысуымен нормативтік актілер мен
олардың экспертизадан өтуінде қатысады.
2. Әлемдік экономикалық кәсіпорын бағытын күшейту. Ақша қаражаттарын
тарту арқылы өте ауқымды жобаларды жүзеге асыру және жаңа өндірісті дамыту,
жаңа нарықтың құралдарын меңгеру, біріккен кәсіпорындардың оптимизациялық
қызметін орындау қажет.
3. Антимонополиялық заңдарға және әділ бәсекелестік ережелеріне
қоғамдық ұйым бақылау жүргізуі.
4. Біріккен шаруашылық және коммерциялық қызметті атқару. Мысалы,
қорлардың жиынтығы.
5. Кәсіби және іскери квалификацияның бизнес школдары, орталықтар құру,
менеджмент арқылы және де конференциялық іскери кездесулерде өсуі.
Әлеуметтік- саяси сферада азаматтық қоғам өзіне қоғамдық-саяси ұйымдар
мен олардың қозғалысын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Байманова Перизат
Украинадағы 1990 жылдардан кейінгі
саяси –қоғамдық жүйесінің дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Мамандығы (5В011400) Тарих
Специальность
Көкшетау 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова
Жалпы тарих және философия кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории и философии
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы: Украинадағы 1990 жылдардан кейінгі саяси –қоғамдық жүйесінің
дамуы
На тему:
Мамандығы (5В011400) Тарих
Специальность
Орындады:
Выполнил: ________________ Байманова П.М
Жетекші
Руководитель _______________ Төлепбергенов Ғ. М
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Кушпаева А.Б.__
Көкшетау 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Украинадағы 1990 жылдардағы саяси
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5
1.2.Украинадағы азаматтық қоғамның
дамуүдерістері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
II. Украинадағы 2004-2014 жылдардағы саяси
үдерістер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...26
2.1. Украинадағы 2004-2005 жылдардағы қызғылт-сары түстілер
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. 2004 жылғы Украинадағы конституциялық
реформа ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Украинадағы еуромайданшылар мен ресейшілдердің саяси
күресі ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Пайданаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .58
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптің өзектілігі: Посткеңестік елдер ішінде Украинаның алатын орны
ерекше. Ол бұрынғы КСРО республикаларының ішіндегі экономикалық қуаты және
халқының саны жөнінен екінші, жер көлемі жөнінен үшінші орындағы шығыс
еуропалық ел. Мұндағы коммунистік билік құлағаннан кейінгі саяси қоғамдық
өзгерістердің мән- мағынасы, маңызы қазіргі заман тарихнамасында өз
дәрежесінде ғылыми тұрғыдан аз зертелінген, әр түрлі тарихи бағалаулар
берілген тақырып болып табылады. Бұрынғы КСРО-ға кірген елдердің,
халықтардың тарихы, ресейлік -кеңестік көзқарастар тұрғысынан емес ұлттық
тарих, объективті тарихи шындық тұрғысынан қайта бағамдауды қажет етеді.
Бұл Кеңестік отарлық жүйеден құтылған елдердің барлығына тән құбылыс саяси-
экономикалық отарсыздану үдерісімен қатар Укаринада да тарихи сананың
отарсыздану үдерісі жүріп жатыр. Қазақстанда Марат Тәжиннің тарихшылармен
өткізген ведомство аралық мәжілісінде ұлттық тарихты жаңа тарихи
методологиялық әдістер арқылы қарастыру міндеті қойылды. Бұл дегеніміз тек
қазақ тарихына немесе отан тарихына ғана қатысты емес, отандық
тарихшылардың алыс –жақын шетел тарихымен өзекті проблемаларына да қатысты.
Себебі, Қазақстанның тарих ғылымы басқа елдердің тарихына, онда болып
жатқан күрделі процестерге өзіндік көзқарастарын қалыптастыруы қажет.
Біздің таңдап алған тақырыбымыз осы мәселедегі Украинада 1990 жылдардан
кейінгі орын алған күрделі қоғамдық -саяси үдерістердің мән –мағынасын,
даму тенденцияларын, оның украин халқы үшін маңызын қарастыруға талпынамыз.
Зерттеу мақсаты: Украинадағы 1990-2014жж аралығындағы саяси қоғамдық
үдерістердің мән мағынасын, сипатын және олардың негізгі даму бағыттарын,
украин қоғамы үшін тарихи маңызын бағамдап зерттеу.
Зерттеу нысаны: 1990-2014 жылдардағы Украиндағы саяси-қоғамдық
үдерістер.
Зерттеу пәні: Украинадағы қоғамдық саяси өзгерістердің негізгі даму
тенденциялары.
Зерттеу міндеттері: Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық
дамуын қарастыру барысында келесі міндеттер айқындалады:
• Украинадағы 1990жж саяси реформаларды зерделеу;
• Украинадағы азаматтық қоғамның даму үдерістерін айқындау;
• Украинадағы 2004-2014 жж саяси үдерістерге сараптама тарихи талдау
жасау;
• Украинадағы 2003-2004 жылдардағы қызғылт-сары түсті революциялық
қозғалыс тарихын қарастыру;
• 2004жылғы Украинадағы конститутциялық реформалардың саяси мәні мен
мағынасын және оның кейінгі Украин қоғамының дамуына тигізген әсер
ықпалын бағамдау;
• Украинадағы еуромайданшылар мен ресейшілдердің саяси күресінің тарихи
тамырларына, саяси сипаттарына тарихи баға беру;
• Қазіргі заманғы Украина республикасының тарихын тарихи объективті
шындық тұрғысынан қарастыру.
Зерттеу деңгейі (Мәселенің тарихнамасы): Қарастырылып отырған тақырып
бойынша, жекелеген монографиялар, ғылыми мақалалар, украинада, ресейде,
батыс елдерінде жарық көрген. Дегенмен, мұндай еңбектердің саны аз. Тақырып
бойынша зерттеулердің көпшілігін тарихшылардың, әлеумет танушылардың,
жорналшылардың ғылыми сараптамалық мақалалары құрайды. Бұл басылымдардың
көпшілігі орыс тілінде ғалымдардың еңбегінде кездеседі кездеседі.
Қазақстанда Украинаның қазіргі заманғы тарихы туралы еңбектер сирек
кездеседі. Негізгі зерттеулерді көлемі шағын ғылыми мақалалар құрайды.
Диплом жұмысының деректемелік негізі: Зерттеу жұмысын жазу барысында
түрлі анықтамалық энциклопедиялық басылымдар, монографиялық зерттеулер,
ғылыми жорналдар, мерзімдік баспасөзде жарияланған ғылыми мақалалар, сондай-
ақ интернет сайттарыннан алынған кітаптар, мақаларлар пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы: Дипломдық зерттеудің барысында алынған
материалдар мен тұжырымдар мектептегі жалпы тарих курсында таным арттыратын
материал ретінде және жоғарғы мектептегі әлеуметтану, саясаттану пәндерін
оқыту барысында қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
I. Украинаның 1990-2004 жылдардағы саяси-қоғамдық дамуы
1.1. Украинадағы 1990 жж. саяси реформалар
Кеңестер Одағының 1922 жылы негізгі құрылтайшысы болған төрт
республиканың бірі Украина еді. Украина өзінің халқы мен экономикалық
потенциалы жағынан Ресей федерациясынан кейінгі Одақтағы ең қуатты
Республика болатын әрі екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Украина БҰҰ
ұйымының дербес мүшесі саналды. КСРО болса әлемнің алтыншы бөлігіндегі
құрлықты алып жатқан, ядролық қару потенциалы жөнінен екінші орында тұрған
супердержава болды. КСРО аз ғана тарихи уақыт ішінде ішкі экономикалық және
сыртқы саяси – әскери факторлардың салдарына әрі М. Горбачев бастаған
реформаторлардың экономикалық қайта құру реформаларын жүргізуде кеткен
тактикалық және стратегиялық қателіктердің салдары нәтижесінде ыдырап
кетті. Кеңес Одағының ыдырауының экономикалық саладағы алғы шарттары ХХ
ғасырдың 70 – 80 – ші жылдары әбден қалыптасып пісіп – жетілді.
КСРО – ның ыдырауына әсер еткен жетекші фактор ретінде зерттеушілердің
бір бөлегі экомикалық дағдарысты атайды. Біріншіден ол КСРО экономикасының
шикізат өндіруші салаларға негізделуі, дайын өнім шығаратын салалардың
кенжелеп қалуы, әлемдік нарықта КСРО мен социалистік лагердің өндірген
өнімдерінің бәсекеге қабілетсіздігін айтуға болады. 1980 ші жылдары
Польшада басталған саяси – экономикалық тұрақсыздықтың артынан жалғасқан
барқыт төңкерістері социалистік елдердің қауымдастығы, оның ішінде Өзара
Көмек Кеңесі экономикалық ұйымы 1989 жылы тарқап, КСРО өзінің 26% өнімін
сыртқа шығарып тұрған өткізу нарығынан айырылып қалды.
КСРО – ның экономикалық күш қуатының күрт кемуіне соқтырған мұнай
бағасының түсуі деген пікірді көптеген ғалымдар қолдайды және бұл уәжді
көптеген шет ел ғалымдары да өз еңбектерінде келтіреді. КСРО – ның
мемлекттік бюджетінің 60 пайызы мұнай және басқа шикізатты сатудан құралды.
1970 жж КСРО мұнай қоры мен өндіруден әлемде бірінші орынға шықты. Алып
империя бюджетінің алпыс пайызға жуығын көмірсутегінен түскен пайда
толтырып тұрды. Екінші бөлегін алхаголь өнімдерінің саудасынан, үшінші
бөлегі қару – жарақ сатудан түсіп отырды. М. Горбачевтың маскүнемдікпен
күрес эпопеясы мемлекет қазынасына зиян келтіріп, шарап өндіру де
қысқарды. Молдавия мен Кавказдың жүзімдіктері жөнсіз оталды. [1]
Ал 1980 – ші жылдардың соңына қарай АҚШ бірыңғай араб немесе кеңес
мұнайына тәуелділіктен құтыла бастады Латын Америкасыдағы Венесуэла,
Мекскика, Колумбияда, Европадағы Норвегияда мұнай қорлары табылып оны
экспорттаудың көлемі артты, АҚШ және Батыс елдері Нигерия және Египет
сияқты мұнай өндіруші елдермен де тиімді шарттар жасады. Оның үстіне Батыс
елдерінде энергия үнемдейтін технологиялар енгізіліп мұнай өнімдерін тұтыну
төмендеді, АҚШ, Европа және Жапонияда энергия тұтыну көлемі 13% ға
айтарлықтай қысқарды 1980- ші жылдары мұнайға баға барраліне 35 долларға
жетіп(қазіргі инфлициямен есептегенде 93 долларға дейін көтерілді). Ал 1986
ж. мұнай бағасы 8-9 долларға дейін құлдырады Сөйтіп 1980 – ші жыдар соңына
қарай мұнай бағасы 8-9 долларға дейін құлдырады. Кеңес Одағының
Ауғаныстандағы қақтығысқа араласуы нәтижесінде 9 жыл ішінде 35 млрд
доллардан астам шығын шығарылған, [2] Кеңес Одағы өзі қыйын экономикалық
жағдай табалдырығында бола тұра социалистік елдер мен социалистік бағыттағы
елдерге қаржы – экономикалық, техникалық көмек беруді жалғастыра берді.
1980 жылдары Польшаға азық – түлік өнімдерін қайтарымсыз кредит ретінде
беріп жіберді. Шығыстағы социалистік елдерге мәселен КХДР – ға 11, Иракка 8
млрд, Кубаға 25млрд, Ветьнамға 10 млрд барлығы 100 – ге жуық елдерге
қаржылай көмек беріліп олардың көпшілігі қайтарымсыз кетті. [3].
КСРО – ның әскери шығындары сол кездегі КСРО басшыларының деректері
бойынша ел бюджетінің 20 % дейін жетті [4, 5]. АҚШ – тың Орталық барлау
басқармасы мұнан до зор сандарды келтіреді.
Еліміздің ғылыми біліктілікті талап ететін салалардағы дамуы
технологиялық жағынан 80 жылға жуық артта қалды. Орталықтан дерективалы,
оқшау социалистік жоспарлы экономиканы дамыту нарықтық – либеральдық әлем
жағдайында тиімді болмай шықты. Ақпаратты қоғамның дами бастауы жағдайында
технологиялық, ғылыми инновациялық жаңалықтардан тыс өмір сүруге мүмкіндік
қалмады. 1980 – ші жылдары халық жаппай тұтынатын тауарларға тапшылық кей
тауарлардың күтепеген жерден дүкен сөрелерінен жоғалуы орын алды.
Нан мен картоптан басқа тауарларға 1989 – 90 жылы талон жүйесінің
енгізілуі Кеңес Одағындағы дағдарыстың жүйелі бағыт алғандығының көрінісі
болатын КСРО - да 70-80 жылдары ұлттық этникалық қақтығыстар жиілей
бастады.Соған қарамастан Мемлекет басындағылар КСРО-ны бауырмал халықтың
ұйымшыл отбасы деп атады.Көп ұлтты мемлекеттің билігі бір орталықтанған,
сондықтан барлық билік Коммунистік партия қолында болған болатын.Көпшілік
70-80жылдарды, яғни Брежневтің билік ету кезеңін, КСРО-ң гүлденген кезеңі
деп санаса, Брежнев өлімінен кейін Кеңес Одағы құлдырай бастады. Кеңестер
Одағын Брежневтен кейін кейін басқарғандардың барлығы жастары келген
қайраткерлер болды. Брежнев қайтыс болған1982 жылдың қарашасынан 1985
жылдың наурызына дейін екі Бас хатшы Ю. Андропов және К. Черненко ауысты.
Д. Қонаев өзінің О моем времени атты кітабында Орталық партия комитетінің
басшысы етіп жасы келген К. Черненконы сайлауымыз қателік болды деп еске
алады. [5, 200] Мәскеулік орталықты басқарушылардың кісілік, адамгершілік
келбеті әсіресе ұлт Республикаларының тағдырына елеулі әсер етіп отырды.
Мысалы өзінің аласапран мінезімен, валюнтаристік қыйсынсыз шешімдерімен
әйгілі болған Некита Хрущевтың тұсында ұлт республикаларының мәдени –
рухани дамуы көп қыйындықтарға ұшырады, оның Минскідегі белорусь
мемлекеттік университеті табалдырығында тұрып неғұрлым бәріміз орыс тілінде
сөйлеге жаппай көшсек солғұрлым коммунизмге тез жетеміз деп айтылған
сөзінен кейін Белорусиядағы белорусь тілі құлдыратылды. Немесе Целиноградқа
келген бір сапары кезіде екі жүз жыл бойы патша үкіметі игере алмаған
даланы мен екі жылда бағындырып игердім деген сандырақтары, Орта Азиялық
Республикаларды жойып оның ішінде Қазақстан жерін Ресейге, Түркменстанға,
Өзбекстанға таратып жіберу әрекеттері, Қырымды Украинаға қоса салу сияқты
істері оның КСРО – басшылығынан кетуге мәжбүр еткен бір себебі болатын.
Кеңес Одағының құлауының экономикалық және заңнамалық - легетимді негізін
қалаған 1989 -1990 жылдары Балтық елдерінен басталған Егемендік жариялау
шеруі болды. Балтық елдері Одақтан бейбіт жолмен шығу әректтерінің барлығы
Кремельдің қатты қарсылығына ұшырады. Сондықтан үш Балтық елдерінің саяси
басшылығы бір жақты шешімдер қабылдап өз елдерінің тәуелсіздіктерін
жариялады. 22 тамызда Түркмения мен Тәжікстан, 25 қазанда Қазақстан, 15
желтоқсанда Қырғызстан өз егемендіктерін жариялады. Ал 12 маусымда Ресей
Федарациясының егемендігін жариялауы Кеңес Одағындағы нақты Орталық
биліктің Одақтан республикалық орталыққа ауыса бастауының нақты көрінісі
еді. Жаз бойы Орталық банк, Зейнетақы қоры, Қорғаныс министрлігі
Конституциялық Сот, Жоғарғы Сот сияқты органдар құрылып үлгерді.
Сөйтіп 1990 жылдың соңына қарай 1922 жылы қабылданған Одақтық
шарттардың федерациялық негіздері бұзылған болатын. Әр республика өзінің
экономикалық дербестігіне ұмтылды, азық – түлікпен қамтамасыз етудің
автономды жүйелерін жасай бастады. Ақпан – наурыз айларында Мәскеуде Одақ
болмасын деген ұранмен демонстрациялар өтті.Жаңа одақтық шарт ұлт
республикаларын да консервативті орталықты да қанағаттандырмады. Горбачев
Фаросқа дем алысқа аттанғанда шын мәнісінде ел билігінің тізгінен айрылып
қалған болатын. КСРО – ның сол кездегі басшылығы мен ұлт республикалары
лидерлері арасында консенсустабылмады және оған орталық басшылығы
қабілетсіз болып шықты. Орталықтың ыдырауына басқа факторларға қарағанда ең
күшті әсер еткен ол ұлтаралық, ұлт республикалары аралығындағы қатынастарды
реттеу мүмкін болмағандығын көрсетті.
Тамыз төңкеріс жасу әрекетіне дейін 1991 жылы сәуір-мамыр айларында
(Новоогоровте) (президенттің резиденцияси) М.С. Горбачев тоғыз одақтас
республикалардың басшыларымен келісім жүргізді. Бұл келісімде жаңа одақтық
шарт туралы мәселе көтерілді. Келсімге қатысушылардың барлығы жаңарған Одақ
жөніндегі шартты қолдады. Шарта Суверенді Мемлекеттердің Одағын құру
көзделді. Сонымен қатар, өкімет органдарын және басқару қүрылымын, жана
Конституцияны қабылдау, сайлау жүйесін өзгерту белгіленді. Шартқа қол қою
мерзімі 20 тамыз 1991 жыл белгіленді. [6]
Литва, Эстония және Латвия тамыз төңкерісінен кейін іле шала өздерінің
толлық тәуелсіздігін 1991 ж жариялап үлгерді және оны Мәскеу 24 тамызда
бірден таныды. Бұл елдердің барлығы дерлік БҰҰ – ға мүшелікке қабылданып
халықаралық қатынастардың жеке субъектілеріне айналды. 1991 жылы 8
желтоқсанда РСФСР, Украина, Белеорусь басшилары Минск қаласында кесдесті
(Беловеж келесімі). Талқыланған негізгі мәселелер-1922 жылғы КСРО қүру
тұралы келісімшартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын құру. Бас қосуда
осы мәселелер туралы қағаздарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан
Президенті Н.Ә.Назарбаев шақырылды, басқа Ортаазиялық республикалардың
басшылары да шақырылмады. Бірақ Н. Назарбаев бұл шақыртуға келмей қалғаны
туралы Украинаның бірінші Президенті Л. Кравчук өзінің Азаттық радиосына
берген сұқбатында куәлік келтіреді. Н. Назарбаев бұл кезде Мәскеуде болатын
ол Беловежьдегі үшеуден гөрі әлі де М. Горбачевқа сенім артты.[7] Беловежь
нуындағы келісім шартты жасаушылар Одақ немесе федерациялық мемлекет деген
ұғымдардан құтылуға тырысты. Мұнда әсіресе Украин Президентінің позициясы
маңызды еді. Сондықтан олар ақыры көптеген таластардан соң Содружество
яғни тәуелсіз мемлекеттердің Достастығы деген форматта қауымдастық құрып
оны басқа Одақтас елдер үшін ашық деп жариялады. Л. Кравчуктың мұндай
бастамшылықтың дер кезінде болғандығын және ыдырау үдерісінің Югославтық
нұсқасымен емес өркнеиетті түрде бөлінуге жол ашты деген пікірді айтады.
Украина ТМД елдері ішінде әрқашан өзінің тәуелсіз позициясымен ерекшеленді.
Украина тәуелсіз мемлекетті құру жолындағы қиындықтарға қарамастан өзіндік
мемлекеттік институттарды қалыптастыруға кірісті.Украина мемлекетінің
құрылу үрдісінде әуел бастан екі бағыттың ұстанымның қайшылықты күресі
жүрді. Бірінші бағыт Батысқа ориентир ұстану еуропалық мемлекеттердің
жолымен дамып, болашақта Еуро Одаққа ену, екінші бағыт консервативті бағыт
ТМД аясында бұрынғы Одақтас республикалармен бір тығыз қауымдастыққа
бірігу. Украинаның мұндай екі жақты бағыт ұстануы оның өткен өркениеттік
саяси дамуы тарихымен байланысты. Егерде Украинаның оқтүстік шығыс
облыстары (Донецк, Луганск) және Қырым Республикасы Ресеймен тарихи
экономикалық жағынан тығыз байланыста болып келді. Сондықтан олар Ресеймен
байланыстарды әлсіретуге қарсы шықты. Украина орта ғасырларда және жаңа
заманның басында әуелі Ұлы Литва кейін Речь Постполития мемлкеттерінің
құрамында болып келді. Ал, Қырым 1954 жылы Н.С.Хрущев қалауымен, әрі
экономикалық жағынан Украина арқылы басқару оңтайлы болғандықтан Украинаға
қосылды. [8, 150] Украинаның 1996 жылғы Конститутциясы. Украинаның бірінші
күннен бастап өмір сүруінде ең басты тапсырмасы ретінде оның мелекет болып
қалыптасуы болды. Украин мемлекеттілігінің қалыптасуының жаңа кезеңі 1990ж
16 шілдеде қабылданған Тәуелсіздік Декларациясысынан бастау алады. Бұл
Декларация Тәуелсіз Украинаның тұңғыш конституциялық заңнамасы болды және
онан әрі Украинаның мемлекеттілігін нығайтудың заңнамалық негізі рөлін
атқарды. Соның негізінде Украина жалпы украиндық референдумның негізінде
1991 жылдың 24 тамызында Украинаның тәуелсіздігін жариялады.
Кесте №1. Негізгі хронологиялық даталар.
6 желтоқсан Украинаның Қарулы Күштері туралы заң қабылданды
1991ж.
28 шілде 1996 ж.Украинаның Конституциясы қабылданды.
1992 ж. Украинадағы Нарықтық Реформалардың басталуы
1994 ж. Л.Кучманың Украинаның президентігіне сайлануы
1990 ж. УАПЦ қызметінің қайта құрылуы
1989 ж. УГКЦ қайта құрылуы
1990 ж. қаңтар Қырым АССР құрылуы
1998 ж. қазан Украинаның Жоғарғы Радасы АРК Конституциясын мойындады.
Конституцию АРК.
1997 ж. мамыр украин-ресей достығы мен серіктестігінің келісімі
1992 г. Украина Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастың мүшесі
ретінде танылды (ОБСЕ).
1995 г. Украина Еуро Одаққа енді.
Бүкіл халықтық талқылаумен және мамандардың, депутаттардың
сараптамасыннан өткеннен кейін Укриананың тәуелсіздік жылдарындағы негізгі
заңы Украинаның Конституциясы 28 маусымда 1996 жылы қабылданды. Тұңғыш рет
Украинада мемлекеттік билік жүйесі қағаз жүзінде емес, іс жүзінде билік
атқарушы және заң шығарушы тармақтарға бөлінді. Бұл конституция Тәуелсіз
Украина мемлекетінің мемлекетілігін қалыптастыруда ерекше орын алады. Оған
дейін Украина бұрынғы кеңестік дәуірден қалған мұралардан арылуға
ұмтылыстар жасады. Алғашқы тәуелсіздік жылдары мемлекеттің құрылу
барысындағы басты қадамдар. 17 қыркүйек 1991 ж. заң бойынша "Украиндік
Советтік Социалистік Республика " атауы - "Украина " мемлекеттік атауға
ауыстырылды. Бұл заң актісі Украин мемлекетінің саяси идеологиялық сипатын
өзгертті. Кез келген мемлекетті құраушы оның азаматтары болып табылады.
Осыған байланысты 8 қазан 1991 ж. "Украина азаматтары туралы" заң бойынша
халықтың құқықтық мәртебесі анықталды. Украина азаматтығы Украинаның
шекарасында тұратын барлық азаматтарға беріледі, ең бастысы басқа
мемлекеттің азаматы болмаса болды және оны мойындамаса болғаны деген талап
қойылды. Бұл жағынан алғанда Украинадағы азаматтық туралы заңы әлдеқайда
либералды болды. Сондай-ақ 1991 жылдың қараша айында қабылданған "Украина
мемлекеттінің шекарасы туралы " заңы оның мемлекеттік шекарасын анықтап,
оның қорғалуын, сақтық шараларын қабылдаудың заңдық негізін құрады. Украина
Республикасы ұлттық құрамы көп ұлтты болып келдендіктен ұлтаралық
мәселелерге байланысты заңдар қабылдау қажеттігі туындады. Осыған орай,
ұлтаралық қарым- қатынас туралы заң жүйесі дүниеге келді. [9, 70] Олардың
ең бастысы Жоғарғы кеңестің 1қараша 1991 ж. "Украина ұлттарының құқықтары
туралы Декларациясы" қабылданып, онда Украинадағы барлық халыққа, ұлтаралық
топтарға, оның шекарасын қамтитын азаматтарға экономикалық, саяси,
әлеуметтік және мәдени құқықтары тең болып саналатындығын айта кеткен.
Келесі ең маңызды құжат ретінде " Украинадағы ұлттардың құқығы туралы "
заңды айтуға болады. Ұлттық мәдени құндылықтардың автономиясын сақтауға,
яғни әрбір ұлттың өз мәдениетін жаңғыртуға, тарихи салт- дәстүрінің тууына,
ұлттық символдарды қолдануға, діні мен ділін ұстануға, мәдени және ғылыми,
білім орталықтарын ашуға, өнер, әдебиет саласын дамытуға, ақпараттармен
алмасуға құқықтарын шектемеді. Сондықтан Украинада ұлтаралық негіздегі
шектен шыққан кекілжіңдермен келіспеушіліктер болған емес. Орыс тілділердің
өкілдері он бір миллион халықты құрайды. Алайда, Украиндағы 50 миллион
халықтың 74%-ын украиндар құрайды. БҰҰ класификациясы бойынша Украинада
халықтың 32 астамы жергілікті халық болғандықтан Украина ұлттық мемлекет
санатына жатады. Украинадағы қайшылық ұлтаралықтан гөрі саяси таңдаумен
сыртқы елдермен қарым-қатынас мәселесі бойынша туындады. Бұл ретте Ресей
Украинаны қайткен күнде өз ықпалынан шығарып алмауға тырысады.
Тәуелсіздікті айқындайтын және оны баян ететін ол мемлекеттің өз қарулы
күштерінің болуы. Украин мемлекетін оның шекарасын, қорғау үшін 6 желтоқсан
1991 жылы " Украинаның қарулы күштері " және 19 желтоқсан 1993 жылы жаңа
заңдар қабылданып, Украинаның әскери доктринасы жарияланды. Украинада КСРО
кезінде оның территориясында ядролық қарумен қаруланған әскерлер орналасты.
КСРО ыдырағанда оның орнында пайда болған төрт ядролық мемлекеттің бірі
Украина еді. Украина 1994жылғы Будапешт келісіміне сәйкес ядролық қарудан
бас тартты және Украинаның блогтік мәртебесі, нақтырақ айтсақ кез-келген
мемлекетпен өштесуден аулақ, қарсыласы ретінде қабылдамайтын мемлекет болып
табылады. Ядролық қарудан бас тартқан Украинаның, Белорусияның,
Қазақстанның ядролық қауіпсіздігіне оның террториялық тұтастығына,
егемендігіне әлемдік ядролық мемлекеттер АҚШ, Ресей, Қытай кепілдік берген
болатын. [10, 67]
Украинада мемлкеттік құрылыс жұмысы жан-жақты жүргізілді. Нәтижесінде,
құқық қорғау органының жаңадан құрылымдануы - Украинаның қауіпсіздік
қызметі, оған мемлекетті қорғау, оның конститутциясын, шекаралық
тұтастығын, ғылыми-техникалық күштерін ұйымдастырылған қылмыстық ортада
қарсы қолданудағы басқару және экономикалық сферада оған қарсы күрес
комитеті секілді мемлкеттік құрылымдар құрылды. 1992 жылы қаңтар, ақпан
айларында Украинаның Жоғарғы Радасы мемлекеттің рәміздерін қабылдады:
Мемлекттік елтаңба (тризуб), Мемлкеттік ту (көк-сары), Мемлекеттің әнұраны
(М. Вербицкийдің әні, ұлттық әнұраны "Еще не умерла Украина"). Украинаның
Ұлттық банкі, елшіліктер, экспорттық-импорттық ұйымдар, Украиналық фонд
биржасы осылардың барлығы өздері құрылған институттардың қатары болып
табылады. Ең қиыны әрі ұзақ үрдіс ол басқаруды үш бұтағын анықтау, яғни заң
шығарушы, атқарушы және Жоғарғы Сот. Мемлекеттің ең жоғарғы билік
органдарының құрылуы әлі күнге дейін Украинада созылып келе жатқан үдеріс
билік тармақтарының өзара теңгермешілдігі Украинаның осы заманғы
демократиялық мемлекет ретінде дамуының басты проблемасы болып табылады.
Украинаның жоғарғы саяси жүйесінің дамуында екі тенденцияның күресі жүріп
жатыр. Біріншісі, демократиялық нормаларды біртіндеп жойып, жеке дара
авторитарлық билік жүйесін орнату, екіншісі, толыққанды демократиялық
президенттік басқару жүйесі. Осы екі тенденцияның күресі Украинаның
тәуелсіздік кезеңіндегі қоғамдық-саяси тарихының мазмұнын құрайды. [11,
523]
Конституция бойынша Украинаның саяси құрылымдық жүйесі анықталды.
Украинаның Конституциясының 75 бабы бойынша Украинаның жалғыз заң шығарушы
органы ол парламент- Украинаның Жоғарғы Радасы болып саналады. Парламенттің
құрамына Украинаның 450 халықтық депутаты кіреді, олар тікелей, жалпы, тең
сайлау құқығы бойынша жасырын сайлау арқылы 4 жылға сайланады (76бап).
Халықтық депутаттар өз қызметін күндегідей негізде жүзеге асырады. Жоғарғы
Рада сессиондық жүйе бойынша жұмыс атқарады; сессияды жиындар мен
жиналыстар өткізіліп тұрады. Парламенттің құзіреті туралы Украинаның
Конститутциясының 85 бабында айтылған. Парламенттік сайлаулар 1994, 1998,
2002, 2006, 2007жж. аралығында өткен болатын. Қазіргі уақытта Украинаның
Жоғарғы Радасы кезектен тыс парлементтік сайлауда 30 қыркүйек 2007ж.
Жоғарғы Раданың председателі В. Литвинді сайлады. Посткеңестік елдер ішінде
Украинада өкілдік билік жүйесі – парламентті қалыптастырудың қайшылықты
тарихын басынан кешіріп келеді. Украин парламенті ТМД елдері іщіндегі
демократиялық ұстанымдары мықты дамыған парламенттің бірі болып табылады.
Алайда, барлық посткеңестік елдердегідей әлі де болса, қалыптасу, даму
үстіндегі мемлекеттік институт болып табылады. Батыс демократияларындағыдай
дамыған парламентаризм дәрежесіне көтеріле қойған жоқ. Украинада
президенттік басқару жүйесін демократиялық талаптарға сай орнықтыру
мәселесі де үлкен қиындықтармен жүзеге асып келеді. Украинадағы азаматтық
қоғам, экономикалық нарықтық қатынастардың даму деңгейлері әлі де төмен
дәрежеде болғандықтан жалпы қоғамдық пікірде бір орталықтан басқару идеясы
бұрынғысынша үлкен рөл атқараып келеді. Басқару қарым-қатынасының жүйесінде
Украинаның Президенті мемлекеттің басшысы ретінде ерекше орын
алады.Украинада президент билігін оның өкілетілігін күшейту тенденциялары
әсіресе, В.Януковичтің тұсында көрініс берді. Таза демократиялық
принциптерге құрылған билік көп жағдайда қарқынды экономикалық реформаларды
жүргізуге мүмкіндік бермеді. Соның кесірінен халықтың әл- ауқатын, тұрмыс
деңгейін көтеру мүмкін еместігін көрсетті. Ал, президенттің жеке билігінің
күшеюі оның басқа билік тармақтарынан басымдығын қамтамасыз етті. Жоғарғы
деңгейдегі жемқорлықпен олигархиялық топшылдық белең алып, халық
наразылығын тудырды. [12, 442]
Украинаның Президенті өз билігін жүзеге асыруда биліктің сот, парламент
тараптарымен үнемі тартысқа түсіп отырды. Украинаның жаңа тарихында
Президент қызметі алғаш рет 1991 ж., Украинаның Жоғарғы Радасы КСРО
Украинасының президеттік сайлауына өз келісімін берді (25 июня 1991 г.).
Конституция бойынша Украина президенті мемлекеттің тұтастығы мен
конститутциялық қарауларда адамдардың құқығы мен босандықтарына гарант
болып табылатындығы айтылған.Конституциялық талаптар қатары бойынша Украина
Президентін сайлау туралы Конституцияның 103 бабында қарастырылған.
Президент азаматтардың таңдауы бойынша жалпы, тікелей және тең дәреже
өтеді, ол құпия таңдау арқылы 5 жылға сайланады. Бір адам президенттік
5жылдық белгіленген уақыт бойынша қатарынан екі реттен артық президент бола
алмайды. Украина азаматтары тәуелсіздік алғалы бері өз мемлкеттерінің
президенттерін бес рет сайлап үлгерді.Тәуелсіз украинаның алғашқы
президенті 1 желтоқсан 1991 ж. Л. Кравчук сайланды. Ал, екінші рет Украина
президентін сайлауда 26 маусым 1994 ж. Л.Кучма жеңіске жетті.
1999жж.президенттік сайлауда Л. Кучма өз жұмысын жалғастырды. 26 желтоқсан
1994ж. Украинаның Президенті болып В. Ющенко сайланды. 7 ақпан 2010-2014жж.
Украинаның Президенті В. Янукович болды. Қалай дегенменде биліктің
парламенттік сайлауы мен бүкілхалықтық президенттік сайлау арқылы ауысуы,
алғаш рет Бұрынғы ТМД республикаларының ішінде Балтық елдерімен бірдей
биліктің легитимді түрде ауысуын қамтамаасыз етті. Егерде орта азиямен
Ресейде мәңгі ауыспайтын немесе формальді түрде ғана ауысатын түрінен өзге
биліктің өзгеру тетігін көрсетіп берді. Бұл жағдай Украин демократиясының
реалды жеңісін білдіреді және азаматтық қоғамның біршама ілгері
дамығандығының көрсеткіші болып табылады. Украина президентінің қызметін
Украинаның ұлттық қорғаныс және қауіпсіздік Кеңесі реттейді және атқарушы
биліктің қызметін бақылайды. Атқарушы биліктің жүйесінде жоғарғы орган
Украинаның Конституциясы бойынша (113 бап) Министрлер кабинеті болып
табылады. Министрлер Кабинетінің құрамына Премьер-министр, бірінші вице-
премьер-министр, вице-премьер-министрлер, министрлер кіреді. Украинаның
Премьер-министрін Президент тағайындайды, оның Жоғарғы Раданың
конститутциясының құрамының жартысынан астамынан билігі басым. (226
халықтық депутаттар). Министрлер Кабинетінің қызметтік құрамын премьер-
министрдің ұсынуымен президент тағайындайды. Министрлер Кабинетінің
құзіреті Украинаның Конституциясының 116 бабымен белгіленген. Украина
мемлекетінің суверенитеті Декларациясы (16 шілде 1990ж.) және 2010жылдың
аяғына дейін Министрлер Кабинетінің құрамы 16 рет ауыстырылды. Бір жағынан
биліктің тұрақсыздығы әлеуметтік –эконономикалық реформаларды үздіксіз
жүргізуге кедергі келтірді. Әдетте, көптеген бір үкіметтің тұсында
басталған реформалар екіншісінің тұсында өз жалғасын таппай қалып отырды.
[13, 81]
Сурет 1. Саяси режимнің эволюциясы
Суретте саяси жүйенің модифицирланған транформациялық көрінісін Р.Даль
еңбегінде (Даль, 2002, б. 9–13) көруге болады, онда саяси бәсекелестіктің
күшейгендігін байқауға болады және Украинаның саясатпен жақсы араласуы
нәтижесінде демократияға бет бұруы көзге түседі. Бұл үдерістер тоқтаған
жағдайда формальді және формальді емес ережелер авторитарлы мінез танытты.
Дамыған демократиялық елдерде сот жүйесі үлкен рөл атқарады. Ол сот
жүйесі биліктен, саясаттан неғұрлым тәуелсіз форматта қызмет етеді. Сот
партиялардан, саяси биліктен тыс жеке құрылымдық жүйе. Кеңестік кезеңдегі
саяси билікке идеологияға бағынышты сот жүйесін реформалау нәтижесінде оның
орнына тәуелсіздік жылдарында Украинада жаңа демократиялық принциптерге
негізделген соттық жүйе қалыптаса бастады.
Украинаның жаңа соттық жүйенің құрылысын Конституцияның 124 бабы
анықтайды, соның негізінде сот ісі Украинаның Конституциялық Соты және
жалпы юрисдикциялық соттарды жүзеге асырады.
Украинадағы Жоғарғы сот органдары:
-Украинаның Конституциялық Соты;
- Украинаның Жоғарғы Соты;
- Украинаның арбитраждық Жоғарғы Соты.
Украинаның Конституциялық Соты- жалғыз юрисдикциялық Украинадағы ұйым,
оның мақсаты Конституцияның негізгі заңдарының бүкіл украинаның шекарасы
бойынша жүзеге асырылатындығына кепілденген. Жоғарғы соттық ұйымның сот
жүйесінде жалпы юрисдикциялық сот болып - Украинаның Жоғарғы Соты екендігі
мәлім. Арбитраждық (тұрмыстық) бұл сот бүкіл тұрмыстық жанжалдарды, көбіне
заңды тұлғалардың арасында орын алып, басқада мемлекеттік ұйымдармен,
сонымен қоса банкроттық істі қарастырады. Арбитраждық сот жүйесінде жоғарғы
инстанция - Украинаның арбитраждық Жоғарғы Соты болып табылады. Украинада
жаңа саяси- қоғамдық жүйені орнықтыруда 1996 жылғы Украинаның
Конституциясының қабылдануының маңызы зор болды. Украинада Конституцияны
қабылдау қажетілігі қоғамның даму сұраныстарынан шықты. Конституция -
тәуелсіз мемлекеттің алғашқы белгілерінің жиынтығы іспеттес. Міндетті түрде
айта кететін жайт, мемлекеттің құрылу үдерістері жаңа конституцияның
бөгелуіне байланысты ұзаққа созылды. Конституция арқылы мемлекеттік билік
пен қоғамдық құрылымның принциптерін, басқару формаларын, құқықтық
базаларды құру негізінде жаңа заңдар мен нормативтік актілерді анықтайды.
Бүгінгі күнге дейін өз жұмысын тоқтатпаған Конституция 1978 жылғы УКСРО
болды, оған 200-ден астам толықтырулар мен өзгертулер енгізілді.
Мемлекеттің тұрақтылығына кері әсерін тигізетін заңдарға қарсылық
көрсетушілердің нәтижесінде заңдық принциптердің бұзылуына әкеп соқытыруы
арқылы сезіледі. Украина мемлекетінің тәуелсіздігі жарияланғаннан соң,
Негізгі Заңның дайындық үдерістері басталды. 17 қазан 1990 ж. Жоғарғы Кеңес
жұмыс істеп жүрген ұжымдардың, қарны ашып жүрген студенттердің,
оппозициялық күштердің талаптарынан туындаған қысымнан, Украина
мемлекетінің тәуелсіздігі жөнінде Декларацияға Конституция арқылы жүзеге
асатын шешім қабылдады.1991 ж. маусымда парламент болашақ Конституциялық
концепцияны қабылдады және Конституциялық комиссияны құрды. Саяси партиялар
мен ғалымдар өз жобаларын Конституцияның комиссиясы арқылы іске асқан, бір
мезгілде Конституциялық жобаларын ұсынды. 1990-1996 жж. Украина
Конституциясына 15 жоба ұсынылды. Қоғамда Конституцияның механизмін
қабылдауда бірлік болмады. Келіспеушіліктер Украинаның мемлекеттік басқару
формаларында да кездесті. (президенттік, парламенттік, парламент-
президенттік республикасы) Ең қиыны жеке меншік формалары, парламенттің
құрылу формалары, сайлау ұймдарының жүйелері, мемлекеттік тілдің және
рәміздердің және т.б сұрақтар қиыншылық тудырды. 28 маусым 1996ж.
Украинаның конституцисы қабылданды, аталмыш конституция Украинаның
демократиялық құқықтық бағытта дамуына жол ашты. Конституцияда келесі
принцип – қағидаттар декларацияланды.
Украина Конституциясының негізгі принциптері:
- егемендік;
- адам;
- тәуелсіздік;
- демократия;
- әлеуметтік мемлекет;
- құқықтық мемлекет;
- биліктің бөлінуі;
Украина Конституциясы мемлекеттік билік ұйымдарын демократиялық
принциптер негізінде құрды. Ол осы конституцияның 5 бабында Украина
республика болып жарияланды. Тәуелсіздіктің аңсары және биліктің жалғыз
қайнар көзі - халық. Халық билікті мемлкеттік билік органдары арқылы және
жергілікті өзін- өзі басқару органы арқылы жүзеге асыра алады. Украинада
Конституциялық құрылымды анықтау және өзгерту құқығы халықтың қолында және
ол мемлекеттік ұйымдар қызметкерлерінің араласуынсыз орындалады деген
баптар мемлекеттік құрылыстың демократиялық сипаттарын айқындай түседі.
Конституцияның әлеуметтік бағалы құндылығы - адам болып саналады;
Конституция Украина азаматтарының еркіндігін, құқығы мен міндеттерін
анықтайды. Конституция 14 бөлімнен, 161 баптан тұрады. (15 бөлім Өтпелі
кезеңдегі ережелер). Конституция қабылданған 1996 жылдың 28 маусым күні
Украинаның ұлттық мерекесі- Конституция күні болып жарияланды. Қорытындылай
келгенде Украинадағы ширек ғасыр ішіндегі саяси реформалар белгілі бір
дәрежеде елдің демократиялануына тотолитарлық билік пен дәстүрлерден
біртіндеп кетуге қолайлы жпғдайлар тудырды. Алайда бұл жол қоғам, халық
үшін, мемлекет үшін ең бір азапты, қиын жол болғандығы Украинаның
тәуелсіздік кезеңінен кейінгі қоғамдық-саяси тарихы айқын көрсетіп отыр.
[14, 256]
1.2.Украинадағы азаматтық қоғамның даму үдерістері
Азаматтық қоғам дамыған елдерде қоғамның мүшелерінің теңдігін, мемлекет
пен қоғамның, мемлекет пен жеке азаматтың қарым-қатынастарын айқындайды.
Батыс Еуропада азаматтық қоғам мемлекеттік саясатқа белсенді ықпал етеді.
Азаматтық қоғам мемлекет пен жек азаматтың әлеуметтік топтардың кері
байланысын қамтамасыз етеді. Украинаның азаматтық қоғамы дамыған еуропа
елдерінен біршама артта қалып келеді. Жалпы айтқанда постсоциолисттік
елдер: Орталық және Шығыс Еуропа елдері азаматтық қоғамды қалыптастыруда
елеулі жетістіктерге жеткен. Посткеңестік елдердердегі азаматтық қоғамды
дамытудың өзіндік қиындықтары бар. Біріншіден, ТМД елдерінде бастапқы
уақыттардан бері қоғамның ұйымдасуының, қауымдасуының өзіндік ерекшеліктері
бар. Екіншіден, ТМД елдері коммунистік қоғамда бәрінен ұзақ өмір сүрді.
Сондықтан тотолитаризмның, авторитаризмның әдеп-қылықтарының рудеметтері
мықты сақталған. Украина мемлекетіндегі соңғы жылдары азаматтық қоғамның
дамуына жасаған іс -әкереті әзірше шектеулі көлемде ғана жүзеге асып отыр.
Статистикалық мәліметтерге сүйенер болсақ, Украинада 10мың халықтың 14 ғана
қоғамдық ұйымдарда тіркелген, ал дәл сондай мемлекет Венгрияда -46 ұйымда
тіркелген болса, Хорватияда- 85, Эстонияда- 201. Азаматтардың 2% ғана
қоғамдық ұйымдардың жұмыстарына араласады.Украина азаматтық қоғамның
маңыздылығын заң жүзінде мемлекеттің демократиясының даму айнасы ретінде
қарастырады. Украинаның мына заңы Украинаның ішкі және сыртқы саясаты осы
норманы қарастырады. Мемлекеттің саяси үдерістері азаматтық қоғамның
дамуына жақсы жағдай жасау жолында билік Концепцияның органдарымен
азаматтық қоғамның дамуы үшін(Украинаның Министрлер Кабинеті № 1035-р в
2007 жылы) тиімді шараларды қолданды. Концепцияның алғашқы мақсаты заң
жүзінде азаматтық қоғамның даму жолында алға қойылған талаптардың
орындалуын қадағалау. Украина халықаралық міндеттердің қатарындағы
азаматардың бостандығын азаматтық қоғамның даму негіздеріне балаған.
Негізінен, Украина және еуропалық конвенцияның ратификациясы адамның құқығы
мен бостандығына шектеу қойылмай керек екендігі айтылады, шектеу тек
демократиялық қоғамның заңдарының тізгіні арқылы жүзеге асады. Сол үшінде
Украинаның тәуелсіз саяси зерттеулерінің мамандарының орталығының тобы
жұмылдырылған болатын, еуропалық құқық даму жүйесі мен қоғамдық адвокатур
орталығы Белая Книга Украинаның азаматтық қоғамының даму реформасы УНЦПД
жобасы негізінде Украинаның азаматтық қоғамының даму реформасы, ПРООН
жобасы Азаматтық қоғамның дамуы арқылы жүзеге асырылады.Белая книга
Украинаның заңындағы азаматтық қоғамның дамуына әсерін тигізетін шаралардың
еуропалық стандартқа сай емес екендігін және біршама қателіктерін қатарын
анықтады.Ең маңызды жайт, қоғамдық және көмек қоры ұйымдарының аздығы,
тіркелеген ұйымдардың жұмыстарының бәсеңдігі, қазіргі кезде тіркеу
процедурасы – юстиция және жергілікті кеңес органдарының легализациясында,
оған қоса шекаралық бағыныштылық пен мемлкеттің бақылауы ұйымдардың ішкі
қызметіне азда болса кері әсерін тигізеді. [15, 360]
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, азаматтық қоғамның дамуына
арналған бағыттарды анықтаймыз:
- Азаматтардың қоғамдық ұйымдарда тіркелуі үшін тіркеу жүйесін
жеңілдету: Тіркеу уақытын қысқарту; Азаматтық қоғамға тіркелген кезде, оның
мүшесі немесе белсенділеріне қатарына жеке және заңды тұлға ретінде
қатысуға;
- Салық салу қоғамдық ұйымдары: Азаматтық қоғамда өзіне жеңіл жүйнені
ұстану; қайырымдылық қөмегі үшін салықтардан босату болмаса бірнеше
деңілдіктер қарастыру;
- Қоғамдық құрылымға қатысу үшін мемлекеттік саясаттың жүзеге асыратын
мақсаты: биліктегілер мен атқарушы органдардың және жергілікті өзін өзі
басқару органдарында әдіснамалық қолдау көрсету және әдіснамалық ұсыныстар
мен мемлекеттік қызметкерлерге білім беру; әрбір жергілікті кеңесте
қоғамдық кеңесті құру.
Кесте 2. Украинадағы еркіндік пен демократияның көрсеткіштері
Көрсеткіштер Жылдар
1997 2004 2005 2006 2007
Сайлау процесі 3, 25 4, 25 3, 50 3, 25 3, 00
Азаматтық қоғам 4, 00 3, 75 3, 00 2, 75 2, 75
Тәуелсіздік 4, 50 5, 50 4, 75 3, 75 3, 75
Мемлeкеттік басқару 4, 50 5, 25 – 4, 50 4, 75
Конституциялық, заңдық және
соттық құрылым 3, 75 4, 75 4, 25 4, 25 4, 00
Жемқорлық – 5, 75 5, 75 5, 75 5, 75
Демократияның шкаласы 4, 00 4, 88 4, 50 4, 21 4, 25
Азаматтық қоғамның пайда болу себептері
Үш басты себеп бар, соның негізгі себептердің бірі ол азаматтық
қоғамның құрылуы мен дамуы. Бірінші себеп жеке меншіктің пайда болуы
салдарынан. Дамыған демократиялық қоғамның басым бөлігі -. жеке меншік
иелері болып табылады. Әрине, ірі бизнес өкілдері көп емес. Бірақта,
дамыған әрі көпшілікке қолайлығы бойынша орта класстағылар болып табылады.
Меншік иелерінің негізгі табыс көзі, өз отбасын асырап отыған еңбек жемісі
ол олардың жеке меншіктері екендігі анық. Бұл жеке меншік кәсіпорын – жер,
жылжымайтын мүлік, арендаға берілетіндер, бағалы қағаздар, ақша құралдары,
пайыз өсіретін қызмет, интеллектуалды құндылық, оған жазушылар, ғалымдар,
суретшілер т.б. жатады. Олар үшін жоғалтатын нәрселер жоқ емес, олар
өздерінің жеке меншіктерін жоғалтқан жағдайда олар өмірге керек қажетті
құралдардың қайнар көзінен айырылып қалады. Сол үшін, таңғаларлық жағдай
емес жеке меншікті сақтау, оның оптимальді қасиеттерінінің құрылуына және
оның иелеріне қуатты күш бағыттайды. Тәжірибе бойынша ең әсерлі
әрекет:қызығушылықтары бірдей әр түрлі жеке меншік ұжымдардың бірге қызмет
атқаруы; фермерлер ассоциациясы, кәсіпкерлер одағы, банкирлер және т.б.
Олардың өкілдері тиісті заңдық және үкіметтің органдарымен қызмет атқара
отырып, талаптардың оптимизациясын жеке меншік үшін тиісті ұйымдарға
жататындығын ескере отырып өз талаптарын орындатуға ат салысты. Осы арқылы
жеке меншік, болашақ қоғамның демократиялық интитуты ретінде азаматтық
қоғамның пайда болуынның басты себептерінің бірі ретінде және оның өте
қуатты өздігінен құрылып жатқан қоғамдық құрылымға жатқызды. Жеке меншіктің
арқасында ғана көптеген әр түрлі формалар азаматтық қоғамның өмір сүруі
үшін өте қажет. Екінші себебі бірінші себеппен тығыз байланысты. Мұнда
еркін экономикалық нарық туралы сөз қозғалады. Демократиялық қоғам басқа да
еркін шарушашылық жүйемен салыстырғанда, өзіндік даму заңдарымен жүзеге
асады. Осы заңдарды қарастыру арқылы кәсіпкерлік қызметті сәтті өткізуге
болады. Ең бастысы нарықтың заңдарына жалғыз төзу өте қиын. Көптеген
біріккен кәсіпорындар, яғни азаматтық қоғамның ұйымдары бұл тапсырманы
орындау жолын жеңілдетуге тырысады. Үшінші себептің туу салдары былайшы
қарастыралады. Демократиялық мемлекет міндетті түрде өз азаматтарының
қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру керек. Бірақта, қоғамда
көптеген жаңа ойлар мен қызығушылықтардың саны өте көп, олар әр түрлі және
қисынды. [16]
Бір әттегенайы мемлекет бұл барлық ойлар жайында толық ақпарат біле
алмайтындығы. Яғни, міндетті түрде мемлекетті азаматтық қоғамның
қызығушылықтары мен ойларының жүзеге асуы үшін, құлақдар етіп қою шарт.
Өткені, бұл істерді мемлекеттің көмегімен ғана орындауға болады. Тағы да
бұл жұмыс азаматтық қоғамның ұйымдарымен жүзеге асады. Әрбір демократиялық
елде азаматтық қоғамның ұйымдары көп болуы тиіс.
Олар аймақтың ауқымды проблемаларын шешуде және жеке қаланың жекелей
проблемаларының туындауында кәсіби қызығушылықтарына байланысты (мысалы,
кино актерлері, театр әртістері т.б.), бұл ұйымдар қайырымдылық қорлар
бағыты бойынша да, керекті кезде ескерткіштердің ескіленген жағдайда
қалпына келтіру шараларын жасай отырып көптеген істерді атқарады. Мұнда
көптеген қозғалыстардың қатары да болады (мысалы, әділетсіз соттаған
жағдайда, адал жандардың сотталуына қарсы тұрады) және т.б. Осындай сынды
көптеген ұйымдар азаматтық қоғамның қозғалысы жалпы мемлекеттік масштаб
бойынша өсуде. Мысал ретінде Жасылдар қозғалысы батыс еуропалық елдердегі
азаматтық қоғамның ұйымдарының қозғалысы. Олар, өте қуатты күшке айнала
отырып, мемлекет қоршаған ортаны қорғау үшін көптеген қорғаныс ресурстарын
және заңда өзгерістер жасап, осы проблеманы басты назар алып, осы
үдерістерді бақылайтын болды. Осылайшы, үшінші басты себеп демократиялық
қоғамдағы азаматтық қоғамның қызығушылықтарын қанағатттандырып оның дамуына
жол ашады. Міндетті түрде ұмытпау қажет, тек демократиялық қоғамда ғана
көптеген ойлар өз жемісін береді. Қоғамның еркіндігі-халықтың еркіндігі.
Азаматтық қоғамның шарттары
Азаматтық қоғамның белсенді өмір шарты – әлеуметтік еркіндік,
демократиялық әлеуметтік басқару, қоғамдық саяси орталар және саяси
дискуссиялар. Еркін азамат - азаматтық қоғамның негізі. Әлеуметтік еркіндік
адамның ұоғамды өздігінен дамуына әсер етеді. Азаматтық қоғамның маңызды
шарты адамдардың жан -жақты ақпараттардан құлақдар болуы, әлеуметтік
проблемаларды шешу, оларға баға беру және керекті қадамдар жасау. Азаматтық
қоғамның қажеттілігі мен қоғамда өмір сүруі азаматтық қлғамның
функционалдық мінездемесін көрсетеді. Азаматтық қоғамның негізгі функциясы
- материалды толық қамтамасыз етілуі, әлеуметтік және рухани
қажеттіліктерді қанағаттандыру. [17]
Азаматтық қоғамның құрылымы.
Азаматтық қоғам барлық қоғамдық орталарда өзінің қоғамдық ұйымдарымен
құрылғандығын айтуға болады. Оның көп бөлігі экономикалық, саяси-әлеуметтік
және рухани орталарды қамтиды.
Экономикалық сферада азаматтық қоғамның ұйымдарының кең жүйесі
мемлекеттік емес кәсіпорындармен байланысты.Қазіргі кездегі демократиялық
мемлекеттерде бұндай кәсіпорындар көп.(Англияда, Францияда, Австрияда және
басқа да батыс еуропалық елдерде кәсіпорындардың 45 бөлігі –мемлекеттік
емес. АҚШ-та мемлекеттік сауда өндірушілері жоқ және мемлекттік
коммерциялық банктер жоқ.), Мемлекеттік емес кәсіпорындар болашақта
нарықтық экономиканың шарты бойынша барлық келтірілетін зияндар:
экономикалық тәуекелділік, банкротқа ұшырау, өте қатыгез бәсекелестік және
тағы да көптегендер. Экономикалық тұрақтылықты сақтау мақсатында нарықтық
зардаптардан қорғану үшін мемлекет экономикалық және саяси тұрғыда
болашақты болжау арқылы кедергілердің алдын алу қажет. Ол үшін бизнестегі
азаматтық қоғам ұйымдары бірігуі керек. Украинада енді ғана нарықтық
экономика дамып келе жатыр, айтарлықтай барлығы жаңа субъектілердің
үдерісінен туындап(кооперативтер, арендалық кәсіпорындар, акционерлік
қоғам, ЖШС, коммерциялық банктер, биржалар және т.б) өздерінің ұйымдарын
құруда. Экономикалық сферада ұйымдардың ассоциациясы, клубтар, орталықтар
және басқа да біріккен формалар азаматтық қоғамды құрайды. Әр түрлі
елдерде, әр түрлі уақытта экономикалық сферада азаматтық қоғамның
мақсаттары өзгеруі мүмкін, бірақ, магистральді стратегиялық бағыттың
белсенділігі өзгеріссіз қалады. Бұрынғы саяси режимге қарағанда, қазіргі
тағдағы саяси режим мейлінше қатыгездік танытты. Ол соңғы режимнің әлсіз
жерлерін біледі. Бұл зиялы қауым қайырымды болуы мүмкін, болмауы да мүмкін.
Украиндық посткеңестік зиялы қауым келесі жолды таңдады. Демократиялық
эйфория кезеңі Украинда ұзаққа созылды. 1990-ыншы жылдардың аяғында саяси
элитаның қызметінің бір бөлігі Президент Л.Кучманың айналасында
авторитарлық күштерді біріктірді. 1998 жыл мен 2002 жылы парламенттік
сайлауда және 1999 жылы президенттік сайлауда демократиялық емес сипатта
үкіметтің әкімгершілік ресурстарын лас саяси технологияларының бағытымен
жүзеге асырылады. Осы бағыттың мақсатының алдын алуға жаңару жүйесі іске
қосылды, оған саяси контрэлиталық саяси оппозиялардың тобы құралды.
Нәтижесінде саяси жүйенің басты құндылығы оның ұлттық құндылықтарына баса
назар аударады. Қоғамның қызығушылықтарына үкіметтің салғырт қарауы, жаңа
саяси институттардың қазіргі демократиялық жүйенің мазмұны мен дәйектеріне
сәйкес келмей, оның тек демократиялық формада ғана құрылуы орынсыз
болды.Бүгінгі күні сараптау нәтижелерінің қорытындысы бойынша Украинадағы
ең үздік саяси-қоғамдық инстуттар, оның азаматтарының қызығушылығын
қанағаттандырмайды. Осылайша, бұл қажалған қоғамдық мәселе парламент
өкілдерін өзіне қаратты. Біріншіден, бұл Жоғарғы Раданың фракциялық
құрылымы, атап айтса, ондағы басқарып отырған басшылар және оппозиция
өкілдері саяси таңдауда азаматтарға қарсы бола алмайды. Ал, екіншіден
парламентте болған күннен бастап, қоғамнан алшақтап кетіп, екі қолды бос
жіберіп, өздерін еркін ұшқан құстай санап кететіні де бар. Азаматтардың
қызығушылығын саяси партияларда және саяси элиталардың ортасы да елемейді.
Мына бағыттарды қарастырайық, олар енді қанатын жайып келе жатқан
Украинадағы азаматтық қоғамды мінездейді.
1. Қызығушылықтары мен осы кәсіпорын ұйымына кіргендердің құқықтарын
қорғау. Мемлекеттік жоғары ұйымдардың қатысуымен нормативтік актілер мен
олардың экспертизадан өтуінде қатысады.
2. Әлемдік экономикалық кәсіпорын бағытын күшейту. Ақша қаражаттарын
тарту арқылы өте ауқымды жобаларды жүзеге асыру және жаңа өндірісті дамыту,
жаңа нарықтың құралдарын меңгеру, біріккен кәсіпорындардың оптимизациялық
қызметін орындау қажет.
3. Антимонополиялық заңдарға және әділ бәсекелестік ережелеріне
қоғамдық ұйым бақылау жүргізуі.
4. Біріккен шаруашылық және коммерциялық қызметті атқару. Мысалы,
қорлардың жиынтығы.
5. Кәсіби және іскери квалификацияның бизнес школдары, орталықтар құру,
менеджмент арқылы және де конференциялық іскери кездесулерде өсуі.
Әлеуметтік- саяси сферада азаматтық қоғам өзіне қоғамдық-саяси ұйымдар
мен олардың қозғалысын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz