ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі
1.1 Ұлттық Банк, оның мақсаттары мен міндеттері,
қызметінің
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақша-несие саясатының мәні мен мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Ұлттық банк – ақша-несие саясатының негізгі іске асырушысы
... ... ... ... ...8
1.4 Ақша-несие саясатының құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие
саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . .25
2.2 ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалы қызметінің
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...41.
2.3 ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалының ақша-несие
саясатын жүргізуін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47.
3. ҚР Ұлттық Банкінің ақша – несие саясатын жақсарту
жолдары
3.1 Ақша-несие саясатын жоспарлау және
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54.
3.2 Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жақсарту жолдары
... ... ... ... ... ... ... .61
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
2007-2009 жылдарға арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...74
Қосымша
Кіріспе
Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады
және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және
ұйымдастырады. Орталық банкпен коммерциялық банк операцияларының және
банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша
ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды әрі динамикалық құрылымы
болып табылады. Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы
несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы
тиімділігін арттырады әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді. Бүгінгі
таңда, яғни осы заманғы жағдайда банк жүйесінің құрылымы күрделене түсті.
Қаржы мекемелерінің жаңа түрлері, жаңа несие құралдары және клиентке қызмет
көрсетудің жаңа әдістері пайда болып үлгерді. Пайда алуға, коммерциялық
жетістікке бағдарланған, әр түрлі меншік формаларына негізделген серпінді
әрі икемді несие жүйесіне өту қолға алынды.
Тұрақты әрі тиімді банк жүйесін құру – Қазақстан экономикасын
реформалауда маңызды міндеттердің бірі. Ішкі банк секторының барлық қатынас
жүйесін, Ұлттық банк тарапынан басқарудың және қадағалаудың сипатын,
банктердің өзара қарым-қатынасын және олардың клиенттерімен арадағы
қатынасын, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуды және тағы да басқа
түбегейлі өзгерту қажет. Банкирдің психологиясын өзгерту, жан-жақты білімі
бар, жаңашылдыққа бейім, тәуекелшіл банк қызметкерін тәрбиелеу – алда
тұрған көп міндеттердің бірі.
Жаңа банк тетігін халықаралық іс-тәжірибеде қабылданған әрі нарықтық
қаржы құрылымының тәжірибесіне сүйенетін ұтымды принциптерді несие
мекемелеріне енгізу жолымен ғана құруға болады.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік орган болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Ұлттық банк еліміздің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Банк ісінің осы заманғы әдістерін жақсы меңгерген банктерде банк
қызметін көрсетудің жаңа технологиясын игеру, банк қызметін келешекте
дамыту, банк қатерін кеміту, клиенттің несиені өтеу қабілетін және
баланстың өтімділігін бағалау бойынша ұсыныстарды, шетелдік банктер мен
корреспонденттік қатынасты жасау арқылы банк ісін жақсартуға болады. Бұл
жағынан алғанда, халықаралық іс-тәжірибені, ақшалай ресурстарды
шоғырландырудың, несиелеудің және есеп айырысудың тәсілдері мен формаларын
терең оқып-білудің маңызы зор. [ 3, 236 -239 беттер]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы банк
жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады. Қазақстан Республикасында
экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін нарықтық экономика аумағында
жинақталған ақша – несие қарым қатынасының, банк қызметінің даму
тәжірбиесін дұрыс қолдана білу керек. Ақша – несие саясатының банктік
технологиялары мен әдістерін көзсіз көшіре беру ең алдымен экономикалық
жағдайлардың салыстыруға келмейтіндігімен мүмкін болмайды. Біздің
жағдайымызда олардың өзгерген түрінің енгізілуі жөнінде сөз болуы мүмкін
емес, солай болғандықтан бөтен де болса пайдалы тәжірбиенің өзін қолдану
идеясының беделін түсіреді. Міне осындай қызметтерді атқаруда банк ісінің
орны ерекше болады. Сондықтан өзімнің осы дипломдық жұмысымда ҚР Ұлттық
банкінің ақша-несие саясатын және банк ісін қарастырдым. Дипломдық жұмысым
үш тараудан тұрады:
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі.
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау.
3. ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалы қызметін жақсарту
переспективалары туралы қарастырдым, және өзіме көптеген мәліметтер жинап
білімімді толықтырдым.
Мақсаты: Ұлттық Банк ісін, жалпы ақша және несие саясатын құрудың
мақсаттарын ашып, банктердің жұмысының бағыт-бағдарын, клиенттермен жұмыс
істеудің тиімділігін қарастыру.
Міндеті: банк ісіндегі барлық операциялардың тиімділігін саралап
қарастыру, ақша-несие саясатының тиімділігінің пайдалы жолын айқындап ашу.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның ақша-
несие саясатын іске асыруы.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі
1.1 Ұлттық Банк, оның мақсаттары мен міндеттері, қызметінің
бағыттары
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік орган болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие депозиттік қызметіне
байланыстыпайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздың банк жүйесінің жоғарғы
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық
кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкіге
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банкіден
несиеалады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу
айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын-валюта резервтерінен, басқа
да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға.
Мүліктің құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан
түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттан, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен
болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тарады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, айналым қаражаты – банкіге
тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын
табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға;
активтер амортизациасы, оның ішіндегі банкноттармен монеталардың құндарының
бір бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері
барлық салықтар мен төлемдерден босатылады.[ 5, 281 -302 б ]
Орталық банктердің операциялары
Орталық банк өз қызметтерін банктік пассив және актив операциялары
арқылы атқарады. Пассив операциясы деп банктердің өзіне ақша қаражатын
тартып, банктік ресурстар құру операцияларын, ал актив операциялары деп осы
қаражатты орналастыру операцияларын айтады.
Орталық банктің негізгі пассмв операцияларына: банкнота эмиссиясы,
коммерциялық банктердің және мемлекеттік қазынашылықтың ақша салымын
қабылдауы, банктің өз капиталын құру операциялары жатады. Көп елднрде
орталық банктің ақша қорларының негізгі көзі – банкнота шығару.
Орталық банктің несиесі онда ашылған коммерциялық банктер мен
мемлекеттік қазынашылықтың шоттарыныжазылуы мүмкін. Бұл жағдайда орталық
банктің банкноталық эмиссиясы емес, депозитік эмиссиясы жүзеге асырслады.
Орталық банктің ақша ресурстарының келесі көзі – коммерциялық банктер
мен қаржы министрлігінің ақшалай салымы. Коммерциялық банктер орталық
банктегі ашылған процентсіз шотқа міндетті резервтерімен қоса өзінің
кассалық қорының бір бөлігін сақталуы мүмкін. Кейбір елдерде міндетті
резервтер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады. Орталық банк
коммерциялық банктерге белгілі бір бекітілген проценттік мөлшермен
мерзімдік шоттарда да ашуы мүмкін. Ал орталық банктің өз капиталының үлесі
пассив операцияларының 4% - тін құрайды.
Орталық банктің актив операцияларына негізінен: есеп – несие
операциялары, бағалы қағаздарға салымдары, алтын және шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларр жатады.
Есеп-несие операциялары – есептеу операциясы және мемлекет пен
банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып екі түрге бөлінеді.
Есептеу операциясы – ол орталық банктің мемлекетпен банктерден векселдерді
сатып алуы. Орталық банктің коммерциялық банктерден вексельдерді сатып
алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды,себебі коммерциялық банктердің
өз клиенттерінен сатып алған векселдерін орталық банкке сатқанда, олар
екінші рет сатып алынып, екінші рет есептеледі.
Қазыналық вексельдерді есептеуді көптеген өркендеген мемлекеттерде
уақытша кассалық жетіспеушілікті жабу үшін мемлекеттік қысқа мерзімді
несиелеу құралы ретінде қолданылады.
Орталық банк әр түрлі мақсатпен бағалы қағаздарды ақша жүмсауы
мүмкін:
Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттерде бюджеттің кемшілігін
жабу мақсатында орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып алуы
үкіметті несиелендірудің басты және жалғыз формасы болып табылады. Кейбір
елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің кемшілігін жабуға
қаржыландыру үшін банктік қарыз беру жүргізілмейді. (Мысалы, АҚШ – та,
Канадада, Жапонияда) немесе бірсыпыра елдерде ло заңмен шектелген
(Францияда, Нидерландыда). Орталық банктің портфелінде мемлекеттік бағалы
қағаздардың, әдетте өте аз бөлігі сақталады. Мемлекетке несие беруші
орталық банк емес, коммерциялық банктер және басқа қаржы - несие
мекемелері,компаниялар және халық.
Екіншіден, орталық банктер мемлекеттік облигацияларды банк жүйесін,
ақша массасын және ақша – несие саясатын жүргізу барысында мемлекттік
облигациялардың курсын реттеу мақсатында сатып алынады. Коммерциялық
банктердің Ресурстарын ұлғайту үшін орталық банктер, мысалы, репо типті
операцияларды қолданады, яғни банктерден мемлекеттік бағалы қағаздарды
сатып алумен қатар оларды белгілі бір мерзімненкейін алдын ала бекітілген
бағамен сату жөнінде өзіне міндеттеме алады. [12, 145 -150 бет]
1.2. Ақша-несие саясатының мәні мен мақсаттары
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейден тұрады: Орталық банк
(эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің
негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың
нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды
қағаздарды алып сатуменде айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер
арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша
нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және мемлекеттердің
және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк
ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық
банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Орталық банкпен
коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторладың шешімдері
нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мултипликаторға әсер
ету арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк
операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Қазақстан Ұлтық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие бұл айналыстағы ақша жиыны, несие көлемін, сыйақы
мөлшерлемесін өзгертуге,жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған
шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатындағы макроэкономикалық деңгейдегі
субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық
банкі тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және ақшасыз
жиынының жиынтығы жатады.Ол саясаттың мақсаты – ақша айналымымен несие
жағдайына әсер ету арқылы шаруашылық коньюктурасын құру. Ақша – несие
саясаты несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, оларды іріктеуге жән
ешектеуге бағытталады.Өндірістің дағдарысы жіне жұмыссыздықтың күшейюі
жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және процент мөлшерін азайту
арқылы өндірістің жандануына себепші болады.Керісінше экономикалық өрлеу
кезінде кездесетін алыпсатушылық, бағаның өсуі, үйлесімсіздіктің өрлеуі
сияқты келенсіз жағдйларды болдырмау мақсатында орталық банк несиеге шек
қою, проценттік төлемді жоғарылату, төлем құралдарын шығаруды
тежеуәрекетімен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие
институттарыныңсанына, несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының
көлеміне қарай кез келген мемлекеттің ақша – несие жүйесінің негізгі
коммерциялық банктер болып снслсды.Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша
массасының 75%-дан 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер ал тек 25 – 10%-ы
Орталық банктердің банкноталары Сондықтан мемлекеттің ақша – несие аясын
мемлекеттік реттеу қызметі, тек орталық банк арқылы коммерциялық банктердің
операцияларының масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасауымен ғана табысты
бола алады.
Орталық банк ақша – несие аясына ықпал ету үшін ең алдымен коммерциялық
банктердің депозиттері ұлғайту немесе азайту мүмкіншілігін пайдаланады.
Бірақ одан орталық банк банктердің депозиттік эмиссиясы мен несие
операцияларының көлемін тікелей өзгертеді деген ұғым бар. Орталық банк
міндетті резервтер жүйесі арқылы банктік несие мен депозиттерді қысқарту
немесе ұлғайту реакциясын тудыруы мүмкін.
Орталық банктің ақша – несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең
көп тарағандары төмендегідей:
Коммерциялық банктерге берілетін несиеге процентік төлем мөлшерін
өзгерту,банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту,ашық нарықтағы
операциялар.Бұл айтылған ақша – несиелік реттеу әдістері барлық
коммерциялық банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының
нарығына әсер ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеттері –
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы ақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша- несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүддылырін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкасациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге
міндетті), есеп жүргізу және банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз баланысын жасау;
- ғылыми зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операциялардың жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен
құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған келісім шарт негізінде Ұлттық банкігеи
орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерден тартылған қаражаттар;
- мемлекеттік арнай қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан. [16, 197 – 208 бет.]
1.3 Ұлттық банк – ақша-несие саясатының негізгі іске асырушысы
Несие ісі – ақшалар саудасына бағытталған кәсіпкерлік қызметінің
айрықша саласы болып табылады, соның негізінде несиелік операциялар
жүргізіледі. Оларды әр алуан несие инстеттутары жүзеге асырады.
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген
принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өту кезінде оларды
былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік
монополия, банктік емес инстетуттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі
деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша – несие саясатының біртұтастығы,
несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік волюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктерінің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін
заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді. Ұлттық банк
рұқсат беру кезінде орындалатын банктік опреациялардың шеңберін анықтайды.
Өзара жинақтау банктері өзара кәсіпорындар типі бойынша
ұйымдастырылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын
жұмылдырады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне
инвестициялайды, сонымен бірге комерциялық және тұтынушылық ссудыны
ұсынады.
Қарыз – жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық
операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
пайдаланады.
Еке меншік және мемлекеттік зейнетақы қорлары халықтың салымдарын
тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны акциялар мен облигацияларды
сатып алуға салады, шағын несиелерді береді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы банк
жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Нарықтық экономикада банктік емес инстетуттарды құрмайынша кез келген
елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады. Халықтық салымдарын толық
тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық
қанағаттандыру мүдесін осы инстетуттарды құруды талап едеті, олар
органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі,
эконимикадағы өзгерістерге өте икемді әрі сезімтал етеді.
Несие жүйесін құрудың баста принціпі – несие мекемелерінің желісін
барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни
шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп
айырысуларды қолма – қолсыз жолмен жүргізу.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толығымен
жауап береді. өз ретінде ақша – несие саясаты бүкіл экономиканың
мемлекеттік реттелуінің негізін құрайды. Сондықтан да, ақша – несие
саясатын автономды жүргізуге қол жеткізбей, республикадағы тиімді нарықтық
экономика жөнінде сөз болуы мүмкін емес.
Біздің еліміздегі және шет елдегі несие жүйесінің автономдығының
едәуір дәрежесі экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша
– несие және валюталық тұрақтылықты қолдау сияқты міндетінен туындайды.
Президенттің заң күші бар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
жөніндегі Жарлығында былай жазылған: Жүргізілетін мемлекеттік ақша –
несие саясатының тиімділігін және Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
әрекет етуін қамтамасыз ету мақсатында осы Заңға сәйкес Ұлттық банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы минстірлігіне қарыз алушының
кепілдемелік міндеттеріне сәйкес келісім жағдайында қысқа мерзімді несиелер
береді;
ә) Қазақстан Респуликасы Қаржы минстірлігіне Қазақстанның халықаралық
ұйымдарға мүшелігіне байланысты жазылу және басқа төлемдеріне қатысты өзара
келісілінген жағдайлар негізінде қосымша несиелер береді.
Ұлттық банктің басқа клиенттері сияқты Үкмет те сәйкес келісім
негізінде әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
шарттарында ссуда алады.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық пайыздық қойылымдары бар құнды
қағаздарды шығарады. Оларды сатып алу мерзімі 6 айдан аспауы тиіс, бірақ та
Қазақстан Республикасы тарапынан жыл соңына дейін созылуы мүмкін.
Нарықтық экономикада несие – банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар, ұйымдар мен халықтың ақшалай есеп айырылысулары мен
төлемдерінің едәуір көлемі жүргізіледі, сондай ақ ол уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші
капиталға айналдырады, көптеген әр алуан несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің мектептер мен ауруханалардың институттар мен
балабақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру,сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізіледі.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
іздестірейік. Банк деген ұғым италиян сөзі – орындық, айырбас
орындығы – айырбас орны дегенді білдіреді.Тарихта банктің ең жай
қызметі,мысалы тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай ғана эраға
дейінгі 8 – 5 ғғ.Вавилонда кещдескен.Сол сияқты ақшаны нсиеге алып ертедегі
Египетте, Грецияда, Римде Зәулім ғимараттар салынған.
Капиталистік банктардің алғашқы ізшаралары Флоренция мен Венецияда
1587 ж. айырбас ісінің негізінде,яғни әр түрлі елдер мен қалалардың ақшасын
айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны сақтауға
қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп
айырысудыжүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір
шоттан екінші шотқа белгілі бр соманы аударып жазу.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі.Қазіргі кезде банктер көптеген операцияларды
жүргізеді.Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары,Бағалы қағаздарды сатып алу – сату,
ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару
операциялары жүргізіледі.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар
әдетте, ол орталық банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық т.б.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатыншоғырландырумен маманданады,яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді. [12, 134-136 бет]
Кесте 1 Мемлекеттік банк және көптеген несие банк.
1930 жылғы банк 1930-1987жж. 1988-1991жж. 1991 жылдан бастап
жүйесі (одақтық бір (одақтың бір (дербес екі
деңгей деңгей –лі деңгейлі банк
-лі банк жүйесі) манамданған банк жүйесі)
тер жүйесі)
Рессей 1. КСРО Мембанкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен Қазақстан
мемлекеттік (оның ішінде КСРОқайта - да өзінің банк
банкі және Мемлекеттік еңбекұйымдастыру: КСРОжүйесінің құрылуы.
көптеген несие жинақ кассалары Мембанкі және Екі деңгейлі банк
банк мекемелері жүйесі). Маманданған жүйесі – Ұлттық
2.КСРО банктер: КСРО банк және
Мемлекеттік Өнеркәсіп құрлыс комерциялық
Құрлыс банкі. банкі. банктер.
3. КСРО Сыртқы КСРО
сауда банкі. Агроөнер-кәсіп
банкі.
КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі.
КСРО Жинақ банкі.
КСРО
Сыртқы-эконом
банкі.
2. Жаңадан
кооперативтік
және комерциялық
банктердің құрыла
бастауы.
1.4. Ақша-несие саясатының құралдары
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
болады:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлібанктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге,сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін артыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңеутумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцианы төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша-несие саясатының мақсаты және құралдары
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады .
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары.
А) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алтын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшері: ресми мүдделендіру мөлшкрлемесі деңгейін
бекіту;
- ҚҰБ-те жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу,
оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және
түрлеріне байланысты жіктеу;
- банктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу ( дисконттық) мөлшерлемесі.
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып
табылыады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляца деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляция күтімдеріне байланысты
анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк
өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
мақсатында, пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін анықтаукезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты – теңгенің несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцины төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды қарайтындардың бірі.
Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
Қазақстанда жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамен
анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері мен қарыздар бойынша
пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы
анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындаға қатынастың
бұзылуы ұлтық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру
динамикасы – 1994 жылы қаңтар-ақпан айларында 270%, ал наурыз-тамыз
айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен ифляциның
төмендеуне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі құркүйекте 280% -ға дейін төмендеп, ай сайын азайып отырды. 1994
жылдың аяғында ол 230 %, 1995 жылы – 52,5 %, 1996 жылдың құркүйегінде – 30
%, 1997 жылы – 24 % құрады.
Қаржы операцияларының барлық түрдері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті
анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара
кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп
көрсетуге болады:қарыз мерзімінің әр түрілігі, пайызды төлеумен байланысты
тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен
байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық
банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.
Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан
бастап оң көрініске ие болды.
Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
банкінің ноталарының пайызды және қарызды төлеу жағынан несиелерге
қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.Проценттің ресми мөлшерін
өсіру коммерциялық банктердің өз резервтерін толтыру үшін несие алатын
мүмкіншілігі үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз
кезегіндекоммерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол ақша
массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді. Сөйтіп орталық банк процент
мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын, яғни несиелік рестрикция
жүргізеді.
Процент мөлшерін жоғарлату елге қысқа мерзімді шетел капиталын тартуға
әкеп соқтырады. Сонымен , қатар ол төлем балансы мен валюта курсының
деігейіне де әсер етеді. Қорытындысында төлем балансы активтеніп және шетел
валютасын ұсынушы көбейіп, демек шетел валютаның курсы жоғарылайды. [ 21,
346 – 397 б ]
Орталық банктің процент мөлшерін төмендету әдісі, яғни несиені кеңейту
саясаты – несиелік экспансия деп аталады.
Ресми процент мөлшерін өзгерту барлық қарыз капиталының нарығына екі
жақты әсер етеді: процент мөлшерін жоғарылату несиелік рекстриция
саясатының басталуын, ал несиелік экспансия процент мөлшерін төмендету
саясатының басталуын көрсетеді.
Коммерциялық банктердің резервтеріне, демек олардың қарыз беру
мүмкіндіктеріне міндетті резерв нормасын өзгертудің елеулі әсері бар.
Міндетті банктік резервтің нормасын жоғарлату деген банктік қаражаттың
жұмсалмай,орталық банктің шотында жұмсауға тыйым салу жағдайында ұсталуын
және коммерциялық банктер несиеге беруге қолдана алмауын көрсетеді.
Нәтижесінде банктік қарызбен айналымдағы ақша массасын қысқарып, қарыз
бойынша процент жоғарылайды. Ал міндетті банктік резервтік нормасын
төмендету банктік несие мен ақша массасын ұлғайтып, нарықтық процентті
төмендетеді.
Бағалы қағаздар нарығы дамыған мемлекеттерде ақша – несиелік реттедің
көп тараған әдісі – ашық нарықтағы операциялар.
Біріншіден, бұл операциялар коммерциялық банктердің қызметіне олардың
ресурстарының көлеміне арқылы әсер етеді. Егер орталық банк бағалы
қағаздарды ашық нарықтағы сатып, ал коммерциялық банктер оларды сатып алса,
онда осы банктердің орталық банктегі ашқан корреспонденттік шотындағы
қаражат қалдығы сатып алған бағалы қағаздар сомасына азаяды. Оған сәйкес
олардың өз клиенттеріне қарыз беретін мүмкіндігі кемиді. Бұл айналыстағы
ақша массасының қысқаруына әкеп соғады. Ал орталық банк бағалы қағаздарды
коммерциялық банктерден сатып алса, онда сол соманы олардың
корреспонденттік шотына жазады, ол банктердің қарыз беру мүмкіндігін
кеңейтеді.
Екіншіден, ашық нарықтағы операциялар мемлекеттік бағалы қағаздардың
проценттік мөлшерін және оның курсын реттеу үшін қолданылады.
Қысқа мерзімдік процент мөлшерді реттеу үшін орталық банктік векселдермен
және қысқа мерзімді мемлекеттік облигациялармен жүргізетін дәстүрлі
операциялары қолданылады. Оларды сату ақша нарығын шектеп, нарықтық процент
мөлшерінің көтерілуіне әкеледә. Егер де орталық банк процент нормасының
көтерілуіне тосқауыл қойғысы келсе, онда ол банктердің қысқа мерзімді
бағалы қағаздары мен векселдерін ағымдағы нарықтық мөлшер бойынша сатып алу
арқылы көмек көрсетеді. Одан басқа қазыналық векселдерді, қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларды сатып алу - сату оларға сұраныс пен ұсынысты
өзгертеді, ол ақша нарығындағы қысқа мерзімді процент мөлшеріне және ұлттық
валютаның курсына әсер етеді.
Ұзақ мерзімді процент мөлшерін реттеуге орталық банктің ұзақ мерзімді
мемлекеттік міндеттемелерімен жүргізетін дәстүрлі операциялары қолданылады.
Орталық банктің бұндай міндеттемелерді сатып алуы олардың нарықтық курсын
жоғарылатады.Облигацияның бағасының өсуі оның нарықтық курсының купондық
табыс сомасына қатынасымен анықталып, облигацияның нақты табыстылығының
төмендегенің көрсетеді. Ал ұзақ мерзімді облигацияның нақты табыстылығының
азаюы нарықтағы ұзаұ мерзімді процент мөлшерінің төмендеуіне әкеп
соқтырады. Орталық банктің ашық нарықта облигация сатуы олардың курсының
төмендеуін және облигацияның табыстылығының артуын, соған байланысты ұзақ
мерзімді процент мөлшерінң жоғарылауын тудырады.
Ақша-несие саясатының келесі маңызды әдісінің бірі – валюта курсының
тұрақтылығын сақтаудың баға және ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін маңызы өте зор. Ұлттық валюта курсының төмендеуі ішкі нарықтағы
алдымен шетел, содан соң отандық тауарлар бағасын көтереді, яғни ұлттықұ
ақша өлшемінің сатып ала мүмкіндігі азайтады. Ұлттық валюта курсының үнемі
төмендеуі жағдайында ішкі нарықтағы тауарлар бағасы өндіріс шығындарына
емес, Ұлттық валютаның құлдырауына бейімделеді. Курстың төмендеуі
Инфдяцияны тудыратын факторға айналады.
Орталық банктің валюта курсын валюталық интервнциямен ( яғни шетел
валютасын ұлттық валютаға сатып алу – сату) реттеу ақша айналысын тікелей
әсер етеді. Шетел валютасын сатып алу ұлттық валюталы ақша массасын
өсіреді, ал сату ақша массасын қысқартады.
Валюта курсын реттеу мақсатында ресми процент мөлшерін дәл осындай
өзгерту қарыз капиталы нарығымен ақша айналымына үйлесімді әсер етеді. [
23, 195 -210 б]
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау
2006 жылы инфляция əр түрлі бағыттағы үрдістерді көрсетті. Статистика
агенттігінің деректері бойынша ол қаңтардан бастап мамыр аралығында ол 7,5%-
дан 9,0%-ға дейін өсті, ал одан кейін желтоқсанның қорытындысы бойынша 8,4%
дейін төмендеді. Инфляция динамикасындағы түбірлі өзгеріс Ұлттық Банк пен
Үкіметтің ақша-несие жəне фискалдық саясат саласындағы 2006 жылдың
соңындағы үйлестірілген іс-қимылдарының нəтижесі болды.
1-сурет. 2006 жылғы жылдық инфляция деңгейі (өткен жылдың тиісті айына
%)
Соған қарамастан 2006 жылы инфляция деңгейі 2005 жылдың көрсеткішінен
асты.
2-сурет. Инфляция деңгейі, 2001-2006 жж
2006 жылы азық-түлік тауарлары 7,3%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар
7,1%, ақылы қызмет көрсетулер 11,6% қымбаттады. Барынша өсуді жеміс пен
көкөніс бағасының 25,2%, бензин бағасының 21,5%, көлік қызметін көрсету
бағасының 19,3%, қант бағасының 16,4%, білім беру жəне денсаулық сақтау
мекемелерінің қызмет көрсету бағасының 12,5% өсуі көрсетіп отыр.
Соңғы бірнеше жыл бойы байқалып отырған инфляциялық қысымның күшеюі
бірқатар факторларға байланысты болды. Олардың ішіндегі негізгілерінің
арасынан шетел валютасының едəуір ағынын, жиынтық сұраныстың ұлғаюын, нақты
жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсуінен асып кетуін, өндіріс
шығасылардың ұлғаюын, инфляция импортын атап өтуге болады.
Шетел валютасының ағыны қазақстандық экспортқа əлемдік бағаның жоғары
болуымен, сондай-ақ отандық банктердің заем операцияларымен қамтамасыз
етіледі. 2006 жылы сауда балансы 14,6 млрд. АҚШ долл. оң сальдомен
қалыптасты, бұл оның 2005 жылғы көлемінен 41,7% артық. Банктердің сыртқы
борыштық міндеттемелерінің өсімі 2005 жылғымен салыстырғанда 2,4 есе өсіп,
18,2 млрд. долл болды. Шетел валютасының айтарлықтай ағыны нəтижесінде ақша
агрегаттарының ұлғаюы байқалды. 2006 жылы ақша базасы 2,3 есе ұлғайды, ақша
массасы 79,9% көбейді, бұл экономикадағы инфляциялық қысымның сақталуына
себепші болды.
Жиынтық сұраныс тұтыну дүрбелеңінің одан əрі жалғасуынан,
инвестицияларға жəне несиелік ресурстарға сұраныстың өсуінен, сондай-ақ
мемлекет шығыстарының ұлғаюынан көтерілуде.
Бұл ретте өсу қарқыны жиынтық ұсыныстың өсуінен асып түскен жиынтық
сұраныстың инфляцияға əсері 2006 жылдың бірінші жартыжылдығына тəн болды,
2006 жылдың екінші жартыжылдығында ол айтарлықтай əлсіреді.
Жыл қорытындысы бойынша жиынтық сұраныстың құрамдас бөліктері ішінен
бөлшек тауар айналымы ғана жиынтық ұсынысқа қарағанда жылдамырақ өсті, 2006
жылы 10,6% құраған ЖІӨ-нің нақты өсуі оның көрсеткіші болып табылады (2005
жылы 9,4%).
Бөлшек тауар айналымы көлемінің ұлғаюы 14,4% болды, негізгі капиталға
инвестициялар көлемі 10,6% өсті. Ұлттық қорға аударылатын u1082 кепілдік
берілген трансфертті есепке алмағанда, мемлекеттік бюджеттің шығыстары ЖІӨ-
ге қатысты 2005 жылғы 22,9%-дан 2006 жылы 21,4%-ға дейін азайды.
Орташа айлық жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсу
қарқынынан озу үрдісі 2006 жыл бойына сақталды. Мəселен, 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылдың қорытындысы бойынша нақты жалақының өсуі 10,2%
болды, бұл ретте өнімділік 8,2% өсті.
2006 жылы өнеркəсіп кəсіпорындарына арналған материалдық-техникалық
ресурстардың бағасы 9,7% артты. Нəтижесінде осы кəсіпорындардың тауарлары
мен қызмет көрсету бағасы 14,6% қымбаттады, оның ішінде аралық тұтыну
өнімдері – 15,9%, өнеркəсіп кəсіпорындары өндірген тұтыну тауарлары – 8,2%,
ал өндіріс құралдары 8,7% қымбаттады.
Қазақстан Республикасының өнеркəсіп кəсіпорындары өндірген энергия
ресурстарының бағасы 2006 жылы 10,0%-ға өсті, оның ішінде мұнайдың бағасы -
11,0% жəне табиғи газдың бағасы 3,5% өсті. Соның салдары ретінде тұтыну
нарығындағы жанар-жағармай материалдарының бағасы да өсті. Атап айтқанда,
бензин 2006 жылы - 21,5%, көлік қызметін көрсету 19,3% қымбаттады.
2006 жылы импорттық түсімдер бағасының өсуі барынша елеулі болды. 2006
жылы импорттық түсімдер бағасының индексі 2005 жылғымен салыстырғанда
111,1% болды. ТБИ құрамындағы сол топтағы азық-түлік жəне азық-түлікке
жатпайтын тауарлармен салыстырғанда импорттық азық-түлік жəне азық-түлікке
жатпайтын тауарлардың бағасы неғұрлым жоғары қарқынмен өсті. 2006 жылы азық-
түлік тауарларының импорттық түсімдері бағасының индексі - 110,1%, азық-
түлікке жатпайтын тауарлар бойынша – 107,6% болды.
Импорттық азық-түлік жəне азық-түлікке жатпайтын тауарлар бағасы
өсуінің неғұрлым жоғары қарқынына байланысты импорт тұтыну бағасының
индексін өсіруге қарай қысым жасады. 2006 жылы ЖІӨ дефляторы 2005 жылғы
17,9% салыстырғанда төмендеп, 16,0% болды (2.1.3-сурет). Бұл ретте негізгі
өсім қаржылық қызметте 36,0% (2005 жылы – 5,2%-ға төмендеді), өнеркəсіпте –
21,5% (23,2% өсімі), құрылыста – 15,9% болып тіркелді (12,7%).
3-сурет. ЖІӨ дефляторы, 2000-2006 жж.
2006 жылы тұрғын үй нарығындағы бағаның өсу үрдісі сақталды. 2005 жылы
бағаның өсу қарқынының біршама бəсеңдеуіне қарамастан, 2006 жылы жаңа
тұрғын үйдің бағасы да, абаттандырылған тұрғын үйді қайта сату бағасы да
айтарлықтай өскені байқалды.
4-сурет. Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлік бағасының
динамикасы (алдыңғы жылдың тиісті айына %-бен).
2006 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің
ресми деректері бойынша Қазақстанда жаңа тұрғын үйдің бір шаршы метрінің
орташа бағасы 2005 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 33,8% өсті. Бұл ретте
ең жоғары өсу Алматыда (72,0%).
2006 жылы инфляцияға қарсы саясатты іске асыру шеңберінде Үкімет жəне
жергілікті атқару органдары тұтыну нарығында бағаның өсуіне жол бермеу
жөнінде шаралар қабылдады. Негізгі күш халыққа арналған тауарлар мен
қызметтердің негізгі топтары бағасының негізсіз өсуіне жол бермеуге, баға
ымыраласуын, шынайы емес бəсекелестікті, нарық субъектілерінің өзінің
артықшылық берілген жағдайын асыра пайдалануды болдырмауға бағытталды.
Көтерме жəне бөлшек нарық желілерін құруға, сауда инфрақұрылымын
дамытуға ықпал ету жөніндегі, сауда нарықтарында бəсекелестік орта құру
жөніндегі шаралар қабылданды.
Ақша-несие саясатының құралдары. Ұлттық Банк 2006 жылы ақша-несие
саясатын 2006-2008 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі
бағыттарына сəйкес жүзеге асырды. Ұлттық Банк инфляция бойынша мақсаттарға
қол жеткізу үшін негізгілері қысқа мерзімді ноталар шығару, банктердің
депозиттерін тарту, ең төменгі резервтік талаптар тетігі болатын артық
өтімділікті алу бойынша операциялар жүргізді. Ақша базасының деңгейі жедел
көрсеткіштердің бірі болып қалды. Артық өтімділіктің деңгейін төмендету
үшін ақша-несие саясатын қатаңдату жөнінде шаралар қолданылды.
Ұлттық Банк инфляциялық қысымды азайту мақсатында 2006 жылы:
- Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру жөніндегі
шараларды (қымбат ақша саясатын жүргізу);
- екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін алуға бағытталған
шараларды қамтитын қатаң ақша-кредит саясатын жүргізуді жалғастырды.
Бірінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде 2006 жылдың басынан
бастап қайта қаржыландырудың ресми ставкасы екі рет көтерілді: 2006 жылғы 1
сəуірден бастап 8,0%-дан 8,5%-ға дейін, 2006 жылғы 1 шілдеден бастап – 9,0%-
ға дейін.
Екінші деңгейдегі банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка 4
рет көтерілді: 2006 жылғы 1 сəуірден бастап 3,5%-дан бастап 3,75%-ға дейін,
2006 жылғы 3 шілдеден бастап – 4,0% дейін, 2006 жылғы 1 қарашадан бастап –
4,25% дейін, 2006 жылғы 1 желтоқсаннан бастап – 4,5% дейін.
Қысқа мерзімді ноталар бойынша тиімді кірістілік бір жылда 2,24%-дан
4,69%-ға дейін артып (бір айдағы орташа кірістілік), ал 2007 жылғы қаңтарда
4,91% болды.
5-сурет. 2006 жылы Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкалар
Екінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі
1.1 Ұлттық Банк, оның мақсаттары мен міндеттері,
қызметінің
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақша-несие саясатының мәні мен мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Ұлттық банк – ақша-несие саясатының негізгі іске асырушысы
... ... ... ... ...8
1.4 Ақша-несие саясатының құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие
саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . .25
2.2 ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалы қызметінің
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...41.
2.3 ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалының ақша-несие
саясатын жүргізуін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47.
3. ҚР Ұлттық Банкінің ақша – несие саясатын жақсарту
жолдары
3.1 Ақша-несие саясатын жоспарлау және
болжау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54.
3.2 Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жақсарту жолдары
... ... ... ... ... ... ... .61
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
2007-2009 жылдарға арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...74
Қосымша
Кіріспе
Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады
және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және
ұйымдастырады. Орталық банкпен коммерциялық банк операцияларының және
банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша
ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды әрі динамикалық құрылымы
болып табылады. Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы
несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы
тиімділігін арттырады әрі елдің қорлануына өз ықпалын тигізеді. Бүгінгі
таңда, яғни осы заманғы жағдайда банк жүйесінің құрылымы күрделене түсті.
Қаржы мекемелерінің жаңа түрлері, жаңа несие құралдары және клиентке қызмет
көрсетудің жаңа әдістері пайда болып үлгерді. Пайда алуға, коммерциялық
жетістікке бағдарланған, әр түрлі меншік формаларына негізделген серпінді
әрі икемді несие жүйесіне өту қолға алынды.
Тұрақты әрі тиімді банк жүйесін құру – Қазақстан экономикасын
реформалауда маңызды міндеттердің бірі. Ішкі банк секторының барлық қатынас
жүйесін, Ұлттық банк тарапынан басқарудың және қадағалаудың сипатын,
банктердің өзара қарым-қатынасын және олардың клиенттерімен арадағы
қатынасын, мемлекеттік бюджетпен есеп айырысуды және тағы да басқа
түбегейлі өзгерту қажет. Банкирдің психологиясын өзгерту, жан-жақты білімі
бар, жаңашылдыққа бейім, тәуекелшіл банк қызметкерін тәрбиелеу – алда
тұрған көп міндеттердің бірі.
Жаңа банк тетігін халықаралық іс-тәжірибеде қабылданған әрі нарықтық
қаржы құрылымының тәжірибесіне сүйенетін ұтымды принциптерді несие
мекемелеріне енгізу жолымен ғана құруға болады.
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік орган болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Ұлттық банк еліміздің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Банк ісінің осы заманғы әдістерін жақсы меңгерген банктерде банк
қызметін көрсетудің жаңа технологиясын игеру, банк қызметін келешекте
дамыту, банк қатерін кеміту, клиенттің несиені өтеу қабілетін және
баланстың өтімділігін бағалау бойынша ұсыныстарды, шетелдік банктер мен
корреспонденттік қатынасты жасау арқылы банк ісін жақсартуға болады. Бұл
жағынан алғанда, халықаралық іс-тәжірибені, ақшалай ресурстарды
шоғырландырудың, несиелеудің және есеп айырысудың тәсілдері мен формаларын
терең оқып-білудің маңызы зор. [ 3, 236 -239 беттер]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы банк
жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады. Қазақстан Республикасында
экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін нарықтық экономика аумағында
жинақталған ақша – несие қарым қатынасының, банк қызметінің даму
тәжірбиесін дұрыс қолдана білу керек. Ақша – несие саясатының банктік
технологиялары мен әдістерін көзсіз көшіре беру ең алдымен экономикалық
жағдайлардың салыстыруға келмейтіндігімен мүмкін болмайды. Біздің
жағдайымызда олардың өзгерген түрінің енгізілуі жөнінде сөз болуы мүмкін
емес, солай болғандықтан бөтен де болса пайдалы тәжірбиенің өзін қолдану
идеясының беделін түсіреді. Міне осындай қызметтерді атқаруда банк ісінің
орны ерекше болады. Сондықтан өзімнің осы дипломдық жұмысымда ҚР Ұлттық
банкінің ақша-несие саясатын және банк ісін қарастырдым. Дипломдық жұмысым
үш тараудан тұрады:
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі.
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау.
3. ҚР Ұлттық банкінің Ақмола филиалы қызметін жақсарту
переспективалары туралы қарастырдым, және өзіме көптеген мәліметтер жинап
білімімді толықтырдым.
Мақсаты: Ұлттық Банк ісін, жалпы ақша және несие саясатын құрудың
мақсаттарын ашып, банктердің жұмысының бағыт-бағдарын, клиенттермен жұмыс
істеудің тиімділігін қарастыру.
Міндеті: банк ісіндегі барлық операциялардың тиімділігін саралап
қарастыру, ақша-несие саясатының тиімділігінің пайдалы жолын айқындап ашу.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның ақша-
несие саясатын іске асыруы.
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі
1.1 Ұлттық Банк, оның мақсаттары мен міндеттері, қызметінің
бағыттары
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттік орган болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық
саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие
саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие депозиттік қызметіне
байланыстыпайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздың банк жүйесінің жоғарғы
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық
кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкіге
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банкіден
несиеалады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу
айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын-валюта резервтерінен, басқа
да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға.
Мүліктің құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан
түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге
көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен
бөлінген қаражаттан, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк
тапқан пайдадан аударымдар.
Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің
жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:
- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен
болатын унитарлық банк;
- акцияларының бөлігі мемлекетке тиесілі (немесе мемлекеттің
қатысуынсыз) акционерлік қоғам;
- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);
- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.
АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың
капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл
төлемдерінен тарады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет –
жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор ғимараттардан, құрылғылардан,
көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, айналым қаражаты – банкіге
тиесілі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын
табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға;
активтер амортизациасы, оның ішіндегі банкноттармен монеталардың құндарының
бір бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған
бөлігі республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері
барлық салықтар мен төлемдерден босатылады.[ 5, 281 -302 б ]
Орталық банктердің операциялары
Орталық банк өз қызметтерін банктік пассив және актив операциялары
арқылы атқарады. Пассив операциясы деп банктердің өзіне ақша қаражатын
тартып, банктік ресурстар құру операцияларын, ал актив операциялары деп осы
қаражатты орналастыру операцияларын айтады.
Орталық банктің негізгі пассмв операцияларына: банкнота эмиссиясы,
коммерциялық банктердің және мемлекеттік қазынашылықтың ақша салымын
қабылдауы, банктің өз капиталын құру операциялары жатады. Көп елднрде
орталық банктің ақша қорларының негізгі көзі – банкнота шығару.
Орталық банктің несиесі онда ашылған коммерциялық банктер мен
мемлекеттік қазынашылықтың шоттарыныжазылуы мүмкін. Бұл жағдайда орталық
банктің банкноталық эмиссиясы емес, депозитік эмиссиясы жүзеге асырслады.
Орталық банктің ақша ресурстарының келесі көзі – коммерциялық банктер
мен қаржы министрлігінің ақшалай салымы. Коммерциялық банктер орталық
банктегі ашылған процентсіз шотқа міндетті резервтерімен қоса өзінің
кассалық қорының бір бөлігін сақталуы мүмкін. Кейбір елдерде міндетті
резервтер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады. Орталық банк
коммерциялық банктерге белгілі бір бекітілген проценттік мөлшермен
мерзімдік шоттарда да ашуы мүмкін. Ал орталық банктің өз капиталының үлесі
пассив операцияларының 4% - тін құрайды.
Орталық банктің актив операцияларына негізінен: есеп – несие
операциялары, бағалы қағаздарға салымдары, алтын және шетел валютасымен
жүргізілетін операцияларр жатады.
Есеп-несие операциялары – есептеу операциясы және мемлекет пен
банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып екі түрге бөлінеді.
Есептеу операциясы – ол орталық банктің мемлекетпен банктерден векселдерді
сатып алуы. Орталық банктің коммерциялық банктерден вексельдерді сатып
алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды,себебі коммерциялық банктердің
өз клиенттерінен сатып алған векселдерін орталық банкке сатқанда, олар
екінші рет сатып алынып, екінші рет есептеледі.
Қазыналық вексельдерді есептеуді көптеген өркендеген мемлекеттерде
уақытша кассалық жетіспеушілікті жабу үшін мемлекеттік қысқа мерзімді
несиелеу құралы ретінде қолданылады.
Орталық банк әр түрлі мақсатпен бағалы қағаздарды ақша жүмсауы
мүмкін:
Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттерде бюджеттің кемшілігін
жабу мақсатында орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып алуы
үкіметті несиелендірудің басты және жалғыз формасы болып табылады. Кейбір
елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің кемшілігін жабуға
қаржыландыру үшін банктік қарыз беру жүргізілмейді. (Мысалы, АҚШ – та,
Канадада, Жапонияда) немесе бірсыпыра елдерде ло заңмен шектелген
(Францияда, Нидерландыда). Орталық банктің портфелінде мемлекеттік бағалы
қағаздардың, әдетте өте аз бөлігі сақталады. Мемлекетке несие беруші
орталық банк емес, коммерциялық банктер және басқа қаржы - несие
мекемелері,компаниялар және халық.
Екіншіден, орталық банктер мемлекеттік облигацияларды банк жүйесін,
ақша массасын және ақша – несие саясатын жүргізу барысында мемлекттік
облигациялардың курсын реттеу мақсатында сатып алынады. Коммерциялық
банктердің Ресурстарын ұлғайту үшін орталық банктер, мысалы, репо типті
операцияларды қолданады, яғни банктерден мемлекеттік бағалы қағаздарды
сатып алумен қатар оларды белгілі бір мерзімненкейін алдын ала бекітілген
бағамен сату жөнінде өзіне міндеттеме алады. [12, 145 -150 бет]
1.2. Ақша-несие саясатының мәні мен мақсаттары
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейден тұрады: Орталық банк
(эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің
негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың
нәтижесінде коммерциялық банктер ақша ұсынысын кеңейтеді. Банк жүйесі құнды
қағаздарды алып сатуменде айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын
резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міндетті резервтері банктер
арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша
нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және мемлекеттердің
және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк
ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық
банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Орталық банкпен
коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторладың шешімдері
нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мултипликаторға әсер
ету арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк
операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Қазақстан Ұлтық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие бұл айналыстағы ақша жиыны, несие көлемін, сыйақы
мөлшерлемесін өзгертуге,жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған
шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатындағы макроэкономикалық деңгейдегі
субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық
банкі тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және ақшасыз
жиынының жиынтығы жатады.Ол саясаттың мақсаты – ақша айналымымен несие
жағдайына әсер ету арқылы шаруашылық коньюктурасын құру. Ақша – несие
саясаты несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, оларды іріктеуге жән
ешектеуге бағытталады.Өндірістің дағдарысы жіне жұмыссыздықтың күшейюі
жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және процент мөлшерін азайту
арқылы өндірістің жандануына себепші болады.Керісінше экономикалық өрлеу
кезінде кездесетін алыпсатушылық, бағаның өсуі, үйлесімсіздіктің өрлеуі
сияқты келенсіз жағдйларды болдырмау мақсатында орталық банк несиеге шек
қою, проценттік төлемді жоғарылату, төлем құралдарын шығаруды
тежеуәрекетімен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесіне тығыз байланысты. Несие
институттарыныңсанына, несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының
көлеміне қарай кез келген мемлекеттің ақша – несие жүйесінің негізгі
коммерциялық банктер болып снслсды.Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде ақша
массасының 75%-дан 90%-ға дейінгісі банктік депозиттер ал тек 25 – 10%-ы
Орталық банктердің банкноталары Сондықтан мемлекеттің ақша – несие аясын
мемлекеттік реттеу қызметі, тек орталық банк арқылы коммерциялық банктердің
операцияларының масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасауымен ғана табысты
бола алады.
Орталық банк ақша – несие аясына ықпал ету үшін ең алдымен коммерциялық
банктердің депозиттері ұлғайту немесе азайту мүмкіншілігін пайдаланады.
Бірақ одан орталық банк банктердің депозиттік эмиссиясы мен несие
операцияларының көлемін тікелей өзгертеді деген ұғым бар. Орталық банк
міндетті резервтер жүйесі арқылы банктік несие мен депозиттерді қысқарту
немесе ұлғайту реакциясын тудыруы мүмкін.
Орталық банктің ақша – несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең
көп тарағандары төмендегідей:
Коммерциялық банктерге берілетін несиеге процентік төлем мөлшерін
өзгерту,банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту,ашық нарықтағы
операциялар.Бұл айтылған ақша – несиелік реттеу әдістері барлық
коммерциялық банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының
нарығына әсер ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеттері –
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы ақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша- несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүддылырін қорғау.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкасациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару (барлық банктерге
міндетті), есеп жүргізу және банктердің есеп беруін ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз баланысын жасау;
- ғылыми зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операциялардың жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен
құралады:
- меншікті қаражаттары;
- басқа банктермен тартылған келісім шарт негізінде Ұлттық банкігеи
орналастырылған ақшалай қаражаттар;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерден тартылған қаражаттар;
- мемлекеттік арнай қорлардан және бюджеттің уақытша бос
қаражаттарынан. [16, 197 – 208 бет.]
1.3 Ұлттық банк – ақша-несие саясатының негізгі іске асырушысы
Несие ісі – ақшалар саудасына бағытталған кәсіпкерлік қызметінің
айрықша саласы болып табылады, соның негізінде несиелік операциялар
жүргізіледі. Оларды әр алуан несие инстеттутары жүзеге асырады.
Несие жүйесінің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеуі негізінде белгіленген
принциптер жатыр. Экономиканың нарықтық қатынастарға өту кезінде оларды
былайша тұжырымдауға болады: елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік
монополия, банктік емес инстетуттармен үйлестіре отырып, банк жүйесінің екі
деңгейлі банк жүйесін құру, елдегі ақша – несие саясатының біртұтастығы,
несиелік мекемелер желісін барынша дамыту, оларды қызмет көрсету орындарына
жақындату, мемлекеттік волюталық монополия, Орталық банктің автономиясы.
Банк ісіне мемлекеттік монополия ұғымы мемлекеттің банктерінің құрылуы
мен жойылуын бақылауға, банктік операцияларды жүргізу ретін және ережелерін
заңды бекітуінің айрықша құқығы ретінде түсіндіріледі. Ұлттық банк
Қазақстан Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және
банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізеді. Ұлттық банк
рұқсат беру кезінде орындалатын банктік опреациялардың шеңберін анықтайды.
Өзара жинақтау банктері өзара кәсіпорындар типі бойынша
ұйымдастырылған, оларды арнайы кеңес басқарады. Олар халықтың салымдарын
жұмылдырады және оларды жылжымайтын мүлік пен бағалы қағаздар кепіліне
инвестициялайды, сонымен бірге комерциялық және тұтынушылық ссудыны
ұсынады.
Қарыз – жинақтау бірлестіктері халық жинақтарының салымдық
операцияларымен айналысады және оларды жылжымайтын мүлікті сатып алу үшін
пайдаланады.
Еке меншік және мемлекеттік зейнетақы қорлары халықтың салымдарын
тарта отырып, ірі капиталды иеленеді және оны акциялар мен облигацияларды
сатып алуға салады, шағын несиелерді береді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасы банк
жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Нарықтық экономикада банктік емес инстетуттарды құрмайынша кез келген
елдің несие жүйесі аяқталмаған болып саналады. Халықтық салымдарын толық
тарту және өзгермелі нарықтық экономиканың сұраныстарын толық
қанағаттандыру мүдесін осы инстетуттарды құруды талап едеті, олар
органикалық тұрғыда несие жүйесін толықтырады, оны байыта түседі,
эконимикадағы өзгерістерге өте икемді әрі сезімтал етеді.
Несие жүйесін құрудың баста принціпі – несие мекемелерінің желісін
барынша дамыту және оларға барлық ақша операцияларының шоғырландыру, яғни
шаруашылық буындардың бос ақша құралдарын банктерде сақтау, есеп
айырысуларды қолма – қолсыз жолмен жүргізу.
Орталық банк елдегі ақша – несие саясатының жүргізілуіне толығымен
жауап береді. өз ретінде ақша – несие саясаты бүкіл экономиканың
мемлекеттік реттелуінің негізін құрайды. Сондықтан да, ақша – несие
саясатын автономды жүргізуге қол жеткізбей, республикадағы тиімді нарықтық
экономика жөнінде сөз болуы мүмкін емес.
Біздің еліміздегі және шет елдегі несие жүйесінің автономдығының
едәуір дәрежесі экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша
– несие және валюталық тұрақтылықты қолдау сияқты міндетінен туындайды.
Президенттің заң күші бар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі
жөніндегі Жарлығында былай жазылған: Жүргізілетін мемлекеттік ақша –
несие саясатының тиімділігін және Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
әрекет етуін қамтамасыз ету мақсатында осы Заңға сәйкес Ұлттық банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы минстірлігіне қарыз алушының
кепілдемелік міндеттеріне сәйкес келісім жағдайында қысқа мерзімді несиелер
береді;
ә) Қазақстан Респуликасы Қаржы минстірлігіне Қазақстанның халықаралық
ұйымдарға мүшелігіне байланысты жазылу және басқа төлемдеріне қатысты өзара
келісілінген жағдайлар негізінде қосымша несиелер береді.
Ұлттық банктің басқа клиенттері сияқты Үкмет те сәйкес келісім
негізінде әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
шарттарында ссуда алады.
Әрбір несие бойынша Үкімет нарықтық пайыздық қойылымдары бар құнды
қағаздарды шығарады. Оларды сатып алу мерзімі 6 айдан аспауы тиіс, бірақ та
Қазақстан Республикасы тарапынан жыл соңына дейін созылуы мүмкін.
Нарықтық экономикада несие – банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар, ұйымдар мен халықтың ақшалай есеп айырылысулары мен
төлемдерінің едәуір көлемі жүргізіледі, сондай ақ ол уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстарын белсенді әрекет етуші
капиталға айналдырады, көптеген әр алуан несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі масштабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің мектептер мен ауруханалардың институттар мен
балабақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру,сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізіледі.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
іздестірейік. Банк деген ұғым италиян сөзі – орындық, айырбас
орындығы – айырбас орны дегенді білдіреді.Тарихта банктің ең жай
қызметі,мысалы тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай ғана эраға
дейінгі 8 – 5 ғғ.Вавилонда кещдескен.Сол сияқты ақшаны нсиеге алып ертедегі
Египетте, Грецияда, Римде Зәулім ғимараттар салынған.
Капиталистік банктардің алғашқы ізшаралары Флоренция мен Венецияда
1587 ж. айырбас ісінің негізінде,яғни әр түрлі елдер мен қалалардың ақшасын
айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны сақтауға
қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп
айырысудыжүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір
шоттан екінші шотқа белгілі бр соманы аударып жазу.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі.Қазіргі кезде банктер көптеген операцияларды
жүргізеді.Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру операциялары,Бағалы қағаздарды сатып алу – сату,
ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер және мүлікті басқару
операциялары жүргізіледі.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға құқы бар
әдетте, ол орталық банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық т.б.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатыншоғырландырумен маманданады,яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді. [12, 134-136 бет]
Кесте 1 Мемлекеттік банк және көптеген несие банк.
1930 жылғы банк 1930-1987жж. 1988-1991жж. 1991 жылдан бастап
жүйесі (одақтық бір (одақтың бір (дербес екі
деңгей деңгей –лі деңгейлі банк
-лі банк жүйесі) манамданған банк жүйесі)
тер жүйесі)
Рессей 1. КСРО Мембанкі 1. Банк жүйесін 1. Егемен Қазақстан
мемлекеттік (оның ішінде КСРОқайта - да өзінің банк
банкі және Мемлекеттік еңбекұйымдастыру: КСРОжүйесінің құрылуы.
көптеген несие жинақ кассалары Мембанкі және Екі деңгейлі банк
банк мекемелері жүйесі). Маманданған жүйесі – Ұлттық
2.КСРО банктер: КСРО банк және
Мемлекеттік Өнеркәсіп құрлыс комерциялық
Құрлыс банкі. банкі. банктер.
3. КСРО Сыртқы КСРО
сауда банкі. Агроөнер-кәсіп
банкі.
КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі.
КСРО Жинақ банкі.
КСРО
Сыртқы-эконом
банкі.
2. Жаңадан
кооперативтік
және комерциялық
банктердің құрыла
бастауы.
1.4. Ақша-несие саясатының құралдары
Шаруашылық жағдайына байланысты ақша-несие саясатының екі типі
болады:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты – екінші деңгейлібанктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге,сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін артыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемін кеңеутумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінің төмендеуне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-
несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцианы төмендету және теңгенің
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша-несие саясатының мақсаты және құралдары
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады .
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары.
А) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алтын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшері: ресми мүдделендіру мөлшкрлемесі деңгейін
бекіту;
- ҚҰБ-те жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу,
оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және
түрлеріне байланысты жіктеу;
- банктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу ( дисконттық) мөлшерлемесі.
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып
табылыады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляца деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляция күтімдеріне байланысты
анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк
өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
мақсатында, пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін анықтаукезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты – теңгенің несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцины төмендетуді
қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды қарайтындардың бірі.
Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
Қазақстанда жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамен
анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері мен қарыздар бойынша
пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы
анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындаға қатынастың
бұзылуы ұлтық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру
динамикасы – 1994 жылы қаңтар-ақпан айларында 270%, ал наурыз-тамыз
айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен ифляциның
төмендеуне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі құркүйекте 280% -ға дейін төмендеп, ай сайын азайып отырды. 1994
жылдың аяғында ол 230 %, 1995 жылы – 52,5 %, 1996 жылдың құркүйегінде – 30
%, 1997 жылы – 24 % құрады.
Қаржы операцияларының барлық түрдері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті
анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара
кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп
көрсетуге болады:қарыз мерзімінің әр түрілігі, пайызды төлеумен байланысты
тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен
байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық
банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.
Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан
бастап оң көрініске ие болды.
Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
банкінің ноталарының пайызды және қарызды төлеу жағынан несиелерге
қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.Проценттің ресми мөлшерін
өсіру коммерциялық банктердің өз резервтерін толтыру үшін несие алатын
мүмкіншілігі үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз
кезегіндекоммерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол ақша
массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді. Сөйтіп орталық банк процент
мөлшерін жоғарлатып, несиені шектеу саясатын, яғни несиелік рестрикция
жүргізеді.
Процент мөлшерін жоғарлату елге қысқа мерзімді шетел капиталын тартуға
әкеп соқтырады. Сонымен , қатар ол төлем балансы мен валюта курсының
деігейіне де әсер етеді. Қорытындысында төлем балансы активтеніп және шетел
валютасын ұсынушы көбейіп, демек шетел валютаның курсы жоғарылайды. [ 21,
346 – 397 б ]
Орталық банктің процент мөлшерін төмендету әдісі, яғни несиені кеңейту
саясаты – несиелік экспансия деп аталады.
Ресми процент мөлшерін өзгерту барлық қарыз капиталының нарығына екі
жақты әсер етеді: процент мөлшерін жоғарылату несиелік рекстриция
саясатының басталуын, ал несиелік экспансия процент мөлшерін төмендету
саясатының басталуын көрсетеді.
Коммерциялық банктердің резервтеріне, демек олардың қарыз беру
мүмкіндіктеріне міндетті резерв нормасын өзгертудің елеулі әсері бар.
Міндетті банктік резервтің нормасын жоғарлату деген банктік қаражаттың
жұмсалмай,орталық банктің шотында жұмсауға тыйым салу жағдайында ұсталуын
және коммерциялық банктер несиеге беруге қолдана алмауын көрсетеді.
Нәтижесінде банктік қарызбен айналымдағы ақша массасын қысқарып, қарыз
бойынша процент жоғарылайды. Ал міндетті банктік резервтік нормасын
төмендету банктік несие мен ақша массасын ұлғайтып, нарықтық процентті
төмендетеді.
Бағалы қағаздар нарығы дамыған мемлекеттерде ақша – несиелік реттедің
көп тараған әдісі – ашық нарықтағы операциялар.
Біріншіден, бұл операциялар коммерциялық банктердің қызметіне олардың
ресурстарының көлеміне арқылы әсер етеді. Егер орталық банк бағалы
қағаздарды ашық нарықтағы сатып, ал коммерциялық банктер оларды сатып алса,
онда осы банктердің орталық банктегі ашқан корреспонденттік шотындағы
қаражат қалдығы сатып алған бағалы қағаздар сомасына азаяды. Оған сәйкес
олардың өз клиенттеріне қарыз беретін мүмкіндігі кемиді. Бұл айналыстағы
ақша массасының қысқаруына әкеп соғады. Ал орталық банк бағалы қағаздарды
коммерциялық банктерден сатып алса, онда сол соманы олардың
корреспонденттік шотына жазады, ол банктердің қарыз беру мүмкіндігін
кеңейтеді.
Екіншіден, ашық нарықтағы операциялар мемлекеттік бағалы қағаздардың
проценттік мөлшерін және оның курсын реттеу үшін қолданылады.
Қысқа мерзімдік процент мөлшерді реттеу үшін орталық банктік векселдермен
және қысқа мерзімді мемлекеттік облигациялармен жүргізетін дәстүрлі
операциялары қолданылады. Оларды сату ақша нарығын шектеп, нарықтық процент
мөлшерінің көтерілуіне әкеледә. Егер де орталық банк процент нормасының
көтерілуіне тосқауыл қойғысы келсе, онда ол банктердің қысқа мерзімді
бағалы қағаздары мен векселдерін ағымдағы нарықтық мөлшер бойынша сатып алу
арқылы көмек көрсетеді. Одан басқа қазыналық векселдерді, қысқа мерзімді
мемлекеттік облигацияларды сатып алу - сату оларға сұраныс пен ұсынысты
өзгертеді, ол ақша нарығындағы қысқа мерзімді процент мөлшеріне және ұлттық
валютаның курсына әсер етеді.
Ұзақ мерзімді процент мөлшерін реттеуге орталық банктің ұзақ мерзімді
мемлекеттік міндеттемелерімен жүргізетін дәстүрлі операциялары қолданылады.
Орталық банктің бұндай міндеттемелерді сатып алуы олардың нарықтық курсын
жоғарылатады.Облигацияның бағасының өсуі оның нарықтық курсының купондық
табыс сомасына қатынасымен анықталып, облигацияның нақты табыстылығының
төмендегенің көрсетеді. Ал ұзақ мерзімді облигацияның нақты табыстылығының
азаюы нарықтағы ұзаұ мерзімді процент мөлшерінің төмендеуіне әкеп
соқтырады. Орталық банктің ашық нарықта облигация сатуы олардың курсының
төмендеуін және облигацияның табыстылығының артуын, соған байланысты ұзақ
мерзімді процент мөлшерінң жоғарылауын тудырады.
Ақша-несие саясатының келесі маңызды әдісінің бірі – валюта курсының
тұрақтылығын сақтаудың баға және ақша айналысының тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін маңызы өте зор. Ұлттық валюта курсының төмендеуі ішкі нарықтағы
алдымен шетел, содан соң отандық тауарлар бағасын көтереді, яғни ұлттықұ
ақша өлшемінің сатып ала мүмкіндігі азайтады. Ұлттық валюта курсының үнемі
төмендеуі жағдайында ішкі нарықтағы тауарлар бағасы өндіріс шығындарына
емес, Ұлттық валютаның құлдырауына бейімделеді. Курстың төмендеуі
Инфдяцияны тудыратын факторға айналады.
Орталық банктің валюта курсын валюталық интервнциямен ( яғни шетел
валютасын ұлттық валютаға сатып алу – сату) реттеу ақша айналысын тікелей
әсер етеді. Шетел валютасын сатып алу ұлттық валюталы ақша массасын
өсіреді, ал сату ақша массасын қысқартады.
Валюта курсын реттеу мақсатында ресми процент мөлшерін дәл осындай
өзгерту қарыз капиталы нарығымен ақша айналымына үйлесімді әсер етеді. [
23, 195 -210 б]
2. ҚР Ұлттық банкі Ақмола филиалының қызметін талдау
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатын
талдау
2006 жылы инфляция əр түрлі бағыттағы үрдістерді көрсетті. Статистика
агенттігінің деректері бойынша ол қаңтардан бастап мамыр аралығында ол 7,5%-
дан 9,0%-ға дейін өсті, ал одан кейін желтоқсанның қорытындысы бойынша 8,4%
дейін төмендеді. Инфляция динамикасындағы түбірлі өзгеріс Ұлттық Банк пен
Үкіметтің ақша-несие жəне фискалдық саясат саласындағы 2006 жылдың
соңындағы үйлестірілген іс-қимылдарының нəтижесі болды.
1-сурет. 2006 жылғы жылдық инфляция деңгейі (өткен жылдың тиісті айына
%)
Соған қарамастан 2006 жылы инфляция деңгейі 2005 жылдың көрсеткішінен
асты.
2-сурет. Инфляция деңгейі, 2001-2006 жж
2006 жылы азық-түлік тауарлары 7,3%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар
7,1%, ақылы қызмет көрсетулер 11,6% қымбаттады. Барынша өсуді жеміс пен
көкөніс бағасының 25,2%, бензин бағасының 21,5%, көлік қызметін көрсету
бағасының 19,3%, қант бағасының 16,4%, білім беру жəне денсаулық сақтау
мекемелерінің қызмет көрсету бағасының 12,5% өсуі көрсетіп отыр.
Соңғы бірнеше жыл бойы байқалып отырған инфляциялық қысымның күшеюі
бірқатар факторларға байланысты болды. Олардың ішіндегі негізгілерінің
арасынан шетел валютасының едəуір ағынын, жиынтық сұраныстың ұлғаюын, нақты
жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсуінен асып кетуін, өндіріс
шығасылардың ұлғаюын, инфляция импортын атап өтуге болады.
Шетел валютасының ағыны қазақстандық экспортқа əлемдік бағаның жоғары
болуымен, сондай-ақ отандық банктердің заем операцияларымен қамтамасыз
етіледі. 2006 жылы сауда балансы 14,6 млрд. АҚШ долл. оң сальдомен
қалыптасты, бұл оның 2005 жылғы көлемінен 41,7% артық. Банктердің сыртқы
борыштық міндеттемелерінің өсімі 2005 жылғымен салыстырғанда 2,4 есе өсіп,
18,2 млрд. долл болды. Шетел валютасының айтарлықтай ағыны нəтижесінде ақша
агрегаттарының ұлғаюы байқалды. 2006 жылы ақша базасы 2,3 есе ұлғайды, ақша
массасы 79,9% көбейді, бұл экономикадағы инфляциялық қысымның сақталуына
себепші болды.
Жиынтық сұраныс тұтыну дүрбелеңінің одан əрі жалғасуынан,
инвестицияларға жəне несиелік ресурстарға сұраныстың өсуінен, сондай-ақ
мемлекет шығыстарының ұлғаюынан көтерілуде.
Бұл ретте өсу қарқыны жиынтық ұсыныстың өсуінен асып түскен жиынтық
сұраныстың инфляцияға əсері 2006 жылдың бірінші жартыжылдығына тəн болды,
2006 жылдың екінші жартыжылдығында ол айтарлықтай əлсіреді.
Жыл қорытындысы бойынша жиынтық сұраныстың құрамдас бөліктері ішінен
бөлшек тауар айналымы ғана жиынтық ұсынысқа қарағанда жылдамырақ өсті, 2006
жылы 10,6% құраған ЖІӨ-нің нақты өсуі оның көрсеткіші болып табылады (2005
жылы 9,4%).
Бөлшек тауар айналымы көлемінің ұлғаюы 14,4% болды, негізгі капиталға
инвестициялар көлемі 10,6% өсті. Ұлттық қорға аударылатын u1082 кепілдік
берілген трансфертті есепке алмағанда, мемлекеттік бюджеттің шығыстары ЖІӨ-
ге қатысты 2005 жылғы 22,9%-дан 2006 жылы 21,4%-ға дейін азайды.
Орташа айлық жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсу
қарқынынан озу үрдісі 2006 жыл бойына сақталды. Мəселен, 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылдың қорытындысы бойынша нақты жалақының өсуі 10,2%
болды, бұл ретте өнімділік 8,2% өсті.
2006 жылы өнеркəсіп кəсіпорындарына арналған материалдық-техникалық
ресурстардың бағасы 9,7% артты. Нəтижесінде осы кəсіпорындардың тауарлары
мен қызмет көрсету бағасы 14,6% қымбаттады, оның ішінде аралық тұтыну
өнімдері – 15,9%, өнеркəсіп кəсіпорындары өндірген тұтыну тауарлары – 8,2%,
ал өндіріс құралдары 8,7% қымбаттады.
Қазақстан Республикасының өнеркəсіп кəсіпорындары өндірген энергия
ресурстарының бағасы 2006 жылы 10,0%-ға өсті, оның ішінде мұнайдың бағасы -
11,0% жəне табиғи газдың бағасы 3,5% өсті. Соның салдары ретінде тұтыну
нарығындағы жанар-жағармай материалдарының бағасы да өсті. Атап айтқанда,
бензин 2006 жылы - 21,5%, көлік қызметін көрсету 19,3% қымбаттады.
2006 жылы импорттық түсімдер бағасының өсуі барынша елеулі болды. 2006
жылы импорттық түсімдер бағасының индексі 2005 жылғымен салыстырғанда
111,1% болды. ТБИ құрамындағы сол топтағы азық-түлік жəне азық-түлікке
жатпайтын тауарлармен салыстырғанда импорттық азық-түлік жəне азық-түлікке
жатпайтын тауарлардың бағасы неғұрлым жоғары қарқынмен өсті. 2006 жылы азық-
түлік тауарларының импорттық түсімдері бағасының индексі - 110,1%, азық-
түлікке жатпайтын тауарлар бойынша – 107,6% болды.
Импорттық азық-түлік жəне азық-түлікке жатпайтын тауарлар бағасы
өсуінің неғұрлым жоғары қарқынына байланысты импорт тұтыну бағасының
индексін өсіруге қарай қысым жасады. 2006 жылы ЖІӨ дефляторы 2005 жылғы
17,9% салыстырғанда төмендеп, 16,0% болды (2.1.3-сурет). Бұл ретте негізгі
өсім қаржылық қызметте 36,0% (2005 жылы – 5,2%-ға төмендеді), өнеркəсіпте –
21,5% (23,2% өсімі), құрылыста – 15,9% болып тіркелді (12,7%).
3-сурет. ЖІӨ дефляторы, 2000-2006 жж.
2006 жылы тұрғын үй нарығындағы бағаның өсу үрдісі сақталды. 2005 жылы
бағаның өсу қарқынының біршама бəсеңдеуіне қарамастан, 2006 жылы жаңа
тұрғын үйдің бағасы да, абаттандырылған тұрғын үйді қайта сату бағасы да
айтарлықтай өскені байқалды.
4-сурет. Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлік бағасының
динамикасы (алдыңғы жылдың тиісті айына %-бен).
2006 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің
ресми деректері бойынша Қазақстанда жаңа тұрғын үйдің бір шаршы метрінің
орташа бағасы 2005 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 33,8% өсті. Бұл ретте
ең жоғары өсу Алматыда (72,0%).
2006 жылы инфляцияға қарсы саясатты іске асыру шеңберінде Үкімет жəне
жергілікті атқару органдары тұтыну нарығында бағаның өсуіне жол бермеу
жөнінде шаралар қабылдады. Негізгі күш халыққа арналған тауарлар мен
қызметтердің негізгі топтары бағасының негізсіз өсуіне жол бермеуге, баға
ымыраласуын, шынайы емес бəсекелестікті, нарық субъектілерінің өзінің
артықшылық берілген жағдайын асыра пайдалануды болдырмауға бағытталды.
Көтерме жəне бөлшек нарық желілерін құруға, сауда инфрақұрылымын
дамытуға ықпал ету жөніндегі, сауда нарықтарында бəсекелестік орта құру
жөніндегі шаралар қабылданды.
Ақша-несие саясатының құралдары. Ұлттық Банк 2006 жылы ақша-несие
саясатын 2006-2008 жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі
бағыттарына сəйкес жүзеге асырды. Ұлттық Банк инфляция бойынша мақсаттарға
қол жеткізу үшін негізгілері қысқа мерзімді ноталар шығару, банктердің
депозиттерін тарту, ең төменгі резервтік талаптар тетігі болатын артық
өтімділікті алу бойынша операциялар жүргізді. Ақша базасының деңгейі жедел
көрсеткіштердің бірі болып қалды. Артық өтімділіктің деңгейін төмендету
үшін ақша-несие саясатын қатаңдату жөнінде шаралар қолданылды.
Ұлттық Банк инфляциялық қысымды азайту мақсатында 2006 жылы:
- Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру жөніндегі
шараларды (қымбат ақша саясатын жүргізу);
- екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін алуға бағытталған
шараларды қамтитын қатаң ақша-кредит саясатын жүргізуді жалғастырды.
Бірінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде 2006 жылдың басынан
бастап қайта қаржыландырудың ресми ставкасы екі рет көтерілді: 2006 жылғы 1
сəуірден бастап 8,0%-дан 8,5%-ға дейін, 2006 жылғы 1 шілдеден бастап – 9,0%-
ға дейін.
Екінші деңгейдегі банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка 4
рет көтерілді: 2006 жылғы 1 сəуірден бастап 3,5%-дан бастап 3,75%-ға дейін,
2006 жылғы 3 шілдеден бастап – 4,0% дейін, 2006 жылғы 1 қарашадан бастап –
4,25% дейін, 2006 жылғы 1 желтоқсаннан бастап – 4,5% дейін.
Қысқа мерзімді ноталар бойынша тиімді кірістілік бір жылда 2,24%-дан
4,69%-ға дейін артып (бір айдағы орташа кірістілік), ал 2007 жылғы қаңтарда
4,91% болды.
5-сурет. 2006 жылы Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкалар
Екінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz