Әйел киімдерінің классификация

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.
Қоршаған орта мен климат жағдайлары, кәсіби шаруашылық негіздері мен
жалпы тұрмыстық ахуал, халықтың әдет-ғұрпы мен табиғи талғамы қазақтың
ұлттық киім үлгілеріне ықпал еткен. Кемеңгер Абай Ескілік киімі өлеңінде
ұлттық киім туралы аз жазып, саз айтқан !
Ойланып, ойға кеттім жүз жылғы өткен,
Тон қабаттап кигенім шидем шекпен.
Жиде, дамбал ақ саннан, жарғақ шалбар
Жырым балақ, матамен әдіптелген.
Мықшима аяғымда былғары етік,
Киіз байпақ тоңдырмас ызғар өтіп.
Үлкен кісі белімде жез салдырған,
Шақпағым, дәндекеуім жарқ-жұрқ етіп
Күләпәрә басымда пұшпақ тымақ,
Ішкі бауын өткізген тесік құлақ.
Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап,
Артын белге қыстырған бар құрысқақ.
Қазақ киімдерінің түрі, үлгісі көп. Кейбірінің сырт көріністері мен
атаулары өзбек, қырғыз ағайындарының киімдеріне ұқсас болғанымен, қазақтың
киім пішіндері мен нақыштары өзгеше, таза ұлттық нұсқалы.
Қазақы киімдер етек-жеңі мол, қарапайым, жұмысқа және жүріп-тұруға
үйлесімді, дене сымбатын ашатын сәнді. Қазіргі өркениетті заманда ұлттық
нышандарымызды айқындай түсетін ұлттық киімдеріміз егделерімізге де,
жастарымызға да күнбе-күн, той-думанда киіп жүруге әбден жарасымды.
Өзімнің дипломдық жұмысымның тақырыбын Орта жастағы қазақ әйелдерінің
костюмі деп таңдағаным – ұмыт болып бара жатқан ұллтық киімнің
сәнділігін, көз тартарлықтай көркемдігін көрсете білу, жаңғырту.
I. Қазақ халқының ұлтық киімдерінің даму тарихы.
Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының,
салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік
үстінде өткен. Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-
қонған малшы қауымының, таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей
жер мұқылап мал ұстап күн кешкен Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі
мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге
көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі қалыптастырған
заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі болмағандықтан, өзінің
қарапайымдылығымен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше.
Ал оның кешегінде халқымыздығың сезімталдығын, аса зор эстетикалық
талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айыр қалпақ қасаба сияқты зерлі-кестелі
бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кіші-гірім бір рудың ортақ мұрасы
ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне
лағыл, жақұт,інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын-күміс
шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіптен кемер белбеу,
кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік, күмістен таптаурын
кебіс, көксауыр секілді, қол өнеріндегі мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін
заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамақша, шолпы,

2
бойтұмар, сырға, білезік, сақина-жүзіктердің болғаны әсемдікке құштарлықты
көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі жақтылықты – тұрмыс
қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт. Өйткені заттық өндірістің
өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте қайнасып
жататын құбылыс.
Қазақтағы киімді солға қаусырынатын, шалғайына, етек-жеңіне оқа
тігетін, кимешектің өңіріне, жақтауына кесте жүргізетін, сәбидің, қыз-
баланың, сал-серілердің бас киіміне үкі қадайтын дәстүр о баста табиғаттан
тысқары, пайымдауға сыя бермейтін сиқырлы-сұғанақ күштердің, дәлірек
айтқанда, жын, перілердің салқынын бойына тартып, пәле-жаладан, сұқық
көзден, ауру-сырқаудан сақтайды – мыс деген көне түркі-қыпшақ заманынан
қалған ескі ұғымнан түған. Бірақ кейіннен бірте-бірте қазақша киінудің жөн-
жобасына, киім-кешекті сәндендіру жүйесіне енген. Мұны біз қазақы шапанның,
сеңсең тонның шектен тыс айқара қаусырынылатынынан, өңіржиексіз кимешектің
– келіншекті, ал үкісіз тақияның қыз баланы, әсіресе оның бұрымы жоғын
ұсқынысыз етіп көрсеткенінен де аңғарамыз.
Қазақы киімге қатысты зергерлік заттарға әр түрлі құстардың,
жыртқыштардың, бал арасының, көбелектің, ағаштың, жер-судың, тау-тастың
кескінін беретін дағдының ерте келе жатқанын және оның ежелгі сақ, үйсін
тайпаларының мәдени жетістіктерін бойына сіңірген Қарғалы қоймасындағы
аты шулы тәтіге, Эрмитажда сақталған батыр дулығасындағы
3
тау, ағаш, құс суреттеріне, ондағы көне шапан кестесіне, тағы да басқа
белгілі ескерткіштерге меңзейтін Қазақстанның мұражай қорындағы кісе белбеу
оқшантайларынан, қапсырмалардан, бойтұмарлардан нәзік белдіктен көруге
болады
Халықтың ою-өрнек әшекеінің ең бір көп кездесетін ұлттық киімдер.
Сондықтан қазақ өрнек әшекейлерін зерттеушілер
С. Дудин, Е. Шнейдер, Р. Карутц тағы басқалары қазақ халқының киім үлгілері
мен оны әшекейленген өрнек мәнеріне үлкен мән берген. Қазақ киімдерінің
түрлерін жинау, үлгі өрнек мәнерлерін ғылыми тұрғыдан зерттеу Ұлы Октябрь
революциясы жеңісінен кейін, қазақ халқының өз алдына мемлекет құрған совет
дәуірінде ғана кеңінен өріс алып отыр.1
1922-1926 жылдары қазақ республикасының астанасы болған Орынбордың
мұражайы жер-жерлерге өкілдер жіберіп, қазақ киімдерінің түрлерін,
үлгілерін жинай бастады. Бұл істе мұражайдың ғылыми қызметкерлері
А.Четыркин мен А.Мелков орасан үлкен еңбек сіңірді. Олар неше түрлі жол
азаптарын көре жүріп, Ақтөбе, Торғай, Семей, Павлодар аймақтарының көп
жерлерін аралап мықты, көптеген ұлт киімдері мен өрнектердің, алтын-күміс
әшекейлердің экспонаттарын жинады, орташа, дәулетті қазақтардың 7 түрлі
болатынын жазды. Атап айтқанда, әр адамда көйлек, дамбал, шалбар,, қамзол
не бешпет, шапан (ішік), күпі (тон), бас киім, аяқ киім болатынын анықтап,

4
зерттеушілер әр облыстағы әр түрлі үлгі-түрлерін, атауларын қағаз бетіне
түсірді.1
Қазақ киімдерінің ұлттық түрлерін жинап, оның әр алуан әсем үлгілерін
жасауда советтік дәуірде өркен жайған қазақ театрлары мен көркемөнерпаздар
ұжымдары үлкен еңбек сіңірді. Мысалы, қазақтың Абай атындағы Ленин ордені
мемлекеттік опера және балет театры, М.Әуезов атындағы академиялық қазақ
драма театрының коллективтері көптеген игі жұмыстар істеді. Олар Қыз-
Жібек, Ер Тарғын, Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қобыланды батыр сияқты
тарихи эпостықдүниелерді сахнаға
шығарумен бірге қазақ киімдерінің неше алуан әшекейлі түрлерін де қалпына
келтірді. Бұл ұжымдардың өнерпаздары, әрине соның барлығын
өз жандарынан шығарған жоқ, олар ізденді, тпты, көрді, архив пен мұражай
қазыналарының деректеріне сүйенді.
1930 жылдар Қазақ ССР Орталық мұражайының қызметкерлері Ә.Омаров пен
В.Куж бірлесіп Алматы қаласынан және Еңбекшіқазақ ауданынан қазақтың ұлттық
киімдерін жинады. Бұл жылдары Қазақстан суретшісі Е.Клодт қазақ
киімдерінің, киімшең тұрған қазақтардың бейнелерін суретке түсірді. Сол
сияқты қазақ киімдерінің түрлері мен атаулары, үй жиһазы мен өрнек-
әшекейлері туралы республикамыздың әйгілі ғалымы академик Ә.Марғұлан мен
архитектура ғылымының кандидаты Т.Бәсенов, Ә.Масанов, Х.Арғынбаев
жолдастардың еңбектерін баса айтуға болады.

5

1 Қазақ ұлттық киімдерінің түрлері

Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, кіші
жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып
айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай бөрік,
қызай бөрік, ноғай бөрік тағы сол сияқты. Кейде географиялық мекен атына
қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді – қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі,
арқаның үлгісі және тағы басқа. Мұндай бөлініп атау киімдерінің кеңдігі,
ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне
қарай да ажыратылады. Мысалға, шапан үлгісі. Ұлы жүздің шапандары көбінесе
жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы келеді. Оңтүстік елі
өзбек, тәжік, ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін
салу болғандықтан бұлардыңкиім үлгісінен тігілу мәнеріне осы жағдайлардың
ықпал еткенін көреміз.

Орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей матадан, сырусыз, сирек
қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары шолақ ойма немесе түймелі
болып келеді. Өйткені орта жүз қалаға жақын, орыс, татар халықтарымен
аралас-құралас отырады.
Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері ұзын және кең, жүн
тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып келеді.
Осындай ара-тұра айырмашылықтары бола тұра, солардың бәріне бірдей
ортақ, ұлттық мәнер мен қазақша атаулары бар. Үш жүздің қайсысында болса да
шапанға шабу қояды және оны барлық жерде шабу деп атайды. Жеңтүптері кең
келеді де, оны жеңтүп, ойынды, қолтырмаш деп атайды. Үш жүздің қайсысы
болса да шалбарға ау қояды, қолтыққа қолтырмаш салады. Ертеден қалаған
киімдердің үлгі нұсқаларына қарағанда, киімді адам денесіне шақ етіп тігу
берірікте, орыс халқымен аралас, қаламен қатынас көбейе түскен кезде
қалыптаса бастаған сияқты. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері
орта жүз бен ұлы жүзде, ал ең мол үлкен үлгілері кіші жүз жақтан кездеседі.

6
Бір сөзбен айтқанда, етегін төсек, жеңін жастық етіп жүретін –
жорықшылық, шидем, тон, шапан қабаттап киінетін – мал бағушылық, етек-жеңін
түрініп, ықшам киінетін –диқаншылық тағы басқа тұрмыстық жағдайлар
киімдердің түрлеріне зор ықпал жасап отырған.
Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа
бөлінеді. Іштік киімдерге – көйлек, дамбал, желетке, қамзол, кәдекей,
сырттық киімдерге – шапан, күпі, тон, шидем, сулық киімдерге – шекпен,
қаптал, шапан, кебенек, кенек, сырттық жатады. Қазақстанның Орталық
аймақтарында тон, ішік, тайжақы сияқты тері киімдерді өң киімдер деп
атайды. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той –
думандарға, жиын-топтарға бароғанда, жат елге сапар шеккенде киетін сәнді
киімдерді атаған. Қазақтың таныған жерде бой сыйлы, танымаған жерде тон
сыйлы дейтін мәтелі де осыны аңғартады. Қазақ салтында ер жігіт егеске
түсерде, соғысқа барарда киімдерінің ең жақсы көрнектісін киетін.
Халық арасында белгілі бір топтар үйде де, түзде де, күнделікті
тұрмыста да ұдайы жақсы киініп жүрген. Олар бойжеткендер, бозбалалар,
салдар, ән-күй, күрес өнерпаздары еді. Сол сияқты келіншектер де тұнғышын
тапқанша өте сәнді киініп жүрген. Кестелі, зерлі, жалтырауық киімдерді
қадырлы қарттардың да үнемі киіп жүруі ел рәсіміне тән сыимды салт деп
саналған.[1]
Еркек киімдерінің ең қымбаттыс – аң терісінен істелген ішіктер. Олар
аң түрлерінің атына сәйкес бұлғын ішік,жанат ішік, түлкі ішік, қасқыр ішік,
күзен ішік болып бірнеше түрге бөлінген. Аң терісінен тігілген ішіктердің
сыртын шұға, мауыт, үштоп барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы торғын,
ләмбек сияқты бағалы да ширақы маталармен тыстаған.Кейде осы материалдарды
бірнеше түсті жібек жіптермен кестелеп, сумоншақ, маржан тізген жіптер
бастырып, етек-жеңіне алтын, күміс зер ұстап, кейде бөлек тігілген
кестелермен сыртынан қаптап киген. Ішіктеркейде әдіпті, оқалы, шет-шеті
жұрындалған қайырма жағалы болып келген.

7
Шапан көбінесе жүн тартылып бидайланып тысталған. Кей жерде шапанды
әуелі астар мен бидайын қабып алып, тысты соның үстіне бос жабу арқылы
тыстаса, кей жерлерде тура тыстың үстінен қабыған, кейде сыритын болған.
Мұндай шапанды сырмалы шапан деп атаған. Шапандар көбінесе
қайырма жағалы, кейде тік жағалы бешпент түрінде кездеснді. Қайырма жаға
шапанның бір түймесі, тік жағалы бешпент шапанның екі түймесі бар.
Қазақ шапандары үш бой, екі жең болып және жағасын ойып шығарып
пішіледі. Үш бойдың алдыңғы екі бойын алдыңғы өңірі деп, артын артқы
бой деп атйды.Арт бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі
жақ етегіне бел мықынға жеткенше екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы
енді, бел жағы енсіз келеді. Мұны шабу деп атайды. Шабу шапанның шалғайын
молайту үшін қойылады. Шапан жеңінің екі беті бірақ қиылады. Орта жүзде
шапанның жағасы мен жеңінің ұшы әдетте басқа түсті барқыт, шұға тәрізді
тәуір матадан салынады, оңтүстікте жаға, жең тұтас бой матаның өзінен (
басқа түсті матадан емес) салынып кестеленеді не әшекекйленіп сырылады.
Қазақ мәнерінде кейде арасына жүн тартпаған жеңіл, жадағай шапандар
да кездеседі. Мұндай шапанның тысы астарына қабусыз бос тұрады. Ал ішіктер
көбінесе аң терісінен, қой, қозы, ешкі, бота терілерінен құрастырып
істеледі. Бұлародың да бөлшектері мен пішілу түрлері, бой атаулары шапанға
ұқсайды. Ішіктер көбінесе асыл және түсті матамен тысталады. Бірөңкей түсті
мата болғанда оны әр түсті жібек жіппен кестелейді, зерлейді. Ішіктердің
әдібін сыртынан келтіреді, кейде әдіп аң терісінен жұрындалады.
Қазақстанның оңтүстік аймағында шапанның да,ішіктің де ойық етек
түрлері кездеседі. Ондай ойық кейде тура арт бойдың етегінен, кейде екі жақ
шабудың үстінен жасалады да айналасы жұрындалып, кестеленіп, әдемі оюлармен
әшекейленеді.
Тон кңөбінесе иленген күздік терілерінен тігіледі. Орта денелі
адамдарға 11-12 қойдың терісінен тон шығады. Олардың шап терілері мен
пұшпақ терілері, таңлықтары, мойын терілері бөлек алынады, яғни олар тон
тігісіне пайдаланылмайды.

8
Тондардың жүндері ішіне қарайды, ет жағы қынамен, қабықпен, томар бояумен
боялады. Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе
шалып тігіп кестелейді. Кейде сыртына тыстық жапсырып қаптама тон да
тігеді. Қаптама тондардың тыстарын әр түсті жіппен кестелеп, елтірі,
сеңсең, аң терілерінен қайырма жаға жасап, етек-жеңіне жұрын ұстайды.
Қазақта салтанатты киім мен күнделікті киім-кешектің пішімінде
айырмашылық бола бермейді.3 Салтанаттық киімнің бітімі сыпайылау, тігісі
жатық, зерлі оқалы, кестелі, басына киетіндері көтеріңкі, аяқ киімдері
шоңқима, биік өкшелі, қақы тұмсықты, таптаурынданған, түрлі-түсті қайыспен,
таспамен өрнектелген, зерлі жіптермен кестеленген болып келеді. Оның үстіне
салтанаттық киім-кешекте алтын, күміс жалатқан, жалған қаралы, қиыршықты,
ширатпалы қапсырма, белдік, алқа, шолпы, сақина-білезік болған.
Күнделікті киімге шекпен тоқымасы, қолда бар мата, бөз, кенеп, шыт,
сәтен, сеңсең терісі, қолдан ұқсатылған тері-терсек, көн секілді қарапайым
материалдар жаратылса, салтанаттық киім-кешекке барқыт, масаты, мәуіті,
шұға, жібек, қырмызы, бәтес, мақпал кездемелері, кәмшат, сусар,
бұлғын,құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегірені
пайдалпнылған.
Халық шеберлері киім тіккенде іс тапырушының талғамын, жас
ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр
жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен бүкіл қазаққа тән түр
ұқсастығын, пішімін, бояу-нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар,әйелдер,
кейуаналар киетіндерінажырата білген. Мысалға алсақ, қыздар белі қымтылған,
етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы қамзол киіп, беліне
металл шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік буынады
екен. Ал қайсыбір жерлерде етек-жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау
мен Атырауда қосетек деп те атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген
көйлек сыртына қамзол киетін болған. Қазақтанның оңтүстігінде осындай
көйлетің үстіне белдемше қаусырынады немесе шалғы орайды екен.

9
Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің
үстіне қамзол, басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебіс-мәсі
киіп, сырт киімнің қаусырмасын айқара, белмеумен буынатын болған.
Қазақтағы еркек киімі әйелдікке қарағанда біркелкілеу. Тіптен жейдені
(көйлек-дамбал), қаптал шапанды, түйе жүн шекпенді, сеңсең тонды барлық
жерде бірдей киген. Ал жалпыға тән еркек киім-кешегінде көйлек-дамбалдан
басқа бешпент, көкірекше, шапан, шалбар(кей жерлерде оны сым деп те
атайды), сондай-ақ бөрік, қалпақ, тақия секілді бас киімдер, көксауыр,
саптама етік, кебіс-мәсі болған. Осындай еркек киімі ғасырларды артқа
салып бізге жеткенімен, оның құрамында, пішімінде, тігісінде уақыт талабына
сай әртүрлі ұрпақ енгізген сапалы өзгерістер болып келгенгі хақ.4
Әсіресе жігітттің киімі әсемділігімен көз тартатын болған. Ол ойық
немесе тік жағалы жібек көйлектің, жүріп-тұруына ыңғайлы болуы үшін ауына
үшкіл салғанымен, балағын көксауыр етіктің қонышына тығатындықтан, дене
бітімін сымбатты етіп көрсететін шалбардың үстінен тұрпатына мығым қонатын
күдері, барқыт немесе мәуіті бешпет, басына зерлі тақия, мұрақ, пұшпақ
бөрік киіп, иығына түйе жүн шекпен немесе шапан жамылады екен.
Бешпет, шалбар көбіне көгілдір, қоңыр, шымқай күрең мәуіті,
барқыт,бедерлі жібек маталардан тігілген. Бешпеттің қаусырмасы, етек-жеңі
жіңішке зерлі жолақпен, тоқыма ызбалармен жиектелетін. Әсіресе нәубетатты
өрнектермен кестеленген күдері бешпет пен жарғақ шалбар жоғары бағаланған.
Үйлі-жайлы болып, егде тарта бастаған еркектің киім-кешегі әдетте
жігіттің киіміне тән элементтерден тұрғанымен, пішімі молдау, шалбары
кеңдеу болып тігілетін.
Қарттардың киімі мейлінше қарапайым, көбіне көктеп тігілетін және
әшекейсіз болған. Оларға арнап қалыптасқан дәстүр бойынша жейде, жырым
балақты шалбар, арасына түйе жүн салып сырылатын көкірекше, бешпет, шекпен,
шапан тігілетін. Ауқатты қарттар, әсіресе олардың ішіндегі аңшылықпен
айналысқандары көкірекшенің үстіне күдері

10
бешпет, жарғақ тон, жарғақ шалбар киіп, сыртынан кісе белбеумен
қаусырынатын болған.
Еркек қыс кезінде күпі, сеңсең тон,түлкі немесе қасқыр терісінен
тігілген қаптал ішік, аяғына киіз байпақты саптама
етік, басына тымақ, малақай киген. Бұлардың ішінде әсіресе түйе жүнне
бастырылып, шұғамен тысталатын күпі малшы киімінің
ертеден келе жатқан үлгілерінің бірі болған. 20-жылдарда Ойыл мен Сағыз
бойын мекендеген қазақтың тұрмысын палеоэнтологиялық тұрғыдан зерттеген С.
Руденко күпіні қазаққа және оның ата-бабасына кем дегенде осыдан екі мың
жыл бұрын белгілі болған киім үлгісі деп есептелген.5
Шұғамен немесе барқытпен тысталған пұшпақ ішік те қазақ қоғамында
жоғары бағаланған.Аса сәнді ішіктің қаусырмасы мен шалғайы кәмшат немесе
сусар терілерімен көмкерілген.
Сырт киімнің көне түрлерінің бірі кебенек (Жетісуда - кебентай) болып
табылады, Оны асқан ұқыптылықпен шаршылап, қылшығын сыртына шығара басқан
жұқа киізден ақ, қара немесе қоңыр түсті етіп, атқа отыруға ыңғайлы болу
үшін артында жарма қалдырып, шалбарымен қоса пішетін.Шапанға ұқсас
болғанымен, тік немесе күләпара іспетті жағасы бар кебенекті жылқышылар
үускірік аяз бен ызғырық желден, жаңбыр мен қардан сақтану үшін қысқы
киімнің сыртынан киген.Қазақтың Кебенек киген келер, кебін киген келмес
дейтіні де осыған байланысты.
Қаусыра киілетін сырт киім түймеге бекітілмегендіктен, білдік оның
негізгі элементтерінен саналған. Соның бірі – кісе белбеу. Оның кәдімгі
белдіктен айырмашылығы – бұрынғы аңшылардың садақ жебесін салатын қорабы,
оқ-дәрі салатын оқшантайлары іспетті салпыншақтарының, мығым бекітілген
қынының болатынымен байланысты. Кісе металл шытырларымен безендірілген.
Еркектер көбінесе оң мен солға ажыратылмайтын етік киген. Бұл – үнемі
бір аяқтан екінші аяққа ауыстырып, ұзағырақ киюдің қамынан туған жағдай. Ал
оңға-солға ажыратылатын аяқ киім қазаққа тек соңғы кездерде ғана, онда да
европалық аяқ киім ықпалымен тарала бастаған.
Қойшы-қолаң, кедей қазақ қарапайым етік, шоқай, ал шөгінді, қиыршық
тасты-таулы жерлерде етіктің сыртынан

11
табаны мен өкшесі мұқалмас үшін шикі қайыстан тігілген шарық киетін.
Күйеу мен қалыңдықтың үйлену салтанатына киетіні сіәнімен, әшекей
үйлесімімен, бояу-нақышымен ерекшелінген. Әсіресе күйеу жігіттің киім-
кешегінде кездесетін зермен кестеленген, алтын жолақпен әдіптелген, бірінң
үстіне бірін киетін көкірекше, бешпет шапаны аса сәнді болған. Қалыңдықтың
кестелі барқыт көйлегі, оқалы қамзолы күнделікті тұрмысқа, жүріп-тұруға
ыңғайсыз болғанымен, асқан ұқыптылықтың бірден-бір үлгісі болып табылатын
сәукелесі, алтынмен қапталған, күміспен күптелген білезігі, таптаурын
немесе зерлі кебісі мүлтіксіздігімен көз тартқан.
Баланың киімі,нәрестеге арнап мақта-матадан (бомазей, шыт, бөз)
ұзынырақ, иық жармасынсыз, әдіптелмей тігілетін ит көйлекті, күләпараны,
арасына жүн салып көктелетін жұмсақ кеудеше мен шалбарды қоспағанда,
негізінен ересектердің киім-кешегін қайталайды. Мұның өзі баламыз тез ер
жетсе деген ата-ананың игі тілегінен туған жәйт болса керек.
Қазақ арнайы түрде қаралы киім тікпеген, Әйелдер әдетте бұрымын
тарқатып, шашын жаятын да, киіміндегі әшекейлерді жұлып тастап, иығына қара
жамылатын болған. Ал еркектер жағы сұр түсті шыт пен сәтеннен қаралы белбеу
буынып, таяққа сүйеніп, өліктің денесі қойылған үйдің алдында көңіл айтуға
келгендермен көрісіп, олармен бірге үйге құран оқылып, жұбату айтылатын
кезде ғана кіретін
Қазақтағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім әскердің, аңшының киім-
кешегі іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжалаған сауытты,
қалқанды, сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металлдан
кіреуке тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнмен
қапталып, арасына жүн қыл салып сырылатын көкірекше киген.

12
1. Қазақ ұлттық бас киімдері жайлы мәлімет.

Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр басқа. Ерге тән
бас киімдер : тақия, бөрік, тымақ, құлақты бөрік (құлақшын), қалпақ, шалма,
шыт, дудыға жыға, қырпу, күлпара(башлық), жалбағай. Оларды теріден, аң
терілерінен,тыстық маталардан сырып тігеді.
Әйел бас киімдері : кимешек, жаулық, күндік, шаршы, сәукеле, желек, шәлі
бүркеніш, бергек, қасаба тағы да басқа.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін
қасиетті киім саналған. Қазақтың дос басыңа қарайды, дұшпан аяғыңа
қарайды дейтін мақалы осы жайдан қалыптасқан көрінеді. Сол сияқты
сыпайылық көрсеткенде, біреуден біреу кешірім өтінгенде, аяққа жығылғанда
бас киімді шешіп немесе бөрігін аяқ астына тастап аһ ұру да осы бас киімді
қастерлеуден туған.
Қысқы, жазғыбас киімдер бір бөлек, той жиындарда, жорықтарда киетін бас
киім бір бөлек болып түрліше тігілетін. Мысалы, сеңсең бөрікті, сеңсең
тымақ, түлкі тымақты, құлақты бөрікті, күлпараны ерлер қысты күндері
киетін. Елтірі бөрік, пұшпақ бөрік, жекй тымақ, қалапақ, төбе бөріктерді
жазда киетін. Ал жалбағай, жапетер, төбе бөрік (тебетей), үшкүлдір, шыт,
тағы да басқа арзанқол жеңіл бас киімдерді күнбе-күнгі тұрмыста үнемі киіп
жүре беретін.
Тымақ пен бөрікті көбінесе мәриден, елтіріден, сеңсеңнен, лақ терісінен,
пұшпақтан тағы басқа мал терісінен жасап тыстайды, арасына жүн салып
сыриды.
В. Плотниковтың 1859-1862 жылдары жазған қазақ киімдерінің ішінде бөрік
пен тымақтың 15 түрлі үлгісі мен атаулары бар.6
Қазақта бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса құрметті
қонаққа ат мінгізіп, шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден аңғаруға
болады.
Еркектің бас киімі жергілікті жағдайда қолға түскен материалға
байланысты әртүрлі болған. Оның көп тарағаны –
13
бөрік. Ол төрт үшкілден төрт қырлы күмбез іспетті етіп пішіліп, арасына жүн
салып астарланып, барқытпен, шұғамен, күдерімен тысталатын. Олар кәдеге
жаратылған аң терілерінің атымен құндыз бөрік, сусар бөрік, пұшпақ бөрік
деп аталған. Халық арасында елтірі бөрік, түлкі тымақ, малақай, европалық
үлгідегі құлақшын кеңінен тараған.
Қазақстанның оңтүстігінің, Сыр бойы мен Талас-Шу атырабының отырықшы
немесе жартылай отырықшы қазағы жазда арнайы басылған жұқа ақ киізден
үшкілдеп, сүйірлеп пішілетін, тігісі қиылысқан жерлері қара жолақпен
жабылатын, қайырмасы қара барқытпен тысталатын қалпақ киген. Оның қазақы,
жырық, құйма, керей нұсқа деп аталатын түрлері болған. Орталық және Батыс
Қазақстанның шонжарлары көбіне сәндік үшін аласа шошақ бөріктің үстінен
алтын зермен кестеленген шымқай күрең немесе қызыл барқытпен, қайырмасы
жасыл мәуітімен тысталған биік қалпақ киетін. Оны әр жерде әртүрлі атпен
айыр қалпақ, мұрақ, сәукеле қалпақ деп атайды.
Малшы жазда басына шұғадан немесе сәтеннен тымақ үлгісімен астарсыз үш
бұрышты етіп пішілген, күмбезінің алдында арнайы күнқағары бар жалбағай,
далбай күләпара киген.
Жекей тымақ – жаз бен күзде киетін әрі сәнді, әрі жәңіл елтірі тымақты
атайды. Жекей – сәнді деген сөз. Жекей тымақты дүрия, шағи сияқты жібек
маталармен тыстап, кейде оның артқы етегін көтере түріп, кейде алдыңғы бір
жақ құлағын алға келтіре әнтек шекеге салып киетін.
Бөрікті де әр түрлі үлгіде қозы, қой, түрлі аң терілерінен тігеді.
Бөріктің түрмесі кейде жалпақ, кейде жұмыр етіліп жасалады. Ал оңтүстік
аймақтарда қой терісінен тігілген, түрмесі үлкенбөрік киеді. Бөріктің
неғұрлым жүнді де жылы түрлері Батыс Қазақстан, Атырау жағында жиі
кездеседі. Жетісу, Семей, Өскемен жағында жалпақ және биік түрмелі үлгілері
көп. Бұрын ақын, әнші, сауыққой салдар мен өнерпаз жастар өте сәнді
тігілген шошақ төбелі құндыз бөрікке үкі тағып киетін.

14
Ересек қазақ барлық уақытта, тіптен дастарқан үстінде де басынан
дөңгелек тақиясын тастамаған. Сыртқа шыққанда оның үстіне бөрік, тымақ,
қалпақ киетін болған. Тақияның үлгілері мен атаулары көп. Етегі аласа,
төбесі төрт сай болып келетін кестелі шошақ тақиялар оңтүстікте көбірек
кездессе, аласа етекті, төбесі киіз үй сияқты тегеріш тақиялар орта жүзде
көбірек кездеседі. Ал жалпақ төбелі, етегі биік тақия мен тостаған сияқты
қаптама тақиялар кіші жүзге тән.
Ерлер киетін тақияда теңге, моншақ, тана болмайды. Оның үстіне олар
мүйіз, атерін, шырмауық сияқты өрнектермен кестеленеді, машинамен,
қолмен, таңдай, ирек, қабырға, тігістерімен әдеміленіп сырылады.
Кейде тақиялардың дәл төбесінде сол матаның өзінен істеген түйіртпек шошағы
болады, Оған бозбалалар, салдар, күйеулер шашақ, үкі күлте, шоқ тағып
сәндеп киеді. Қазақ бұрын Қазан, Бұқар, Ташкент сияқты қалалардан сатып
алынған тақияларды кәдесіне жаратқан.
Әйелднрдің бас киімдері де бірненше түрге бөлінеді. Олар: тақия,
бөрік, орамал, жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, желек, шәлі, бергек,
қарқара және тағы басқа. Қазақ ғұрпында ердің де, әйелдің де бас киімсіз
жалаңбас жүруі ерсі саналған. Әсіресе әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Сәукеле әйелдің бас киімдерінің ішіндегі әшекейлісі де күрделісі.
Сәукеле – бұрын киелі деп есептелген, өте ерте заманнан келе жатқан
қалыңдықтың бас киімі. Ол жөнінде көптеген дастандарда, аңыздарда
айтылған.Сәукелеге ұқсас бас киімдерді археологтар ерте ортағасырлық
мүрделерден кездестірген. Үйлену салтанатына арнап қалыңдықты
жасандырғанда,әдетте оның басына маңдайлық, желкелік жанамалар қыстырылатын
қаңқа ретінде, биіктігі 20-30 сантиметрдей келетін, бағалы аң терісімен
көмкерілген сүйір бөрік кигізетін де, үстіне сәукеленің өзін қондыратын
болған. Сәукеле көбіне күрең немесе шымқай қызыл барқытпен тысталған, жұқа
киізден арт жағы биіктеу етіп пішілетін де, төбесі күміс зермен кестеленген
шашақты табақшамен жабылып, алтын жалатқан күміс шытырлармен, лағыл-жақұт
қондырылған тәтімен, екі жағына бірдей төгілетін маржан, інжу, перуза
моншақтарынан тізілген жақтамалармен безендірілетін. Сәукелеге міндетті
түрде жұқа ақ желек ілетін болған. Ол беташар айтылғандақалыңдықтың жүзін,
бүкіл денесін жауып
15
төгіліп тұратындықтан, қыздың дене пішімін өте нәзік,сымбатты етіп
көрсететін. Сәукелені ұзатылған қыздың соңынан еріп жүретін сыңсу айтатын
нөкер қыздар киетін. Қалыңдық күйеудің еліне барғанда да сәукелесімен
барған. Сәукеленің негізі оның төбесі. Төбе не талдырма етіп қозы жүнінен
арнайы басқан ақ киізден, не арасына қылдсалып сырған асыл матадан
істеледі. Содан кейін төбені кестелеген, ше-шетіне құндыз жұрын ұстаған
немесе алтын, күміс оқамен зерлеген таспен тыстайды. Сәукеле төбесінің
биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Төбенің өн бойын алтын,
күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын жіппен
әшекейлейді.Ертедегі кіші жүздегі Байсақал дегеннің қызының осындай бір
сәукелесін 500 биеге бағалаған.
Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәріздендіріп
бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды бетмоншақ немесе сәукеленің
бетмоншағы деп атайды. Сәукеленің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген
қатырғы болады. Тізілген моншақты, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген
желекті осы қатырғыға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты
құстың бірер тал қауырсынын тігінен қыстырып бекітіп қояды, оны қарқара
дейді. Сәукеленің арт құлағы шашқап тәрізді белге дейін жетеді. Сәукеленің
ең сыртынан жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің
етегі ұқсап, жерге сүйретіліп жүреді.
Үйлену тойына бұрын қалыңдық сәукеленің орнына зерлі қасаба да киген.
Оған дәлел – қазақ тілінің лексиконында қасабалы қалыңдық, қасабалы
келіншек деген тіркестердің сақталып қалғаны. Шамасы, қазақ әйелінің осы
бір керемет бас киімі өзімен аттас көне түркі (қыпшақ) бас киімінің негізгі
элементтерін бойына сіңіріп бізге жеткен болса керек. Өйткені қасаба көне
түрікше алтын зерлі деген мағына береді. Қалыңдық қасабаны жібек
көйлектің үстіне қаусырынатын, шалғайына, етегіне кесте жүргізген белдемше
мен қыздарға тән сезімтал талғамының бірден-бір нышаны іспетті нымшаға
(көкірекшеге) қоса киген.
Қасаба киетін қалыңдыққа әдейі арнап, оның стиліне сай алқа, шолпы,
білезік, сақина-жүзік соқтырып, аяғына күмістеген таптауырын кебіс
тіккізеді екен.

Қасаба жөнінде мен бірінші рет онжылдықта оқып жүргенде өзімнің
кіндік шешем, заманында шеберлігімен аты шықққан Тілеулес Сейітбек
келінінен естігенмін. Ол кісінің суреттеуіне қарағанда, қасабаның сұлбасы
дөңгелетіп пішілетін,желкесіне қарай бірте-бірте ойытқи түсетін құламасы
болған, 7 – деп Ө. Жәнібеков жазған еді. Қасабаның маңдайына әртүрлі
шытырлардан, інжу, маржан секілді тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен
бекітілген қыстырма ілінеді екен.
Ал оң жағына, самйдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ ұшталған
бес-алты тізбектен тұратын салпыншақ қыстырылатын болған. Қасабаға қалыңдық
сұқ көзден аулақ болсын деп үкі қадаған.
Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң қасабаны үкісіз, желексіз киіп,
құламасына орамал салған.
Қазіргі таңда қасабаның негізгі үш түрі белгілі. Оның ішіндегі жұртқа
танымал – Жәңгір ханның зайыбы киген.8 Қасабаның желке жағындағы
құламасының орнында шашылып тасталатын жамылғысы бар үшінші түрі, зерлі
шошақ жасап әуре болғысыкелмейтіндердің матаны шетін сетінетіп, бас киімге
жапсыра салатынынан түрі өзгерген қалпында, онда-мұнда кәдеге асырылып жүр.
Енді қазақ әйелдерінің ең киелі бас киімі – кимешек туралы сөз
қозғағым келіп тұр. Әдетте, кимешек ақ матадан немесе ақ жібектен молдау
етіп пішіледі, әйел адамның басын,иығын, кеудесін, жауырынын жауып тұрады.
Кимешек тек бас киім ғана емес, әйел адамның паспорты мен
мінездемесінің де орнына жүреді. Кимешекке қарап әйелдердің шырайын, жас
мөлшерін, тұрмыс жайын, тіпті жүріс-тұрысына дейін анық ажыратып алуға
болады. Аналарымыздың ұқыптылығы мен салақтығы кимешектен көрінген.
Кимешектің түрі мен тарихи тұрпаты сан-алуан. Олар көбінесе рулық-тайпалық
өмір ерекшеліктеріне байланысты. Кимешек әшекейсіз болмайды. Әшекей орнына
алтын, күміс, электра, лағыл, ақ шырымтал (слюда), меруерт секілді және
қымбат бағалы тастар қолданылған. Әрине, олар да әйелдің жас мөлшеріне,
әлеуметтік орнына қарай тағылған. Кимешектің алдыңғы өңірі ою-өрнексіз
болмаған.
17
Кимешектің егде және қартаң тартқан әйелдер киетін қарапайым түрлерін
шылауыш, күндік деп атайды. Аса қарт бәйбішілер шалма да киетін.
Әйелдердің ақ матадан жасаған бас киімінің жалпы атауы: орама кимешек
– кимешектің кең тараған түрі ғана емес, ең көне тұрпаты да. Оның кейбір
түрлерін Шымкент пен Сыр бойының әйелдерінің басынан әлі де көруге болады.
Тұтас матаның төменгі бұрышы дөгеленіп кенледі де, жоғарғы бұрышы әйелдің
бет-пішініне орай ойылып тасталады. Төбе жағына кейде тігіс түсуі де
мүмкін. Қазақстанның көп жерінде бұл кимешек трапециялық, не төбесі шолақ,
үшбұрыш түрінде пішіліп, жоғарғы жағы бетке киілетіндей етіп ойылады.
Кимешектің артқы ұшы ұзын келеді, кейде өкшеге жетеді. Қазақстанның шығыс
өңірінде кимешек қысқа болып, алдыңғы бұрышы қиылған төрт гүл келеді. Бұл
кимешек те құрама матадан жасалып, құлақ жағына шаршы қиықтар тігіледі.
Сырдарияның сағасын мекндеген қазақ әйелдерінің арасында бүрмаелі
кимешек кең тараған. Бүрмелі кимешектің бет жағы шаршы келіп, төменгі ұзын
ұшы омырауға түсіп, төбесі жинақтала келе түйіліп, кей-кейде оның үстіне
бөрікше киіледі, Оңтүстік өңірдің әйелдері матаны ұзынынан екіге
бүктеп,жартылай кесіп, онықайта жалғай тігіп, тігісін арқасының суағар
тұсына келтіреді. Жетісу келіншектерінің үлгілері де аса мол, байлау
үлгілері де ерекше көз тартады. Жаппай кимешек кию дәстүрі Қазақстанда 30-
жылдарға дейіе сақталып келді. Амал не, ел басына түскен зілдей нәубет
қазақ қыз-келіншектерін дәстүрлі салтанатынан айырып, киелі киімімізді аяқ
асты қылды, қазақ әйелінің сағын сындырды, ажарынан ажыратты. Енді кимешек
тігетін арнайы фабрика, ең болмағанда Түскиіз фабрикасынан үлкен цех
ашылса құба-құп.
Енді әйелдердің бас киімдерінің түрлері жайлы айтып өтсе.
Орамал - әртүрлі матадан, әр үлгіде жасалған басқа тартар.
Біртартар – үшкіл, кішігірім бас орамал.
Түрме – түре тартатын жеңіл орамал.
Шаршы – кішкене шаршы бас орамал.
Байлама – басқа салатын шағын орамал.
Шылауыш – кимешек үстінен байланатын үлкен ақ шаршы.
Жаулық – ақ матадан, ақ жібектен тігілген бас киім. Үлгісі көп.

18
Бергек – жаңа түскен келіншектің әшекейлі бас киімі, той өткен соң киетін
сәукеленің жеңіл түрі.
Сораба – тақия тәріздес, артында салпыншағы бар, төңірегі шашақты қыздар
киетін бас киім.
Делегей – ертеде қыздардың қыста киетін бас киімі. (капюшон тәрізді)
Жырға – асыл тас, моншақ тізіп тіккен, көп салпыншақты сәнді бас киім.
Зере – ұзын, іші қуыс, сәукелемен бірге киетін бас киім.
Күлә - ханшалардың қалапақ сияқты бас киімі.
Күндік – кимешектің үстінен сәлде сияқты, бірақ жалпақ етіп орайтын ақ мата
немесе гегде әйелдердің ақ жаулығы.
Салы – жібектен, бағалы жіптен шашақсыз тоқылған бөкебай.
Бөртпе – жібектен шашақтап тоқылған орамал, жаулық.
Бөкебай – түбіттен қалың тоқылған қыстық орамал.
Шарқат - әйелдердің басқа тартатын үлкен жібек орамалы.
Сарапшаң – жұмсақ торғын, жібекпен жылқының қылынан, шуданың қылшығынан
тоқылған, қыздар мен келіншектердің бетін шаң-тозаңнан қорғайтын бет перде,
шаң тимес деп те аталады.
Ақбүркеншек – алғаш түскен келінге сәукеле сыртынан жабатын жамылғыш.
Қарқара – төбесі биік шошақтау келген, қауырсын қадаған жас әйелдердің,
қыздардың бас киімі.

1.3. Қазақтың ою-өрнектерінің жасалу жолдары.

Қазақ халқының көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан-ұрпаққа,
әкеден балаға сабақтасып, тізгіннің ұшында, өзіндік тарихымен,әдет-
ғұрпымен, сәндік, көркемдік жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің
ерекшелігімен таныта білген – қолөнері.
Қолөнердің халықтың әлеуметтік, салт-тұрмысында алатын орнының
қаншалықты биік, жоғары екніне сене алсаң – оның ішінде қолөнерді нақышына
келтіретін әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол – ою-өрнек.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі биік, сан-
сапалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ. Қазіргі кезге
дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет мұралары, қол
өнері туындылары тағы басқа өздік тұрғыды айырықша орын алады.
Ертедегі түрік дәстүрі 6-7 ғ.ғ.б.д.д. көшпенділер мәдениетін
бейнелейді: атты жауынгер, бал-балдар, құлпы тастар. Түсініктері бойынша –
аспанға табыну, күн көзіне табыну қажет. Оны жаратушы құдайы – ұмай және
иер – суб – жер мен су тағыбасқа болып табылады. Түркі – араб – ислам
дәстүрінде қолөнер кәсіби саласында тіршілік иесін бейнелеуге рұқсат
берілмеген.
Адай дәстүрі (қазақ мәдениеті) жаңа уақыт18-19 ғасырлар болып
табылады. Сонымен қатар 8 ғ.б.д.д. ортасында түрік халқы он екі тайпадан
тұратындығы туралы жария етілген.9 Түрік аңызақ дала көшпенділерінің
біріккен тайпасы. Олардың гентикалық тілі бір, геналогиялық тайпалардың
туыстығы, мәдениетінің ұқсастығы осыдан келіп шығады. Осы мәселе бойынша
С.Г.Кляшторный, Т.И.Сұлтанов өз еңбектерінде археологиялық мәдениетті үшке:
табытты жерлеу рәсімдерінің реті, заттарды безендіру және сәндеп әшекейлеу,
- деп бөліп қарастырады. Бұларға Енисей – қырғыз мәдениеті Шығыс Қазақстан
және Солтүстік Алтай жатады. Жалпы ою-өрнекті алып қарастыратын болсақ,
мұнда да ұқсастықтарды көруге болады. Мұнда сызықтардан бастап,
композицияның ішкі және
сыртқы формадағы бейнелеп – мәнерлену ұқсастықтары байқалады.
Енді ою-өрнектің тарихына тоқталса - ою салуда, оның жиегі әртүрлі
заттарда жуан немесе тереңдетілген сызықтармен жүргізілген. Мысалы Грецияда
заттың негізгі формасы ою-өрнекпен ерекшелік қасиетін көрсете отырып, жалпы
тұтастық заңдылықты қолданып, үлгі ретінде қалдырған. Ал римдіктер пайдалы
жағына ден қойып, көңіл бөлген.Өмірдегі сымбаттылықтан гөрі практикалық
жағына көп көңіл бөліп, комфорт пен байлықты көрсетуде кеңінен қолданылған.
Қытайда ою-өрнек арқылы сәулет өнерін дамытуды мақсат етіп қойған.
Сонымен қатар, ою-өрнектер өнеркәсіпте қолданылып, натуралистік
мотивте, нақтыланған живописьте жазылған.Қазақтардың өрнегіне тән ерекшелік
көрінісін береді, ол сызықтар мен иректер және оның тегіс етіп салынып
боялуында. Дегенмен адамдардың өзін қоршаған ортаны танып, табиғат
заңдылықтарының сұлулығын симметрия, ырғақты байқап, оны ою-өрнекке
айналдырып, өзінің сана сезімнің қандай дәрежеге көтерілгенін
байқатады.Қола дәуірінде Қазақстан территориясында өмір сүрген тайпалар
еңбек құралдарын, қарулар,сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасауда, құю,
жону, бастырып өрнектеу, тегістеп жылтыратутағы басқа техникалық тәсілдерді
жақсы меңгеріп,заттарға өрнек сала білді. Сол кездегі бұйымдарға
бейнеленген белгілер мен бастырылып түсірілген 17-18 ғасырлардағы қазақ
халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас екендігі
Ә.Марғұланның, Қ.Ақышевтың, М.Мұқановтың, Қ.Ибраеваның тағы басқа
ғалымдардың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде дәлелденген. Кейбір белгілерге
жеке тоқталса Ө.Жәнібеков Аспан әлеміне байланысты ою-өрнектерді зерттей
отырып, ертедегі сақ дәуірінен қалған белгілердің; дөңгелек, төрт құлақ,
қосу шимай ою-өрнектің пайда болуын негіздеп, олардың анықтамасын берді:
шеңбер - әлемдік кеңістік, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.