Оқыту құралдарының кешені – физика курсын экологияландыруының алғышарты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. Мектептегі физика курсын экологияландырудың үрдісі ( орта білім
беру жүйесінің жетілдіруінің бір жолы.
1.1. Экологиялық мәселелерді бейнелеу ( бүгінгі таңдағы жаратылыстанудың
ерекше ғылыми
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Экологиялық мәселерді шешу жолдары мен сананың қалыптасуының негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Глобальдық экологиялық мәселелер туралы алғашқы түсінікті ашу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4. Білімнің экологияландырылуы бүгінгі таңдағы қоғам дамуы
артықшылықтарының бірі
сипатында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..18
1.5. Жаратылыстану ғылыми пәнін экологияландырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ - тарау. Физиканың экологияландырылған курсының әдістемелік негіздері
2.1. Экологияландырылған сабақтар құрудың негізгі педагогикалық
әдістемелері және оқушыларды сол бағытта тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ... 27
2.2. Физика курсын экологияландырудың мақсаттары мен жоспарланған
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІІІ-тарау. Оқыту құралдарының кешені – физика курсын
экологияландыруының алғышарты
3.1. Мектеп оқушыларын оқыту үрдісі кезінде пәндік интеграцияның
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .38
3.2.Экологиялық білімді үзбеу қағидасы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..42
3.3 Физика мен астрономия курсының экологияландырылған моделі туралы.49
IV - тарау. Физиканың жалпы білім беру курсының экологияландырылған
бағдарламасы бойынша тәжірибелік – экспериментальды оқыту
4.1. Тәжірибелік – экспериментальды оқытуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .52
4.2 . Физика пәнінен сабақ беру әдісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...58
КІРІСПЕ
Қазақстанның халықтық білім беру моделін жасау барысында орта
мектептерге арналған түбегейлі әлеуметтік сұранысқа көптеген сауалдар
қойылады. Әрбір азаматтың өзіндік талаптарына, шығармашылық деңгейіне сай,
өздігінен шешім қабылдауына қабілеттілігін дамыту мәселесі көтерілуде.
Қазақстанның экономикалық және мәдени стратегиясының бірі болып жоғарғы
білім берудегі жаңа реформаларды енгізу болып тұр.
Қазақстан республикасының бірқатар құжаттарында жеке тұлғаның
қалыптасуы кезінде экологиялық білім және тәрбие беру қарастырылады.
Бұл – қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми және практикалық білімді арттыру,
табиғатты аялау және оны қолдануды, өмірдің экологиялық бейнесін
қалыптастыпруды түсіндіреді. БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының қабылдауы бойынша
2005-2014 ж.ж. Тұрақты өркендеу үшін білім берудің он жылдығы болып
жарияланып, Экологиялық қауіпсіз даму және тұрақты өркендеуге бағыттау –
болып Қазақстан стратегиясының маңызды бағыттарының бірі болып
саналады.Білім беру үрдісін экологияландырудың нақты жүйесін енгізуді
халықаралық құрылымдары қолдап қана қоймай, сонымен қатар, Орталық Азия
Аймақтық экологиялық орталығы, БҰҰ, ЮНЕСКО, ЮНЕП сияқты халықаралық
құрылымдар да әр түрлі отырыстар мен семинарларда, ғылыми және ресми
конференцияларда талқыға салып, зерттеп, түрлі шешімдер қабылдады.
XXI ғасырда ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатымен қоршаған
ортаны қорғауды көздеген мемлекеттердің саны өсіуде. Мысалы, 1992 жылы Рио-
де-Жанейро қаласында Қоршаған орта және даму жайында өткен БҰҰ-ң
конференциясында көптеген құжаттар қабылданды, олардың негізгі идеясы –
тұрақты өркендеу концепциясына қалыптасып, бүгінгі күннің талаптарына сай
келешек ұрпақты қорғау мәселелері ортаға салынды . Басқа мемлекеттермен
қатар, Қазақстан Республикасы да қоршаған ортаны қорғау және болашақ
ұрпақтарға сақтап қалу шараларын іске асырмақ. Сөйтіп, Қазақстан
Республикасы Тұрақты өркендеудің жауапты мақсаттары құжаттарының 22
Халақаралық экологиялық Конвенцияны (ХЭК) қабылдап, қол қойды. ХЭК-ке
қатысу барысында Қазақстан бірқатар құжаттарды қабылдады, мысалы,
Экологиялық жариялылықты дамыту және қоғамда ашық экологиялық сананы
өсіру жатады.
Сонымен қатар Қазақстан шектес конвенциялардың – Париждегі
(бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұралар туралы), Вашингтондағы (GITES,
жануарлардың сирек кездесетін және жоғала бастаған түрлері туралы), Рамсар
(су-батпақ жерлер туралы), Бонндағы (көшіп қону түрі) және т.б. – қатарына
кіріп, мойнына негізгі міндеттер алып отыр, олардың арасында экологиялық
білім беруді дамыту және тәрбиелеу де бар. Жоғарыда айтылғандардың барлығы
Қазақстанда экологиялық бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізіліп
жатқанын, түрлі экологияландырылған бағдарламалар іске асырылуы үшін
мұғалімдер мен оқушыларға арналған әдістемелік кітаптар мен құралдар
шығарылуда, ҚР-ның экологиясы жайында танымдық жобалар жүзеге асырылуда.
Өткен XX ғасырда адамдар үшін өмір сүрудің негізгі әлеуметтік мәні
мынадай қысқаша сөзбен де жеткізуге болады: менен кейін не болса, о
болсын, маған бәрібір, табиғатқа қарсы бағытталған қылықтары мен
зиян-кестік шараларын ақтау мақсатымен адамдар әртүрлі ұран ойлап тапқан:
Ғылыми техникалық революцияның жеңісі, Ғылыми техникалық прогрестің
өрлеуі немесе Адам – Әлем иесі, табиғат патшасы. Міне бүгінгі күндегі
экологиялық тығырыққа тірелу себептеріміздің бірі содан басталған да шығар:
ұрандарға еліктеген, Шаруамызды істеп алайық, табиғат өз-өзін емдер деп,
Аралды сарқыттық, Семейді кем дегенде жарты мың жылдық радиация кеселіне
толтырдық, қалалардың атмосферасын, гидросферасын, литосферасын ластадық,
жерді жыртудың ғылымға сай емес әдістерін қолданып, құнарлығын әжептәуір
төмендеттік, және т.с.с.
Ал экологиялық апаттардың механизмі, ғалымдардың айтуы бойынша,
қарапайым екен: табиғаттағы тіршілік пен өлі заттар үнемі айналымда болады;
ал адам, сол табиғаттың тек бір мүшесі бола отырып, табиғат патшасымын
деген елес ойымен тура жолмен әсерін тигізеді; табиғатқа тигізер кеселдерін
үдете келе, оның бұрылыстарын елмей қалатын секілді, сөйтіп, апатқа
жеткізетінін өзі де білмей қалады.
Сондықтан, білім берудің стратегиялық мақсаты – экологиялық ғылыми
көзқаратың қалыптасуы, экологиялық мәдениет пен этиканың қалыптасуы болып
табылады. Ол үшін нәтижелі білім беру жүйесі қажет, нақты шарттар қойылып,
экологиялық білім беруді жүзеге асыру үшін экологиялық оқулықтар шығарылып,
студенттердің ғылыми жұмыстары шеңберінде экологиялық жобаларды жүзеге
асыру болып саналады.
Экологиялық білім беруде сапалы әрі елеулі өзгерістер жобаланып,
Қазақстанда жалпы білім беруде қарапайым экологиялық білім беруді көздеу
және тәрбиелеу жеткіліксіз болып отыр, енді экологиялық модельдерді болжап,
оларды оқушылармен қатар шешіп, болашақ өмірдегі жұмысында істелетін
шараларын талдап, келешек мамандарды мектепте қалыптастыра бастау, сөйтіп
табиғатты қорғау үрдісіне жастарды баулу болмақ. Экологиялық білім беру,
тәрбиелеу жолында істеліп отырған шараларға сай біздің жұмысымыз да
жоғарыда айтылған мақсаттарды көздеп, үлес қосу жолында педагогикалық-
әдістемелік оқулықтарды жасау, белгілі бір материалдарды жинастыру,оқыту
үрдісін экологияландыру негізінде мектептің физика мен астрономия курсына
арналған материалдарды жинау, жүйелеу.
90-жылдары ТМД елдерінде экологиялық білім берудің көптеген
концепциялары шықты. Білімнің нақты даму жолындағы бағыттарға экологиялық
бағыт беру және бағдарланған деңгейдегі қоршаған ортаның жағдайын уағыздау
– бұл мәселенің бірден-бір жауабы экологиялық білім болып табылатынына
көзіміз жетіп отыр, яғни, халықтың гуманитарлық экологиялық санасын
қалыптастырып, болашақ мұғалімдерді сол бағытта дайындау мәселесі жатады.
Экологиялық білім беру деңгейі – болашақта шексіз, шетсіз табыстың
кепілі болмақ. Қазіргі оқыту проблемасы – ғылыми жаратылыстану циклі
бойынша жүргізілетін пәндерді (физика және астрономияны) үйрету үрдісі – әр
түрлі экологиялық өзгерістер туралы мәліметтердің қажеттілігін талап етіп,
жас баланы оқуға баулуды қалайды.
Қазіргі Әлемдегі экологиялық кризис пен экологиялық апаттар
экологиялық білімді мамандарды тәрбиелеуді талап етсе, экологиялық оқыту
жер бетіндегі елдерінің халықаралық идеологиясына және жалпы саясатына
айналып отыр. Сондықтан, көптеген ғылыми конференциялар мен саяси
конгресстерде экология жайында мәселелер қозғалып, шешілуде. Жаңа заманда
экологиялық білім беру үрдісі экологияландырылған ғылымның пайда болуына
себеп болып, дамуына көмектеседі. Экологиялық білімнің негізгі аспектісі –
ғылыми даму мен үздіксіздік принципінде, интеграциялық жаратылыстану
пәндерінің дамуында.
Бұл жұмыста экологиялық тәрбиелеудегі мәселелер қарастырылып,
жаратылыстану ғылымдарына сай көзқарастардың қалыптасу кезінде табиғат
жайында фундаментальды ғылымдар – физика, астрономия, химия сияқты
ғылымдардың мазмұнына экологиялық материалдар мектеп бағдарламаларына
жүйелі түрде енгізілуі зерттелді. Ойымыздың түйіні – экологиялық
мәдениеттілікке тәрбиелеп, мінез-құлық қалыптастырғанда, жаратылыстану
ғылымдарының барлығы бірдей қатысуы керек. Бұл – білім беру үрдісінің жеке
компоненттерінің интеграциялық үрдісі деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: экология курсы қазіргі кезде оқу үрдісінде
елеулі орын алса да, астрономия пәнінің маңыздылығы төмендеп, басқа
пәндердің арасында дәрежесі кемітілген сияқты, ал физика пәні
астрономиясыз, химиясыз негізін жоғалта бастаған ақпараттық жиынтыққа
айналып отыр. Астрономия – ең көне ғылым болып табылады, сондықтан бүгін
оның орнын қайта жоғарлату – аса маңызды мәселеге айналып отыр. Оған себеп
– Қазақстанның ғарыштық кемелерді жіберілу орталығы (Байқоңыр туралы)
болуында ғана емес, кен орындарын қолдану кезіндегі болуы мүмкін немесе
болып қойған аппаттар, Совет Одағы кезіндегі Мәскеулік әскери жетекшілердің
жүргізген сынақтары мен ғылыми айдарымен іске асырылған атомдық бомба
жарылыстары да болады.
Физика және астрономия интегративтік курсының әдістемелік жүйесін
дайындау барысында әрі қиын, әрі күрделі мәселелерді шешіп, бірақ қызықты
жұмыстарды жүргізуге кезіктік. Олар:
✓ Мектептің физика пәніне тиісті сағаттар санын өзгертпей,
астрономиялық мәліметтерді экологиялық үрдістерге сай таңдап
алу.
✓ Физика мен астрономияның интегративтік курсын дамыта келіп,
экологиялық мәселелердің техникалық себептерін, адам
қызметінің салдары деп қарастырып, мәліметтерді жинастырып
қана қоймай, оларды жүйелеу, талдау.
Яғни, Жер туралы, Күн мен Космостың Әлем туралы мәліметтерді физика,
астрономия және экология тұрғысынан зерттесек, бірнеше пәннің бірігуін де,
экологияландыруды да іске асыруымызға болады деп есептейміз.
Зерттеу объектісі: пәндік интеграция негізінде және оқу үрдісін
экологияландыру негізінде мектептің физика мен астрономия курсын оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: оқытудың мақсаты, мазмұндық аспектілері, оқытудың түрі
мен әдістемесі, оқытудың тәсілі және оны бақылау.
Зерттеу мақсаты: ғылыми жөндеу мен негіздеу, орта мектеп оқушыларына
арналған экологияландырылған физика мен астрономия курсына әдістемелік
құралды жасап, оны ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің негізгі гипотезасы:
➢ Экологияландырылған материалдарды жинақтау
➢ Экологияландырылған материалдарды зерттеп, жүйеге келтіру.
➢ Физика және астрономия үшін жалпы болып саналатын құбылыстар,
үрдістерді педагогикалық тәжірибелер тарапынан қарастырып, мәселелерге
бірден-бір жауап іздеу.
➢ Астрономия, физика және экология бойынша жүйелік әдістемелік
ерекшеліктерді ескере отырып, мектеп оқушыларына әрбір құбылыстың
мәнін, мазмұнын ашып беру.
Ғылыми зерттеудің әдістемелік негізі – мемлекеттік стандарт, Білім
беру туралы заң, Ғ.К.Длимбетованың білім берудегі экологияландырудың
жолдары туралы еңбектері, К.О.Шайхеслямованың экологиялық білім беру және
дүниетанымның дамуы туралы еңбектері және т.б. ғылыми зерттеулері мен
еңбектері кірді. Жаратылыстануды түсіну үшін мектеп оқушыларына физика
пәніне астрономияның көптеген мәселелері сабақтастырылып, экология
материалдары бойынша көптеген материалдар теріліп, жүйелендірілген. Бұл
мәселе – оқытудың әдістерінің аса актуалдылығын көрсетіп, көкейкесті
мәселеге айналып отырғанын көрсететі.
Интегративтік оқыту программалары ретінде біз Г.Д.Бессараб,
Т.А.Попова, Г.Ю.Граковский, Ю.И.Дик, А.П.Рыженковтың және т.б. пәнаралық
байланыс туралы ғылыми зерттеулерін негіз етіп алып, қазіргі кезде оқытуды
сапалы түрде жүргізуді көздедік. Айта кететін тағы бір жәйт – физика мен
астрономияның интеграцияландырылған курсы шығармашылықтың инновациялық
түріне жатады, ал оқытуды экологияландыру үрдісі – зерттеулеріміздің ең
соңғы жетістіктерінің қатарына қосылмақ.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс: 1) объект, пән, мақсат пен міндет
анықталатын кіріспе бөлімнен; 2) экологиялық тәрбиелену мен оның іске
асырылу технологиясының теориялық негіздері ашылатын жұмыстың негізгі
мазмұнынан; 3) негізгі тұжырымдамаларға арналған қорытынды бөлімнен; 4)
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Мектептегі физика курсын экологияландырудың үрдісі-орта
білім беру жүйесінің жетілдіруінің бір жолы.
1.1. Экологиялық мәселелерді бейнелеу-бүгінгі таңдағы жаратылыстанудың
ерекше ғылыми келбеті
Экология терминінің мағынасы мен мәнін ашу. Экологиялық қиындықтар мен
аппаттар жаратылыстанудағы елеулі мәселелердің бірі, күн тәртібіндегі
көкейкесті глобальдық мәнге ие болып отыр, ал экологиялық білім беру –
мектеп үшін аса маңызды факторға айналып отыр. Ол фактор біздің ұлттық
қауіпсіздігіміз бен экологиялық қауіпсіздігімізді көздеп, белгілі
мақсаттарды алдына қойып отыр. Оқушыларға үздіксіз экологиялық білім және
тәрбие беру жүйесінде экологиялық материалдарды курстарда беру қолайлы әрі
тиімді әдетке айналып келеді. Біздің жұмысымызда да бұл көкейкесті мәселе
маңызды орын алып, құрастырып отырған пән және сабақ бағдарламасына әсерін
тигізеді деп үміттенеміз. Жұмысымызда ерекше орын алып отрыған бір жәйт –
экология мәселесінің бүгінгі таңдағы ең актуалды, маңыздысы – глобальды
проблемаға айналып отырғаны туралы мәліметтер мектептегі физика, химия,
астрономия сабақтарында экологиялық мәселенің жеке моменттерін
интегративтік курс түрінде құрастыру, сөйтіп, экологиялық тәрбие жұмыстарын
жүйелі жолға қою мақсаты көзделіп отыр. Экологиялық интегративтік курсы –
оқыту жұмысының инновациялық түріне жатады, яғни мектеп пен жоғарғы оқу
орнындағы мұғалімдердің педагогикалық жұмыстарының жаңа үлгісін жасауды
көздейді.
Ең алдымен, кез-келген пәннің сабақтарында экологиялық проблеманың
философиялық мағынасы жете ашылуы тиіс деп есептейміз. Ол үшін жұмыстың
барысында глобальдық, экологиялық,
қоғамдық-өндірістік технология және қоршаған орта, ядролық технология
ұғымдары ерекше орын алатыны тегін емес, себебі олардың экологиялық
мәселелерінің пайда болуына тікелей қатысы бар. Мысалы, қоғамдық-
өндірістік технология тәсілі ұғымының мағынасы – қоғам табиғатқа қалай
әсер етеді деген сауалға жауап береді. Жалпы глобальдық деген сөздің
этимологиялық түбірі глобус – жер шарын қамтитын, жалпы адамзаттық
деген сөзден тарауы да тегін емес. Анықтап айтсақ, глобальдық проблема деп
қоғамның даму жолындағы пайда болатын қарама-қайшылықтар, қиындықтар,
мәселелер жиынтығы, оларды шешпей қоғамдық организмнің өмір сүруіне қауіп
төнді деуге болады. Экология терминінің шыққан тегі: экос грекше –
мекен, логос - ғылым, яғни, организмдердің мекен-жағдайы туралы ғылым.
Мұндай түсініктеме экология терминінің классикалық формуласын мақұлдайды:
экология дегеніміз – организмдердің тіршілік ететін ортамен қарым-қатынасы
туралы ғылым. Ал немістің табиғи зерттеушісі Э.Геккельдің анықтамасы
бойынша: экология – табиғаттағы өзара күрделі байланыстылықты және
өзара қарым-қатынасты зерттейтін ғылым.Егер ғалымдардың экологияға
қойылған анықтамаларының көптігін және алуан-түрлілігін ескерсек, онда
жоғарыда аталған пән мұғалімдерінің жұмыстары қиындап, сабақтарында
қолданатын терминдер мен анықтамаларының дұрысын анықтау үшін қосымша уақыт
және қажетсіз шараларды талап етеді.Мысал келтірейік: В.Дежкин өз еңбегінде
көптеген ғалымдардың толып жатқан еңбектерін егжей-тегжейлі зерттей келе,
кейде бірін-бірі жоққа, теріске шығаратын немесе бірін-бірі толықтыратын,
анықтайтын формулаларының тамаша коллекциясын жинапты. Солардың ішінен біз
де қазіргі заманғы қиындықтар мен сауалдарға толық жауап беретіндерін
қолданудамыз.
Әлемдік цивилизацияны зерттеу барысында оның тарихи дамуы біркелкі,
бірқалыпты емес, керісінше адамзат дамуының мыңдаған жыл тарихы көптеген
локальды цивилизациялардың кенеттен пайда болып, тез дамып, кенеттен төмен
құлдырап, жоғалып кеткенін білеміз. Әрбір цивилизацияның дамуы, өсіп-
жетіліп, құлдырауы, жоғалып кетуі – оның дамуына әсер ететін сыртқы және
ішкі факторларға байланысты екендігі де мәлім. Ал цивилизацияның өмір
сүруі, жетілуі белгілі бір табиғи, климаттық ортада болады емес пе, себебі
ол табиғатпен тығыз байланысты. Қоғамның іс-әрекеттерінің барлығы табиғат
ресурстарының күштерін, қорын, ондағы болып жатқан процестерін, заттарын,
энергиясын қолдануға бағыттылған. Бізді айнала қоршаған ортаға Г.С.
Гудожник пен В.С.Елисеева өте сәтті анықтамасын берді: Бізді айнала
қоршаған орта деп – түп-тамырлары шексіз космосқа кететін жүйелер жиынтығы,
ондағы болып жатқан үрдістер қоғам өміріне жан-жақты (бірақ әзірше өте аз
зерттелген) әсерлерін тигізетіні анық. Табиғаттағы болып жатқан қауіпті
ығысулар мен үрдістерден өзін-өзі қорғау, сақтандыру және табиғи
факторларды өзінің пайдасына дұрыс жұмсай алу – цивилизацияның ішкі даму
дәрежесіне, тарихи күштеріне, прогресстік дами алу қабілеттілігіне тікелей
байланысты. Глобальдық проблема қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасынан
туады.
Адамның глобальдық әрекеттері – қарапайым емес, күрделі және өзгеше
үрдіс екен; сол жасанды ортаны үнемі жетілдіру, толықтыру, өзгерту жолында
жұмыс істеп, белгілі бір энергиялар жұмсаймын деп талаптанады. Басқаша
айтқанда, адам өз айналасында құрған техносферасын биосферадан изоляциялап,
бөлектеп, мұндай жетістіктерінен өзі де рухани шығынданып, ішкі дүниесі,
дүниетанымы кедейленеді. Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнеленуінен
қалыптасып, бұл бейне адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет, ғылым)
қалыптасуына тікелей себепкер екенін біз жақсы білеміз. Белгілі бір
қажеттіліктердің болмауы, орындалмауы оның жалпы психологиялық жүйесінің
қайта құруына апарады, сөйтіп адамның санасы, дүниеге көзқарасы қайта
қарастырылып, басылып қалған талаптары осы жүйедегі басқа талаптар арқылы
шығуы үшін компенсация кезінде бүкіл жүйе өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Экологиялық жүйе де дәл сондай деуге болады: экологиялық жүйенің бір
бөлігіндегі дағдарыстар жүйенің түгелдей қайта құрылуына, өзгеруіне, сөйтіп
қайта құрылуының тізбекті реакцияларының басталуына себепкер болады.
Сонымен, экологияландырылған материалды методологиялық жаңашаландыру
жолында жалпы физика курсына енгізіп, оларды физика ғана емес, астрономия
элементтерімен қоса, ұштастырып, мектеп оқушыларының назарына ұсыну –
біздің мақсатымыздың өзегі болып отыр. Экологиялық проблемаларға табиғат,
қоғам, адам және оның шығармашылығы жайында терең және берік білімді
қалыптастыру жатады . Бұл – білім берудегі төрт элементтің бірі болып
саналса, негізі ой экологиялық оқыту мен қоғамда тәрбиелеу мемлекеттік
деңгейге қойылып келешек мамандарды дайындау жолындағы негізгі мәселелерді
қозғауымыз тиіс. Экологиялық оқыту мен тәрбиелеу, экологиялық білім
беру және экологиялық түсінік деген терминдер бүгін мемлекеттік
деңгейдегі статусқа ие болып отыр. Адамның экологиялық санасының
қалыптасуы – оқыту үрдісінің негізіне кіріп, сөйтіп біздің қоғамымыздың
жаңа менталитетінің қалыптасуы туралы әңгіме қозғалып отыр. Оның
ой-санасының мүлдем жаңа түрі адамның мінез-құлқының қоршаған ортамен
гармониясында негізделген. Ғалымдардың ойлап шығарған жаңашыл теориясының
негізіне жаңа терминдер және ұғымдарды талдау кіріп қана қойған жоқ,
сонымен қатар эволюциялық аралас пәндер теориясы мен біріктірілген
ғылымдардың экологиялық мәселелері туралы ой-пікірлері негізделген. Сонымен
қатар, экологиялық сана – табиғатты басқа құбылыс ретінде түсінуге үзілді-
кесілді қарсы болып, оған билік етуге болмайды, себебі әсерге – қарсы әсер
туады, сөйтіп өзіне кесел тигізуі мүмкін демекпіз.
Көптеген авторлардың пікірі бойынша, экологияның құндылығы – жаңа
өнегеліліктің қалыптасуына негіз болып, оқытудың мазмұнын таңдауда жол
сілтеуші бола алады, білім беруді интеграциялау идеясын негіздейді,
қолдайды. Физика мен астрономия пәндерін экологияландыру жолдары мен
принциптерін зерттеу барысында біз түрлі пәндердің осы мәселеге
көзқарастарының әртүрлілігін байқап, зерттеу бағыттарының да пәндерге сай
ұштаса қоймайтынын байқадық.
Сондықтан, физика мен астрономияның экологиялық құндылығын арттыру
үшін, білім беруде ғылыми әдебиеттерде кездесетін жаңаша методикалық
әдістерді зерттеп, талдап, соларды пайдаландық.
Бүгінгі күні ғылым мен техниканың, өндірістің жаңа салаларының пайда
болып, қоршаған ортаға адамдардың іс-әрекетінен пайда болатын әсерінің
өсуіне байланысты қоғам мен табиғаттың ара-қатынасы тым тығыз қалыпқа енуі
соншалық, енді адамзаттың табиғатқа қол салуы ретсіз және шексіз бола
алмайды. Ол белгілі түрде реттеліп жүргізілуі тиіс, басқа жағдайда адамзат
баласы өз тіршілігіне ядролық соғыстан кем емес қауіп төндіретін
экологиялық апат алдында тұрып қалуы мүмкін. Адамның табиғатқа араласуының
теріс салдарының алдын алуы үшін бірқатар
Ғылыми ( техникалық, әлеуметтік ( саяси, экономикалық және басқа да
мәселелерді шешуі қажет.
Бұл шаралардың арасында жас өспірімдерді тәрбиелеу, және экология
сабақтарында ғана емес, сонымен қатар ғылыми жаратылыстану сабақтары
кезінде де экологиялық дәріс беру мақсаты іске асырылуда. Сондықтан
педагогикалық, тәрбиелік мәселелер маңызды орынды иеленеді, өйткені өсіп
келе жатқан келешек ұрпақ ғылыми негізделген және қоршаған табиғат ортасына
қамқорлық қатынасқа мектеп орындығынан дайын болуы тиіс.
Бүгінгі таңда оқу
пәндерінің экологияландырылуы (яғни, олардың мазмұны мен дәріс беру
әдістерінде оқушылардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру) өзекті
мәселеге айналып отыр. Бүгінгі күні жаңа техника мен жаңашыл
технологиялардың, сондай-ақ әр түрлі табиғатты қорғау әдістері мен
құралдарының құрылу негізінде нақты физикалық ғылымның және онымен аралас
басқа да ғылыми пәндердің жетістіктері физика курсының ғылыми-техникалық
прогрессінің қарқынды дамуы жағдайында жастарды биологиялық-экологиялық
пәндермен қатар табиғатты қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану
мәселелеріне баулу ісі жатыр.
Физиканы оқыту үрдісінде оқушылардың экологиялық білімі мен тәрбиесі
ең алдымен олардың бойында табиғаттың тұтастығы, ондағы болып жататын
құбылыстардың арақатынасы және олардың себептік шарттылығы, адам мен
табиғаттың арақатынасы және соның салдарынан кейбір табиғи процестердің
бұзылуы; қоршаған ортаны тиімді пайдалану қажеттілігі және оның сан ( алуан
ластанулардан қорғалуы, ғылыми ( техникалық прогресстің теріс әсерлерін
жансыздандыру үшін ғылыми идеялар мен жаңалықтарды қолдану мүмкіндігі,
мысалы, өндіріс пен тұрмыстағы электр аспаптарын кең қолданылуына
шартталған шу, діріл, әртүрлі жиіліктердің электромагниттік алаңдары,
радио және телестанциялардың қуаттылығы мен сандарының, радиолакаторлық
қондырғылардың, т.б өсуіне байланысты. Осылайша, күн санап ұлғайып келе
жатқан экологиялық кризистен бүгінгі таңдағы физика мен техника
салаларындағы жетістіктерге (атомдық энергетиканың дамуы, энергияның
жаңартылған көздерін пайдалану, магниттік гидродинамикалық қондырғыларды,
жаңа өлшеу аппаратуралары мен электрондық-есептеуіш техниканы, қоршаған
ортаны бақылаудың ғарыштық тәсілдерін қолдану), негізделген шығу жолдарын
көрсету оқушылардың физиканы оқуы барысындағы экологиялық білімінің маңызды
аспектісін көрсетеді.
Физика курсын оқу барысында оқушылар қоғам мен табиғат арасындағы ара-
қатынас, Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына, дамуына атмосфераның
маңыздылығы, оның басты ластану көздері мен өмірлік процесстері, тірі
табиғатты зиянды физикалық факторлардан қорғау шаралары, табиғат ортасының
қайта түрленуінің орны толмас салдары (оның ішінде оқушылардың да қатысуы
арқылы) туралы нақты көріністі сезіне білуі тиіс. Бұған бағдарламаны
кеңейту, немесе күрделендіру арқылы емес, оқушылардың назарын оқу
материалымен тығыз байланыстағы экология мәселелеріне аударту және тиісті
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы қол жеткізуге болады.
Физикадан дәріс берудің экологиялық бағыттылығы ең бастысы кейбір
физикалық ұғымдарды (жарықтану, температура, ылғалдылық, қысым, т.б),
сондай-ақ, құбылыстарды (жел, шу, діріл, әр түрлі сәлулелену, т.б.) және
қолданбалы мәселелер (мысалы, әр түрлі сипаттағы энергияларды -
механикалық, электрлік, ядролық, геотермальдық, күн сәулесінің, т.б.)
қарастыру нәтижесінде күшейтілген, олардың табиғи процесстердегі атқаратын
ролі тұрғысынан, немесе оларға ғылыми-техникалық прогресстің, физикалық-
техникалық әдістердің және табиғатты қорғау құралдарының оң және теріс
жағынан тигізер әсерлеріне байланысты болып отыр. Бұл жағдай оқушылардың
күн сайын күрделене түсіп жатқан қоғам мен табиғат арасындағы ара (
қатынасты тереңірек, әрі толық түсінуіне, адамның оқшау қылығының әсерінен
табиғатқа төндіретін қауіп жөнінде білуі, ғылыми –әдебиеттерден белгілі,
радио және телехабарлардан, кинофильмдерден қанығатын табиғи ресурстарды
пайдалану және қорғау туралы хабарламаларға жетік болу, т.б., кейбір
техникалық шешімдердің экологиялық салдарын бағалай білуі және өздерінің
физикалық білімдерін қоршаған ортаны белсенді түрде қорғау үшін пайдалана
білуі мүмкін болды. Соңғы айтқандарымыздың тәрбиелік қатынаста өте маңызы
зор, оқу пәндерінің экологияландырылуы оқушылардың экологиялық
мәселелерімен танысуын ғана ойластырып қоймайды, сонымен қатар олардың
бойында табиғатқа деген жанашырлық, жауапкершілік көзқарастарын
қалыптастыруда да атқарар қызметі мол.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы біздің таңдаған ғылыми зерттеу
тақырыбымызды анықтайды: яғни, жалпы физика курсын оқыту үрдісін
экологияландыру.
Антропогендік факторлардың қоршаған ортаға теріс әсерінің күн санап
ұлғаюы және экологиялық тиімдірек технологияларды қарастыру,
экологияландырылған білім мен тәрбиенің арасындағы қарама-қайшылық шарт
болып отыр.
1.2. Экологиялық мәселерді шешу жолдары мен сананың қалыптасуының
негізгі жолдары
Осыдан біраз уақыт бұрын біздің өмірімізге атом физикасы туғызған
жаңа терминдер ене бастады: элементарлық бөлшектер, электрон,
протон, нейтрон, ядролық реакция, жартылай ыдырау кезеңі,
космос, Айға саяхат, т.с.с. Солардың бәрі біздің санамызға сіңіп
кетті, қазір ешкімнің де құлағыда түрпідей тимейді. Тіпті мектеп
қабырғасындағы оқушылардың радиоактивтілік пен Жер, аспан денелері туралы
білімдері табиғи үрдістердің қарапайым екендігін көрсететін тәрізді; ал
құлаққа қолайсыздау естілетін көптеген терминдер – радионуклидтер,
реактор, ядролық энергетика,т.с.с. ( бұқаралық газеттерде, журналдарда
түсініктемесіз-ақ басыла береді. Радиоактивтілік құбылыс Х1Х ғасырдың
аяғында ғана (1896 ж.) ашылса да, сол уақыттан бері әлемдегі көп ғалымдар
ядролық физика және космология ғылымына өмірін, күш-қуатын сарп етті.
Космостық кеңістіктен радиация атмосфераның құрамдас бөлігі болып кіреді;
Жер қойнауында да оның бар екенін әрбір адам біледі.
Биосферада жасанды радиоактивті заттардың жиналуы, сонымен қатар,
әртүрлі технологияларды қолдану барысында табиғи радионуклидтердің
бақылаусыз қайта ыдырауы өте ауыр нәтижелерге әкелді. Мысалы:
радиоактивтік ластануды – глобальдық экологиялық тепе-теңдікті бұзатын
жаңа фактор деп қарастыруға мәжбүрміз; радиоактивтік қалдықтар ұзақ уақыт
биосферада сақталатындықтан, өте қауіпті. Сондықтан радиация және
биосферадағы радиоактивтік заттардың әсерінің дәрежесі туралы мәселе –
адамзатты толғандыратын мәселенің біріне айналды. “Радиация” деген сөздің
өзі қазір жүректе үрей туғыздырады.
Сонымен, бізге мектеп қабырғасынан бастап берілетін, қарапайым сұрақтардан
туатын экология мәселесі бірте-бірте үлкен, елеулі, яғни глобальды
проблемаға айналып, адамзат өміріне қауіп туғызып, жалпы адамзат
тарихындағы проблемалардың ішіндегі ең маңыздыларының біріне айналып отыр.
Бірақ адам өмір сүруі үшін қызмет жасайды. Қызметі – табиғатты және өзін-
өзі танып, білудің құралы мен әдісі. Расында да, адам қызметі барысында
биологиялық және рухани дамуы үшін, өзіне қолайлы орта жасайды. Сол өмір
сүретін ортаны түбегейлі өзгерткенде, қайта құрғанда, адам қандай нәтиже
күтеді және сол мақсатта қоршаған ортаны қалай өзгертеді? Әрине, өмірдегі
өзгерістер ақылмен, адамға және табиғатқа тигізер зардабы мейлінше аз
болуы үшін, ғылыми негізделген стратегияны жасау керек.
В.И.Вернадскийдің сөзі бойынша: Адамзат, қоғамдық жүйелер, ғылыми
білімдердің құрылымы, техника мен технологияның қосындысы қоршаған ортамен
бірлікте болуы керек. Кез-келген компоненттің өзгеруі ертелі-кеш, әйтеруір
толық жүйенің күйін өзгертуі мүмкін.
Біздің бұл мәселеге назар аударуымыз – тұйықтан шығар жолдарды
іздегеніміз шығар. Ядролық есалаңдық атты кітабында Хелен Кэдикотт
Бүгін біз Атомдық ғасырдың жаңа фазасына өте тез қарқынмен жақындап,
еніп, үдеуімізді бәсеңдетпей-ақ өте шығатын түріміз бар. Сондықтан ядролық
технологиялардан туатын проблемаларға назарымызды шұғыл аударуымыз қажет
деп жазғаны әбден орынды. Бұл фактіге қарамастан реакторлық технологияның
бүгінгі күндегі кемшіліктері әжептеуір мөлшерге жетіп қалды, мәселен,
атомдық электр станциялар саны кемімек түгіл, үдей өсуде. Егер қазіргі
жағдай сақталса, онда ядролық жарылыстар мен реакторлардан шыққан мыңдаған
тонна радиоактивті материалдар бірте-бірте адамның өмір сүру экология
аймағына жайылып, адамзат эволюциясының шұғыл өзгеру моментіне әкеліп
тірейді, ауа, су, азықтың радиоактивтік ластану дәрежесі глобальдық
эпидемияларға айналуы әбден мүмкін. Ал олардың адамзат денсаулығына,
гендік мұраға тигізер әсерін болжау барысында ядролық технологияның жойқын
зардаптарын да өлшеп білуге, танытуға, зерттеуге тиістіміз. Мысалы, рак
ауруының пайда болу механизмі әлі, түсініксіз, ал радиацияның адам
гендеріне қолайсыз әсері гендік мутацияға апаратыны тек келесі буында ғана
білуге болатыны енді ғана айқындала бастады. Оған қоса көп жерлерде ашық
қалған кен орындары да өз істерін тындыруда. Қоғамның организміне
шегаралық шарт қойылып, глобальдық проблеманың пайда болу шарттары пісіп
жетілді десек дәлірек болады.
Жаратылыстанудағы елеулі мәселелердің бірі болып, күн тәртібінде
глобальды мәнге ие болып отырған экологиялық мәселелер маңызды факторға
айналды. Біз үздіксіз экологиялық шаралар қолданып, экологиялық тәрбие
жүйесінде экологияны зерттеуді – қолайлы әрі тиімді әдетке айналдыруымыз
керек. Біздің жұмысымызда да бұл көкейкесті мәселе маңызды орын алып,
құрастырып отырған жұмысымызға әсерін тигізіп отыр. Жұмысымызда ерекше
орын алып отрыған мақсат – экология мәселесінің бүгінгі таңдағы ең
актуалды, маңызды, глобальды проблемаға айналып отырғаны туралы астрономия
және космология тұрғысынан, экологиялық мәселенің жеке мысалдар арқылы
құрастыру, сөйтіп, космостағы экологиялық саясат жұмыстарын жүйелі жолға
қою мақсаты көзделіп отыр.
Ең алдымен, экологиялық проблеманың философиялық мағынасы жете ашылуы
тиіс деп есептейміз. Жалпы глобальдық деген сөздің этимологиялық түбірі
глобус – жер шарын қамтитын, жалпы адамзаттық деген сөзден тарауы
тегін емес. Анықтап айтсақ, глобальдық мәселе деп қоғамның даму жолынжағы
пайда болатын қарама-қайшылықтар, қиындықтар, мәселелер жиынтығы, оларды
шешпей қоғамдық организмінің өмір сүруіне қауіп төнді деуге болады.
Қоғамның іс-әрекеттерінің барлығы табиғат ресурстарының күштерін, қорын,
ондағы болып жатқан процестерін, заттарын, энергиясын қолдануға
бағыттылған. Бізді айнала қоршаған ортаға Г.С. Гудожник өте сәтті
анықтамасын берді: Бізді айнала қоршаған орта деп – түп-тамырлары шексіз
космосқа кететін жүйелер жиынтығы, ондағы болып жатқан процестер қоғам
өміріне жан-жақты (әзірше өте аз зерттелген) әсерлерін тигізетіні анық.
Табиғаттағы болып жатқан қауіпті ығысулар мен процесстерден өзін-өзі
қорғау, сақтандыру және табиғи факторларды өзінің пайдасына дұрыс жұмсай
алу – цивилизацияның ішкі даму дәрежесіне, тарихи күштеріне, прогрестік
дами алу қабілеттілігіне тікелей байланысты. Глобальдық проблема қоғам мен
табиғаттың қарым-қатынасынан туады.
Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнеленуінен қалыптасып, бұл бейне
адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет, ғылым) қалыптасуына тікелей себепкер
екенін білеміз. Белгілі бір қажеттіліктердің басылуы, орындалмауы оның
жалпы психологиялық жүйесінің қайта құруына апарады, сөйтіп адамның
санасы, дүниеге көзқарасы қайта қарастырылып, басылған талаптар осы
жүйедегі басқа талаптар арқылы шығуы үшін компенсация кезінде бүкіл жүйе
өзгеріске ұшырауы мүмкін. Экологиялық жүйе де дәл сондай деуге болады:
экожүйенің бір бөлігіндегі дағдарыстар жүйенің түгелдей қайта құрылуына,
өзгеруіне, сөйтіп қайта құрылулардың тізбекті реакцияларының басталуына
себепкер болады.
Адамзат – табиғаттың бөлшегі және Жер механизмінің құрамдас бөлігі
– деген ойды ХХ ғасырдың ғалымдары Э.Реклю, Л.И.Мечников, Ф.Раицель,
Г.Марш және т.б. еңбектерінде талдап, тіпті грек философы Аристотельдің
Моральға жүгінбеген интеллектуальды күш мардымсыз, өріссіз деп тамаша
нақыл сөздері дәл бүгінгі күнге лайықталып айтылған тәрізді.
Еліміздегі баспасөз беттеріне шыққан бірқатар экологиялық материалдарды
жинап, ескеріп, көңіл бөліп, талдау өткіздік. Мысалы, атомдық электр
станцияларының энергетика саласындағы орны мен маңызын айта келіп,
олардағы апаттардың қауіптілігін, қоршаған ортаға улы радиоактивтік
элементтерді шығарудың арқасында Жердің өте үлкен алқаптарын улап,
мыңдаған жылдарға жарамсыз қылуы мүмкін екендігін келтіреміз. Содан кейін,
өндірістегі плутоний элементінің мутагендік және канцерогендік
эффектілерімен әйгілі болған аса қауіпті заттың көп мөлшерде
шығарылуының қандай апаттарға апаратынын талдаймыз.
Соның ішінде Қазақстан террриториясындағы 1997 ж. экология министрлігі
жариялаған радиациялық мәліметтерді келтіріп, талдаймыз, олар:
➢ Семейдегі сынақ полигонының нәтижелері;
➢ халық шаруашылығы мәселелерін шешудегі іске асырылатын ядролық
жарылыстар;
➢ атомдық-өндірістік комплекстің шығаратын радиоактивті материалдары мен
қалдықтары;
➢ радиоактивтілігі асқынып кеткеннен пайда болған табиғи аномалиялар.
Бұл мәліметтерді Қазгидромет станциясы мен регионалды станциялардың
санэпидемқызметтері жүргізетін жүйелі бақылауларынан алып, оқушылар мен
студенттердің әрбір буыны үшін лайықтап, есеп немесе талдау сабақтарымен
ұштастырамыз. Әрине, біздің жұмысымыз қазіргі экологиялық жағдайды жүйелі
түрде толығымен және техникалық цивилизация мен қоршаған ортаның өзара
әсерін, пайда болатын ғылыми мәселелерінің барлығын түгелдей қамти
алмайды.
Егер табиғат белгісіз заттармен толса, қажетінен артық энергия, жер
қойнауындағы кен орындарынан радиоактивті заттар шығарылса, онда жүріп
тұрған сағатқа құм сепкенмен тең – бөлшектері тежеліп, сағат жарамсыз
болып қалады. Адамзат зиянды деген құрттармен, бактерия-микробтармен,
улы жәндіктермен күресемін деп, арзан және көбірек энергия алуды көздеп,
нағыз зиянды да қауіпті, өмірді түбімен құрта алатын құралдарды, заттарды,
материалдарды, үлкен станцияларды, қазба жұмыстарын өз қолымен жасайды.
Бұған Жер бетіндегі алдыңғы қатарлы ойшылдары, көптеген ғалымдары бірталай
еңбектер жазып, сақтандыруда. Әңгіменің өзегі, түйіні мынада: барлық
материалдық, биологиялық, химиялық, физикалық, т.б. процесстер Жер бетінде
бірнеше млн. жыл бойында бірте-бірте қалыптасып, сөйтіп Жер бетінде тепе-
теңдікті табиғаттың өзі орнатады. Табиғатқа, экологияға деген дұрыс
көзқарасымызды ертерек, мектептен бастап, оқытып, табиғатқа
сүйіспеншілікті тәрбиелеп, дұрыс мінез-құлықты қалыптастырған абзал.
Осыларға орай, экологиялық мәселелердің қоғамдық маңызын зерттеу барысында
екі түрлі сауал болжануы тиіс деп есептейміз:
1. глобальдық экологиялық проблеманы ғылыми-техникалық тұрғыдан түсінудің
мәні.
2. табиғатқа деген адамгершіліктік көзқарас қалыптастыру процесін
ұйымдастыру.
Бірінші сауал экологиялық проблеманың осы заманда шиеленісіне жеткен,
асқынып бара жатқан глобальды проблемаға айналып,
ғылыми-техникалық даму салдарынан туған табиғи патологияларға жеткенін
және сол себептен дереу ғылыми-зерттеуді талап ететінін көздесе, екіншісі
– экологиялық процесінің қоғамның санасына экологиялық мәдениетті
тәрбиелеуді мақсат қылады. Бұл екі мәселені қосу барысында шағатын
нәтижелері айналдырған 2-3 жылды ғана емес, бір қатар жылды қамтиды.
1.3. Глобальдық экологиялық мәселелер туралы алғашқы түсінікті ашу
жолдары
Біздің қарастырып отырған глобальдық мәселелердің ішіндегі көкейкесті
дәрежесіне жеткен мәселе – экологиялық мәселелер. Экологиялық мәселелер
қоғамның табиғатпен қарым-қатынасына, байланысына жатады. Оған қоршаған
ортаның, ауа бассейнінің, мұхиттың ластануы жатады. Сонымен қатар табиғи
ресурстардың жүдеуі (азаюы), планетамыздың қажетсіз, керексіз жылытылуы
жатады.
Энергия терминінің мағынасын біз мектептегі физика сабақтарынан
жақсы білеміз. Бірақ ол терминнің экология ғылымына байланыстылығын
зерттеуді осы жұмысты орындау барысында игеріп, түсіндік, сондықтан бұл
ұғымды да қарастыруды жөн көрдік.
Энергия терминінің мағынасының физикалық анықтамасы – кең әрі күрделі
ұғым, себебі ол механикалық, ішкі, жылулық, сәулеленген, жарықтық,
химиялық және ядролық энергияларды қамтиды. Ішкі және жылулық
энергиялардың физикалық және химиялық мәнінен экологиялық мәні шығады:
атмосфераға антропогендік әсерлер және қоршаған ортаның жылулық ластануы.
Ал термодинамиканың бастамалары жылулық энергияның ыстық денеден салқын
денеге көшетінін уағыздайды. Бұндай анықтамадан термодинамикалық тепе-
теңдік және энтропия ұғымдары шығады.
Егер біріншісі энергияның әр түрлерінің өзара ауыспалылығын көрсетсе,
екіншісі – жылулық жүйедегі ретсіздіктің мөлшерін көрсетеді. Энтропия
хаос немесе қайтымсыз үрдістердің шамасын, заттың белгілі бір күйде
болуының ықтималдылығын сипаттайды. Бұл жүйедегі атомдардың,
электрондардың, фотондардың, т.б. ретсіздік шамасын көрсетеді. Бұдан
энтропияның өсу принципі және қайтымсыздық принципі Жердегі жүйелер үшін
де, Космостық Әлемдегі жүйелер үшін де орындалады: Әлемде реттілік,
тәртіп неғұрлып көп болса, соғұрлым энтропия да аз болады деген
заңдылықты біз физикада оқып үйрендік.
Бұл тақырып Космостық Әлемнің пайда болуы туралы және өзінен-өзі
ұйымдастырылу туралы гипотезаларды қарастырады – ғылыми тілде ол
синергетика деп аталады. Ал астрономияда энтропия мен синергетика
ұғымдары экологиялық тұрғыдан да маңызды мәнге ие болып отыр. Атақты ғалым
В.И.Вернадский өз жұмыстарында биосфераға әсер етуші факторларды
талдағанда, биосфераға космостық құбылыстардың әсерін де атап өтті.
Жоғарыда айтылғандар көрнекі, әрі түсінікті де толық болуы үшін, біз
зерттеген ғылыми материалдарымызды бір кестеге жинадық (1-кесте).
Жердің атмосферасы, гидросферасы және литосферасы экологиясын талдау
кезінде біз оның табиғи ресурстарын, экологиядағы энергетикалық
мәселелерін талдап, экологиялық жүйелер мен адамның шешуін талап ететін
мәселелерін, атмосфераға антропогендік әсерлерді қарастырамыз. Мысалы,
жылуды тасымалдауда мұхиттағы жылы су ағысы – Гольфстримнің климаттық және
экологиялық мәні зор, олар:
1) Климаттық мәні – жылуды тасымалдау үрдісі Италия мен Франция
жағалауларын тропиктік климатқа айналдырды, ал Ұлы Британия климатын
жұмсақ та ылғал жасады;
2) Гольфстримнің ағындары жылы суларды тасымалдаумен қатар, адам
қолымен ластанған суларды тасымалдауда да әсері зор болып тұр.
1 кесте( Энергия терминінің мағынасының физикалық анықтамасы
ЭКОЛОГИЯ АСТРОНОМИЯ
Энергия – көптеген түрлі формаларда болады
1. Экологиялық жүйелерде, биосферада – 1. Барлық экологиялық жүйелер
жылулық сәулелену ағындары болып табылады.мен биосфера Космостағы болып
Жарық энергиясы мен экологиялық жүйелердіңжатқан үрдістерге және Жер
арасындағы байланысты зерттеп, қойнауындағы үрдістерге
экожүйелердің арасындағы энергияның байланысты. Күн мен Жер
тасымалдануын және түрленуін зерттейді. қойнауы Жер бетін жылулық
Жердегі материалдық, биологиялық, энергиямен қамтамасыз етеді:
химиялық, физикалық үрдістер планетаның Күннен сәулелік энергия, ал
дамуы барысында миллиардтаған жылдар Жер қойнауынан – қызып тұрған
ішінде белгілі бір энергиялық шамаға ядродан жылу ағыны келі
бейімделіп, тек Жердің қойнауынан және тұрады.
Күннен келетін энергияны қажет етеді:
Жердегі болып жатқан құбылыстар тек
Күннің әсер ету салдарынан ғана болады
(В.И.Вернадский).
Жердегі тіршіліктің пайда болу шарттары биосфераның пайда болуын
қамтамасыз етті, оны ғалымдар космостық энергияның және космопланетарлық
биогеохимиялық қызметтер деп атайды (бұндағы био - тіршілік, гео -
жер деген сөз)
Энергияның түрлері:
Жердегі тіршілік, тірі организмнің пайда болуы және өлуі – ғалымдардың
дәлелдеуі бойынша, экожүйелердегі энергияның тасымалдануымен, түрленуімен
байланысты екен. Глобальдық жылыну солтүстік пен оңтүстік полюстердегі
мұдардың ерітеді → ол мұхиттағы судың деңгейін өсіреді де мұхиттардың
жалпы массасын арттырады → одан Жердің массасының центрі ығысуы мүмкін →
ол Жердің айналу жылдамдығын өзгертеді → одан Жердің бетіндегі тіршілік
жағдайлары өзгеруі мүмкін.
1. Адамзаттың өндірістік іс-әрекеттерден 1. Әлемдегі, Күн жүйесінің
туған энергия (көмір мен жанар-майдың барлық денелер үздіксіз
жануы, атом энергиясы) Жер бетіндегі қозғалыста болады, және олар
қызметіне жұмсалған соң қоршаған ортаға бірден бірнеше қозғалысқа
кетеді. Космосқа кетер алдында бұл энергияқатысады: Жердің тәуліктік
әуелі Жер бетін жылытады. Бұл – Жер үшін айналуы, Күнді айналуы;
тым артық энергия болып тұр. олардың кинетикалық энергиясы
2. Фотосинтез энергиясы: органикалық бар, ал бүкіл әлемдік заң
заттың құрылуы және оттегінің түзелу бойынша гравитациялық өріс
үрдісі. потенциалдық энергияны
3. Органикалық жанар-майдың энергиясы - туғыздыратынын біз физикадан
мұнай, табиғи газ, көмір тасы, торф, ағаш білеміз.
жануынан пайда болады, ал олар Жердің
қабаттарында млн. жылдар бұрын бұрынға
папоротникті ағаш ормандардың
шірінділерінен құрылған.
4. Нуклондардың өзара әсерлесу энергиясы 2. Космосты толтырып тұрған
(протон мен нейтрондар) – күшті әсерлесу энергиялар көздері түрлі: 1)
деп аталады. Уран, плутоний ядроларының 20-21 млрд жыл бұрын болған
ыдырау үрдісі ядролық реакторларда Үлкен Жарылыстан қалған
қолданылады. Сонымен қатар ол атомдық жәнеиондалған сәулелер космос
ядролық бомбаларда да қолданылады. Біреуі аралық кеңістікті толтырып,
пайдалы болса, екіншісі қауіпті қатарына белгілі энергиялық деңгейді
жатады. Ал екеуінен де шығатын құрып тұр (олар –
радиоактивті материалдар Жер бетіне гамма-сәулелер энергиясы); 2)
жайылып, тарайды, сөйтіп, геосфераны ғана Күн мен жұлдыздарда үнемі
емес, биосфераны ластайды, себебі сондай термоядролық реакциялар
радиоактивті материалдар ауада да, сулардаболып тұрады.
тарайды. Бұндай ластану рак, лейкоз сияқты
ауларға шалдықтырды.
Негізгі заңдар:
табиғаттағы барлық құбылыстарды энергияның сақталу және айналу заңы
басқарады
1. Энергия жоқтан пайда болмайды және 1.Потенциалдық энергия минимумға
жоғалып кетпейді, тек бір түрден ұмтылады. Осылайша табиғаттағы
екінші түрге айналады. көптеген құбылыстарды түсіндіруге
Бұл физикалық заң экологиялық және болады: барлық аспан денелердің
биологиялық жүйелерде орындалады: (планеталар, жұлдыздар) пішіндері
Коммонердің екінші заңы деп аталады. шар тәріздес, себебі бұндай пішін
потенциалдық энергияның минимумы
арқылы пайда болады.
Әлемдегі қорытқы энергияның шамасы (қосындысы) уақыт бойынша өзгермейді.
Жылулық – энергияның бір түрі және энтропия
1. Экожүйелердің аса маңызды қасиеті –1. Энтропия – хаос мөлшерін,
реттіліктің жоғарғы дәрежесін жасап, деңгейін көрсетеді. Онда Космос
оны тұрақты деңгейде ұстап тұру; яғни,әлеміндегі энергия алмасу
энтропиясы төмен күйде ұстау. құбылыстары жүре береді – ол
өмір, тіршіліктің нышаны.
2. Энтропияның экологиялық жүйелерде 2. Хаос, ретсіздік және гармония
аз шамасының деңгейі жарық және мен реттілік – бір-біріне жақын
қоректің энергиясының жұмсалуы арқылы,терминдер. Хаосты ғалымдар –
жылулық энергияға айналуы арқылы бұзылған реттілік деп атайды.
болады.
Негізгі заңдар
1. Табиғаттағы барлық үрдістер 1.Әлемдегі барлық энергиялардың
энтропияның өсу бағытында болады. Егержылуға айналуы және Космоста
жүйеге сырттан энергия берілмесе, бірқалыпты таралуын ғалымдар
ондай жүйенің термодинамикалық Әлемнің жылулық ақыры деп
тепе-теңдігін ғалымдар энтропиясы атайды.
максимум (ең үлкен) жүйе деп атайды.
Электрлік, химиялық және ядролық энергияның табиғаты әр алуан, олардың
да физикалық, химиялық және экологиялық мәндері бар екен. Осы энергия
түрлерінің барлығы да жылулық құбылыстарымен жүреді, сондықтан олардың
атмосфераны қажетсіз жылытудағы әсері сөзсіз. Ал ядролық энергияның жер
экологиясына әкелген зардаптарын адам емес, табиғат қана жойып, қайта
қалпына келтіре алады. Әрине, ядролық энергетиканың адамзатқа әкелген
пайдасы орасан зор – оған күмән келтіруге болмайды. Бірақ ол таяқтың
екінші шеті бар емес пе? Олар – саясатқа ықпалын тигізіп отырған ядролық
қару-жарақтың адамзат басына төнген қаупі емес пе.
Сонымен қатар, Жердегі тіршілікке ядролық энергетиканың тікелей қатысы
бар:
• Ядролық синтез Күнді энергиямен қамтамасыз етеді,
• Адамзат өзінің энергияны үздіксіз өндірудің талаптарын іске асыру жолында
ядролық энергетиканы шексіз, бақылаусыз дамытып, радиоактивтік қалдықтар
біздің планетамызды ластап отыр.
Сонымен глобальдық мәселелер жалпы адамзатты қамтиды, адамдардың
тіршілік сұраныстарын қозғайды. Сондықтан бұндай мәселелерді шешу – бір
елдің ғана емес, жалпы адамзаттың, жер бетін мекендеген халықтардың,
континенттердің де борышы. Бұған халықтардың біріккен ынтымақтастықтары
қажет, яғни, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. Мектептегі физика курсын экологияландырудың үрдісі ( орта білім
беру жүйесінің жетілдіруінің бір жолы.
1.1. Экологиялық мәселелерді бейнелеу ( бүгінгі таңдағы жаратылыстанудың
ерекше ғылыми
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Экологиялық мәселерді шешу жолдары мен сананың қалыптасуының негізгі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3. Глобальдық экологиялық мәселелер туралы алғашқы түсінікті ашу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4. Білімнің экологияландырылуы бүгінгі таңдағы қоғам дамуы
артықшылықтарының бірі
сипатында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..18
1.5. Жаратылыстану ғылыми пәнін экологияландырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ - тарау. Физиканың экологияландырылған курсының әдістемелік негіздері
2.1. Экологияландырылған сабақтар құрудың негізгі педагогикалық
әдістемелері және оқушыларды сол бағытта тәрбиелеу
мәселелері ... ... ... ... ... 27
2.2. Физика курсын экологияландырудың мақсаттары мен жоспарланған
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІІІ-тарау. Оқыту құралдарының кешені – физика курсын
экологияландыруының алғышарты
3.1. Мектеп оқушыларын оқыту үрдісі кезінде пәндік интеграцияның
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .38
3.2.Экологиялық білімді үзбеу қағидасы
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..42
3.3 Физика мен астрономия курсының экологияландырылған моделі туралы.49
IV - тарау. Физиканың жалпы білім беру курсының экологияландырылған
бағдарламасы бойынша тәжірибелік – экспериментальды оқыту
4.1. Тәжірибелік – экспериментальды оқытуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... .52
4.2 . Физика пәнінен сабақ беру әдісінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...58
КІРІСПЕ
Қазақстанның халықтық білім беру моделін жасау барысында орта
мектептерге арналған түбегейлі әлеуметтік сұранысқа көптеген сауалдар
қойылады. Әрбір азаматтың өзіндік талаптарына, шығармашылық деңгейіне сай,
өздігінен шешім қабылдауына қабілеттілігін дамыту мәселесі көтерілуде.
Қазақстанның экономикалық және мәдени стратегиясының бірі болып жоғарғы
білім берудегі жаңа реформаларды енгізу болып тұр.
Қазақстан республикасының бірқатар құжаттарында жеке тұлғаның
қалыптасуы кезінде экологиялық білім және тәрбие беру қарастырылады.
Бұл – қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми және практикалық білімді арттыру,
табиғатты аялау және оны қолдануды, өмірдің экологиялық бейнесін
қалыптастыпруды түсіндіреді. БҰҰ-ң Бас Ассамблеясының қабылдауы бойынша
2005-2014 ж.ж. Тұрақты өркендеу үшін білім берудің он жылдығы болып
жарияланып, Экологиялық қауіпсіз даму және тұрақты өркендеуге бағыттау –
болып Қазақстан стратегиясының маңызды бағыттарының бірі болып
саналады.Білім беру үрдісін экологияландырудың нақты жүйесін енгізуді
халықаралық құрылымдары қолдап қана қоймай, сонымен қатар, Орталық Азия
Аймақтық экологиялық орталығы, БҰҰ, ЮНЕСКО, ЮНЕП сияқты халықаралық
құрылымдар да әр түрлі отырыстар мен семинарларда, ғылыми және ресми
конференцияларда талқыға салып, зерттеп, түрлі шешімдер қабылдады.
XXI ғасырда ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатымен қоршаған
ортаны қорғауды көздеген мемлекеттердің саны өсіуде. Мысалы, 1992 жылы Рио-
де-Жанейро қаласында Қоршаған орта және даму жайында өткен БҰҰ-ң
конференциясында көптеген құжаттар қабылданды, олардың негізгі идеясы –
тұрақты өркендеу концепциясына қалыптасып, бүгінгі күннің талаптарына сай
келешек ұрпақты қорғау мәселелері ортаға салынды . Басқа мемлекеттермен
қатар, Қазақстан Республикасы да қоршаған ортаны қорғау және болашақ
ұрпақтарға сақтап қалу шараларын іске асырмақ. Сөйтіп, Қазақстан
Республикасы Тұрақты өркендеудің жауапты мақсаттары құжаттарының 22
Халақаралық экологиялық Конвенцияны (ХЭК) қабылдап, қол қойды. ХЭК-ке
қатысу барысында Қазақстан бірқатар құжаттарды қабылдады, мысалы,
Экологиялық жариялылықты дамыту және қоғамда ашық экологиялық сананы
өсіру жатады.
Сонымен қатар Қазақстан шектес конвенциялардың – Париждегі
(бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұралар туралы), Вашингтондағы (GITES,
жануарлардың сирек кездесетін және жоғала бастаған түрлері туралы), Рамсар
(су-батпақ жерлер туралы), Бонндағы (көшіп қону түрі) және т.б. – қатарына
кіріп, мойнына негізгі міндеттер алып отыр, олардың арасында экологиялық
білім беруді дамыту және тәрбиелеу де бар. Жоғарыда айтылғандардың барлығы
Қазақстанда экологиялық бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізіліп
жатқанын, түрлі экологияландырылған бағдарламалар іске асырылуы үшін
мұғалімдер мен оқушыларға арналған әдістемелік кітаптар мен құралдар
шығарылуда, ҚР-ның экологиясы жайында танымдық жобалар жүзеге асырылуда.
Өткен XX ғасырда адамдар үшін өмір сүрудің негізгі әлеуметтік мәні
мынадай қысқаша сөзбен де жеткізуге болады: менен кейін не болса, о
болсын, маған бәрібір, табиғатқа қарсы бағытталған қылықтары мен
зиян-кестік шараларын ақтау мақсатымен адамдар әртүрлі ұран ойлап тапқан:
Ғылыми техникалық революцияның жеңісі, Ғылыми техникалық прогрестің
өрлеуі немесе Адам – Әлем иесі, табиғат патшасы. Міне бүгінгі күндегі
экологиялық тығырыққа тірелу себептеріміздің бірі содан басталған да шығар:
ұрандарға еліктеген, Шаруамызды істеп алайық, табиғат өз-өзін емдер деп,
Аралды сарқыттық, Семейді кем дегенде жарты мың жылдық радиация кеселіне
толтырдық, қалалардың атмосферасын, гидросферасын, литосферасын ластадық,
жерді жыртудың ғылымға сай емес әдістерін қолданып, құнарлығын әжептәуір
төмендеттік, және т.с.с.
Ал экологиялық апаттардың механизмі, ғалымдардың айтуы бойынша,
қарапайым екен: табиғаттағы тіршілік пен өлі заттар үнемі айналымда болады;
ал адам, сол табиғаттың тек бір мүшесі бола отырып, табиғат патшасымын
деген елес ойымен тура жолмен әсерін тигізеді; табиғатқа тигізер кеселдерін
үдете келе, оның бұрылыстарын елмей қалатын секілді, сөйтіп, апатқа
жеткізетінін өзі де білмей қалады.
Сондықтан, білім берудің стратегиялық мақсаты – экологиялық ғылыми
көзқаратың қалыптасуы, экологиялық мәдениет пен этиканың қалыптасуы болып
табылады. Ол үшін нәтижелі білім беру жүйесі қажет, нақты шарттар қойылып,
экологиялық білім беруді жүзеге асыру үшін экологиялық оқулықтар шығарылып,
студенттердің ғылыми жұмыстары шеңберінде экологиялық жобаларды жүзеге
асыру болып саналады.
Экологиялық білім беруде сапалы әрі елеулі өзгерістер жобаланып,
Қазақстанда жалпы білім беруде қарапайым экологиялық білім беруді көздеу
және тәрбиелеу жеткіліксіз болып отыр, енді экологиялық модельдерді болжап,
оларды оқушылармен қатар шешіп, болашақ өмірдегі жұмысында істелетін
шараларын талдап, келешек мамандарды мектепте қалыптастыра бастау, сөйтіп
табиғатты қорғау үрдісіне жастарды баулу болмақ. Экологиялық білім беру,
тәрбиелеу жолында істеліп отырған шараларға сай біздің жұмысымыз да
жоғарыда айтылған мақсаттарды көздеп, үлес қосу жолында педагогикалық-
әдістемелік оқулықтарды жасау, белгілі бір материалдарды жинастыру,оқыту
үрдісін экологияландыру негізінде мектептің физика мен астрономия курсына
арналған материалдарды жинау, жүйелеу.
90-жылдары ТМД елдерінде экологиялық білім берудің көптеген
концепциялары шықты. Білімнің нақты даму жолындағы бағыттарға экологиялық
бағыт беру және бағдарланған деңгейдегі қоршаған ортаның жағдайын уағыздау
– бұл мәселенің бірден-бір жауабы экологиялық білім болып табылатынына
көзіміз жетіп отыр, яғни, халықтың гуманитарлық экологиялық санасын
қалыптастырып, болашақ мұғалімдерді сол бағытта дайындау мәселесі жатады.
Экологиялық білім беру деңгейі – болашақта шексіз, шетсіз табыстың
кепілі болмақ. Қазіргі оқыту проблемасы – ғылыми жаратылыстану циклі
бойынша жүргізілетін пәндерді (физика және астрономияны) үйрету үрдісі – әр
түрлі экологиялық өзгерістер туралы мәліметтердің қажеттілігін талап етіп,
жас баланы оқуға баулуды қалайды.
Қазіргі Әлемдегі экологиялық кризис пен экологиялық апаттар
экологиялық білімді мамандарды тәрбиелеуді талап етсе, экологиялық оқыту
жер бетіндегі елдерінің халықаралық идеологиясына және жалпы саясатына
айналып отыр. Сондықтан, көптеген ғылыми конференциялар мен саяси
конгресстерде экология жайында мәселелер қозғалып, шешілуде. Жаңа заманда
экологиялық білім беру үрдісі экологияландырылған ғылымның пайда болуына
себеп болып, дамуына көмектеседі. Экологиялық білімнің негізгі аспектісі –
ғылыми даму мен үздіксіздік принципінде, интеграциялық жаратылыстану
пәндерінің дамуында.
Бұл жұмыста экологиялық тәрбиелеудегі мәселелер қарастырылып,
жаратылыстану ғылымдарына сай көзқарастардың қалыптасу кезінде табиғат
жайында фундаментальды ғылымдар – физика, астрономия, химия сияқты
ғылымдардың мазмұнына экологиялық материалдар мектеп бағдарламаларына
жүйелі түрде енгізілуі зерттелді. Ойымыздың түйіні – экологиялық
мәдениеттілікке тәрбиелеп, мінез-құлық қалыптастырғанда, жаратылыстану
ғылымдарының барлығы бірдей қатысуы керек. Бұл – білім беру үрдісінің жеке
компоненттерінің интеграциялық үрдісі деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі: экология курсы қазіргі кезде оқу үрдісінде
елеулі орын алса да, астрономия пәнінің маңыздылығы төмендеп, басқа
пәндердің арасында дәрежесі кемітілген сияқты, ал физика пәні
астрономиясыз, химиясыз негізін жоғалта бастаған ақпараттық жиынтыққа
айналып отыр. Астрономия – ең көне ғылым болып табылады, сондықтан бүгін
оның орнын қайта жоғарлату – аса маңызды мәселеге айналып отыр. Оған себеп
– Қазақстанның ғарыштық кемелерді жіберілу орталығы (Байқоңыр туралы)
болуында ғана емес, кен орындарын қолдану кезіндегі болуы мүмкін немесе
болып қойған аппаттар, Совет Одағы кезіндегі Мәскеулік әскери жетекшілердің
жүргізген сынақтары мен ғылыми айдарымен іске асырылған атомдық бомба
жарылыстары да болады.
Физика және астрономия интегративтік курсының әдістемелік жүйесін
дайындау барысында әрі қиын, әрі күрделі мәселелерді шешіп, бірақ қызықты
жұмыстарды жүргізуге кезіктік. Олар:
✓ Мектептің физика пәніне тиісті сағаттар санын өзгертпей,
астрономиялық мәліметтерді экологиялық үрдістерге сай таңдап
алу.
✓ Физика мен астрономияның интегративтік курсын дамыта келіп,
экологиялық мәселелердің техникалық себептерін, адам
қызметінің салдары деп қарастырып, мәліметтерді жинастырып
қана қоймай, оларды жүйелеу, талдау.
Яғни, Жер туралы, Күн мен Космостың Әлем туралы мәліметтерді физика,
астрономия және экология тұрғысынан зерттесек, бірнеше пәннің бірігуін де,
экологияландыруды да іске асыруымызға болады деп есептейміз.
Зерттеу объектісі: пәндік интеграция негізінде және оқу үрдісін
экологияландыру негізінде мектептің физика мен астрономия курсын оқыту
үрдісі.
Зерттеу пәні: оқытудың мақсаты, мазмұндық аспектілері, оқытудың түрі
мен әдістемесі, оқытудың тәсілі және оны бақылау.
Зерттеу мақсаты: ғылыми жөндеу мен негіздеу, орта мектеп оқушыларына
арналған экологияландырылған физика мен астрономия курсына әдістемелік
құралды жасап, оны ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің негізгі гипотезасы:
➢ Экологияландырылған материалдарды жинақтау
➢ Экологияландырылған материалдарды зерттеп, жүйеге келтіру.
➢ Физика және астрономия үшін жалпы болып саналатын құбылыстар,
үрдістерді педагогикалық тәжірибелер тарапынан қарастырып, мәселелерге
бірден-бір жауап іздеу.
➢ Астрономия, физика және экология бойынша жүйелік әдістемелік
ерекшеліктерді ескере отырып, мектеп оқушыларына әрбір құбылыстың
мәнін, мазмұнын ашып беру.
Ғылыми зерттеудің әдістемелік негізі – мемлекеттік стандарт, Білім
беру туралы заң, Ғ.К.Длимбетованың білім берудегі экологияландырудың
жолдары туралы еңбектері, К.О.Шайхеслямованың экологиялық білім беру және
дүниетанымның дамуы туралы еңбектері және т.б. ғылыми зерттеулері мен
еңбектері кірді. Жаратылыстануды түсіну үшін мектеп оқушыларына физика
пәніне астрономияның көптеген мәселелері сабақтастырылып, экология
материалдары бойынша көптеген материалдар теріліп, жүйелендірілген. Бұл
мәселе – оқытудың әдістерінің аса актуалдылығын көрсетіп, көкейкесті
мәселеге айналып отырғанын көрсететі.
Интегративтік оқыту программалары ретінде біз Г.Д.Бессараб,
Т.А.Попова, Г.Ю.Граковский, Ю.И.Дик, А.П.Рыженковтың және т.б. пәнаралық
байланыс туралы ғылыми зерттеулерін негіз етіп алып, қазіргі кезде оқытуды
сапалы түрде жүргізуді көздедік. Айта кететін тағы бір жәйт – физика мен
астрономияның интеграцияландырылған курсы шығармашылықтың инновациялық
түріне жатады, ал оқытуды экологияландыру үрдісі – зерттеулеріміздің ең
соңғы жетістіктерінің қатарына қосылмақ.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс: 1) объект, пән, мақсат пен міндет
анықталатын кіріспе бөлімнен; 2) экологиялық тәрбиелену мен оның іске
асырылу технологиясының теориялық негіздері ашылатын жұмыстың негізгі
мазмұнынан; 3) негізгі тұжырымдамаларға арналған қорытынды бөлімнен; 4)
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Мектептегі физика курсын экологияландырудың үрдісі-орта
білім беру жүйесінің жетілдіруінің бір жолы.
1.1. Экологиялық мәселелерді бейнелеу-бүгінгі таңдағы жаратылыстанудың
ерекше ғылыми келбеті
Экология терминінің мағынасы мен мәнін ашу. Экологиялық қиындықтар мен
аппаттар жаратылыстанудағы елеулі мәселелердің бірі, күн тәртібіндегі
көкейкесті глобальдық мәнге ие болып отыр, ал экологиялық білім беру –
мектеп үшін аса маңызды факторға айналып отыр. Ол фактор біздің ұлттық
қауіпсіздігіміз бен экологиялық қауіпсіздігімізді көздеп, белгілі
мақсаттарды алдына қойып отыр. Оқушыларға үздіксіз экологиялық білім және
тәрбие беру жүйесінде экологиялық материалдарды курстарда беру қолайлы әрі
тиімді әдетке айналып келеді. Біздің жұмысымызда да бұл көкейкесті мәселе
маңызды орын алып, құрастырып отырған пән және сабақ бағдарламасына әсерін
тигізеді деп үміттенеміз. Жұмысымызда ерекше орын алып отрыған бір жәйт –
экология мәселесінің бүгінгі таңдағы ең актуалды, маңыздысы – глобальды
проблемаға айналып отырғаны туралы мәліметтер мектептегі физика, химия,
астрономия сабақтарында экологиялық мәселенің жеке моменттерін
интегративтік курс түрінде құрастыру, сөйтіп, экологиялық тәрбие жұмыстарын
жүйелі жолға қою мақсаты көзделіп отыр. Экологиялық интегративтік курсы –
оқыту жұмысының инновациялық түріне жатады, яғни мектеп пен жоғарғы оқу
орнындағы мұғалімдердің педагогикалық жұмыстарының жаңа үлгісін жасауды
көздейді.
Ең алдымен, кез-келген пәннің сабақтарында экологиялық проблеманың
философиялық мағынасы жете ашылуы тиіс деп есептейміз. Ол үшін жұмыстың
барысында глобальдық, экологиялық,
қоғамдық-өндірістік технология және қоршаған орта, ядролық технология
ұғымдары ерекше орын алатыны тегін емес, себебі олардың экологиялық
мәселелерінің пайда болуына тікелей қатысы бар. Мысалы, қоғамдық-
өндірістік технология тәсілі ұғымының мағынасы – қоғам табиғатқа қалай
әсер етеді деген сауалға жауап береді. Жалпы глобальдық деген сөздің
этимологиялық түбірі глобус – жер шарын қамтитын, жалпы адамзаттық
деген сөзден тарауы да тегін емес. Анықтап айтсақ, глобальдық проблема деп
қоғамның даму жолындағы пайда болатын қарама-қайшылықтар, қиындықтар,
мәселелер жиынтығы, оларды шешпей қоғамдық организмнің өмір сүруіне қауіп
төнді деуге болады. Экология терминінің шыққан тегі: экос грекше –
мекен, логос - ғылым, яғни, организмдердің мекен-жағдайы туралы ғылым.
Мұндай түсініктеме экология терминінің классикалық формуласын мақұлдайды:
экология дегеніміз – организмдердің тіршілік ететін ортамен қарым-қатынасы
туралы ғылым. Ал немістің табиғи зерттеушісі Э.Геккельдің анықтамасы
бойынша: экология – табиғаттағы өзара күрделі байланыстылықты және
өзара қарым-қатынасты зерттейтін ғылым.Егер ғалымдардың экологияға
қойылған анықтамаларының көптігін және алуан-түрлілігін ескерсек, онда
жоғарыда аталған пән мұғалімдерінің жұмыстары қиындап, сабақтарында
қолданатын терминдер мен анықтамаларының дұрысын анықтау үшін қосымша уақыт
және қажетсіз шараларды талап етеді.Мысал келтірейік: В.Дежкин өз еңбегінде
көптеген ғалымдардың толып жатқан еңбектерін егжей-тегжейлі зерттей келе,
кейде бірін-бірі жоққа, теріске шығаратын немесе бірін-бірі толықтыратын,
анықтайтын формулаларының тамаша коллекциясын жинапты. Солардың ішінен біз
де қазіргі заманғы қиындықтар мен сауалдарға толық жауап беретіндерін
қолданудамыз.
Әлемдік цивилизацияны зерттеу барысында оның тарихи дамуы біркелкі,
бірқалыпты емес, керісінше адамзат дамуының мыңдаған жыл тарихы көптеген
локальды цивилизациялардың кенеттен пайда болып, тез дамып, кенеттен төмен
құлдырап, жоғалып кеткенін білеміз. Әрбір цивилизацияның дамуы, өсіп-
жетіліп, құлдырауы, жоғалып кетуі – оның дамуына әсер ететін сыртқы және
ішкі факторларға байланысты екендігі де мәлім. Ал цивилизацияның өмір
сүруі, жетілуі белгілі бір табиғи, климаттық ортада болады емес пе, себебі
ол табиғатпен тығыз байланысты. Қоғамның іс-әрекеттерінің барлығы табиғат
ресурстарының күштерін, қорын, ондағы болып жатқан процестерін, заттарын,
энергиясын қолдануға бағыттылған. Бізді айнала қоршаған ортаға Г.С.
Гудожник пен В.С.Елисеева өте сәтті анықтамасын берді: Бізді айнала
қоршаған орта деп – түп-тамырлары шексіз космосқа кететін жүйелер жиынтығы,
ондағы болып жатқан үрдістер қоғам өміріне жан-жақты (бірақ әзірше өте аз
зерттелген) әсерлерін тигізетіні анық. Табиғаттағы болып жатқан қауіпті
ығысулар мен үрдістерден өзін-өзі қорғау, сақтандыру және табиғи
факторларды өзінің пайдасына дұрыс жұмсай алу – цивилизацияның ішкі даму
дәрежесіне, тарихи күштеріне, прогресстік дами алу қабілеттілігіне тікелей
байланысты. Глобальдық проблема қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасынан
туады.
Адамның глобальдық әрекеттері – қарапайым емес, күрделі және өзгеше
үрдіс екен; сол жасанды ортаны үнемі жетілдіру, толықтыру, өзгерту жолында
жұмыс істеп, белгілі бір энергиялар жұмсаймын деп талаптанады. Басқаша
айтқанда, адам өз айналасында құрған техносферасын биосферадан изоляциялап,
бөлектеп, мұндай жетістіктерінен өзі де рухани шығынданып, ішкі дүниесі,
дүниетанымы кедейленеді. Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнеленуінен
қалыптасып, бұл бейне адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет, ғылым)
қалыптасуына тікелей себепкер екенін біз жақсы білеміз. Белгілі бір
қажеттіліктердің болмауы, орындалмауы оның жалпы психологиялық жүйесінің
қайта құруына апарады, сөйтіп адамның санасы, дүниеге көзқарасы қайта
қарастырылып, басылып қалған талаптары осы жүйедегі басқа талаптар арқылы
шығуы үшін компенсация кезінде бүкіл жүйе өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Экологиялық жүйе де дәл сондай деуге болады: экологиялық жүйенің бір
бөлігіндегі дағдарыстар жүйенің түгелдей қайта құрылуына, өзгеруіне, сөйтіп
қайта құрылуының тізбекті реакцияларының басталуына себепкер болады.
Сонымен, экологияландырылған материалды методологиялық жаңашаландыру
жолында жалпы физика курсына енгізіп, оларды физика ғана емес, астрономия
элементтерімен қоса, ұштастырып, мектеп оқушыларының назарына ұсыну –
біздің мақсатымыздың өзегі болып отыр. Экологиялық проблемаларға табиғат,
қоғам, адам және оның шығармашылығы жайында терең және берік білімді
қалыптастыру жатады . Бұл – білім берудегі төрт элементтің бірі болып
саналса, негізі ой экологиялық оқыту мен қоғамда тәрбиелеу мемлекеттік
деңгейге қойылып келешек мамандарды дайындау жолындағы негізгі мәселелерді
қозғауымыз тиіс. Экологиялық оқыту мен тәрбиелеу, экологиялық білім
беру және экологиялық түсінік деген терминдер бүгін мемлекеттік
деңгейдегі статусқа ие болып отыр. Адамның экологиялық санасының
қалыптасуы – оқыту үрдісінің негізіне кіріп, сөйтіп біздің қоғамымыздың
жаңа менталитетінің қалыптасуы туралы әңгіме қозғалып отыр. Оның
ой-санасының мүлдем жаңа түрі адамның мінез-құлқының қоршаған ортамен
гармониясында негізделген. Ғалымдардың ойлап шығарған жаңашыл теориясының
негізіне жаңа терминдер және ұғымдарды талдау кіріп қана қойған жоқ,
сонымен қатар эволюциялық аралас пәндер теориясы мен біріктірілген
ғылымдардың экологиялық мәселелері туралы ой-пікірлері негізделген. Сонымен
қатар, экологиялық сана – табиғатты басқа құбылыс ретінде түсінуге үзілді-
кесілді қарсы болып, оған билік етуге болмайды, себебі әсерге – қарсы әсер
туады, сөйтіп өзіне кесел тигізуі мүмкін демекпіз.
Көптеген авторлардың пікірі бойынша, экологияның құндылығы – жаңа
өнегеліліктің қалыптасуына негіз болып, оқытудың мазмұнын таңдауда жол
сілтеуші бола алады, білім беруді интеграциялау идеясын негіздейді,
қолдайды. Физика мен астрономия пәндерін экологияландыру жолдары мен
принциптерін зерттеу барысында біз түрлі пәндердің осы мәселеге
көзқарастарының әртүрлілігін байқап, зерттеу бағыттарының да пәндерге сай
ұштаса қоймайтынын байқадық.
Сондықтан, физика мен астрономияның экологиялық құндылығын арттыру
үшін, білім беруде ғылыми әдебиеттерде кездесетін жаңаша методикалық
әдістерді зерттеп, талдап, соларды пайдаландық.
Бүгінгі күні ғылым мен техниканың, өндірістің жаңа салаларының пайда
болып, қоршаған ортаға адамдардың іс-әрекетінен пайда болатын әсерінің
өсуіне байланысты қоғам мен табиғаттың ара-қатынасы тым тығыз қалыпқа енуі
соншалық, енді адамзаттың табиғатқа қол салуы ретсіз және шексіз бола
алмайды. Ол белгілі түрде реттеліп жүргізілуі тиіс, басқа жағдайда адамзат
баласы өз тіршілігіне ядролық соғыстан кем емес қауіп төндіретін
экологиялық апат алдында тұрып қалуы мүмкін. Адамның табиғатқа араласуының
теріс салдарының алдын алуы үшін бірқатар
Ғылыми ( техникалық, әлеуметтік ( саяси, экономикалық және басқа да
мәселелерді шешуі қажет.
Бұл шаралардың арасында жас өспірімдерді тәрбиелеу, және экология
сабақтарында ғана емес, сонымен қатар ғылыми жаратылыстану сабақтары
кезінде де экологиялық дәріс беру мақсаты іске асырылуда. Сондықтан
педагогикалық, тәрбиелік мәселелер маңызды орынды иеленеді, өйткені өсіп
келе жатқан келешек ұрпақ ғылыми негізделген және қоршаған табиғат ортасына
қамқорлық қатынасқа мектеп орындығынан дайын болуы тиіс.
Бүгінгі таңда оқу
пәндерінің экологияландырылуы (яғни, олардың мазмұны мен дәріс беру
әдістерінде оқушылардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру) өзекті
мәселеге айналып отыр. Бүгінгі күні жаңа техника мен жаңашыл
технологиялардың, сондай-ақ әр түрлі табиғатты қорғау әдістері мен
құралдарының құрылу негізінде нақты физикалық ғылымның және онымен аралас
басқа да ғылыми пәндердің жетістіктері физика курсының ғылыми-техникалық
прогрессінің қарқынды дамуы жағдайында жастарды биологиялық-экологиялық
пәндермен қатар табиғатты қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану
мәселелеріне баулу ісі жатыр.
Физиканы оқыту үрдісінде оқушылардың экологиялық білімі мен тәрбиесі
ең алдымен олардың бойында табиғаттың тұтастығы, ондағы болып жататын
құбылыстардың арақатынасы және олардың себептік шарттылығы, адам мен
табиғаттың арақатынасы және соның салдарынан кейбір табиғи процестердің
бұзылуы; қоршаған ортаны тиімді пайдалану қажеттілігі және оның сан ( алуан
ластанулардан қорғалуы, ғылыми ( техникалық прогресстің теріс әсерлерін
жансыздандыру үшін ғылыми идеялар мен жаңалықтарды қолдану мүмкіндігі,
мысалы, өндіріс пен тұрмыстағы электр аспаптарын кең қолданылуына
шартталған шу, діріл, әртүрлі жиіліктердің электромагниттік алаңдары,
радио және телестанциялардың қуаттылығы мен сандарының, радиолакаторлық
қондырғылардың, т.б өсуіне байланысты. Осылайша, күн санап ұлғайып келе
жатқан экологиялық кризистен бүгінгі таңдағы физика мен техника
салаларындағы жетістіктерге (атомдық энергетиканың дамуы, энергияның
жаңартылған көздерін пайдалану, магниттік гидродинамикалық қондырғыларды,
жаңа өлшеу аппаратуралары мен электрондық-есептеуіш техниканы, қоршаған
ортаны бақылаудың ғарыштық тәсілдерін қолдану), негізделген шығу жолдарын
көрсету оқушылардың физиканы оқуы барысындағы экологиялық білімінің маңызды
аспектісін көрсетеді.
Физика курсын оқу барысында оқушылар қоғам мен табиғат арасындағы ара-
қатынас, Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына, дамуына атмосфераның
маңыздылығы, оның басты ластану көздері мен өмірлік процесстері, тірі
табиғатты зиянды физикалық факторлардан қорғау шаралары, табиғат ортасының
қайта түрленуінің орны толмас салдары (оның ішінде оқушылардың да қатысуы
арқылы) туралы нақты көріністі сезіне білуі тиіс. Бұған бағдарламаны
кеңейту, немесе күрделендіру арқылы емес, оқушылардың назарын оқу
материалымен тығыз байланыстағы экология мәселелеріне аударту және тиісті
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы қол жеткізуге болады.
Физикадан дәріс берудің экологиялық бағыттылығы ең бастысы кейбір
физикалық ұғымдарды (жарықтану, температура, ылғалдылық, қысым, т.б),
сондай-ақ, құбылыстарды (жел, шу, діріл, әр түрлі сәлулелену, т.б.) және
қолданбалы мәселелер (мысалы, әр түрлі сипаттағы энергияларды -
механикалық, электрлік, ядролық, геотермальдық, күн сәулесінің, т.б.)
қарастыру нәтижесінде күшейтілген, олардың табиғи процесстердегі атқаратын
ролі тұрғысынан, немесе оларға ғылыми-техникалық прогресстің, физикалық-
техникалық әдістердің және табиғатты қорғау құралдарының оң және теріс
жағынан тигізер әсерлеріне байланысты болып отыр. Бұл жағдай оқушылардың
күн сайын күрделене түсіп жатқан қоғам мен табиғат арасындағы ара (
қатынасты тереңірек, әрі толық түсінуіне, адамның оқшау қылығының әсерінен
табиғатқа төндіретін қауіп жөнінде білуі, ғылыми –әдебиеттерден белгілі,
радио және телехабарлардан, кинофильмдерден қанығатын табиғи ресурстарды
пайдалану және қорғау туралы хабарламаларға жетік болу, т.б., кейбір
техникалық шешімдердің экологиялық салдарын бағалай білуі және өздерінің
физикалық білімдерін қоршаған ортаны белсенді түрде қорғау үшін пайдалана
білуі мүмкін болды. Соңғы айтқандарымыздың тәрбиелік қатынаста өте маңызы
зор, оқу пәндерінің экологияландырылуы оқушылардың экологиялық
мәселелерімен танысуын ғана ойластырып қоймайды, сонымен қатар олардың
бойында табиғатқа деген жанашырлық, жауапкершілік көзқарастарын
қалыптастыруда да атқарар қызметі мол.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы біздің таңдаған ғылыми зерттеу
тақырыбымызды анықтайды: яғни, жалпы физика курсын оқыту үрдісін
экологияландыру.
Антропогендік факторлардың қоршаған ортаға теріс әсерінің күн санап
ұлғаюы және экологиялық тиімдірек технологияларды қарастыру,
экологияландырылған білім мен тәрбиенің арасындағы қарама-қайшылық шарт
болып отыр.
1.2. Экологиялық мәселерді шешу жолдары мен сананың қалыптасуының
негізгі жолдары
Осыдан біраз уақыт бұрын біздің өмірімізге атом физикасы туғызған
жаңа терминдер ене бастады: элементарлық бөлшектер, электрон,
протон, нейтрон, ядролық реакция, жартылай ыдырау кезеңі,
космос, Айға саяхат, т.с.с. Солардың бәрі біздің санамызға сіңіп
кетті, қазір ешкімнің де құлағыда түрпідей тимейді. Тіпті мектеп
қабырғасындағы оқушылардың радиоактивтілік пен Жер, аспан денелері туралы
білімдері табиғи үрдістердің қарапайым екендігін көрсететін тәрізді; ал
құлаққа қолайсыздау естілетін көптеген терминдер – радионуклидтер,
реактор, ядролық энергетика,т.с.с. ( бұқаралық газеттерде, журналдарда
түсініктемесіз-ақ басыла береді. Радиоактивтілік құбылыс Х1Х ғасырдың
аяғында ғана (1896 ж.) ашылса да, сол уақыттан бері әлемдегі көп ғалымдар
ядролық физика және космология ғылымына өмірін, күш-қуатын сарп етті.
Космостық кеңістіктен радиация атмосфераның құрамдас бөлігі болып кіреді;
Жер қойнауында да оның бар екенін әрбір адам біледі.
Биосферада жасанды радиоактивті заттардың жиналуы, сонымен қатар,
әртүрлі технологияларды қолдану барысында табиғи радионуклидтердің
бақылаусыз қайта ыдырауы өте ауыр нәтижелерге әкелді. Мысалы:
радиоактивтік ластануды – глобальдық экологиялық тепе-теңдікті бұзатын
жаңа фактор деп қарастыруға мәжбүрміз; радиоактивтік қалдықтар ұзақ уақыт
биосферада сақталатындықтан, өте қауіпті. Сондықтан радиация және
биосферадағы радиоактивтік заттардың әсерінің дәрежесі туралы мәселе –
адамзатты толғандыратын мәселенің біріне айналды. “Радиация” деген сөздің
өзі қазір жүректе үрей туғыздырады.
Сонымен, бізге мектеп қабырғасынан бастап берілетін, қарапайым сұрақтардан
туатын экология мәселесі бірте-бірте үлкен, елеулі, яғни глобальды
проблемаға айналып, адамзат өміріне қауіп туғызып, жалпы адамзат
тарихындағы проблемалардың ішіндегі ең маңыздыларының біріне айналып отыр.
Бірақ адам өмір сүруі үшін қызмет жасайды. Қызметі – табиғатты және өзін-
өзі танып, білудің құралы мен әдісі. Расында да, адам қызметі барысында
биологиялық және рухани дамуы үшін, өзіне қолайлы орта жасайды. Сол өмір
сүретін ортаны түбегейлі өзгерткенде, қайта құрғанда, адам қандай нәтиже
күтеді және сол мақсатта қоршаған ортаны қалай өзгертеді? Әрине, өмірдегі
өзгерістер ақылмен, адамға және табиғатқа тигізер зардабы мейлінше аз
болуы үшін, ғылыми негізделген стратегияны жасау керек.
В.И.Вернадскийдің сөзі бойынша: Адамзат, қоғамдық жүйелер, ғылыми
білімдердің құрылымы, техника мен технологияның қосындысы қоршаған ортамен
бірлікте болуы керек. Кез-келген компоненттің өзгеруі ертелі-кеш, әйтеруір
толық жүйенің күйін өзгертуі мүмкін.
Біздің бұл мәселеге назар аударуымыз – тұйықтан шығар жолдарды
іздегеніміз шығар. Ядролық есалаңдық атты кітабында Хелен Кэдикотт
Бүгін біз Атомдық ғасырдың жаңа фазасына өте тез қарқынмен жақындап,
еніп, үдеуімізді бәсеңдетпей-ақ өте шығатын түріміз бар. Сондықтан ядролық
технологиялардан туатын проблемаларға назарымызды шұғыл аударуымыз қажет
деп жазғаны әбден орынды. Бұл фактіге қарамастан реакторлық технологияның
бүгінгі күндегі кемшіліктері әжептеуір мөлшерге жетіп қалды, мәселен,
атомдық электр станциялар саны кемімек түгіл, үдей өсуде. Егер қазіргі
жағдай сақталса, онда ядролық жарылыстар мен реакторлардан шыққан мыңдаған
тонна радиоактивті материалдар бірте-бірте адамның өмір сүру экология
аймағына жайылып, адамзат эволюциясының шұғыл өзгеру моментіне әкеліп
тірейді, ауа, су, азықтың радиоактивтік ластану дәрежесі глобальдық
эпидемияларға айналуы әбден мүмкін. Ал олардың адамзат денсаулығына,
гендік мұраға тигізер әсерін болжау барысында ядролық технологияның жойқын
зардаптарын да өлшеп білуге, танытуға, зерттеуге тиістіміз. Мысалы, рак
ауруының пайда болу механизмі әлі, түсініксіз, ал радиацияның адам
гендеріне қолайсыз әсері гендік мутацияға апаратыны тек келесі буында ғана
білуге болатыны енді ғана айқындала бастады. Оған қоса көп жерлерде ашық
қалған кен орындары да өз істерін тындыруда. Қоғамның организміне
шегаралық шарт қойылып, глобальдық проблеманың пайда болу шарттары пісіп
жетілді десек дәлірек болады.
Жаратылыстанудағы елеулі мәселелердің бірі болып, күн тәртібінде
глобальды мәнге ие болып отырған экологиялық мәселелер маңызды факторға
айналды. Біз үздіксіз экологиялық шаралар қолданып, экологиялық тәрбие
жүйесінде экологияны зерттеуді – қолайлы әрі тиімді әдетке айналдыруымыз
керек. Біздің жұмысымызда да бұл көкейкесті мәселе маңызды орын алып,
құрастырып отырған жұмысымызға әсерін тигізіп отыр. Жұмысымызда ерекше
орын алып отрыған мақсат – экология мәселесінің бүгінгі таңдағы ең
актуалды, маңызды, глобальды проблемаға айналып отырғаны туралы астрономия
және космология тұрғысынан, экологиялық мәселенің жеке мысалдар арқылы
құрастыру, сөйтіп, космостағы экологиялық саясат жұмыстарын жүйелі жолға
қою мақсаты көзделіп отыр.
Ең алдымен, экологиялық проблеманың философиялық мағынасы жете ашылуы
тиіс деп есептейміз. Жалпы глобальдық деген сөздің этимологиялық түбірі
глобус – жер шарын қамтитын, жалпы адамзаттық деген сөзден тарауы
тегін емес. Анықтап айтсақ, глобальдық мәселе деп қоғамның даму жолынжағы
пайда болатын қарама-қайшылықтар, қиындықтар, мәселелер жиынтығы, оларды
шешпей қоғамдық организмінің өмір сүруіне қауіп төнді деуге болады.
Қоғамның іс-әрекеттерінің барлығы табиғат ресурстарының күштерін, қорын,
ондағы болып жатқан процестерін, заттарын, энергиясын қолдануға
бағыттылған. Бізді айнала қоршаған ортаға Г.С. Гудожник өте сәтті
анықтамасын берді: Бізді айнала қоршаған орта деп – түп-тамырлары шексіз
космосқа кететін жүйелер жиынтығы, ондағы болып жатқан процестер қоғам
өміріне жан-жақты (әзірше өте аз зерттелген) әсерлерін тигізетіні анық.
Табиғаттағы болып жатқан қауіпті ығысулар мен процесстерден өзін-өзі
қорғау, сақтандыру және табиғи факторларды өзінің пайдасына дұрыс жұмсай
алу – цивилизацияның ішкі даму дәрежесіне, тарихи күштеріне, прогрестік
дами алу қабілеттілігіне тікелей байланысты. Глобальдық проблема қоғам мен
табиғаттың қарым-қатынасынан туады.
Адамның санасы оны қоршаған әлемнің бейнеленуінен қалыптасып, бұл бейне
адамның мәдениетінің (өнер, мәдениет, ғылым) қалыптасуына тікелей себепкер
екенін білеміз. Белгілі бір қажеттіліктердің басылуы, орындалмауы оның
жалпы психологиялық жүйесінің қайта құруына апарады, сөйтіп адамның
санасы, дүниеге көзқарасы қайта қарастырылып, басылған талаптар осы
жүйедегі басқа талаптар арқылы шығуы үшін компенсация кезінде бүкіл жүйе
өзгеріске ұшырауы мүмкін. Экологиялық жүйе де дәл сондай деуге болады:
экожүйенің бір бөлігіндегі дағдарыстар жүйенің түгелдей қайта құрылуына,
өзгеруіне, сөйтіп қайта құрылулардың тізбекті реакцияларының басталуына
себепкер болады.
Адамзат – табиғаттың бөлшегі және Жер механизмінің құрамдас бөлігі
– деген ойды ХХ ғасырдың ғалымдары Э.Реклю, Л.И.Мечников, Ф.Раицель,
Г.Марш және т.б. еңбектерінде талдап, тіпті грек философы Аристотельдің
Моральға жүгінбеген интеллектуальды күш мардымсыз, өріссіз деп тамаша
нақыл сөздері дәл бүгінгі күнге лайықталып айтылған тәрізді.
Еліміздегі баспасөз беттеріне шыққан бірқатар экологиялық материалдарды
жинап, ескеріп, көңіл бөліп, талдау өткіздік. Мысалы, атомдық электр
станцияларының энергетика саласындағы орны мен маңызын айта келіп,
олардағы апаттардың қауіптілігін, қоршаған ортаға улы радиоактивтік
элементтерді шығарудың арқасында Жердің өте үлкен алқаптарын улап,
мыңдаған жылдарға жарамсыз қылуы мүмкін екендігін келтіреміз. Содан кейін,
өндірістегі плутоний элементінің мутагендік және канцерогендік
эффектілерімен әйгілі болған аса қауіпті заттың көп мөлшерде
шығарылуының қандай апаттарға апаратынын талдаймыз.
Соның ішінде Қазақстан террриториясындағы 1997 ж. экология министрлігі
жариялаған радиациялық мәліметтерді келтіріп, талдаймыз, олар:
➢ Семейдегі сынақ полигонының нәтижелері;
➢ халық шаруашылығы мәселелерін шешудегі іске асырылатын ядролық
жарылыстар;
➢ атомдық-өндірістік комплекстің шығаратын радиоактивті материалдары мен
қалдықтары;
➢ радиоактивтілігі асқынып кеткеннен пайда болған табиғи аномалиялар.
Бұл мәліметтерді Қазгидромет станциясы мен регионалды станциялардың
санэпидемқызметтері жүргізетін жүйелі бақылауларынан алып, оқушылар мен
студенттердің әрбір буыны үшін лайықтап, есеп немесе талдау сабақтарымен
ұштастырамыз. Әрине, біздің жұмысымыз қазіргі экологиялық жағдайды жүйелі
түрде толығымен және техникалық цивилизация мен қоршаған ортаның өзара
әсерін, пайда болатын ғылыми мәселелерінің барлығын түгелдей қамти
алмайды.
Егер табиғат белгісіз заттармен толса, қажетінен артық энергия, жер
қойнауындағы кен орындарынан радиоактивті заттар шығарылса, онда жүріп
тұрған сағатқа құм сепкенмен тең – бөлшектері тежеліп, сағат жарамсыз
болып қалады. Адамзат зиянды деген құрттармен, бактерия-микробтармен,
улы жәндіктермен күресемін деп, арзан және көбірек энергия алуды көздеп,
нағыз зиянды да қауіпті, өмірді түбімен құрта алатын құралдарды, заттарды,
материалдарды, үлкен станцияларды, қазба жұмыстарын өз қолымен жасайды.
Бұған Жер бетіндегі алдыңғы қатарлы ойшылдары, көптеген ғалымдары бірталай
еңбектер жазып, сақтандыруда. Әңгіменің өзегі, түйіні мынада: барлық
материалдық, биологиялық, химиялық, физикалық, т.б. процесстер Жер бетінде
бірнеше млн. жыл бойында бірте-бірте қалыптасып, сөйтіп Жер бетінде тепе-
теңдікті табиғаттың өзі орнатады. Табиғатқа, экологияға деген дұрыс
көзқарасымызды ертерек, мектептен бастап, оқытып, табиғатқа
сүйіспеншілікті тәрбиелеп, дұрыс мінез-құлықты қалыптастырған абзал.
Осыларға орай, экологиялық мәселелердің қоғамдық маңызын зерттеу барысында
екі түрлі сауал болжануы тиіс деп есептейміз:
1. глобальдық экологиялық проблеманы ғылыми-техникалық тұрғыдан түсінудің
мәні.
2. табиғатқа деген адамгершіліктік көзқарас қалыптастыру процесін
ұйымдастыру.
Бірінші сауал экологиялық проблеманың осы заманда шиеленісіне жеткен,
асқынып бара жатқан глобальды проблемаға айналып,
ғылыми-техникалық даму салдарынан туған табиғи патологияларға жеткенін
және сол себептен дереу ғылыми-зерттеуді талап ететінін көздесе, екіншісі
– экологиялық процесінің қоғамның санасына экологиялық мәдениетті
тәрбиелеуді мақсат қылады. Бұл екі мәселені қосу барысында шағатын
нәтижелері айналдырған 2-3 жылды ғана емес, бір қатар жылды қамтиды.
1.3. Глобальдық экологиялық мәселелер туралы алғашқы түсінікті ашу
жолдары
Біздің қарастырып отырған глобальдық мәселелердің ішіндегі көкейкесті
дәрежесіне жеткен мәселе – экологиялық мәселелер. Экологиялық мәселелер
қоғамның табиғатпен қарым-қатынасына, байланысына жатады. Оған қоршаған
ортаның, ауа бассейнінің, мұхиттың ластануы жатады. Сонымен қатар табиғи
ресурстардың жүдеуі (азаюы), планетамыздың қажетсіз, керексіз жылытылуы
жатады.
Энергия терминінің мағынасын біз мектептегі физика сабақтарынан
жақсы білеміз. Бірақ ол терминнің экология ғылымына байланыстылығын
зерттеуді осы жұмысты орындау барысында игеріп, түсіндік, сондықтан бұл
ұғымды да қарастыруды жөн көрдік.
Энергия терминінің мағынасының физикалық анықтамасы – кең әрі күрделі
ұғым, себебі ол механикалық, ішкі, жылулық, сәулеленген, жарықтық,
химиялық және ядролық энергияларды қамтиды. Ішкі және жылулық
энергиялардың физикалық және химиялық мәнінен экологиялық мәні шығады:
атмосфераға антропогендік әсерлер және қоршаған ортаның жылулық ластануы.
Ал термодинамиканың бастамалары жылулық энергияның ыстық денеден салқын
денеге көшетінін уағыздайды. Бұндай анықтамадан термодинамикалық тепе-
теңдік және энтропия ұғымдары шығады.
Егер біріншісі энергияның әр түрлерінің өзара ауыспалылығын көрсетсе,
екіншісі – жылулық жүйедегі ретсіздіктің мөлшерін көрсетеді. Энтропия
хаос немесе қайтымсыз үрдістердің шамасын, заттың белгілі бір күйде
болуының ықтималдылығын сипаттайды. Бұл жүйедегі атомдардың,
электрондардың, фотондардың, т.б. ретсіздік шамасын көрсетеді. Бұдан
энтропияның өсу принципі және қайтымсыздық принципі Жердегі жүйелер үшін
де, Космостық Әлемдегі жүйелер үшін де орындалады: Әлемде реттілік,
тәртіп неғұрлып көп болса, соғұрлым энтропия да аз болады деген
заңдылықты біз физикада оқып үйрендік.
Бұл тақырып Космостық Әлемнің пайда болуы туралы және өзінен-өзі
ұйымдастырылу туралы гипотезаларды қарастырады – ғылыми тілде ол
синергетика деп аталады. Ал астрономияда энтропия мен синергетика
ұғымдары экологиялық тұрғыдан да маңызды мәнге ие болып отыр. Атақты ғалым
В.И.Вернадский өз жұмыстарында биосфераға әсер етуші факторларды
талдағанда, биосфераға космостық құбылыстардың әсерін де атап өтті.
Жоғарыда айтылғандар көрнекі, әрі түсінікті де толық болуы үшін, біз
зерттеген ғылыми материалдарымызды бір кестеге жинадық (1-кесте).
Жердің атмосферасы, гидросферасы және литосферасы экологиясын талдау
кезінде біз оның табиғи ресурстарын, экологиядағы энергетикалық
мәселелерін талдап, экологиялық жүйелер мен адамның шешуін талап ететін
мәселелерін, атмосфераға антропогендік әсерлерді қарастырамыз. Мысалы,
жылуды тасымалдауда мұхиттағы жылы су ағысы – Гольфстримнің климаттық және
экологиялық мәні зор, олар:
1) Климаттық мәні – жылуды тасымалдау үрдісі Италия мен Франция
жағалауларын тропиктік климатқа айналдырды, ал Ұлы Британия климатын
жұмсақ та ылғал жасады;
2) Гольфстримнің ағындары жылы суларды тасымалдаумен қатар, адам
қолымен ластанған суларды тасымалдауда да әсері зор болып тұр.
1 кесте( Энергия терминінің мағынасының физикалық анықтамасы
ЭКОЛОГИЯ АСТРОНОМИЯ
Энергия – көптеген түрлі формаларда болады
1. Экологиялық жүйелерде, биосферада – 1. Барлық экологиялық жүйелер
жылулық сәулелену ағындары болып табылады.мен биосфера Космостағы болып
Жарық энергиясы мен экологиялық жүйелердіңжатқан үрдістерге және Жер
арасындағы байланысты зерттеп, қойнауындағы үрдістерге
экожүйелердің арасындағы энергияның байланысты. Күн мен Жер
тасымалдануын және түрленуін зерттейді. қойнауы Жер бетін жылулық
Жердегі материалдық, биологиялық, энергиямен қамтамасыз етеді:
химиялық, физикалық үрдістер планетаның Күннен сәулелік энергия, ал
дамуы барысында миллиардтаған жылдар Жер қойнауынан – қызып тұрған
ішінде белгілі бір энергиялық шамаға ядродан жылу ағыны келі
бейімделіп, тек Жердің қойнауынан және тұрады.
Күннен келетін энергияны қажет етеді:
Жердегі болып жатқан құбылыстар тек
Күннің әсер ету салдарынан ғана болады
(В.И.Вернадский).
Жердегі тіршіліктің пайда болу шарттары биосфераның пайда болуын
қамтамасыз етті, оны ғалымдар космостық энергияның және космопланетарлық
биогеохимиялық қызметтер деп атайды (бұндағы био - тіршілік, гео -
жер деген сөз)
Энергияның түрлері:
Жердегі тіршілік, тірі организмнің пайда болуы және өлуі – ғалымдардың
дәлелдеуі бойынша, экожүйелердегі энергияның тасымалдануымен, түрленуімен
байланысты екен. Глобальдық жылыну солтүстік пен оңтүстік полюстердегі
мұдардың ерітеді → ол мұхиттағы судың деңгейін өсіреді де мұхиттардың
жалпы массасын арттырады → одан Жердің массасының центрі ығысуы мүмкін →
ол Жердің айналу жылдамдығын өзгертеді → одан Жердің бетіндегі тіршілік
жағдайлары өзгеруі мүмкін.
1. Адамзаттың өндірістік іс-әрекеттерден 1. Әлемдегі, Күн жүйесінің
туған энергия (көмір мен жанар-майдың барлық денелер үздіксіз
жануы, атом энергиясы) Жер бетіндегі қозғалыста болады, және олар
қызметіне жұмсалған соң қоршаған ортаға бірден бірнеше қозғалысқа
кетеді. Космосқа кетер алдында бұл энергияқатысады: Жердің тәуліктік
әуелі Жер бетін жылытады. Бұл – Жер үшін айналуы, Күнді айналуы;
тым артық энергия болып тұр. олардың кинетикалық энергиясы
2. Фотосинтез энергиясы: органикалық бар, ал бүкіл әлемдік заң
заттың құрылуы және оттегінің түзелу бойынша гравитациялық өріс
үрдісі. потенциалдық энергияны
3. Органикалық жанар-майдың энергиясы - туғыздыратынын біз физикадан
мұнай, табиғи газ, көмір тасы, торф, ағаш білеміз.
жануынан пайда болады, ал олар Жердің
қабаттарында млн. жылдар бұрын бұрынға
папоротникті ағаш ормандардың
шірінділерінен құрылған.
4. Нуклондардың өзара әсерлесу энергиясы 2. Космосты толтырып тұрған
(протон мен нейтрондар) – күшті әсерлесу энергиялар көздері түрлі: 1)
деп аталады. Уран, плутоний ядроларының 20-21 млрд жыл бұрын болған
ыдырау үрдісі ядролық реакторларда Үлкен Жарылыстан қалған
қолданылады. Сонымен қатар ол атомдық жәнеиондалған сәулелер космос
ядролық бомбаларда да қолданылады. Біреуі аралық кеңістікті толтырып,
пайдалы болса, екіншісі қауіпті қатарына белгілі энергиялық деңгейді
жатады. Ал екеуінен де шығатын құрып тұр (олар –
радиоактивті материалдар Жер бетіне гамма-сәулелер энергиясы); 2)
жайылып, тарайды, сөйтіп, геосфераны ғана Күн мен жұлдыздарда үнемі
емес, биосфераны ластайды, себебі сондай термоядролық реакциялар
радиоактивті материалдар ауада да, сулардаболып тұрады.
тарайды. Бұндай ластану рак, лейкоз сияқты
ауларға шалдықтырды.
Негізгі заңдар:
табиғаттағы барлық құбылыстарды энергияның сақталу және айналу заңы
басқарады
1. Энергия жоқтан пайда болмайды және 1.Потенциалдық энергия минимумға
жоғалып кетпейді, тек бір түрден ұмтылады. Осылайша табиғаттағы
екінші түрге айналады. көптеген құбылыстарды түсіндіруге
Бұл физикалық заң экологиялық және болады: барлық аспан денелердің
биологиялық жүйелерде орындалады: (планеталар, жұлдыздар) пішіндері
Коммонердің екінші заңы деп аталады. шар тәріздес, себебі бұндай пішін
потенциалдық энергияның минимумы
арқылы пайда болады.
Әлемдегі қорытқы энергияның шамасы (қосындысы) уақыт бойынша өзгермейді.
Жылулық – энергияның бір түрі және энтропия
1. Экожүйелердің аса маңызды қасиеті –1. Энтропия – хаос мөлшерін,
реттіліктің жоғарғы дәрежесін жасап, деңгейін көрсетеді. Онда Космос
оны тұрақты деңгейде ұстап тұру; яғни,әлеміндегі энергия алмасу
энтропиясы төмен күйде ұстау. құбылыстары жүре береді – ол
өмір, тіршіліктің нышаны.
2. Энтропияның экологиялық жүйелерде 2. Хаос, ретсіздік және гармония
аз шамасының деңгейі жарық және мен реттілік – бір-біріне жақын
қоректің энергиясының жұмсалуы арқылы,терминдер. Хаосты ғалымдар –
жылулық энергияға айналуы арқылы бұзылған реттілік деп атайды.
болады.
Негізгі заңдар
1. Табиғаттағы барлық үрдістер 1.Әлемдегі барлық энергиялардың
энтропияның өсу бағытында болады. Егержылуға айналуы және Космоста
жүйеге сырттан энергия берілмесе, бірқалыпты таралуын ғалымдар
ондай жүйенің термодинамикалық Әлемнің жылулық ақыры деп
тепе-теңдігін ғалымдар энтропиясы атайды.
максимум (ең үлкен) жүйе деп атайды.
Электрлік, химиялық және ядролық энергияның табиғаты әр алуан, олардың
да физикалық, химиялық және экологиялық мәндері бар екен. Осы энергия
түрлерінің барлығы да жылулық құбылыстарымен жүреді, сондықтан олардың
атмосфераны қажетсіз жылытудағы әсері сөзсіз. Ал ядролық энергияның жер
экологиясына әкелген зардаптарын адам емес, табиғат қана жойып, қайта
қалпына келтіре алады. Әрине, ядролық энергетиканың адамзатқа әкелген
пайдасы орасан зор – оған күмән келтіруге болмайды. Бірақ ол таяқтың
екінші шеті бар емес пе? Олар – саясатқа ықпалын тигізіп отырған ядролық
қару-жарақтың адамзат басына төнген қаупі емес пе.
Сонымен қатар, Жердегі тіршілікке ядролық энергетиканың тікелей қатысы
бар:
• Ядролық синтез Күнді энергиямен қамтамасыз етеді,
• Адамзат өзінің энергияны үздіксіз өндірудің талаптарын іске асыру жолында
ядролық энергетиканы шексіз, бақылаусыз дамытып, радиоактивтік қалдықтар
біздің планетамызды ластап отыр.
Сонымен глобальдық мәселелер жалпы адамзатты қамтиды, адамдардың
тіршілік сұраныстарын қозғайды. Сондықтан бұндай мәселелерді шешу – бір
елдің ғана емес, жалпы адамзаттың, жер бетін мекендеген халықтардың,
континенттердің де борышы. Бұған халықтардың біріккен ынтымақтастықтары
қажет, яғни, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz