Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуына би- шешендердің қосқан үлесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Хажат А.
Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
________________кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуына би-шешендердің
қосқан үлесі
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А.Хажат
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ ________________________4
І ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ АРҒЫ БАСТАУЛАРЫ________________ 6
1.1 Шешендік өнер жайлы ой-пікірлер, зерттеулер, шешен сөйлеудің
алғышарттары_______________________ _______________________________6
1.2 Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуы ___________________16
ІІ ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР ДАМУЫНА ЖЫРАУЛАР МЕН БИ-ШЕШЕНДЕРДІҢ ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ______________________________ ____ 22
2.1 Қазақ жыраулары мен билері – шешендік өнердің ұйытқысы__________22
2.2 Би-шешендердің сөз саптау үлгілері және Көшпенділер трилогиясындағы
шешендік үлгілері___________________________ ________________________31
2.3. Билер дауындағы әділдік шешімдер және Абайдың билік нұсқалары____42
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ __________58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ фольклорының бір саласы болып табылатын ұлттық шешендік өнері
өзінің бастауын ежелгі дәуірден алады. Аталған жанр өзіндік қалыптасу
жолына ие және осы тақырып бойынша біршама ғалымдарымыз өткен ғасырларда
зерттеу жұмыстарын жүргізгендігі бізге айқын. Ұлттық шешендік өнері қазіргі
күні көмескіленіп, адамдар арасындағы суырыпсалмалық, аз сөзбен көп нәрсені
түйіп айту, немесе азаматтық, қылмыстық құқықтар барысында үнемі қолданыс
таба бермейтіндігін білеміз. Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық шешендік өнерді
диплом жұмысының нысанасына айналдыра отырып, оның дамуына үлес қосқан
тұлғаларды таныту – жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ ұлттық шешендік өнері – ақындықпен, тапқыр әзілкештікпен,
салиқалы пікір айтушылықпен астасып жатады. Осы айтылғандардың басын
қосқан, ұлттық шешендік өнері және оның теориялық алғышарттарын, ұлттық
шешендік өнерді дамытуға үлес қосқан ұлы тұлғалар еңбегін қарастыру –
зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Айқындалып, алға қойылған бұл мақсатты іске асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет
- ұлттық шешендік өнердің қайнар көздеріне шолу жасау;
- шешендік өнерінің ерекшеліктеріне тоқталу;
- ұлтық шешендік өнерін дамытушы тұлғалар еңбегін қарастыру;
- сөзь саптау үлгілерін келтіру және т.б. блып табылады.
Зерттеудің нысаны:
Қазақ ұлттық шешендік өнері диплом жұмысының зерттеу нысаны ретінде
алынды.
Зерттеудің пәні
Фольклористика саласының бір саласы болып табылатын қазақ
фольклористикасы – жұмыстың зерттеу нысаны ретінде алынып отыр.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Ұлттық шешендік өнердің дамуына үлес қосқан белгілі билер мен
шешендердің еңбегін қарастырып, олар жайындағы еңбектерді топтастыра
отырып, дипломдық жұмыс жазылуы - ғылыми жаңашылдық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды көптеген әдістер мен тәсілдер қолданылды:
анализ-синтез, индукция-дедукция, жинақтау, даралау және т.б. қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Дипломдық жұмыс 60 беттен, мұның ішінде кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау екі тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші тарауда ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы туралы айтылса,
екінші тарауда ұлттық шешендік өнері дамуына би-шешендердің қосқан үлесі
туралы жан-жақты зерттеліп көрсетілген.
Диплом жұмысы қорытынды арқылы бекітілген. Жұмыстың соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
І ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ АРҒЫ БАСТАУЛАРЫ
Ұлттық шешендік үлгілері ХІХ ғасырдан бері зерттеліп, жинақталып,
жарыққа шығарылып келгенімен, оны жинақтап, толықтай зерттеу әлі де бір
ізге түсіп кетті деп айта алмаймыз. Бұл тұрғыда сонау Шоқан Уәлиханов пен
Мұса Шормановтардан басталған шешендік өне асылдарын жинақтау үрдісі ХХ
ғасырда өзіндік өрнегін тапқаны белгілі.
Қазақ әдебиетінің асыл үлгілері - жыр жауһарлары мен шешендік сөздер
республиканың кез келген өңірінен табылатыны рас. Олардың біразы оқулықтар
мен хрестоматияларға кіріп, антологияларда басылып, әдебиетіміздің қымбат
қазынасына қосылып, жүздеген зерттеу еңбектер жарық көрді. Алайда, асылдың
бәрі жиналды, маржанның бәрі терілді деп айта алмаймыз. Ел арасында
сақталған, қағазға түссе де, баспа бетін көрмеген, ауызекі айтылып жүрген
туындылар жеткілікті.
1.1. Шешендік өнер жайлы ой-пікірлер, зерттеулер
Халқымыз сөз қадірін білетін, жөн сөзге тоқтаған жетелі халықтардың
бірі. Қазақ арасында жүйелі сөздің жібін ширатқан сөз майталмандары
арамызда қазір де бар. Халқымыздың сөйлесе тілдің шешені атанған бүгінгі
Ә.Кекілбай, Қ.Мырза-Әлі сынды ұтқыр ойлы ділмарларымыздың қанында кешегі
өткен билердің гендік мұрасы жатқаны анық. Біз дипломдық жұмысымызда
шешендік өнер жайлы жазылған зерттеу еңбектер мен ертеде өткен билер
институтының жағымды қырларына, олардың сөз саптасына, тапқырлығына, олар
туралы сын-пікірлерге баса назар аударуды мақсат еттік.
Қазақтың сайын даласы қашаннан от ауызды, орақ тілді ақындар мен
шешендерге кенде болмаған. "Ылдидан шапса, төске озған, ертемен шапса,
кешке озған". таңдайынан бал тамған шешендер қазақта қара сөзге дес
бермесе, қара қылды қақ жарған билер жесір дауын, жер дауын, ерегескен ер
дауын бір-ақ ауыз сөзбен бітіріп отырған. Елге қорған, жетім-жесірге пана
болған, үлкенге іні, кішіге аға болған, қамқа тонға жаға болған осындай
асылдар республиканың кез келген өңірінде аз емес. Маржан сөздері не бізге
жетпей, не қағазға түспей кеткендері қаншама?!
Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан
қиыстыра, табан астында суырып салып ұтқыр да бұлтартпас дәлелге толы
шешімдеріне қашан да сөзге тоқтаған халқымыз басын иіп келген.Бұған қазақ
халқының өзі де ақын болып туғандығы әсер етсе керек. Түйеге мінгеннің
төрт ауыз, атқа мінгеннің алты ауыз өлеңі бар дегендей, қазақ халқында
төрт ауыз өлең айтпайтын адам кемде-кем екені белгілі. Билер мен
шешендердің саяси мәртебесі қазақ қоғамының тұрмыс-тіршілігінен көрнекті
орын алады. Абай мен Шоқанның сұлтан сайлауына түсуі сол дәуірдің саяси
шындығын бейнелесе керек. Шоқан "шешен" деген сөз кемеңгер, парасатты,
ақылды деген ұғымды білдіреді деп жазса, Абай ғұмырнамасын терең зерттеген
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Әуезов оған "сөзге жүйрік, шешен" деген баға
береді. [1, 25],
Ақындар секілді билер мен шешендер де елге ерекше сыйлы, аса беделді
адамдар. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, билерге деген ілтипат айырықша
болған және олар өмірде сирек кездесетін дарынды тұлғалар есебінде
бағаланған. Мәселен ақындарды қанша құрмет тұтса да, "қазақта екінің бірі
ақын" деген сөз бар. Ал билер туралы: "Батыр деген барақ ит, екі долы
қатынның бірі табады, би дегенің бір бұлақ, қатынның ілуде бірі табады", -
дейді. Немесе: "не қадірлі биің болсын, не би түсетін үйің болсын" [2, 28],
- дейді. Яғни, билерді қабылдап, күте алатын үйдің өзі қадірлі дегенді
меңзейді.
Ақындар, шешендер мен билер өнері көне түркі халықтарының
көпшілігінде ұқсас. Яғни, бір бастаудан бас алған. Башқұрт ғалымы
Б.Хұсайынов: " Жырау - түркі халықтарының көне сөз шебері. Жырау сөзі
Махмұт Қашқари сөздігінде кездеседі. Академик В.Радлов бұл сөзді көненің
жыршысы деп аударады. В.Жирмунский, М.Әуезов, С.Мұқанов, Н.Давкараев,
И.Сағитов, Ш.Суюншалиев, К.Мәмбетов "жырау" суырып салма ақын, дастандар,
өлеңдер мен толғаулардың авторы әрі орындаушысы деген анықтама береді" [
2, 59], - дей келіп, шешендер жыраулар орнын басқанын, олар ақын, философ,
тарихшы және кемеңгер ақсақалдар болғанын айтады.
Башқұрт халқында "Шешен сөзі - халық сөзі", "Батыр жауда, шешен дауда
танылады" , "Шешен - елдің лебізі" секілді қанатты сөздер бар. Жалпы
алғанда, қазақ тіліндегі "шешен" сөзінің түп-төркіні де "шешу" екені
белгілі. Яғни, әуел баста шешендер белгілі бір даудың түйінін шешкен, кесім
кескен. "Би" сөзі болса елді билеген деген ұғымды білдірген. Кейін барып
билер қазылық роль атқарса, қызыл сөзде ешкімге дес бермеген ділмарларды
халық шешен деп атай бастаған. [3, 28],
Шешендік өнер XIX ғасырда қазақ қоғамында жаңаша мәнге ие
болғандықтан ерекше қарқынмен дамиды. Ал ақындық өнер осы шешендік өнер
қасиеттерін бойына сіңіре отырса да, XIX ғасырда қазақ даласына тереңдеп
енген ислам дінінің қарсылығына ұшырайды. Мәселен, мұсылманшылдықты
насихаттауға үлкен үлес қосқан Құнанбай қажының: ''Құдайға шүкір,
тұқымымызда ақын-бақсы болған жоқ" деуі ақындардың билеуші топтан да қолдау
таппағанын көрсетеді. Тек байларды мақтап,
"қолайына жаққан" сарай ақындарының ғана солардың шашбауын
көтерушілер арасында мерейі үстем болған. Оның есесіне оларды қарапайым
халық көзге ілмеген.
Сонымен қоса, билердің атының өзі айтып тұрғандай,ел билеуге қазақ
қоғамында үлкен рөлі болғандығын байқаймыз. ХҮІІІ ғасырда Жоңғар
шапқыншылығы кезеңінде Ұлы жүздің билігі шын мәнінде Төле бидің қолында
болғандығына тарих куә.
Мәдениеттанушы Ө. Жәнібеков: "Өз билігін нығайту жолындағы күресте
хандар жүздердің аға билеріне арқа сүйеген. Жергілікті билеп-төстеушілерді
әлсіретуге тырысқан Абылай ханның тұсында ішкі, сондай-ақ сыртқы саясатқа
да ханның аймақтық басқарушыларының - аға билерінің ықпалы зор болған. Ұлы
жүздің аға биі Төле Әлібекұлы1663-1756,Орта жүзден шыққан Қазыбек
Келдібекұлы 1665-1765, Кіші жүзден танылған Әйтеке Айтық Байбекұлы
ХҮП ғасырдың аяғы-ХҮШ ғасырдың ортасы. сол кездегі Қазақстанның аса
дарынды мемлекет қайраткерлері болған. Қазыбек Келдібекұлын алсақ, ол тек
ханның Орта жүзді басқарушы аға биі болып қана қоймай, өз заманының асқан
ірі дипломаты болған адам" [4,28] - деп атап көрсетеді.
Халқымыздың көркем сөз өнерінің даму жолы ұзақ та күрделі болды.
Бірде жырау, бірде ақын аталып келген жеке өнер иесінің ауыз әдебиетінен
бөлініп шығу процесі бірнеше ғасырға созылды. Алғашқы ақын-жыраулар ХІҮ-ХҮ
ғасырлардан бастап көрінсе де, олар ұзақ уақыт бойы ауыз әдебиеті аясында
еңбектеніп, өз туындыларын сол арнада жасады, көбінесе үлкен бір оқиғалар
мен тарихи адамдар төңірегінде толғанудан әрі бара алмады. Соның
нәтижесінде көркемдік қуаты өзгеше күшті, ескірмес, өшпес сөз туғызған
немесе сөз өнерімен бірге ірі қимыл-әрекетімен халық жадында сақталған
бірен-саранынан басқасы сол алыс заманның өзінде ұмыт болып, азды-көпті
шығармалары ауыз әдебиеті сияқты телегей теңіз дүниеге сіңіп кетіп отырды.
"XIX ғасырдағы қазақ ақындары" кітабында Ә.Дербісалин жазған алғы
сөзде: "ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың алғашқы тұсынан бастап қазақ
поэзиясында қоғамдық тұрмысты, оның көзге ашық көрініп тұрған кемшіліктері
мен қайшылықтарын, адам мінезіндегі артық-кем сипаттар мен олардың
арасындағы теңсіздік, әділетсіздік жайларын суреттеуге нақты бетбұрыс
жасалды. Поэзияның бұл дәуірде шарықтап өскені соншалық, Атырау, Орал,
Ойыл, Сыр, Тобыл, Есіл, Нұра, Ертіс,Жетісу бойы, Қаратау, Ұлытау, Алатау,
Көкшетау, Тарбағатай, Шыңғыс баурайынан және тағы басқа жерлерден көрінген
белгілі ақындардың, өзі ондап саналады. Олар әр алуан ақындық өнер,
шеберлік мектебін жасады, Осы таланты мен дүниетанымы әр дәрежедегі
ақындардың тұтас еңбегі поэзияны өнер биігіне қарай көтере, есейте түсті.
Оның көркемдік сапасын жаңа сатыға жеткізді, шын мәніндегі жазба әдебиет
туып, дамыды. Осының бәрі әдебиеттің қоғамдық орны мен ролін, салмағы мен
қуатын әрдайым арттырып отырды" [5, 6 ], - деген ой айтылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін республиканың көптеген
өңірлерінде шаң басып, ұмыт қалған, зерттеушілердің назарына мүлде ілінбей
қалған әдеби мұраларымыз анықталып жатыр.
Бүгінгі күні билер институты кешегі патшалық отарлау мен қызыл
империяның бұғауында өзінің барлық ықпалы мен пайдалы әсерінен айрылып
қалғандықтан қазақ қоғамына ешқандай рөлі жоқ дегенімізбен, қазақ рухы
өлмеген кейбір өлкелерде ақсақалдар билігіне бас ию әлі де сақталған.
Сонымен бірге кейінгі кезде мемлекетіміздің сот жүйесінде Алқа билер
кеңесі құрылу үстінде. Еліміз егемендік алып өткенді жаңғыртып, ұлттық
құндылықтарды тірілте бастаған заманда билер тағылымы мен шешендік
үрдістердің қайтадан күш алары анық деп білеміз
Билер сөзі, яғни халқымыздың ауыз әдебиетінің үлкен бір саласы мектеп
бағдарламасында оқытылып
Билер мен шешендер және ақындар шығармаларындағы ұқсастық мен
сәйкестік жетіп артылады. Филология ғылымдарының докторы Б.Уахатовтың
құрастыруымен жарық көрген "Қазақ фольклорының типологиясы" жинағында:
"Фольклордағы ұқсастық пен сәйкестіктің өзі типологиялық, генетикалық және
тарихи-мәдени байланыстылық делініп, үш жүйеге бөлінеді. Мұның алғашқысы
неғұрлым кең тараған тұрақты фактор болып есептелінеді" [2,4],- деп
көрсетілген. Көрнекті фольклоршы Б.Н.Путилов: "...типология дегенді кең
мағынасында заттар мен _құбылыстарда, қасиеттер мен қарым-қатынастарда,
элементтер мен жүйелерде, процестер мен оқиғаларда табылатын табиғат пен
қоғамдағы қайталаушылықтың объективті факторларының заңды, шартты белгілері
деп түсінуіміз қажет" [7, 28],- деп атап көрсеткен.
Белгілі әдебиеттанушы ғалым Серік Негимов Шешендік өнер атты
монографиялық еңбегінде қазақ топырағында туған осынау өнерге барынша
байыпты талдаулар жасаса, [8, 46],- философия ғылымдарының докторы
Қ Бейсенов Қазақ билерінің ойханасы атты еңбегінде қазақ билерінің
сөз саптауы мен логикалық құрылымына мән береді.
Шешендік сөздер жөнінде еңбектер жазып, құнды пікірлер білдірген
ғалымдарымыздың бірі, филология ғылымдарының докторы У.Қалижан: XIX
ғасырдың соңғы жартысы мен XX ғасырдың басында Қазақстан дамудың жаңа
сатысына ауыса бастады. Ол капитализм элементтері еді, бұл сонымен бірге
елге жаңа леп әкелді. Ол - оянушылық, ғылым-білімге ұмтылушылық еді. Одан
ел ішінде оқыған, азды-көпті қоғам өміріне араласқан қазақтың өз
ағартушылары пайда болды. Халықты ағартуды мақсат еткен ақын-жазушылардың
қатары көбейді. Сөйтіп, қазақтың жазба әдебиетін одан әрі дамыта түскен
ағартушылар қатары өсті. Бұл дәуірде ақын-жазушылардың бірқатары едәуір
білім алған, көзқарасы қалыптасқан, ел қамын жейтін қайраткер дәрежесіне
дейін көтерілген еді [9,248] ,- деп жазды.
Кейбір ғалымдардың рулық дәуірде дүниеге келген әдеби туындылар
халыққа ұғымсыз деген пікірінің негізі жоқ екені осы күні айқындалып отыр.
Қазақ халқының өзіндік рухани және материалдық мәдениетіне үлес
қосқандардың қатарында, сөз жоқ, билер мен шешендер және ақындар бар.
Би деген ұғымның этимологиясы билік айту деген сөзден шықса, билер
мен шешендердің әлеуметтік-қоғамдық мәні, олардың мемлекет қайраткері
дәрежесіне дейін көтерілуі Эллада мен Римдегі Демосфен, Цицерон секілді
шешендер өнерімен сабақтас екені белгілі, Көне Римдіктер шешендерді
шешендер, философтар, ақындар, тарихшылар деп жүйелеген болса, қазақ
даласындағы би-шешендер мен ақындар осы ұғымдардың барлығының да басын
біріктірген, яғни, бір арнаға салған деуге болады.
А. Байтұрсынов: "Сөздің көркі - мақал, жүздің көркі - сақал" деген
қазақта мақал бар. Мақал мен сақалдың мәні құр көрік болу емес, олардың
бірін сөзге, бірін жүзге көрік қылып теңеп отырған адамның ойы мен көңілі"
[10,26] дей келіп, шешендердің адамның ойын да, бойын да билеп алатын
қасиеттеріне ерекше баға береді. Осы қасиеттер ақындар мен би-шешендер
шығармашылығында да айқын көзге түседі.
Ы. Дүйсенбаев: "Өткендегі аты-жөні белгілі ақын-жыраулардан қалған
бар мұраның өзін зерттеуде үлкен бір кемістік үнемі бой көрсетіп келді.
Әдетте біз әдеби шығарманың көркемдік қасиеттері мен ерекшеліктеріне
басымырақ көңіл бөлудің орнына, қалай да сол ақын-жыраулардың өздерімен
көбірек шұғылданып, оларды талай саққа жүгіртумен әурелендік. Әрине, қай
ақын-жазушының болсын көзқарасын тану, оның идеялық негізінің бағытын айыру
өте қажет. Бірақ осындай игі талапты бірыңғай қуалап кетсек, яки алдын ала
жасап алған дайын схема бойынша талдау жүргізсек, бұлардың түбі жақсылыққа
апарып соқпайтынын да есте тұтқан дұрыс" [11.6],- деп атап көрсеткен еді.
Қазақ даласындағы жөн-жоралғыны, қағазға жазылмаған дала заңдарын
өмірге енгізіп, толып жатқан дау-дамайды ата дәстүріне сай шешуде өзіндік
роль атқарған шешендер мен билер өнеріне тәнті болған ұлы ғалым Шоқан:
"Мұсылман, қытай және орыстың ақиқат заңына,қарағанда қазақтың әдетті
правосының адамгершілік жағы басымдау. Қазақ заңында европалық жаңа
кодексте сіресіп тұрған: ескертетін, сескендіретін шаралар жоқ. Қазақта тән
жазасы ешқашан болған емес. Ру заңы бойынша, туыстардың бірінің ісіне бірі
жауап беретін руластық жағдайы ру қатынасында іс жүзінде көп пайда келтіріп
отыр... Өзіне етене таныс, сонымен тәрбиеленіп, өсіп-өнген Заң ғана халық
үшін жайлы болмақ..." [12,156], - деп жазды.
Билер, шешендер жайлы зертеу еңбектер мен диссертациялық жұмыстар
қазіргі кезеңде көптеп жарияланып, қорғалып жатқандығына Қостанай
өңіріндегі би-шешендердің мысалында Типологиялық сабақтастықтың ақындық
мен шешендік өнердегі көрінісі атты А.Шаяхметтің кандидаттық жұмысын
айтуға болады.
Шешен сөйлеудің табиғатын тексергенде ең негізгі, ең басты мәселе -
сол шешен адамның жаратылысы, табиғи психофизиологиялық қасиеттері,
ерекшеліктері, жүйке талшықтарының жүйесі. Әсіресе миға алуан түрлі, сан
қилы хабарлар жеткізетін жүйке талшықтарының сезімшіл, қозғаушы,
тітіркендіруші қасиеттері, көру, сезу, есту қабілеттері, образдар
ассоциациясын тудыру, сыртқы дүние әсерлерін қабылдау - шешен болмысының
өзгешеліктерін анықтайтын көрсеткіштер. [13,15]
Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады. Жас баланың
еліктегіш болатыны аян. Оның ақыл-ой қабілеті мен сөз сөйлеуінің нақты
белгісі айналадағы дыбыстарды қайталауға құрылады. Ол баршасын естиді, һәм
қайталайды. Ол естіген дыбыстарын сол қалпында (мәнерімен, айтылу
ерекшелігімен) қайта айтады. Қазақ халқының адам баласының небір асыл,
мәйек қасиеттері "Ананың сүтінен" деуінің сыры осы. Ол табиғи әрі рухани
нәр-қорек. Бесік жырлары жас баланың рухани болмысына лайықталып
шығарылған. Келісім мен мағына бір-біріне орайлас. Бұл ретте Ғұмар
Қарашевтің бала ананың құрсағында-ақ өз тілінің музыкасын естиді, туған соң
дамытады деген лебізі ойға оралады.
Баланың бүлдіршін шағынан ән, күй, жыр, ертегі-аңыз естіп есуі - ең
мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге баулудың
бұлжымас шарты осы.
Сондай-ақ шешен сөйлеуге төселу үшін, сөздің дыбысталуын әсем
қабылдау үшін ерекше есіту қабілеті үлкен қызмет атқарады.
Шешен адамға сөйлеу мен еске сақтау ерекше қажет. Әрбір клеткаға еске
ұстау қасиеті дарыған. Кез келген орган еске сақтаудың кезі. Мысалы, көз
-жарық толқындарын, құлақ- дыбыс толқындарын еске сақтайды.
Сонымен еске сақтау ерекше болған жағдайда, үш түрлі қызмет
атқарады. Біріншіден, сақтайды. Екіншіден, қайтадан қаз қалпында өзгеріссіз
айта алады. Үшіншіден, жаңадан тудырады. Шешен қайсысына күшті көңіл бөлсе,
сол өте жақсы дамиды. [14,153]
Рухани қабілеті (реттеу, жүйелеу, жіктеу, ойлай білу, себеп пен
салдарын тексеру) айрықша талантты шешенде ұшан-теңіз сөз-образдар мен
оралымдардың қоры болады.
Шабыт, импровизация, елестету - еске сақтаудың түрлері. Шын
мәнісінде, шабытты кемеңгер шешен сөйлеген шақта күш-қуаты буырқанып,
толқынды ойдың құшағында тербеліп, небір ғажайып көркемдік ассоциацияларға
бой ұрып, даналық меруерттерін жайып салады.
Көне әдебиеттерде шешендік сөйлеудің процесс екендігі туралы
толыққанды зерттеу жоқ. Бүгінгі таңда жазу өнері мен сөйлеу өнерінің шек-
шекарасы, ара-қатынасы жайында ештеңе айтылмаған.
Әр шешеннің өзіндік өнерпаздық өрнектері болатыны аян. Жазып немесе
жаттап алғаны импровизация жасауға мүмкіндік береді. Есту, еске сақтау,
көру, түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар, сөздер
тіріліп, оянып, дауыстап, құйылып кететіндігіне күмәніміз жоқ.
Шынайы шешен - жарқын тұлға. Оның ойлау, сөйлеу мәнері, кескін
келбеті, рухы, тәжірибесі, ішкі мәдениеті, білім өресі, дүниетанымы, талант
табиғаты, жан мен тән қуаты, мінбедегі тәртібі, ым-ишараттары, дауыс ырғағы
қызықтырмай қоймайды.
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тәрбиесінде,
ел басқару жүйесінде, елді сәулелендіру жолында, әрине, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып екшелген, жинақталып жүйеленген ақыл-
нақыл, өсиет-насихатқа негізделген отты да нақышты, шебер де шешен
айтылатын ауызша сөздің тағылымдық-танымдық әрі тәрбиелік мәні айырықша.
Шешеннің даусы - аса бір өзара үйлесімді дыбыстарға, нәзік
иірімдерге, небір тербелістерге, сан алуан қызық күйлерге ие полифониялық
сипаты айрықша, күрделі құбылыс.
Сөздің мазмұны мен мәнерлілігі, эмоциялық - экспрессивтік бояуы
сөйлеушінің интонациялық ерекшеліктерді әдемі пайдалануынан түрленіп
отырады.
Дауыстың 1)жоғарылылығы яки биіктігі, 2) ұзақтығы, 3) бояуы немесе
тембрі, 4) күші тәрізді қасиеттері болады. Осынау қасиет-белгілерді
құбылтып қолдану — шешеннің өнерпаздық дарынына, тәжірибесіне, көркемдік
танымына, көңіл-күйіне, табиғи-рухани болмысына байланысты.
Интонация - сөз мағынасын ажарландырады. Айталық, "қалқам" деген
сөзді бірнеше интонациялық реңкпен айтып, мағынасын сан қилы өзгертіп
жеткізуге болады. Мысалы, жұмсақ, нәзік, мейірімді, реніш, кекесінді,
құрметті...
Шешен мен аудиторияның арасында тұтастық, тікелей байланыс бар.
Тәжірибелі, зерделі лектор аудиторияның қабылдауы мен түсінуін ескереді.
Әсіресе, аудиторияның әлеуметтік құрамы, көңіл-күй толқындары, білім-білік,
пайым-таным дәрежесі, нендей оқиғалар, құбылыстар, жағдайлар қызықтыратыны
ескерілуге тиіс. Шешен қырағы, байқампаз болса, аудиторияның шып-шырғасын
шығармай уысында ұстайды. Егер де шешен сөзі аудиторияға ғаламат әсер
ететін болса, онда тыңдаушылардың көздері от шашып, жүздері гүл-гүл жайнап,
ықыластанып, жұмсақ жымиып, бастарын изеп, қоштағандай, қолдағандай ым-
ишараттар жасайды. Ыстық ықыласын, ізет-ниетін дауыстап та білдіреді.
Сөйтіп, шешен мен аудиторияның құлшынысы бірдей оянып, оттай маздап, бір-
бірін жетелеп, қоян-қолтық араласып, туысып кетеді.
Шешен сөздің негізгі жанрлық түрлеріне 1) лекция, 2) баяндама және,
3) жарыс сөз жатады.
Лекцияның өзі құрылыс-жүйесіне орай көпшілік алдында сөйлеу мен
жоғары оқу орындарында оқылатын курстық лекцияларға жіктеледі. Бұлардың бір-
бірінен айырмасы жер мен көктей.
Жоғары оқу орындарында оқылатын лекция толық курстың бір бөлімі және
ол алдыңғы өткен лекцияның заңды жалғасы, ол алда болатын лекцияның рухын,
арқау-желісін еске салады. Аудиторияда бірыңғай шәкірттер, бұрыннан таныс
сыралғы ұстаз лекция оқиды. Студент-шәкірттердің алдында екі түрлі мақсат
бар. Біріншісі, интеллектуалдық (білім алу). Екіншісі, моральдық (алдағы
сынақ-емтихан сессиясында аталмыш пәнді ойдағыдай тапсыру),
Ал әлеумет алдында сөйлеу күрделі жағдайда өтеді. Қан сорпаң шығып,
арыстанша арпалысты бастан кешіресің. Үйткені, аудиторияның әлеуметтік
құрамы әрқилы. Білім деңгейі, жас мөлшері, кәсіби мамандық өзгешеліктері де
әртүрлі. Әрқайсысын алуан-алуан құбылыстар қызықтырады. Шешен үшін
тыңдаушылар мүлде бейтаныс. Бұл жағдай шешеннің айрықша алғырлығын,
алабөтен шеберлігін, сұңғыла қабілетін, жігер-қуатын өте-мөте қажет етеді.
[16,165]
Бірақ та осынау шешен сөздің түрлеріне ортақ сипаттар мынау. Басты
нысана - тыңдаушының дүниетанымын тереңдету, философиялық-эстетикалық
көзқарасын қалыптастыру, қиял өрісін, ұғым-түсінігін кеңейту, пайым-
парасатын, ақыл-ойын жетілту, ұстамдылық, мейірімділік, әділдік, батылдық
қасиеттер дарыту, тіл ұстарту, білім беру. Сөйтіп тыңдаушылардың сезімін
билейді әрі иландырады.
Академиялық сипаттағы шешендік мынадай түрлерге бөлінеді:
1) лекция, 2) ғылыми баяндама, 3) ғылыми хабарлама, 4) ғылыми шолу,
5) ғылыми-көпшілік лекция.
Соңынан сөйлеген сөзіңіз үшін жинаған материалдар әбден ой сүзгісінен
өткізіп, ойланып-толғанып, салыстырып-тексеріп, құнды дүние тудыруға негіз
болады.
Шешендік өнердің тектері мен түрлері (көне жіктеме)
А. Шешен сөздің тектері Б. Шешен сөздің түрлері
—Әлеуметтік-саяси тақырыптарға жасалатын баяндама
1. Әлеуметтік-саяси тақырыптағы конференция мен съезде жасалатын
шешендік баяндама
Саясатқа арналған сөз
Шолу
Митингілерде айтылатын сөз
Үгіт-насихат сөз
2. Академиялық шешендік
- Лекция
Ғылыми баяндама
Ғылыми хабарлама
Прокурор немесе қаралаушының сөзі
Адвокаттың немесе қорғаушының сөзі
Айыптаушының яки өзін-өзі қорғайтын сөз.
Әлеуметтік-тұрмыстық тақырыптағы майталмандық сөздер
- Мерейтойларда айтылатын мадақ сөз
- Дастархан басында сөйленетін сөз
- Қоштасу сөз
Шешендік өнерді меңгерудегі сыртқы мәдениеттің рөлі басым екендігі
белгілі.
Қанатты шешеннің сұңғыла ойына, терең ақылына, телегей біліміне,
көрегендік-білгірлігіне, судан тұнық сөзіне, сыбызғының даусындай сазды
немесе сұңқардың даусындай үніне қоса, келісімді келбеті, сымға тартқандай
тіп-тік сұлу тұлғасы, сыртқы түр мәдениеті келісті болса нұр үстіне нұр.
Шешеннің сыртқы сымбат-пішіні. Жүру, түру мәнері. Сөйлеуге қолайлы
жерге жайғасқан ба? Қымтырылмай саспай тұр ма? Топ алдында қобалжымай нық
сеніммен шыға ма? Нанымды, мейірімді лебізбен сөйлей ме? Тауда өрген
құлжадай сергек пе? Өң-әлпеті келісті ме? Айбындылық, сымбаттылық,
сұнқарлық көріністері бар ма? Тұнжырамай ма? Сіресіп қалатын қылықтары бар
ма? Сөзі баршасына ортақ па? Тыңдаушылар зейінін ескере ме? Тыңдаушыларға
назар аудара ма? Қарым-қатысы қалай? Болмысымен тұтас беріліп сөйлей ме?
Арамдықтан адал жүрегі таза ма? Екі ойлы, басқа бір нәрселерге алаң емес
пе? Жүрдім-бардым тұрғандық елес бермей ме?
Қалып күйі. Қолбасшыдай қасқиған қайратты ма? Еңсесін ширақ ұстай
ма? Тырысқандық сезіле ме? ЬІңғайсыздана ма? Аяғы дұрыс тұр ма? Бүкірейе
ме? Қолдарын сәнді ұстай ала ма? Басты түзу ұстай ма? Мойны дұрыс бұрыла
ма? Қимыл-әрекеті жеткілікті ме? Қозғалысында сырбаздық сезіле ме?
Мақсатсыз қозғалыстары бар ма? Өлімсіреп сүміреймей ме? Өзіндік қасиеттері,
ерекшеліктері айқын көрініс бере ме? Басқа бір шешеннің көлеңкесінде қалып
қойған жоқ па?
Ұлттық әдебиет, мәдениет, ғылым тарихында Мұхтар Әуезовтің сөйлеу
мәдениеті, шешендік қабілеті, түр-тұлғасы айрықша құрметпен аталады. Сол
бір лебіз-пікірлерге назар аударайық.
"Жазушының келбет-қияпаты да бір түрлі әсерлі, тартымды еді, оның
бет-әлпетінен жылылық, жұмсақтық, ойлы аңғарымпаздық есіп тұратын. Онда
ғұлама ғалымның келбеті бар еді"— дейді Николай Тихонов. Ал академик Әлкей
Марғұлан "сұңқардың көзіндей сүзіле терең қарайтын, тұңғиық қара
көзі бар, маңдайынан ақыл мен ойдың лебі аңқыған" деп сүйсінеді.
Дана суреткерді орыс жазушысы Леонид Соболев "Шалқар шабытты
импровизатор ақынға" баласа, А. Корнейчук оның "келбетінде күндей
жарқыраған салиқалы күлкі ойнап, инабатты қалпынан еш танбаушы еді" деп
тебіренеді.
"Оның қоладан құйылған будданың дидарындай құпия жүзіне соншалықты
жарасып тұратын күлкі табы көз алдымнан бір кетпейді. Алуан сырға толы әрі
сондай сүйкімді сол бір күлкіге азиялық Шығыстың бар даналығы сыйып
тұрғандай сезілуші еді"— деп жазады Илья Сельвинский. Немесе Асқар
Тоқмағамбетов Мұхтар Әуезов жайлы былайша сыр толғайды: "Мұхаң (Мұхтар)
сөзге шешен кісі еді, әсіресе, шабыты келгенде, сөзін тыңдайтын адамын
тапқанда ақиық бүркіттей қомданатын, шалықтап тартатын. Тындағанды
шаршатпайтын, жалықтырмайтын. Сымбатты, бет-әлпеті жақсылық үшін
жаратылғандай жайдары кісі еді" дейді де, әрі қарай өлеңмен өрнектейді.
Мұзбалақ тегеурінді
мұқалмаған.
Қаймағы асыл сөздің
жұқармаған.
Қазына халыққа арналған
тұрған бойы,
Ашылған алтын сандық
Мұхаң маған.
"35 жылдай уақыт ішінде кафедраға көтерілген сайын толқу үстінде
боламын. Менің алдымда - жыл сайын қабылданған жас шәкірттер. Арамызда
қандай қарым-қатынас орнайды? Оларға сүйікті ұстаз болуға шамам, қабілетім
жете ме? Кенеттен бағдарламаны түсіндіруші болып кетсем қалай болады?"-деп
жазады профессор А. Архангельский.
Қолдың сермесі мақсат-нысанаға қызмет ете ме? Саусақтың қимылы
мағыналы ма? Басы артық кимыл-әрекеттер көрініс бере ме? Я болмаса жаны
жоқтай сүлесоқ қалып күйін сақтай ма? Қимыл-қозғалыстары табиғи ма? Әлде
бір ой-пікірдің ұшығын ұстата ма? Қимыл-қозғалыстар әртүрлілігімен
ерекшелене ме?
Тыңдаушылардың қақ алдында тарануға, шекпенініздің түймелерін
ағытуға, галстугіңізді түзетуге (алдын-ала істеу керек) мүлде болмайды.
Дұрыс, оңтайлы жерге жайғаспай сөз бастауға тағы болмайды. Аяғыңызға,
қолыңызға сүзіліп қарамаңыз, бірден қағазыңызға төнбеңіз.
Әуелі мәжіліс төрағасына, сонан соң тыңдаушыларға ілтипат көрсетіп,
сөз бастаңыз. Мәселен: "Құрметті төраға", "Мырзалар мен ханымдар", "Ардақты
ағайын" т. с. с.
Айнаның алдында дауыстап сөйлеп, өзіңізді сынаңыз. Бет-жүзіңізді
бақылап тексеріңіз. Маңдайыңыз бен қасыңыз, бет-аузыңыз қалай құбылатынын,
қандай өзгерістерге ие болатынын байқаңыз. Логикалық және психологиялық
паузаларға жіктеп сөйлей аласыз ба? Сөйлеген кезде салмақты, ойлы, бірде
ойнақты, салтанатты, біресе сыпайы, биязы, жұмсақ, кейде буырқанған қалыпқа
ауысып отырса, тындаушылардың да көңіл-күйі көтеріңкі болады.
Тәжірибелі, өнерлі, өрелі шешенге жинақылық, ұстамдылық, сыпайылық
тән. Сөзге ұйыту, қалтқысыз тыңдату
- сөйлеушінің көз жанарына қатысты. Көз
қарашығы құйқылжып, ойнақшып кетсе де, не төмен тұнжырап немесе көз
қиығымен қараса да мүлде ыңғайсыз. Себебі, сөзінің де, өзінің де
жеңілтектігін, үстірт ойлайтынын, арамдығын, пасықтығын көрсетеді.
Мысалы, жапон этикеті бойынша тыңдау тәртібі басқаша. Ресми ортада
дәрежесі төмен қызметкерлер өзінен дәрежесі биік лауазым иесіне тұп-тура
қарауды оспадарлық санайды екен.
Шешен сөз жайлы ұлы ғұламамыз Мұхтар Әуезов былай деп анықтама
берген:
Шешен сөз қара сөз шығармаларының бөлектей бір сөзі емес, бұ да
пайымдама болады. Мұның пайымдамадан бөлектенетін жері мынау ғана:
Пайымдамада жазушының мақсаты — негізгі пікірін баяндап, түрлі
дәлелдермен сипаттап түсіндірумен қоймай, пікіріне нандыру, сендіру, ұйыту,
балқыту, иман келтіру болады.
Шешен сөзде айтушының мақсаты — баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп
беру.
Оны істеу үшін шешендер жай пайымдаушыларша айтқан сөзі адамның
ақылына қону жағын ғана көздемейді, сөз қанға, жанға әсер етіп, арбау
сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждаһат етеді.
Сондықтан шешен сөздің "қыздырма", яки "қоздыра" деген айрықша бөлімі
болады. Оның қызметі адамның жүрегін билеп, жүйесін босату, қанын қыздыру,
намысын келтіру, арқасын қоздыру.
Шешен сөздің бұл бөлімі пікірді дәлелдеп, сипаттап, мәністеп
болғаннан кейін келеді. Өйткені пікірді баяндап, түсіндіріп, дәлелдеп,
сипаттап, ақыл жағы қанағаттанғаннан кейін жүрек жағына әсер етіп, бойын
балқыту жеңіл болады.
Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі уытты, лепті,
әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін
күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл болады.
Шешен сөздің зор мүшелері бесеу: а) бастамасы, ә) ұсынбасы, б)
мазмұндамасы, в) қыздырмасы, г) қорытпасы.
1.2. Ұлттық шешендік өнер ғылымының қалыптасуы мен дамуы
Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы, әлбетте, "шығыстың
аристотелі" атанған отырарлық оқымысты әбу насыр әл-фарабиден басталады. Ол
"риторика" атты күрделі трактатыңда ғылыми-теориялық топшылауларын алдымен
кәдімгі тәжірибелік іс-мақсаттан, қолдану аясынан туындатады. [ 8, 40]
Пікір сайысында, тіршілік таласында, дау-дамай үстінде қоғам, адам,
жер-су, мемлекет тағдырын, аса мәнді өмірлік мәселелердің түйінін шешуде,
келешегін айқындауда риториканың әдісі мен тәсілдерін, шешендік қарым-
қабілеттің қыр-сырларын мінсіз меңгеру қажет. Бұл орайда Әбу Насыр әл-
Фараби "Риторика" атты еңбегінде шешеннің сөйлеу барысындағы шеберлігіне
назар аударады. Нақтылап айтқанда, көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып
тыңдау, дәлелді пікір айту, шыншыл көзқарас, тыянақты білім, сейлеушінің
бет-жүзі, қимыл-әрекеті сияқты ұғымдарды жіктеп, бажайлап түсіндіреді.
Пікір-топшылаулардың 2 түрі бар. Алғашқы түріне тоқталсақ, кей
адамда ешқандай қарсылық байқалмайды. Үйткені ол мүлде зерттемеген, бүге-
шігесіне дейін тереңдеп тексермеген, пікірдің артық-кемдігін таразылауды
қажет деп таппаған...
Екінші түріне ауыссақ, аталмыш пікірге, көзқарасқа күмәні бар, яғни
сол бір адамдардың тобына, не заманға, немесе уақытқа...
Егер кез келген адам күдіктенбесе, шүбәсіз сенсе, сонда толыққанды,
сенімді пікір туады.
Ал қажыр-қайрат жұмсалып, жан-жақты талданып, қайшылықты жақтары
ескеріліп, әбден салыстырылып, ойға оралған оралымсыздықтар тегіс жойылған
шақта, өте күшті пікір туады.
Пікірдің шынайылығын, оның мүлтіксіз қалып-күйін риторикалық және
диалектикалық әдістер арқылы егжей-тегжейлі зерттеп, тануға болады. Бұл
уақытта адамның балалық дәурендегі ең алғашқы түйсінуі, тәжірибесі есепке
алынады. [ 17, 45]
Пікір-топшылауларға құрылған өнерде бұған тиісті зат, нәрселерге
пікірлер құрастырылуға лайық. Риторика ойлау туралы ғылым, әрине, бұл
тәжірибелік өнер саласындағы медицина, егіншілік, теңізде жүзу өнері
тақілеттес. Риториканы есептемегенде, осы өнердің әрқайсысы өзінің ішкі
рухына, табиғатына қатысты шындықтан ауытқымауды тілейді. Шынайы көзқарас
дегеніміз — қаңдай да бір болмасын айқын пікір.-дейді ғалым С.Негимов. [
8, 43]
Сөйлеу мәнері, пікірді жеткізуге көмектесетін дауыс пен интонация
заттың сұлбасын, пікірдің негізгі өзегін, олар туралы түсініктерді
қалыптастырады. Айталық, әркім өзі туралы айтса, көрген жәбірін,
қиыншылығын тізбелеп, аянышты дауыспен сөйлейді. Осыдан соң осы кісі басқа
адаммен сөйлессе, қаһарлы, созымды, ызалы дауыспен айтады.
Энтимемалар мен мысалдар ең негізгі риторикалық құралдар және басты
сенімді пайымдаулар болып есептеледі. Сендірудің басқа тәсілдерінен көрі
бұлар жиі қолданылады. Атап айтқанда, осылар риторикалық пікірлердің
ұйытқысы, түп негізі.
Шығыстың екінші ұстазы Әл-Фараби философиялық трактатында "сөзге
тапқырлық - жақсы адамгершілік қасиет" деп жазады. Тағы бір тұста қайырымды
қаланың әкімінде тамаша 12 қасиет болу керек. Соның бірі -"өткір сөз иесі
және ойына түйгенінің бәрін айдан-анық айтып бере алатын ділмар болу шарт"
деп түйеді. Ғұлама пікірдің қалай-қалай тұжырымдалатынына зер салып,
зерделейді. Пікірдің екі түрлі әдіспен қорытылатынын: "не анық дәлелдеме
арқылы, не иландыру арқылы" болатынын айқындайды.
Сонымен Әбу Насыр әл-Фарабидің шешендік өнер хақындағы тұрлаулы
тұжырымдары, қисынды қағидалары жасампаз өміршеңдігімен өзгешеленеді.
Ш.Ш. Уәлихановтың "Сот реформасы жайындағы жазбалар" деген ойлы
еңбегінде салмақты пікірлер өрбітілген. Оқымыстының жазғанындай, империя
билер соты мен сьезіне түбірлі өзгерістер енгізуге қасарысып баққан.
Олардың сайланбалы болғанын жөнсіз қуаттаған. Және тағайындаудың да
жоғарыдағының билігінде .болғанын қолдаған. Әрі біреуді біреудің үстінен
бақылау-ды, бір-біріне бағыныштылығын көздеген.
Шынтуайттап келгенде, билерді дауыс беріп ешкім сайламайды да, ешкім
бекітпейді де. Европаның ақындары, ғалымдары, адвокаттары сияқты, қазақтың
билерінің де қадірі өздерінің қара басына тәуелді билігіне негізделеді.
Шекспир мен Гетені жалпақ жиһан ұлы ақындар деп санайды. Ал олардың
кемеңгер ақындығы, ойшылдығы ешбір өкіметтің декретіне, еш халықтың
формальдық сайлауына сүйенген емес еді. [ 12, 53]
Би деген құрметті атақ ұлттың ежелгі билік шешімдерін, шешендік
өнерін жетік меңгерген өрелі, өнерлі, жетелі жанға беріледі. Мысалы, Шорман
13 жасында ел ішіндегі ересен дауларға араласып, үздік өнерімен танылып, би
атағына ие болған. Ш. Ш. Уәлихановтың атап көрсеткеніндей, билер соты 40
жыл бойына отаршылдардың тегеурініне көнбей, жүз жыл не мың жыл бұрын
қандай болса, қазір де сол қалпында. Себебі ол - халықтың ішкі инерциясы,
орыстың мекемелері мен заңдары оның кене және қарапайым формасын өзгерте
алмады дейді. Алайда 1854 жылғы жарияланған Ресей империясының заңыңда
былай делінген: 1854 жылғы 19 мамырға дейін би атағын пайдаланғандар сол
қалпында қала береді, ал алдағы уақытта 6 жыл қызмет атқарған тек сұлтан
мен ауыл старшынына жүктеледі.
Билер сотында қағазбастылық, үстірттік, ресми кертарпалық жоқ. Биге
бедел мен білік тән.
Осы жазбада Шоқан айтқан пікірлер, міне, осындай.
Білгір тарихшы Құрбанғали Халид араб-парсы, қытай, түркі, монғол
жазбаларындағы деректер негізінде сөйлеткен "Тауарих хамсасыңда" қазақ
билері арғы-бергі дәуірлер мен заманның "жақсысын жаттап, қиынын қаттап",
"тіршілік істеріне шежіре қағидаларын" барынша ұтымды қолданып, "бұрынғы
күнде өз үлгілерімен бітіретін істерін, шығаратын үкімдерін сұрап
екшегендегі" түйінді тұжырымдары "әкімнің мөрмен бекіткен шешімінен" өткір
қабылданатыны турасында баяндаған. [18,147].
Сөзі елге ем, қасиетті билер бас пайдасын ойламаған, жалтаруды
білмеген, әділдігімен, кәміл шешендігімен, турашылдығымен, қайсар
мінезділігімен қара қылды қақ жарған. "Билікті істе ақылыңмен келмесең,
арыныңмен ала алмайсың" деген ұлағатты толғамды берік ұстанған. Өнері
асқан, өнеге шашқан санасы биік, парасатты билердің қалайша билік-кесім
айтатынын, ешкімге де бұра тартпайтынын, адалына жүгініп, арамдықтан
безініп, ақ сөйлейтінін Молда қожаның мынадай пікірі куәлендіреді дейді. Ол
былайша:
"Жас кезімде ұры едім... Байыс, Байсұйық деген екі ру елміз. Біз -
Байыс - Байсұйықтан басым едік. Байсұйық малы қорамызға кірсе атадан қалған
мирастай малданатынбыз, біліп қойса мал басын күшпен төлеп, білмесе жеп
кете беретінбіз. Жайлауда екі жақ көрші қонатынбыз. Бір күні Байсұйық пәлен
жерге қонды деген хабар алып, жасырын бір түйесін ұрладым да, тау ішінде
бір тоғайлыққа байлап тастап, үйге қайттым. Ертеңіне иесі түйенің ізіне
түсіп тауып келді де, малымның ізі осында келді, ұрым сендерсің -деді.- Мен
байыстығыма салып, мен алғаным жоқ, бара бер,- деп едім, иесі ожар адам
екен. Тоқтамады, түйемді не сенен алам, болмаса қолыңда өлем дегені.
Болмаған соң, айғағың болса мойныма сал, болмаса антыңды ал дедім. Жарайды
деп келісті. [19, 78]
- Кімге барасың, кімге жүгінесің, десем ағаң Тоғайраққа барамын деді,
іштей қуансам да "жоқ", ол менің ағам, бұл болмайды дедім. Сенің пайдаңа
шешсе мақұл көрерсің, болмаса, бәрің бір кісісіңдер, саған жан басып тұр
дерсің, өзге бір кісіні бек қояйық дедім. Тоқам не десе де ризамын деп,
әңгімеміз ұзарып, кеш болып кеткеңдіктен үйге қондырып, ертегісіне
Тоғайраққа бармақ болдық. Мейман етіп қондырудағы мақсатым, түнде барып
Тоғайрақ биге сөйлесіп алмақ едім. Ел жатып, мейман ұйықтаған соң атыма
мініп, қолыма найзамды алып жөнелдім. Ауылы әжептәуір қашық еді. Біраз жол
жүріп жеттім, үйіне кірдім. Тоқаң төсегінде жатыр екен, әйелі ірімшік
қайнатып отыр.
- Кештетіп не істеп жүрсің,- деді жеңгеміз.
- Тоқаңда бір ауыз сөзім бар еді,— дедім.
Оятты, жасы сексеннен асқан қарт адам.
- Не қызмет керек,- деп түсінік сұрады. Бір Байсұйық келіп
түйесін даулап, соған ертең келмекші едік. Мені атақты ұры еді деп, оның
алдыңа жығып бересің бе, жоқ әлде, менің түйесін алмағанымды мойындатқызып
бересің бе. Себебі мен ол түйені алмағанымды айтайын деп келдім дедім.-
Сонда би тұрып:
Өзің қара болмасаң- қараңғыда келмес едің, бір пәлең бар ғой,-деді.
- Жоқ, жоқ,- деп, ұрлығымды тіпті білдірмедім.
— Жарайды, қатарласқанда көрерміз, сұраушының ойы қалай,-деді.
Болмай бара жатқасын айттым:
1. Ұрлыққа ант ішкізсең өзге адамды қоспай менен ал, болмаса тай-құнанмен
бітіріп жібер,— дедім.-Жақын- туыстығымды ескертіп, өлердегі сезімді
айтқаныммен үндемеді. Біраздан кейін жауап берер деген үмітпен жүрейін деп
қозғалдым, сонда да дыбыс жоқ. Жеңгеміз:
2. Бірнәрсе етіп бітіріп жіберер, қайта бер, деді. Осы сөзбен үйге қайттым.
Ертесіне айран-шалабымызды ішіп екеуіміз жолдас-жораларымызбен Тоғайрақ
биге жөнелдік.Кірген бетте көптен көрмеген адамдай аман-есендікті сұрап
жатырмын. Даугеріміз бір шешен жігіт екен, ахыретін алға тартып:
-"Ей Тоқа, Байыс, Байсұйықтың баласымыз, бәріміз ахыретке
барасымыз. Құдай сіздерді артық жаратты. Біздерді аузыңызға қаратты.
Көптің барар жері бір - қара жер. Аздың барар жері де ақыры сол, әділ
болған адамға Алланың кеңшілігі мол. Алдымызда алты қадам көр бар.
Алты қарыс бөз бар, Мүңкір-Нәңкір сұрау бар. Жауап таппай жылау бар,— деп
тақпақтап соғып бергенде, даугерім сөзін бітірмей-ақ, Тоқам "аһ, үһ"" деп
жылауға көшті. Тоқаң маған қарап "сен кеше кешке маған нені
айтып едің, бұл адам сен айтқандай тай-құнанға болатын көрінбейді, түйесін
беріп қайтара ғой" деп менің өтірігімді мойындатқызды. Тоғайрақ би Абылайды
көрген адам екен. Бұрынғы билердің мұндай қасиеттері өте көп." [
20, 85] Осынау келтірілген мысалды оқығанда Тура биде туған жоқ, Туғанды
биде иман жоқ,-деген халық даналығы еске түседі.
Атақты ғұлама Ахмет Байтұрсынов "Әдебиет танытқыш" атты әйгілі
еңбегінде шешен сөзге жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше,
шешеннің басты нысанасы - баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп беру. Әрі "сөз
қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып,
билеп алып кетуге ыждаһат етеді" деп жазады. Және шешен сөздің "қыздырма" я
болмаса "қоздырма" дейтін қасиеттерін атап айтады. Сондай-ақ шешен сөз бес
бөліктен түзіледі екен: 1) бастамасы, 2) ұсынбасы, 3) мазмұндамасы, 4)
қыздырмасы, 5) қорытпасы.
Ахмет Байтұрсынов шешен сөзді мынадай түрлерге жіктеп саралаған:
1) саясат шешен сөзі, 2) билік шешен сөзі, 3) қошемет шешен сөзі, 4)
білімір шешен сөзі, 5) дін турасында ой қозғаған ғұламалар мен діндарлар
сөзі (уағыз). [ 22, 65]
Академик Мұхтар Әуезовтің "Әдебиет тарихы" атты еңбегінде (1927)
"Билер айтысы" деген тарауша бар. Онда бұл жанрлық түрдің толық
жиналмағаны, сондықтан да жіктеу, ерекшеліктерін анықтау, түбегейлі тексеру
уақытша қиындық тудырып отыр деп жазады.
Өлең сөздің өрен жүйрігі Сұлтанмахмұт Торайғыров "Дала ақыны мен қала
ақынының айтысы" деген туындысында қазақ биінің тұлғасын былайша
бейнелепті:
Сағынам билерімді кең ақылды,
Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін тере айтқанда жат-жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақылы, жұртқа — тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген.
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Болыпты екі жағы бірдей ырза,
Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін.
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті "би" деп атап.
Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып,
Би болатын жоқ онда біздің шатақ.
Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген. [ 22, 85]
Сондай-ақ фольклоршы Ә. Маметованың 1948 жылы жарияланған "Қазақ
әдебиеті тарихында" (редакциясын басқарған М. О. Әуезов) шешендік сөздер
жайлы зерттеуі басылды. Мұнда шешеңдік сөздердің тақырып аясы, философиялық
сипаты, қалайша жіктелуі қарастырылады.
Сәкен Сейфуллин "Қазақ әдебиеті" (1932) деген еңбегінде шешен-билер
мұрасын жинап, жүйелеп, талдап тексереді. Бұлардың мәнді белгілерін атап-
атап көрсетеді. "Билер дәуірінің әдебиеті", "Билер сөздері" деген терминдік
атаулар ұсынады. С. Сейфуллин би-шешендерді "заң ережелерін жұртқа жүйелі
қылып жақсылап айта білетін", "тұрмыс тәжірибесінен екшеліп ереже, заң
болып шыққан қорытындыларды билер айырым-айырым қылып, жинақты, көркем
сөзбен жатқа алуға жеңіл, айтуға оңай, ыңғайлы қылып ұйқастырып, үйлестіріп
шығаратын" қабілет иесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Хажат А.
Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
________________кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуына би-шешендердің
қосқан үлесі
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
А.Хажат
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ ________________________4
І ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ АРҒЫ БАСТАУЛАРЫ________________ 6
1.1 Шешендік өнер жайлы ой-пікірлер, зерттеулер, шешен сөйлеудің
алғышарттары_______________________ _______________________________6
1.2 Ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы мен дамуы ___________________16
ІІ ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕР ДАМУЫНА ЖЫРАУЛАР МЕН БИ-ШЕШЕНДЕРДІҢ ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ______________________________ ____ 22
2.1 Қазақ жыраулары мен билері – шешендік өнердің ұйытқысы__________22
2.2 Би-шешендердің сөз саптау үлгілері және Көшпенділер трилогиясындағы
шешендік үлгілері___________________________ ________________________31
2.3. Билер дауындағы әділдік шешімдер және Абайдың билік нұсқалары____42
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ __________58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ фольклорының бір саласы болып табылатын ұлттық шешендік өнері
өзінің бастауын ежелгі дәуірден алады. Аталған жанр өзіндік қалыптасу
жолына ие және осы тақырып бойынша біршама ғалымдарымыз өткен ғасырларда
зерттеу жұмыстарын жүргізгендігі бізге айқын. Ұлттық шешендік өнері қазіргі
күні көмескіленіп, адамдар арасындағы суырыпсалмалық, аз сөзбен көп нәрсені
түйіп айту, немесе азаматтық, қылмыстық құқықтар барысында үнемі қолданыс
таба бермейтіндігін білеміз. Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық шешендік өнерді
диплом жұмысының нысанасына айналдыра отырып, оның дамуына үлес қосқан
тұлғаларды таныту – жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ ұлттық шешендік өнері – ақындықпен, тапқыр әзілкештікпен,
салиқалы пікір айтушылықпен астасып жатады. Осы айтылғандардың басын
қосқан, ұлттық шешендік өнері және оның теориялық алғышарттарын, ұлттық
шешендік өнерді дамытуға үлес қосқан ұлы тұлғалар еңбегін қарастыру –
зерттеудің басты мақсаты болып табылады.
Айқындалып, алға қойылған бұл мақсатты іске асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет
- ұлттық шешендік өнердің қайнар көздеріне шолу жасау;
- шешендік өнерінің ерекшеліктеріне тоқталу;
- ұлтық шешендік өнерін дамытушы тұлғалар еңбегін қарастыру;
- сөзь саптау үлгілерін келтіру және т.б. блып табылады.
Зерттеудің нысаны:
Қазақ ұлттық шешендік өнері диплом жұмысының зерттеу нысаны ретінде
алынды.
Зерттеудің пәні
Фольклористика саласының бір саласы болып табылатын қазақ
фольклористикасы – жұмыстың зерттеу нысаны ретінде алынып отыр.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Ұлттық шешендік өнердің дамуына үлес қосқан белгілі билер мен
шешендердің еңбегін қарастырып, олар жайындағы еңбектерді топтастыра
отырып, дипломдық жұмыс жазылуы - ғылыми жаңашылдық болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды көптеген әдістер мен тәсілдер қолданылды:
анализ-синтез, индукция-дедукция, жинақтау, даралау және т.б. қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Дипломдық жұмыс 60 беттен, мұның ішінде кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау екі тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші тарауда ұлттық шешендік өнердің қалыптасуы туралы айтылса,
екінші тарауда ұлттық шешендік өнері дамуына би-шешендердің қосқан үлесі
туралы жан-жақты зерттеліп көрсетілген.
Диплом жұмысы қорытынды арқылы бекітілген. Жұмыстың соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
І ҰЛТТЫҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ АРҒЫ БАСТАУЛАРЫ
Ұлттық шешендік үлгілері ХІХ ғасырдан бері зерттеліп, жинақталып,
жарыққа шығарылып келгенімен, оны жинақтап, толықтай зерттеу әлі де бір
ізге түсіп кетті деп айта алмаймыз. Бұл тұрғыда сонау Шоқан Уәлиханов пен
Мұса Шормановтардан басталған шешендік өне асылдарын жинақтау үрдісі ХХ
ғасырда өзіндік өрнегін тапқаны белгілі.
Қазақ әдебиетінің асыл үлгілері - жыр жауһарлары мен шешендік сөздер
республиканың кез келген өңірінен табылатыны рас. Олардың біразы оқулықтар
мен хрестоматияларға кіріп, антологияларда басылып, әдебиетіміздің қымбат
қазынасына қосылып, жүздеген зерттеу еңбектер жарық көрді. Алайда, асылдың
бәрі жиналды, маржанның бәрі терілді деп айта алмаймыз. Ел арасында
сақталған, қағазға түссе де, баспа бетін көрмеген, ауызекі айтылып жүрген
туындылар жеткілікті.
1.1. Шешендік өнер жайлы ой-пікірлер, зерттеулер
Халқымыз сөз қадірін білетін, жөн сөзге тоқтаған жетелі халықтардың
бірі. Қазақ арасында жүйелі сөздің жібін ширатқан сөз майталмандары
арамызда қазір де бар. Халқымыздың сөйлесе тілдің шешені атанған бүгінгі
Ә.Кекілбай, Қ.Мырза-Әлі сынды ұтқыр ойлы ділмарларымыздың қанында кешегі
өткен билердің гендік мұрасы жатқаны анық. Біз дипломдық жұмысымызда
шешендік өнер жайлы жазылған зерттеу еңбектер мен ертеде өткен билер
институтының жағымды қырларына, олардың сөз саптасына, тапқырлығына, олар
туралы сын-пікірлерге баса назар аударуды мақсат еттік.
Қазақтың сайын даласы қашаннан от ауызды, орақ тілді ақындар мен
шешендерге кенде болмаған. "Ылдидан шапса, төске озған, ертемен шапса,
кешке озған". таңдайынан бал тамған шешендер қазақта қара сөзге дес
бермесе, қара қылды қақ жарған билер жесір дауын, жер дауын, ерегескен ер
дауын бір-ақ ауыз сөзбен бітіріп отырған. Елге қорған, жетім-жесірге пана
болған, үлкенге іні, кішіге аға болған, қамқа тонға жаға болған осындай
асылдар республиканың кез келген өңірінде аз емес. Маржан сөздері не бізге
жетпей, не қағазға түспей кеткендері қаншама?!
Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан
қиыстыра, табан астында суырып салып ұтқыр да бұлтартпас дәлелге толы
шешімдеріне қашан да сөзге тоқтаған халқымыз басын иіп келген.Бұған қазақ
халқының өзі де ақын болып туғандығы әсер етсе керек. Түйеге мінгеннің
төрт ауыз, атқа мінгеннің алты ауыз өлеңі бар дегендей, қазақ халқында
төрт ауыз өлең айтпайтын адам кемде-кем екені белгілі. Билер мен
шешендердің саяси мәртебесі қазақ қоғамының тұрмыс-тіршілігінен көрнекті
орын алады. Абай мен Шоқанның сұлтан сайлауына түсуі сол дәуірдің саяси
шындығын бейнелесе керек. Шоқан "шешен" деген сөз кемеңгер, парасатты,
ақылды деген ұғымды білдіреді деп жазса, Абай ғұмырнамасын терең зерттеген
А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Әуезов оған "сөзге жүйрік, шешен" деген баға
береді. [1, 25],
Ақындар секілді билер мен шешендер де елге ерекше сыйлы, аса беделді
адамдар. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, билерге деген ілтипат айырықша
болған және олар өмірде сирек кездесетін дарынды тұлғалар есебінде
бағаланған. Мәселен ақындарды қанша құрмет тұтса да, "қазақта екінің бірі
ақын" деген сөз бар. Ал билер туралы: "Батыр деген барақ ит, екі долы
қатынның бірі табады, би дегенің бір бұлақ, қатынның ілуде бірі табады", -
дейді. Немесе: "не қадірлі биің болсын, не би түсетін үйің болсын" [2, 28],
- дейді. Яғни, билерді қабылдап, күте алатын үйдің өзі қадірлі дегенді
меңзейді.
Ақындар, шешендер мен билер өнері көне түркі халықтарының
көпшілігінде ұқсас. Яғни, бір бастаудан бас алған. Башқұрт ғалымы
Б.Хұсайынов: " Жырау - түркі халықтарының көне сөз шебері. Жырау сөзі
Махмұт Қашқари сөздігінде кездеседі. Академик В.Радлов бұл сөзді көненің
жыршысы деп аударады. В.Жирмунский, М.Әуезов, С.Мұқанов, Н.Давкараев,
И.Сағитов, Ш.Суюншалиев, К.Мәмбетов "жырау" суырып салма ақын, дастандар,
өлеңдер мен толғаулардың авторы әрі орындаушысы деген анықтама береді" [
2, 59], - дей келіп, шешендер жыраулар орнын басқанын, олар ақын, философ,
тарихшы және кемеңгер ақсақалдар болғанын айтады.
Башқұрт халқында "Шешен сөзі - халық сөзі", "Батыр жауда, шешен дауда
танылады" , "Шешен - елдің лебізі" секілді қанатты сөздер бар. Жалпы
алғанда, қазақ тіліндегі "шешен" сөзінің түп-төркіні де "шешу" екені
белгілі. Яғни, әуел баста шешендер белгілі бір даудың түйінін шешкен, кесім
кескен. "Би" сөзі болса елді билеген деген ұғымды білдірген. Кейін барып
билер қазылық роль атқарса, қызыл сөзде ешкімге дес бермеген ділмарларды
халық шешен деп атай бастаған. [3, 28],
Шешендік өнер XIX ғасырда қазақ қоғамында жаңаша мәнге ие
болғандықтан ерекше қарқынмен дамиды. Ал ақындық өнер осы шешендік өнер
қасиеттерін бойына сіңіре отырса да, XIX ғасырда қазақ даласына тереңдеп
енген ислам дінінің қарсылығына ұшырайды. Мәселен, мұсылманшылдықты
насихаттауға үлкен үлес қосқан Құнанбай қажының: ''Құдайға шүкір,
тұқымымызда ақын-бақсы болған жоқ" деуі ақындардың билеуші топтан да қолдау
таппағанын көрсетеді. Тек байларды мақтап,
"қолайына жаққан" сарай ақындарының ғана солардың шашбауын
көтерушілер арасында мерейі үстем болған. Оның есесіне оларды қарапайым
халық көзге ілмеген.
Сонымен қоса, билердің атының өзі айтып тұрғандай,ел билеуге қазақ
қоғамында үлкен рөлі болғандығын байқаймыз. ХҮІІІ ғасырда Жоңғар
шапқыншылығы кезеңінде Ұлы жүздің билігі шын мәнінде Төле бидің қолында
болғандығына тарих куә.
Мәдениеттанушы Ө. Жәнібеков: "Өз билігін нығайту жолындағы күресте
хандар жүздердің аға билеріне арқа сүйеген. Жергілікті билеп-төстеушілерді
әлсіретуге тырысқан Абылай ханның тұсында ішкі, сондай-ақ сыртқы саясатқа
да ханның аймақтық басқарушыларының - аға билерінің ықпалы зор болған. Ұлы
жүздің аға биі Төле Әлібекұлы1663-1756,Орта жүзден шыққан Қазыбек
Келдібекұлы 1665-1765, Кіші жүзден танылған Әйтеке Айтық Байбекұлы
ХҮП ғасырдың аяғы-ХҮШ ғасырдың ортасы. сол кездегі Қазақстанның аса
дарынды мемлекет қайраткерлері болған. Қазыбек Келдібекұлын алсақ, ол тек
ханның Орта жүзді басқарушы аға биі болып қана қоймай, өз заманының асқан
ірі дипломаты болған адам" [4,28] - деп атап көрсетеді.
Халқымыздың көркем сөз өнерінің даму жолы ұзақ та күрделі болды.
Бірде жырау, бірде ақын аталып келген жеке өнер иесінің ауыз әдебиетінен
бөлініп шығу процесі бірнеше ғасырға созылды. Алғашқы ақын-жыраулар ХІҮ-ХҮ
ғасырлардан бастап көрінсе де, олар ұзақ уақыт бойы ауыз әдебиеті аясында
еңбектеніп, өз туындыларын сол арнада жасады, көбінесе үлкен бір оқиғалар
мен тарихи адамдар төңірегінде толғанудан әрі бара алмады. Соның
нәтижесінде көркемдік қуаты өзгеше күшті, ескірмес, өшпес сөз туғызған
немесе сөз өнерімен бірге ірі қимыл-әрекетімен халық жадында сақталған
бірен-саранынан басқасы сол алыс заманның өзінде ұмыт болып, азды-көпті
шығармалары ауыз әдебиеті сияқты телегей теңіз дүниеге сіңіп кетіп отырды.
"XIX ғасырдағы қазақ ақындары" кітабында Ә.Дербісалин жазған алғы
сөзде: "ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың алғашқы тұсынан бастап қазақ
поэзиясында қоғамдық тұрмысты, оның көзге ашық көрініп тұрған кемшіліктері
мен қайшылықтарын, адам мінезіндегі артық-кем сипаттар мен олардың
арасындағы теңсіздік, әділетсіздік жайларын суреттеуге нақты бетбұрыс
жасалды. Поэзияның бұл дәуірде шарықтап өскені соншалық, Атырау, Орал,
Ойыл, Сыр, Тобыл, Есіл, Нұра, Ертіс,Жетісу бойы, Қаратау, Ұлытау, Алатау,
Көкшетау, Тарбағатай, Шыңғыс баурайынан және тағы басқа жерлерден көрінген
белгілі ақындардың, өзі ондап саналады. Олар әр алуан ақындық өнер,
шеберлік мектебін жасады, Осы таланты мен дүниетанымы әр дәрежедегі
ақындардың тұтас еңбегі поэзияны өнер биігіне қарай көтере, есейте түсті.
Оның көркемдік сапасын жаңа сатыға жеткізді, шын мәніндегі жазба әдебиет
туып, дамыды. Осының бәрі әдебиеттің қоғамдық орны мен ролін, салмағы мен
қуатын әрдайым арттырып отырды" [5, 6 ], - деген ой айтылады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін республиканың көптеген
өңірлерінде шаң басып, ұмыт қалған, зерттеушілердің назарына мүлде ілінбей
қалған әдеби мұраларымыз анықталып жатыр.
Бүгінгі күні билер институты кешегі патшалық отарлау мен қызыл
империяның бұғауында өзінің барлық ықпалы мен пайдалы әсерінен айрылып
қалғандықтан қазақ қоғамына ешқандай рөлі жоқ дегенімізбен, қазақ рухы
өлмеген кейбір өлкелерде ақсақалдар билігіне бас ию әлі де сақталған.
Сонымен бірге кейінгі кезде мемлекетіміздің сот жүйесінде Алқа билер
кеңесі құрылу үстінде. Еліміз егемендік алып өткенді жаңғыртып, ұлттық
құндылықтарды тірілте бастаған заманда билер тағылымы мен шешендік
үрдістердің қайтадан күш алары анық деп білеміз
Билер сөзі, яғни халқымыздың ауыз әдебиетінің үлкен бір саласы мектеп
бағдарламасында оқытылып
Билер мен шешендер және ақындар шығармаларындағы ұқсастық мен
сәйкестік жетіп артылады. Филология ғылымдарының докторы Б.Уахатовтың
құрастыруымен жарық көрген "Қазақ фольклорының типологиясы" жинағында:
"Фольклордағы ұқсастық пен сәйкестіктің өзі типологиялық, генетикалық және
тарихи-мәдени байланыстылық делініп, үш жүйеге бөлінеді. Мұның алғашқысы
неғұрлым кең тараған тұрақты фактор болып есептелінеді" [2,4],- деп
көрсетілген. Көрнекті фольклоршы Б.Н.Путилов: "...типология дегенді кең
мағынасында заттар мен _құбылыстарда, қасиеттер мен қарым-қатынастарда,
элементтер мен жүйелерде, процестер мен оқиғаларда табылатын табиғат пен
қоғамдағы қайталаушылықтың объективті факторларының заңды, шартты белгілері
деп түсінуіміз қажет" [7, 28],- деп атап көрсеткен.
Белгілі әдебиеттанушы ғалым Серік Негимов Шешендік өнер атты
монографиялық еңбегінде қазақ топырағында туған осынау өнерге барынша
байыпты талдаулар жасаса, [8, 46],- философия ғылымдарының докторы
Қ Бейсенов Қазақ билерінің ойханасы атты еңбегінде қазақ билерінің
сөз саптауы мен логикалық құрылымына мән береді.
Шешендік сөздер жөнінде еңбектер жазып, құнды пікірлер білдірген
ғалымдарымыздың бірі, филология ғылымдарының докторы У.Қалижан: XIX
ғасырдың соңғы жартысы мен XX ғасырдың басында Қазақстан дамудың жаңа
сатысына ауыса бастады. Ол капитализм элементтері еді, бұл сонымен бірге
елге жаңа леп әкелді. Ол - оянушылық, ғылым-білімге ұмтылушылық еді. Одан
ел ішінде оқыған, азды-көпті қоғам өміріне араласқан қазақтың өз
ағартушылары пайда болды. Халықты ағартуды мақсат еткен ақын-жазушылардың
қатары көбейді. Сөйтіп, қазақтың жазба әдебиетін одан әрі дамыта түскен
ағартушылар қатары өсті. Бұл дәуірде ақын-жазушылардың бірқатары едәуір
білім алған, көзқарасы қалыптасқан, ел қамын жейтін қайраткер дәрежесіне
дейін көтерілген еді [9,248] ,- деп жазды.
Кейбір ғалымдардың рулық дәуірде дүниеге келген әдеби туындылар
халыққа ұғымсыз деген пікірінің негізі жоқ екені осы күні айқындалып отыр.
Қазақ халқының өзіндік рухани және материалдық мәдениетіне үлес
қосқандардың қатарында, сөз жоқ, билер мен шешендер және ақындар бар.
Би деген ұғымның этимологиясы билік айту деген сөзден шықса, билер
мен шешендердің әлеуметтік-қоғамдық мәні, олардың мемлекет қайраткері
дәрежесіне дейін көтерілуі Эллада мен Римдегі Демосфен, Цицерон секілді
шешендер өнерімен сабақтас екені белгілі, Көне Римдіктер шешендерді
шешендер, философтар, ақындар, тарихшылар деп жүйелеген болса, қазақ
даласындағы би-шешендер мен ақындар осы ұғымдардың барлығының да басын
біріктірген, яғни, бір арнаға салған деуге болады.
А. Байтұрсынов: "Сөздің көркі - мақал, жүздің көркі - сақал" деген
қазақта мақал бар. Мақал мен сақалдың мәні құр көрік болу емес, олардың
бірін сөзге, бірін жүзге көрік қылып теңеп отырған адамның ойы мен көңілі"
[10,26] дей келіп, шешендердің адамның ойын да, бойын да билеп алатын
қасиеттеріне ерекше баға береді. Осы қасиеттер ақындар мен би-шешендер
шығармашылығында да айқын көзге түседі.
Ы. Дүйсенбаев: "Өткендегі аты-жөні белгілі ақын-жыраулардан қалған
бар мұраның өзін зерттеуде үлкен бір кемістік үнемі бой көрсетіп келді.
Әдетте біз әдеби шығарманың көркемдік қасиеттері мен ерекшеліктеріне
басымырақ көңіл бөлудің орнына, қалай да сол ақын-жыраулардың өздерімен
көбірек шұғылданып, оларды талай саққа жүгіртумен әурелендік. Әрине, қай
ақын-жазушының болсын көзқарасын тану, оның идеялық негізінің бағытын айыру
өте қажет. Бірақ осындай игі талапты бірыңғай қуалап кетсек, яки алдын ала
жасап алған дайын схема бойынша талдау жүргізсек, бұлардың түбі жақсылыққа
апарып соқпайтынын да есте тұтқан дұрыс" [11.6],- деп атап көрсеткен еді.
Қазақ даласындағы жөн-жоралғыны, қағазға жазылмаған дала заңдарын
өмірге енгізіп, толып жатқан дау-дамайды ата дәстүріне сай шешуде өзіндік
роль атқарған шешендер мен билер өнеріне тәнті болған ұлы ғалым Шоқан:
"Мұсылман, қытай және орыстың ақиқат заңына,қарағанда қазақтың әдетті
правосының адамгершілік жағы басымдау. Қазақ заңында европалық жаңа
кодексте сіресіп тұрған: ескертетін, сескендіретін шаралар жоқ. Қазақта тән
жазасы ешқашан болған емес. Ру заңы бойынша, туыстардың бірінің ісіне бірі
жауап беретін руластық жағдайы ру қатынасында іс жүзінде көп пайда келтіріп
отыр... Өзіне етене таныс, сонымен тәрбиеленіп, өсіп-өнген Заң ғана халық
үшін жайлы болмақ..." [12,156], - деп жазды.
Билер, шешендер жайлы зертеу еңбектер мен диссертациялық жұмыстар
қазіргі кезеңде көптеп жарияланып, қорғалып жатқандығына Қостанай
өңіріндегі би-шешендердің мысалында Типологиялық сабақтастықтың ақындық
мен шешендік өнердегі көрінісі атты А.Шаяхметтің кандидаттық жұмысын
айтуға болады.
Шешен сөйлеудің табиғатын тексергенде ең негізгі, ең басты мәселе -
сол шешен адамның жаратылысы, табиғи психофизиологиялық қасиеттері,
ерекшеліктері, жүйке талшықтарының жүйесі. Әсіресе миға алуан түрлі, сан
қилы хабарлар жеткізетін жүйке талшықтарының сезімшіл, қозғаушы,
тітіркендіруші қасиеттері, көру, сезу, есту қабілеттері, образдар
ассоциациясын тудыру, сыртқы дүние әсерлерін қабылдау - шешен болмысының
өзгешеліктерін анықтайтын көрсеткіштер. [13,15]
Асқақ шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады. Жас баланың
еліктегіш болатыны аян. Оның ақыл-ой қабілеті мен сөз сөйлеуінің нақты
белгісі айналадағы дыбыстарды қайталауға құрылады. Ол баршасын естиді, һәм
қайталайды. Ол естіген дыбыстарын сол қалпында (мәнерімен, айтылу
ерекшелігімен) қайта айтады. Қазақ халқының адам баласының небір асыл,
мәйек қасиеттері "Ананың сүтінен" деуінің сыры осы. Ол табиғи әрі рухани
нәр-қорек. Бесік жырлары жас баланың рухани болмысына лайықталып
шығарылған. Келісім мен мағына бір-біріне орайлас. Бұл ретте Ғұмар
Қарашевтің бала ананың құрсағында-ақ өз тілінің музыкасын естиді, туған соң
дамытады деген лебізі ойға оралады.
Баланың бүлдіршін шағынан ән, күй, жыр, ертегі-аңыз естіп есуі - ең
мәнді, қисынды, табиғи құбылыс болып саналады. Шешендік өнерге баулудың
бұлжымас шарты осы.
Сондай-ақ шешен сөйлеуге төселу үшін, сөздің дыбысталуын әсем
қабылдау үшін ерекше есіту қабілеті үлкен қызмет атқарады.
Шешен адамға сөйлеу мен еске сақтау ерекше қажет. Әрбір клеткаға еске
ұстау қасиеті дарыған. Кез келген орган еске сақтаудың кезі. Мысалы, көз
-жарық толқындарын, құлақ- дыбыс толқындарын еске сақтайды.
Сонымен еске сақтау ерекше болған жағдайда, үш түрлі қызмет
атқарады. Біріншіден, сақтайды. Екіншіден, қайтадан қаз қалпында өзгеріссіз
айта алады. Үшіншіден, жаңадан тудырады. Шешен қайсысына күшті көңіл бөлсе,
сол өте жақсы дамиды. [14,153]
Рухани қабілеті (реттеу, жүйелеу, жіктеу, ойлай білу, себеп пен
салдарын тексеру) айрықша талантты шешенде ұшан-теңіз сөз-образдар мен
оралымдардың қоры болады.
Шабыт, импровизация, елестету - еске сақтаудың түрлері. Шын
мәнісінде, шабытты кемеңгер шешен сөйлеген шақта күш-қуаты буырқанып,
толқынды ойдың құшағында тербеліп, небір ғажайып көркемдік ассоциацияларға
бой ұрып, даналық меруерттерін жайып салады.
Көне әдебиеттерде шешендік сөйлеудің процесс екендігі туралы
толыққанды зерттеу жоқ. Бүгінгі таңда жазу өнері мен сөйлеу өнерінің шек-
шекарасы, ара-қатынасы жайында ештеңе айтылмаған.
Әр шешеннің өзіндік өнерпаздық өрнектері болатыны аян. Жазып немесе
жаттап алғаны импровизация жасауға мүмкіндік береді. Есту, еске сақтау,
көру, түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар, сөздер
тіріліп, оянып, дауыстап, құйылып кететіндігіне күмәніміз жоқ.
Шынайы шешен - жарқын тұлға. Оның ойлау, сөйлеу мәнері, кескін
келбеті, рухы, тәжірибесі, ішкі мәдениеті, білім өресі, дүниетанымы, талант
табиғаты, жан мен тән қуаты, мінбедегі тәртібі, ым-ишараттары, дауыс ырғағы
қызықтырмай қоймайды.
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тәрбиесінде,
ел басқару жүйесінде, елді сәулелендіру жолында, әрине, халықтың сан
ғасырлық тәжірибесінде қорытылып екшелген, жинақталып жүйеленген ақыл-
нақыл, өсиет-насихатқа негізделген отты да нақышты, шебер де шешен
айтылатын ауызша сөздің тағылымдық-танымдық әрі тәрбиелік мәні айырықша.
Шешеннің даусы - аса бір өзара үйлесімді дыбыстарға, нәзік
иірімдерге, небір тербелістерге, сан алуан қызық күйлерге ие полифониялық
сипаты айрықша, күрделі құбылыс.
Сөздің мазмұны мен мәнерлілігі, эмоциялық - экспрессивтік бояуы
сөйлеушінің интонациялық ерекшеліктерді әдемі пайдалануынан түрленіп
отырады.
Дауыстың 1)жоғарылылығы яки биіктігі, 2) ұзақтығы, 3) бояуы немесе
тембрі, 4) күші тәрізді қасиеттері болады. Осынау қасиет-белгілерді
құбылтып қолдану — шешеннің өнерпаздық дарынына, тәжірибесіне, көркемдік
танымына, көңіл-күйіне, табиғи-рухани болмысына байланысты.
Интонация - сөз мағынасын ажарландырады. Айталық, "қалқам" деген
сөзді бірнеше интонациялық реңкпен айтып, мағынасын сан қилы өзгертіп
жеткізуге болады. Мысалы, жұмсақ, нәзік, мейірімді, реніш, кекесінді,
құрметті...
Шешен мен аудиторияның арасында тұтастық, тікелей байланыс бар.
Тәжірибелі, зерделі лектор аудиторияның қабылдауы мен түсінуін ескереді.
Әсіресе, аудиторияның әлеуметтік құрамы, көңіл-күй толқындары, білім-білік,
пайым-таным дәрежесі, нендей оқиғалар, құбылыстар, жағдайлар қызықтыратыны
ескерілуге тиіс. Шешен қырағы, байқампаз болса, аудиторияның шып-шырғасын
шығармай уысында ұстайды. Егер де шешен сөзі аудиторияға ғаламат әсер
ететін болса, онда тыңдаушылардың көздері от шашып, жүздері гүл-гүл жайнап,
ықыластанып, жұмсақ жымиып, бастарын изеп, қоштағандай, қолдағандай ым-
ишараттар жасайды. Ыстық ықыласын, ізет-ниетін дауыстап та білдіреді.
Сөйтіп, шешен мен аудиторияның құлшынысы бірдей оянып, оттай маздап, бір-
бірін жетелеп, қоян-қолтық араласып, туысып кетеді.
Шешен сөздің негізгі жанрлық түрлеріне 1) лекция, 2) баяндама және,
3) жарыс сөз жатады.
Лекцияның өзі құрылыс-жүйесіне орай көпшілік алдында сөйлеу мен
жоғары оқу орындарында оқылатын курстық лекцияларға жіктеледі. Бұлардың бір-
бірінен айырмасы жер мен көктей.
Жоғары оқу орындарында оқылатын лекция толық курстың бір бөлімі және
ол алдыңғы өткен лекцияның заңды жалғасы, ол алда болатын лекцияның рухын,
арқау-желісін еске салады. Аудиторияда бірыңғай шәкірттер, бұрыннан таныс
сыралғы ұстаз лекция оқиды. Студент-шәкірттердің алдында екі түрлі мақсат
бар. Біріншісі, интеллектуалдық (білім алу). Екіншісі, моральдық (алдағы
сынақ-емтихан сессиясында аталмыш пәнді ойдағыдай тапсыру),
Ал әлеумет алдында сөйлеу күрделі жағдайда өтеді. Қан сорпаң шығып,
арыстанша арпалысты бастан кешіресің. Үйткені, аудиторияның әлеуметтік
құрамы әрқилы. Білім деңгейі, жас мөлшері, кәсіби мамандық өзгешеліктері де
әртүрлі. Әрқайсысын алуан-алуан құбылыстар қызықтырады. Шешен үшін
тыңдаушылар мүлде бейтаныс. Бұл жағдай шешеннің айрықша алғырлығын,
алабөтен шеберлігін, сұңғыла қабілетін, жігер-қуатын өте-мөте қажет етеді.
[16,165]
Бірақ та осынау шешен сөздің түрлеріне ортақ сипаттар мынау. Басты
нысана - тыңдаушының дүниетанымын тереңдету, философиялық-эстетикалық
көзқарасын қалыптастыру, қиял өрісін, ұғым-түсінігін кеңейту, пайым-
парасатын, ақыл-ойын жетілту, ұстамдылық, мейірімділік, әділдік, батылдық
қасиеттер дарыту, тіл ұстарту, білім беру. Сөйтіп тыңдаушылардың сезімін
билейді әрі иландырады.
Академиялық сипаттағы шешендік мынадай түрлерге бөлінеді:
1) лекция, 2) ғылыми баяндама, 3) ғылыми хабарлама, 4) ғылыми шолу,
5) ғылыми-көпшілік лекция.
Соңынан сөйлеген сөзіңіз үшін жинаған материалдар әбден ой сүзгісінен
өткізіп, ойланып-толғанып, салыстырып-тексеріп, құнды дүние тудыруға негіз
болады.
Шешендік өнердің тектері мен түрлері (көне жіктеме)
А. Шешен сөздің тектері Б. Шешен сөздің түрлері
—Әлеуметтік-саяси тақырыптарға жасалатын баяндама
1. Әлеуметтік-саяси тақырыптағы конференция мен съезде жасалатын
шешендік баяндама
Саясатқа арналған сөз
Шолу
Митингілерде айтылатын сөз
Үгіт-насихат сөз
2. Академиялық шешендік
- Лекция
Ғылыми баяндама
Ғылыми хабарлама
Прокурор немесе қаралаушының сөзі
Адвокаттың немесе қорғаушының сөзі
Айыптаушының яки өзін-өзі қорғайтын сөз.
Әлеуметтік-тұрмыстық тақырыптағы майталмандық сөздер
- Мерейтойларда айтылатын мадақ сөз
- Дастархан басында сөйленетін сөз
- Қоштасу сөз
Шешендік өнерді меңгерудегі сыртқы мәдениеттің рөлі басым екендігі
белгілі.
Қанатты шешеннің сұңғыла ойына, терең ақылына, телегей біліміне,
көрегендік-білгірлігіне, судан тұнық сөзіне, сыбызғының даусындай сазды
немесе сұңқардың даусындай үніне қоса, келісімді келбеті, сымға тартқандай
тіп-тік сұлу тұлғасы, сыртқы түр мәдениеті келісті болса нұр үстіне нұр.
Шешеннің сыртқы сымбат-пішіні. Жүру, түру мәнері. Сөйлеуге қолайлы
жерге жайғасқан ба? Қымтырылмай саспай тұр ма? Топ алдында қобалжымай нық
сеніммен шыға ма? Нанымды, мейірімді лебізбен сөйлей ме? Тауда өрген
құлжадай сергек пе? Өң-әлпеті келісті ме? Айбындылық, сымбаттылық,
сұнқарлық көріністері бар ма? Тұнжырамай ма? Сіресіп қалатын қылықтары бар
ма? Сөзі баршасына ортақ па? Тыңдаушылар зейінін ескере ме? Тыңдаушыларға
назар аудара ма? Қарым-қатысы қалай? Болмысымен тұтас беріліп сөйлей ме?
Арамдықтан адал жүрегі таза ма? Екі ойлы, басқа бір нәрселерге алаң емес
пе? Жүрдім-бардым тұрғандық елес бермей ме?
Қалып күйі. Қолбасшыдай қасқиған қайратты ма? Еңсесін ширақ ұстай
ма? Тырысқандық сезіле ме? ЬІңғайсыздана ма? Аяғы дұрыс тұр ма? Бүкірейе
ме? Қолдарын сәнді ұстай ала ма? Басты түзу ұстай ма? Мойны дұрыс бұрыла
ма? Қимыл-әрекеті жеткілікті ме? Қозғалысында сырбаздық сезіле ме?
Мақсатсыз қозғалыстары бар ма? Өлімсіреп сүміреймей ме? Өзіндік қасиеттері,
ерекшеліктері айқын көрініс бере ме? Басқа бір шешеннің көлеңкесінде қалып
қойған жоқ па?
Ұлттық әдебиет, мәдениет, ғылым тарихында Мұхтар Әуезовтің сөйлеу
мәдениеті, шешендік қабілеті, түр-тұлғасы айрықша құрметпен аталады. Сол
бір лебіз-пікірлерге назар аударайық.
"Жазушының келбет-қияпаты да бір түрлі әсерлі, тартымды еді, оның
бет-әлпетінен жылылық, жұмсақтық, ойлы аңғарымпаздық есіп тұратын. Онда
ғұлама ғалымның келбеті бар еді"— дейді Николай Тихонов. Ал академик Әлкей
Марғұлан "сұңқардың көзіндей сүзіле терең қарайтын, тұңғиық қара
көзі бар, маңдайынан ақыл мен ойдың лебі аңқыған" деп сүйсінеді.
Дана суреткерді орыс жазушысы Леонид Соболев "Шалқар шабытты
импровизатор ақынға" баласа, А. Корнейчук оның "келбетінде күндей
жарқыраған салиқалы күлкі ойнап, инабатты қалпынан еш танбаушы еді" деп
тебіренеді.
"Оның қоладан құйылған будданың дидарындай құпия жүзіне соншалықты
жарасып тұратын күлкі табы көз алдымнан бір кетпейді. Алуан сырға толы әрі
сондай сүйкімді сол бір күлкіге азиялық Шығыстың бар даналығы сыйып
тұрғандай сезілуші еді"— деп жазады Илья Сельвинский. Немесе Асқар
Тоқмағамбетов Мұхтар Әуезов жайлы былайша сыр толғайды: "Мұхаң (Мұхтар)
сөзге шешен кісі еді, әсіресе, шабыты келгенде, сөзін тыңдайтын адамын
тапқанда ақиық бүркіттей қомданатын, шалықтап тартатын. Тындағанды
шаршатпайтын, жалықтырмайтын. Сымбатты, бет-әлпеті жақсылық үшін
жаратылғандай жайдары кісі еді" дейді де, әрі қарай өлеңмен өрнектейді.
Мұзбалақ тегеурінді
мұқалмаған.
Қаймағы асыл сөздің
жұқармаған.
Қазына халыққа арналған
тұрған бойы,
Ашылған алтын сандық
Мұхаң маған.
"35 жылдай уақыт ішінде кафедраға көтерілген сайын толқу үстінде
боламын. Менің алдымда - жыл сайын қабылданған жас шәкірттер. Арамызда
қандай қарым-қатынас орнайды? Оларға сүйікті ұстаз болуға шамам, қабілетім
жете ме? Кенеттен бағдарламаны түсіндіруші болып кетсем қалай болады?"-деп
жазады профессор А. Архангельский.
Қолдың сермесі мақсат-нысанаға қызмет ете ме? Саусақтың қимылы
мағыналы ма? Басы артық кимыл-әрекеттер көрініс бере ме? Я болмаса жаны
жоқтай сүлесоқ қалып күйін сақтай ма? Қимыл-қозғалыстары табиғи ма? Әлде
бір ой-пікірдің ұшығын ұстата ма? Қимыл-қозғалыстар әртүрлілігімен
ерекшелене ме?
Тыңдаушылардың қақ алдында тарануға, шекпенініздің түймелерін
ағытуға, галстугіңізді түзетуге (алдын-ала істеу керек) мүлде болмайды.
Дұрыс, оңтайлы жерге жайғаспай сөз бастауға тағы болмайды. Аяғыңызға,
қолыңызға сүзіліп қарамаңыз, бірден қағазыңызға төнбеңіз.
Әуелі мәжіліс төрағасына, сонан соң тыңдаушыларға ілтипат көрсетіп,
сөз бастаңыз. Мәселен: "Құрметті төраға", "Мырзалар мен ханымдар", "Ардақты
ағайын" т. с. с.
Айнаның алдында дауыстап сөйлеп, өзіңізді сынаңыз. Бет-жүзіңізді
бақылап тексеріңіз. Маңдайыңыз бен қасыңыз, бет-аузыңыз қалай құбылатынын,
қандай өзгерістерге ие болатынын байқаңыз. Логикалық және психологиялық
паузаларға жіктеп сөйлей аласыз ба? Сөйлеген кезде салмақты, ойлы, бірде
ойнақты, салтанатты, біресе сыпайы, биязы, жұмсақ, кейде буырқанған қалыпқа
ауысып отырса, тындаушылардың да көңіл-күйі көтеріңкі болады.
Тәжірибелі, өнерлі, өрелі шешенге жинақылық, ұстамдылық, сыпайылық
тән. Сөзге ұйыту, қалтқысыз тыңдату
- сөйлеушінің көз жанарына қатысты. Көз
қарашығы құйқылжып, ойнақшып кетсе де, не төмен тұнжырап немесе көз
қиығымен қараса да мүлде ыңғайсыз. Себебі, сөзінің де, өзінің де
жеңілтектігін, үстірт ойлайтынын, арамдығын, пасықтығын көрсетеді.
Мысалы, жапон этикеті бойынша тыңдау тәртібі басқаша. Ресми ортада
дәрежесі төмен қызметкерлер өзінен дәрежесі биік лауазым иесіне тұп-тура
қарауды оспадарлық санайды екен.
Шешен сөз жайлы ұлы ғұламамыз Мұхтар Әуезов былай деп анықтама
берген:
Шешен сөз қара сөз шығармаларының бөлектей бір сөзі емес, бұ да
пайымдама болады. Мұның пайымдамадан бөлектенетін жері мынау ғана:
Пайымдамада жазушының мақсаты — негізгі пікірін баяндап, түрлі
дәлелдермен сипаттап түсіндірумен қоймай, пікіріне нандыру, сендіру, ұйыту,
балқыту, иман келтіру болады.
Шешен сөзде айтушының мақсаты — баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп
беру.
Оны істеу үшін шешендер жай пайымдаушыларша айтқан сөзі адамның
ақылына қону жағын ғана көздемейді, сөз қанға, жанға әсер етіп, арбау
сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждаһат етеді.
Сондықтан шешен сөздің "қыздырма", яки "қоздыра" деген айрықша бөлімі
болады. Оның қызметі адамның жүрегін билеп, жүйесін босату, қанын қыздыру,
намысын келтіру, арқасын қоздыру.
Шешен сөздің бұл бөлімі пікірді дәлелдеп, сипаттап, мәністеп
болғаннан кейін келеді. Өйткені пікірді баяндап, түсіндіріп, дәлелдеп,
сипаттап, ақыл жағы қанағаттанғаннан кейін жүрек жағына әсер етіп, бойын
балқыту жеңіл болады.
Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі уытты, лепті,
әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін
күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл болады.
Шешен сөздің зор мүшелері бесеу: а) бастамасы, ә) ұсынбасы, б)
мазмұндамасы, в) қыздырмасы, г) қорытпасы.
1.2. Ұлттық шешендік өнер ғылымының қалыптасуы мен дамуы
Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы, әлбетте, "шығыстың
аристотелі" атанған отырарлық оқымысты әбу насыр әл-фарабиден басталады. Ол
"риторика" атты күрделі трактатыңда ғылыми-теориялық топшылауларын алдымен
кәдімгі тәжірибелік іс-мақсаттан, қолдану аясынан туындатады. [ 8, 40]
Пікір сайысында, тіршілік таласында, дау-дамай үстінде қоғам, адам,
жер-су, мемлекет тағдырын, аса мәнді өмірлік мәселелердің түйінін шешуде,
келешегін айқындауда риториканың әдісі мен тәсілдерін, шешендік қарым-
қабілеттің қыр-сырларын мінсіз меңгеру қажет. Бұл орайда Әбу Насыр әл-
Фараби "Риторика" атты еңбегінде шешеннің сөйлеу барысындағы шеберлігіне
назар аударады. Нақтылап айтқанда, көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып
тыңдау, дәлелді пікір айту, шыншыл көзқарас, тыянақты білім, сейлеушінің
бет-жүзі, қимыл-әрекеті сияқты ұғымдарды жіктеп, бажайлап түсіндіреді.
Пікір-топшылаулардың 2 түрі бар. Алғашқы түріне тоқталсақ, кей
адамда ешқандай қарсылық байқалмайды. Үйткені ол мүлде зерттемеген, бүге-
шігесіне дейін тереңдеп тексермеген, пікірдің артық-кемдігін таразылауды
қажет деп таппаған...
Екінші түріне ауыссақ, аталмыш пікірге, көзқарасқа күмәні бар, яғни
сол бір адамдардың тобына, не заманға, немесе уақытқа...
Егер кез келген адам күдіктенбесе, шүбәсіз сенсе, сонда толыққанды,
сенімді пікір туады.
Ал қажыр-қайрат жұмсалып, жан-жақты талданып, қайшылықты жақтары
ескеріліп, әбден салыстырылып, ойға оралған оралымсыздықтар тегіс жойылған
шақта, өте күшті пікір туады.
Пікірдің шынайылығын, оның мүлтіксіз қалып-күйін риторикалық және
диалектикалық әдістер арқылы егжей-тегжейлі зерттеп, тануға болады. Бұл
уақытта адамның балалық дәурендегі ең алғашқы түйсінуі, тәжірибесі есепке
алынады. [ 17, 45]
Пікір-топшылауларға құрылған өнерде бұған тиісті зат, нәрселерге
пікірлер құрастырылуға лайық. Риторика ойлау туралы ғылым, әрине, бұл
тәжірибелік өнер саласындағы медицина, егіншілік, теңізде жүзу өнері
тақілеттес. Риториканы есептемегенде, осы өнердің әрқайсысы өзінің ішкі
рухына, табиғатына қатысты шындықтан ауытқымауды тілейді. Шынайы көзқарас
дегеніміз — қаңдай да бір болмасын айқын пікір.-дейді ғалым С.Негимов. [
8, 43]
Сөйлеу мәнері, пікірді жеткізуге көмектесетін дауыс пен интонация
заттың сұлбасын, пікірдің негізгі өзегін, олар туралы түсініктерді
қалыптастырады. Айталық, әркім өзі туралы айтса, көрген жәбірін,
қиыншылығын тізбелеп, аянышты дауыспен сөйлейді. Осыдан соң осы кісі басқа
адаммен сөйлессе, қаһарлы, созымды, ызалы дауыспен айтады.
Энтимемалар мен мысалдар ең негізгі риторикалық құралдар және басты
сенімді пайымдаулар болып есептеледі. Сендірудің басқа тәсілдерінен көрі
бұлар жиі қолданылады. Атап айтқанда, осылар риторикалық пікірлердің
ұйытқысы, түп негізі.
Шығыстың екінші ұстазы Әл-Фараби философиялық трактатында "сөзге
тапқырлық - жақсы адамгершілік қасиет" деп жазады. Тағы бір тұста қайырымды
қаланың әкімінде тамаша 12 қасиет болу керек. Соның бірі -"өткір сөз иесі
және ойына түйгенінің бәрін айдан-анық айтып бере алатын ділмар болу шарт"
деп түйеді. Ғұлама пікірдің қалай-қалай тұжырымдалатынына зер салып,
зерделейді. Пікірдің екі түрлі әдіспен қорытылатынын: "не анық дәлелдеме
арқылы, не иландыру арқылы" болатынын айқындайды.
Сонымен Әбу Насыр әл-Фарабидің шешендік өнер хақындағы тұрлаулы
тұжырымдары, қисынды қағидалары жасампаз өміршеңдігімен өзгешеленеді.
Ш.Ш. Уәлихановтың "Сот реформасы жайындағы жазбалар" деген ойлы
еңбегінде салмақты пікірлер өрбітілген. Оқымыстының жазғанындай, империя
билер соты мен сьезіне түбірлі өзгерістер енгізуге қасарысып баққан.
Олардың сайланбалы болғанын жөнсіз қуаттаған. Және тағайындаудың да
жоғарыдағының билігінде .болғанын қолдаған. Әрі біреуді біреудің үстінен
бақылау-ды, бір-біріне бағыныштылығын көздеген.
Шынтуайттап келгенде, билерді дауыс беріп ешкім сайламайды да, ешкім
бекітпейді де. Европаның ақындары, ғалымдары, адвокаттары сияқты, қазақтың
билерінің де қадірі өздерінің қара басына тәуелді билігіне негізделеді.
Шекспир мен Гетені жалпақ жиһан ұлы ақындар деп санайды. Ал олардың
кемеңгер ақындығы, ойшылдығы ешбір өкіметтің декретіне, еш халықтың
формальдық сайлауына сүйенген емес еді. [ 12, 53]
Би деген құрметті атақ ұлттың ежелгі билік шешімдерін, шешендік
өнерін жетік меңгерген өрелі, өнерлі, жетелі жанға беріледі. Мысалы, Шорман
13 жасында ел ішіндегі ересен дауларға араласып, үздік өнерімен танылып, би
атағына ие болған. Ш. Ш. Уәлихановтың атап көрсеткеніндей, билер соты 40
жыл бойына отаршылдардың тегеурініне көнбей, жүз жыл не мың жыл бұрын
қандай болса, қазір де сол қалпында. Себебі ол - халықтың ішкі инерциясы,
орыстың мекемелері мен заңдары оның кене және қарапайым формасын өзгерте
алмады дейді. Алайда 1854 жылғы жарияланған Ресей империясының заңыңда
былай делінген: 1854 жылғы 19 мамырға дейін би атағын пайдаланғандар сол
қалпында қала береді, ал алдағы уақытта 6 жыл қызмет атқарған тек сұлтан
мен ауыл старшынына жүктеледі.
Билер сотында қағазбастылық, үстірттік, ресми кертарпалық жоқ. Биге
бедел мен білік тән.
Осы жазбада Шоқан айтқан пікірлер, міне, осындай.
Білгір тарихшы Құрбанғали Халид араб-парсы, қытай, түркі, монғол
жазбаларындағы деректер негізінде сөйлеткен "Тауарих хамсасыңда" қазақ
билері арғы-бергі дәуірлер мен заманның "жақсысын жаттап, қиынын қаттап",
"тіршілік істеріне шежіре қағидаларын" барынша ұтымды қолданып, "бұрынғы
күнде өз үлгілерімен бітіретін істерін, шығаратын үкімдерін сұрап
екшегендегі" түйінді тұжырымдары "әкімнің мөрмен бекіткен шешімінен" өткір
қабылданатыны турасында баяндаған. [18,147].
Сөзі елге ем, қасиетті билер бас пайдасын ойламаған, жалтаруды
білмеген, әділдігімен, кәміл шешендігімен, турашылдығымен, қайсар
мінезділігімен қара қылды қақ жарған. "Билікті істе ақылыңмен келмесең,
арыныңмен ала алмайсың" деген ұлағатты толғамды берік ұстанған. Өнері
асқан, өнеге шашқан санасы биік, парасатты билердің қалайша билік-кесім
айтатынын, ешкімге де бұра тартпайтынын, адалына жүгініп, арамдықтан
безініп, ақ сөйлейтінін Молда қожаның мынадай пікірі куәлендіреді дейді. Ол
былайша:
"Жас кезімде ұры едім... Байыс, Байсұйық деген екі ру елміз. Біз -
Байыс - Байсұйықтан басым едік. Байсұйық малы қорамызға кірсе атадан қалған
мирастай малданатынбыз, біліп қойса мал басын күшпен төлеп, білмесе жеп
кете беретінбіз. Жайлауда екі жақ көрші қонатынбыз. Бір күні Байсұйық пәлен
жерге қонды деген хабар алып, жасырын бір түйесін ұрладым да, тау ішінде
бір тоғайлыққа байлап тастап, үйге қайттым. Ертеңіне иесі түйенің ізіне
түсіп тауып келді де, малымның ізі осында келді, ұрым сендерсің -деді.- Мен
байыстығыма салып, мен алғаным жоқ, бара бер,- деп едім, иесі ожар адам
екен. Тоқтамады, түйемді не сенен алам, болмаса қолыңда өлем дегені.
Болмаған соң, айғағың болса мойныма сал, болмаса антыңды ал дедім. Жарайды
деп келісті. [19, 78]
- Кімге барасың, кімге жүгінесің, десем ағаң Тоғайраққа барамын деді,
іштей қуансам да "жоқ", ол менің ағам, бұл болмайды дедім. Сенің пайдаңа
шешсе мақұл көрерсің, болмаса, бәрің бір кісісіңдер, саған жан басып тұр
дерсің, өзге бір кісіні бек қояйық дедім. Тоқам не десе де ризамын деп,
әңгімеміз ұзарып, кеш болып кеткеңдіктен үйге қондырып, ертегісіне
Тоғайраққа бармақ болдық. Мейман етіп қондырудағы мақсатым, түнде барып
Тоғайрақ биге сөйлесіп алмақ едім. Ел жатып, мейман ұйықтаған соң атыма
мініп, қолыма найзамды алып жөнелдім. Ауылы әжептәуір қашық еді. Біраз жол
жүріп жеттім, үйіне кірдім. Тоқаң төсегінде жатыр екен, әйелі ірімшік
қайнатып отыр.
- Кештетіп не істеп жүрсің,- деді жеңгеміз.
- Тоқаңда бір ауыз сөзім бар еді,— дедім.
Оятты, жасы сексеннен асқан қарт адам.
- Не қызмет керек,- деп түсінік сұрады. Бір Байсұйық келіп
түйесін даулап, соған ертең келмекші едік. Мені атақты ұры еді деп, оның
алдыңа жығып бересің бе, жоқ әлде, менің түйесін алмағанымды мойындатқызып
бересің бе. Себебі мен ол түйені алмағанымды айтайын деп келдім дедім.-
Сонда би тұрып:
Өзің қара болмасаң- қараңғыда келмес едің, бір пәлең бар ғой,-деді.
- Жоқ, жоқ,- деп, ұрлығымды тіпті білдірмедім.
— Жарайды, қатарласқанда көрерміз, сұраушының ойы қалай,-деді.
Болмай бара жатқасын айттым:
1. Ұрлыққа ант ішкізсең өзге адамды қоспай менен ал, болмаса тай-құнанмен
бітіріп жібер,— дедім.-Жақын- туыстығымды ескертіп, өлердегі сезімді
айтқаныммен үндемеді. Біраздан кейін жауап берер деген үмітпен жүрейін деп
қозғалдым, сонда да дыбыс жоқ. Жеңгеміз:
2. Бірнәрсе етіп бітіріп жіберер, қайта бер, деді. Осы сөзбен үйге қайттым.
Ертесіне айран-шалабымызды ішіп екеуіміз жолдас-жораларымызбен Тоғайрақ
биге жөнелдік.Кірген бетте көптен көрмеген адамдай аман-есендікті сұрап
жатырмын. Даугеріміз бір шешен жігіт екен, ахыретін алға тартып:
-"Ей Тоқа, Байыс, Байсұйықтың баласымыз, бәріміз ахыретке
барасымыз. Құдай сіздерді артық жаратты. Біздерді аузыңызға қаратты.
Көптің барар жері бір - қара жер. Аздың барар жері де ақыры сол, әділ
болған адамға Алланың кеңшілігі мол. Алдымызда алты қадам көр бар.
Алты қарыс бөз бар, Мүңкір-Нәңкір сұрау бар. Жауап таппай жылау бар,— деп
тақпақтап соғып бергенде, даугерім сөзін бітірмей-ақ, Тоқам "аһ, үһ"" деп
жылауға көшті. Тоқаң маған қарап "сен кеше кешке маған нені
айтып едің, бұл адам сен айтқандай тай-құнанға болатын көрінбейді, түйесін
беріп қайтара ғой" деп менің өтірігімді мойындатқызды. Тоғайрақ би Абылайды
көрген адам екен. Бұрынғы билердің мұндай қасиеттері өте көп." [
20, 85] Осынау келтірілген мысалды оқығанда Тура биде туған жоқ, Туғанды
биде иман жоқ,-деген халық даналығы еске түседі.
Атақты ғұлама Ахмет Байтұрсынов "Әдебиет танытқыш" атты әйгілі
еңбегінде шешен сөзге жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше,
шешеннің басты нысанасы - баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп беру. Әрі "сөз
қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып,
билеп алып кетуге ыждаһат етеді" деп жазады. Және шешен сөздің "қыздырма" я
болмаса "қоздырма" дейтін қасиеттерін атап айтады. Сондай-ақ шешен сөз бес
бөліктен түзіледі екен: 1) бастамасы, 2) ұсынбасы, 3) мазмұндамасы, 4)
қыздырмасы, 5) қорытпасы.
Ахмет Байтұрсынов шешен сөзді мынадай түрлерге жіктеп саралаған:
1) саясат шешен сөзі, 2) билік шешен сөзі, 3) қошемет шешен сөзі, 4)
білімір шешен сөзі, 5) дін турасында ой қозғаған ғұламалар мен діндарлар
сөзі (уағыз). [ 22, 65]
Академик Мұхтар Әуезовтің "Әдебиет тарихы" атты еңбегінде (1927)
"Билер айтысы" деген тарауша бар. Онда бұл жанрлық түрдің толық
жиналмағаны, сондықтан да жіктеу, ерекшеліктерін анықтау, түбегейлі тексеру
уақытша қиындық тудырып отыр деп жазады.
Өлең сөздің өрен жүйрігі Сұлтанмахмұт Торайғыров "Дала ақыны мен қала
ақынының айтысы" деген туындысында қазақ биінің тұлғасын былайша
бейнелепті:
Сағынам билерімді кең ақылды,
Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін тере айтқанда жат-жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақылы, жұртқа — тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген.
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Болыпты екі жағы бірдей ырза,
Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін.
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті "би" деп атап.
Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып,
Би болатын жоқ онда біздің шатақ.
Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген. [ 22, 85]
Сондай-ақ фольклоршы Ә. Маметованың 1948 жылы жарияланған "Қазақ
әдебиеті тарихында" (редакциясын басқарған М. О. Әуезов) шешендік сөздер
жайлы зерттеуі басылды. Мұнда шешеңдік сөздердің тақырып аясы, философиялық
сипаты, қалайша жіктелуі қарастырылады.
Сәкен Сейфуллин "Қазақ әдебиеті" (1932) деген еңбегінде шешен-билер
мұрасын жинап, жүйелеп, талдап тексереді. Бұлардың мәнді белгілерін атап-
атап көрсетеді. "Билер дәуірінің әдебиеті", "Билер сөздері" деген терминдік
атаулар ұсынады. С. Сейфуллин би-шешендерді "заң ережелерін жұртқа жүйелі
қылып жақсылап айта білетін", "тұрмыс тәжірибесінен екшеліп ереже, заң
болып шыққан қорытындыларды билер айырым-айырым қылып, жинақты, көркем
сөзбен жатқа алуға жеңіл, айтуға оңай, ыңғайлы қылып ұйқастырып, үйлестіріп
шығаратын" қабілет иесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz