ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СТИЛИСТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРЫ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының рухани жан - жақты
дамуына, ұлттық ерекшеліктің, ұлттық болмыстың өзіндік нақыштарын таза
күйінде көрсету үшін ана тіліміздің бай қазынасын пайдаланып, өз
туындыларында барлық сұлу сымбатымен көрсете білген, халқымыздың рухани
мәдениет қорына өз үлесін қосқан ақын-жазушылардың еңбегін пайымдап, тілдік
құралдарды қолдану шеберлігін саралау айрықша маңызды болып табылады.
Жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі сөз
саптау тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы – деп жазады
академик М.С. Серғалив, – Халық тілін байытуға классиктер ғана емес,
жазушылықты мұрат еткен адамның қай-қайсысы да үлес қосуға тиіс. Оның аты –
сөз қолдануда, жекелеген сөз жасауда, сөз мағынасын жіті аңғарып, жаңа
қырымен пайдалануда өзіндік таңбасы болу керек деген сөз [1,132-б.].
Көркем шығарма тіліндегі тұрақты тіркестерді қаламгерлер тілімізде
тұрақтанған қалпында да немесе өзге ораммен, жаңғыртып, жаңартып та өте
шебер пайдаланады. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи қалыптасқан
дағдылы түрлерін авторлық (окказионалдық) қолданыс тәсілдерімен
байланыстыра зерттеу тұрақты тіркестердің табиғатын ашып қана қоймай,
стилистикалық мақсаттар мен автордың тұрақты тіркестерді қолдану
ерекшелігін,қаламгердің өзіндік қолтаңбасын анықтауға да мүмкіндік
беретін
айрықша стильдік амал екені белгілі.
Диплом жұмысының өзектілігі ретінде көркем мәтіндердегі тұрақты
тіркестердің бейнелі тілдік құралдар ретінде стилистикалық ерекшеліктерін
айқындап, шығармада қолданылу сипатын көрсетудің, мағыналық-тақырыптық
топтарға жүйелеудің мәні ерекше болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде,
фразеологизмдердің көркем шығарма тілінде түрлі функция атқаратын әмбебап
тілдік құрал екендігін жан-жақты саралау.
Зерттеу нысаны. Фразеологизмдер халық тілінің байлығын танытумен
бірге, тілдің қолданылуының да мол мүмкіндіктерін де көрсетеді.
Фразеологизмдердің көркем шығарма тілінде түрлі функция атқаратын әмбебап
тілдік құрал екендігін жан-жақты саралай отырып, оны көркем шығарма
мәтіндерінен алынған тілдік деректер негізінде анықтау ғылыми жұмыстың
зерттеу нысаны болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
көркем мәтіндердегі тұрақты тіркестердің көркемдік стильдік қызметін талдау
және көркемдік құрал қызметіндегі тұрақты тіркестердің қолданыс ерекшелігі
мен тілдік табиғатын анықтау. Бұл мақсатты шешу барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- көркем шығарма тіліндегі тұрақты тіркестердің қолданыстық
ерекшелігін айқындау;
- шығармада тілінде қолданылған фразеологизмдердің көркем мәтіндегі
функциясын анықтау;
- шығарма тілінде құрылымдық өзгеріске ұшырап, окказионалдық сипат
алған тіркестердің мағынасын саралау;
- шығармада қолданылған тұрақты тіркестерді мағыналық-тақырыптық
топтарға жүйелеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Көркем шығарма тіліндегі
фразеологизмдердің көркемдік мәні мен мәтін ішіндегі қызметін зерделеуде
І. Кеңесбаевтың: Фразеологизмдерді стильдік тұрғыдан пайдаланудың бір
ұшығы сөзді мәнерлеп сөйлеуге байланыстында жатыр. Тілде сирек кездесетін
көнерген сөздің өзін де баз уақыт құйқылжыта, қабын таба қолдану да осы
стильдік тәсілге апарып соғады, - деген пікірі басшылыққа алынды да көркем
мәтіндегі фразеологизмдерді зерттеу автордың белгілі бір мақсаттағы
қолданыстық ерекшелігі, атау таңдау еркіндігі тұрғысынан пайымдалды.
Зерттеу әдістері. Жұмыста көркем шығарма тілінен алынған
фразеологизмдерге анализ-синтез жасау, зерделеніп отырған тілдік
бірліктерге қатысты ғылыми пікірлерді жинақтау, оларды қорытындылау
барысында индукция-дедукция әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық қажеттілігі. Сөйлеушінің
мақсатына қарай тілдік құралдарды саралап қолдану ерекшелігін зерттеп,
белгілі бір мағынаның тілдік құралдар арқылы берілу жолдарын пайымдау
зерттеу жұмысының теориялық қажеттігі болып табылады.
Диплом жұмысының материалдары мен тұжырымдары мұғалімдерге қазақ тілін
тереңдетіп оқытуда, фразеологизм тақырыбын жан-жақты, толық жеткізуде
теориялық материал ретінде, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау курсына
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Шығармада қолданылған
тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшелігін айқындау негізінде түрлі ғылыми
еңбектер мен осы тақырып көлеміндегі мақалалар, түсіндірмелі және
фразеологиялық сөздіктер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиет тізімі берілген.
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР − ЛЕКСИКАЛЫҚ БІРЛІКТЕР
1. Фразеологизмдердің зерттелуі
Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі түрлі терминдік мағынада
қолданылады. Ол белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген
мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы деген
ұғымды да жеткізеді. Жалпы тіл білімінде фразеологизмдерді қарастыруда,
оның түрлі теориялық сипатын ашуда ғалымдар арасында әлі де болса, бір
ізділік жоқ. Тілшілер фразеологизмдерді тілдің ерекше деңгейі ме, деңгей
аралық тілдік құбылыс па, жоқ әлде лексикологияның бір саласы ма деген
теориялық сұраққа жауап іздеуінің өзі − тұрақты тіркестерді зерттеуде басы
ашылмаған мәселелер бар екенінің айғағы.
Кез-келген тілдің жүйелік сипаты тілдің әрбір деңгейінің ішінде
болатын синтагмалық сипатымен ғана емес, сонымен қатар парадигмалық
сипатынан да көрінуі тілдік бірліктердің табиғатын анықтауда қиындық
тудыратыны белгілі. Фразеологизмдерді анықтау, оларды басқа тілдік
бірліктерден ажырату қиындығы әлі де шешілмеген мәселе болып отыр. Бұл
ретте, тілшілердің пікірлері әртүрлі екенін байқаймыз. Жалпы тіл білімінде
фразеологизмдерді қарастыруда екі түрлі ғылыми бағытты байқаймыз. Ол
қазіргі ғылыми ортада фразеологизмді кең мағынада және тар мағынада түсіну
теориясы қалыптасқан.
Орыс тіл білімінде фразеологизмдерді кең мағынада Виноградов В.В,
Шанский Н.М, Архангельский В.Л, Копыленко М.М. сынды ғалымдар қарастырса,
тар мағынада түсінуді Молотков А.И, Жуков В.П, Аносова Н.Н, Чернышева И.И,
Торопцев И.С. сияқты тілшілер қолдайды.
Фразеологизмді кең мағынада және тар мағынада түсіну теориясының
негізгі қағидалары мыналар:
1) семантикалық тұтастығы тұрғысынан топтастыру;
2) грамматикалық тұрғыдан топтастыру;
3) функционалдық тұрғыда сипаттау.
Семантикалық тұтастығы тұрғысынан топтастыру қағидасын тілші Шанский
Н.М. ұсынады. Ол академик Виноградов В.В. көрсеткен фразеологизмдердің үш
түріне қосымша төртінші түрін енгізген. Ғалым фразеологиялық сөйлемше деп
атаған тілдік бірліктерінің лексикалық мағынасын фразеологиялық байлаулы
мағынаға жатқызады. Осыдан тілдік сипаты әртүрлі екі топ пайда болды. Олар
семантикалық жағынан жіктелетін фразеологиялық сөйлемше мен фразеологиялық
тізбек және семантикалық жағынан жіктелмейтін, тұтастық пен тұрақтылыққа
негізделген фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірлік.
Фразеологимдерді кең мағынада түсіну теориясында тіркес мағынасының,
тіркес құрамы мен құрылымының тұрақталуы негізгі белгісі болып табылады да
мұндағы тұрақталу ұғымы тіркесімділіктің шектеулігімен түсіндіріледі. Осы
тұрғыдан алғанда тұрақты тіркестерге Шанский Н.М. көрсеткен төрт түрін
жатқызуға болады.
Фразеологизмдерді тар мағынада түсіну теориясында мағына тұтастығы мен
компоненттерінің де семантикалануы, яғни өзінің лексикалық мағынасынан
айрылып, тіркестің барлық компоненттері қосылып, өзгеше мағына білдіруі
негізгі белгісі болып табылады. Тілші Молотков А.И. фразеологизмдерді сөзге
тән белгілерінен (лексикалық мағынасынан, сөздің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерінен, түрлену жүйесінен) айрылған компоненттерден тұрады деп
пайымдайды. Осы тұрғыдан алсақ, фразеологизмдерге фразеологиялық тұтастық
пен фразеологиялық бірліктер ғана жатады.
Грамматикалық тұрғыдан топтастыру қағидасында тілші Молотков А.И.
предикаттық қатынасқа негізделген мақал-мәтел, қанатты сөздерді
фразеологизмдерге қоспайды. Ал фразеологимдерді кең мағынада түсіну
теориясының өкілі Шанский Н.М. предикаттық қатынасқа негізделген тілдік
бірліктерді фразеологиялық жүйеде қарастырады да олардың бір тұтас
бейнелі - экспрессивтік мағынасын негізгі белгілері ретінде таниды. Мұндағы
фразеологизмдердің бір тұтас бейнелі-экспрессивтік мағынасы уәжді болуы
мүмкін, оны біз фразеологиялық бірліктерден байқаймыз және уәжделмеген
мағына болуы мүмкін, оны біз фразеологиялық тұтастықтардан байқаймыз.
Сондай-ақ тілшілер Виноградов В.В., Молотков А.И., Жуков В.П. т.т.
фразеологизмдер қатарына басқа да тілдік бірліктер мен тілдік құрылымдарды
жатқызады. Олар: на авось, за глаза, за счет, потому что. Бұларды
фразеологизмдер деп танудың реті жоқ, себебі:
1. Олардың құрамында бір ғана атауыш сөз болады да тіркес жасай
алмайды. Тіркес болу үшін кемінде екі сөзден жасалуы керек.
2. Бейнелі мағынасы болғанмен тұрақты тіркеске жатқыза алмаймыз,
өйткені оларды тұрақты тіркес ретінде танысақ, онда сөз бен тұрақты сөз
тіркесінің басты белгілерін, құрылым тұрақтылығы мен мағына тұтастығын,
жоққа шығарамыз.
Орыс тіл білімінде Архангельский В.Л., Ломов сынды тілшілер
фразеологизмдерді грамматикалық тұрғыдан топтастыру қағидасында тілдік
бірліктердің үш тобын көрсеткен. Олар:
1) сөздер (бір ғана екпінге ие болған, бірақ предлогтары мен
демеуліктері бөлек жазылатын сөздер);
2) сөз тіркестері (кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, бөлек
жазылатын сөз тіркестері);
3) сөйлемдер (предикаттық бірліктер);
Фразеологизмдерді тар мағынада түсіну теориясын қолдаушылар тұрақты
тіркестердің қатарына тек сөз тіркестерін ғана жатқызады. Сондай-ақ осы
екі көзқарасты да жартылай қабылдайтын аралық бағыт та бар. Тілшілер
Молотков А.И. пен Жуков В.П. бір ғана екпінге ие болған, бірақ предлогтары
мен демеуліктері бөлек жазылатын сөздерді фразеологизмдер қатарына енгізіп,
предикаттық қатынасқа негізделген мақал-мәтел, қанатты сөздерді
фразеологизмдерге қоспайды. Ал Шанский Н.М. сөз тіркестерін де, мақал-
мәтел, қанатты сөздерді де, фразеологизмдер деп таниды.
3.Функционалдық тұрғыда сипаттау. Тіл қоғам сұранысын өтеу
қажеттілігінен көптеген күрделі номинативтік - терминдік бірліктермен
үнемі толығып отырады. Мысалы, демалыс үйі, қол қою, т.т.сияқты туынды,
күрделі сөздерде атауыштық қызметі басым. Ал Шанский Н.М. тұрақты сөз
тіркестеріне жатқатын тілдік бірліктерде мағынасындағы бейнелі
-экспрессивтілік сипатын негізге алады. Фразеологизмдерге тән белгілерге
бейнелілік, эмоционалдылық, бағалауыштықты атаймыз. Бұлар басты белгілері
болып табылады. Егер сөз таптарына олардың атауыштық қызметін өтеуге
мүмкіндік беретін меншікті лексикалық мағынасы негізінде пайда болатын
заттық, сындық, сандық, қимылды білдіретін жалпы грамматикалық мағынасы
негіз болса, фразеологизмдердің атауыштық қызметі олардың байлаулы
фразеологиялық мағына құрамындағы бейнелілік, эмоционалдылық, бағалауыштық
мағыналық бөлшектердің негізінде жүзеге асады. Осы ретте тілші Молотков
А.И. пікірі өте орынды айтылған: ФЕ - есть особый разряд языковых единиц,
объединенных общей функцией и назначением - вызвать образное представление
о предмете и дать ему эмоционально-экспрессивную характеристику.
Яғни, орыс тіл білімндегі фразеологизмдерді тар мағынада түсіну ядроны
анықтауға бағытталса, фразеологизмдерді кең мағынада түсіну перифериясын
анықтауға бағытталады. Фразеологиялық бірліктерді зерделеу барысында орыс
тіл білімінде лексикалық аспект және грамматикалық аспект тұрғысынан
қарастыруды байқаймыз.
1. Лексикалық аспект тұрғысынан зерттеу барысында шығу тегіне, стилдік
қолданысына қарай фразеологизмдерге жасалған түрлі топтастырулар,
фразеологиялық жүйедегі семантикалық қатынастарды анықтауда
фразеологизмдердің синонимділік, антонимділік, көпмағыналық қасиеті мен
варианттылықты анықтау, фразеологиялық сөздіктерді жасау осы бағыттағы
зерттеу жұмыстарының нәтижелері болып табылады.
2. Грамматикалық аспект (морфологиялық және синтаксистік) тұрғысында
фразеологизмдердің сөз табына қатыстылығы, олардың лексика-грамматикалық
тобын анықтау, негізгі құрылымдық үлгілерін анықтау, фразеологизмдердің
сөйлемдегі қызметі, фразеологизмдердің сөйлем ішінде басқа бірліктермен
байланысы қарастырылады. Шарль Баллидің 1905 жылы жарық көрген Краткий
очерк стилистики, 1909 жылы жарық көрген Французская стилистика деген
еңбектерінде фразеологизмдердің тілдік сипатын анықтаудағы алғашқы құнды
пікірлер берілген. Ғалым фразеологиялық топтардың екі түрін көрсетеді.
Бірінші түрін еркін деп атаса, екінші түрін бөлшектенбейтін, біртұтас
тіркесіп бір мағына беретін тіркестер деп қарастырып, аталған екі топқа да
жатқызуға болмайтын аралық сөздердің де кездесетін ескертеді. Ш. Балли
тұрақты тіркестердің тек екі типін бөліп көрсетуді жөн көреді.
Олар: 1) фразеологиялық топтар (олар тура мағынада да ауыспалы
мағынада да қолданылуы мүмкін).
2) фразеологиялық бірліктер (фразеологиялық топтардан негізінде
жасалып, тек ауыспалы мағынада ғана қолданылады).
Орыс тіл білімінде фразеологиялық бірліктер бірқатар ғалымдардың
еңбегінде қарастырылады. Срезневский Измаил Иванович Заметки об
образовании слов и выражений деген 1873 жылы жарық көрген еңбегінде кейбір
сөздер мен сөз тіркестерінің лексикалық тұтастығы туралы сөз етеді.
Фортунатов Филипп Федорович Курс лекций по сравнительному языкознанию
деген 1899-1900 жылдары жарық көрген еңбегінде біріккен сөздер мен
тұтасқан сөз тіркестері туралы тікірін білдіріп, сумасшедший,
сногсшибательный сөздерінің бірігіп, бір лексикалық мағынаға ие болып, жаңа
сөз жасалуын, ал без царя в голове деген тіркесте құрамындағы сөздердің
бәрі қосылып, жаңа лексикалық мағына тудыратын айтқан. Шахматов Алексей
Александрович Синтаксис руссого языка деген еңбегінде бөлшектеуге
келмейтін мағыналық тұтастықта болатын сөз тіркестерінің болатын айтқан.
Поливанов Евгений Дмитриевич фразеологиялық бірліктерді құрамындағы
компоненттерінің санына қарай синтаксистік бірліктерге жақын дей келе, ал
лексикалық мағынасының сипатына қарай оларды лексикалық бірлік деп қараған.
Ол тұңғыш рет фразеологияны тіл білімінің жеке саласы ретінде
қарастыруды ұсынған. Щерба Лев Владимирович тіл мен сөйлеудегі
фразеологизмдерді ажыратып көрсеткен.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40 - жылдары
қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз
ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В. В. Виноградовты атауға болады. Орыс
тіл білімінде Ш.Балли теориясын одан әрі дамытқан академик В.В.Виноградов
болды. Ғалым бірліктерді фразеологиялық тұтастық, топтарды –
фразеологиялық бірлік деп атайды.
Ғалымның Основные понятия русской фразеологии как лингвистической
дисциплины, Об основных типах фразеологических единиц в русском языке
деген еңбектері фразеологизмдерді теориялық тұрғыдан жан-жақты қарастырады.
Тілші фразеологизм ұғымын теориялық жағынан негіздеп, анықтама беріп,
фразеологияны тіл білімінің жеке бір саласы, жеке пән ретінде қарастырады.
Ларин Борис Александрович Очерки по фразеологии деген 1957 жылы
жарық көрген еңбегінде фразеологизмдердің стилдік қызметін сипаттайды.
Шанский Николай Максимович фразеологизмдердің
тілдік бірлік ретінде өзіне тән негізгі белгілерін анықтап, фразеологиялық
бірліктерді жеке сөзбен, сөз тіркесімен салыстырып, өзіне тән белгілері бар
тілдік бірлік дей келе, фразеологизмдерге жасалған В.В. Виноградовтың
топтастыруын дамыта отырып, фразеологизмдердің төртінші түрін көрсетіп,
фразеологиялық сөйлемше деп атап, оған мақал-мәтел, қанатты сөздерді
жатқызады. Ожегов Сергей
Иванович өзіне дейінгі еңбектерге шолу жасап, тіл білімінде
фразеологизмдердің кең және тар мағынада түсіндіріліп жүргенін алғаш
көрсеткен [2, 24-31-б.].
Орыс тіл біліміндегі фразеологизмдер туралы айтылған құнды пікірлер
қазақ тіл білімінде де өзінің заңды жалғасын тапты. Қазақ тілінің
фразеологиясының іргетасын қалыптастырған тілші-ғалым − І. Кеңесбаев.
Ғалымның авторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
атты еңбегі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де,
түркологияға да қосылған елеулі үлес болып табылады.
І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы
жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл - тілдің өзіне тән ұлттық
қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол
қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын
сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған
алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды.
Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология
деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын
фразеология деп атау әбден орынды, – деп жазады [3, 589-б].
Қазіргі қазақ фразеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген
тұсы әлі де көп тіл білімінің бір саласы. Автор аталған еңбегінде қазақ
тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан-жақты қарастырып,
болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан.
Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай - қайсысы болмасын
өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Қазіргі қазақ
тіл білімінің бір саласы ретінде танылып отырған фразеология – құрылымы мен
құрамы тұрақты болып табылатын, даяр қалпында қолданылатын бейнелі тұрақты
тіркестердің қазіргі жай-күйін және тарихи қалыптасуын зерттейді.
Ғалымдар Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы атты еңбекте: Фразеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар.
Олар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
2) мағына тұтастығы;
3) тіркес тиянақтылығы, – деп жазады [4, 187- б].
Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әркез бір-бірінен айқын ажыратыла
бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі тілдік қорда қолданылып жүрген фразеологизмдердің біразы
семантикасы жағынан адам эмоциясына қатысты. Адам эмоциясына қатысты
фразеологиздердің бір тобы жеке тұрып адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін
болса, енді бір тобы контекст ыңғайына қарай эмоциялық реңкке ие болады.
Біреудің қорыққандығын айтқымыз келсе, жүрегі ұшты, зәресі ұшты, үрейі
ұшты, иманы қашты, көзі шарасынан шықты, көзі алақандай болы, жүрегі тас
төбесіне шықты, зәресі зәр түбіне кетті, жаны мұрнының ұшына келді, төбе
шашы тік тұрды деген фразеологизмдерді, ал біреудің қатты таң қалғандығын
айтқымыз келсе, аузын ашып, көзін жұмды, рахаттанғанын айызы қанды,
қуанғанын екі езуі екі құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай болды,
құмартқанын аузының суы құрыды, аузынан суы ақты, аузынан сілекейі шұбырды,
ұялғанын айтқымыз келсе, кірерге тесік таппады, бет моншағы үзілді, бетінен
оты шықты, құлағының ұшына дейін қызарды, жүзі шыдамады, жер шұқыды
өкінгенін айтқымыз келсе, санын соғып қалды фразеологизмдері арқылы
білдіреміз. Бұлардың барлығы ана тіліміздің шексіз байлығын,
фразеологизмдердің эмоциялық реңк жасаудағы орамдылығын көрсетеді.
Фразеологизмдер сөйлем ішінде қолданылғанда стильдік ерекшелікті,
эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы, қуанды деген сөз бен
екі езуі екі құлағына жетті фразеологизмінің, қорықты деген сөз бен жүрегі
тас төбесіне шықты фразеологизмінің арасында мағыналық сәйкестік
болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды себебі қуанды мен
қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл
жөнінде І. Кеңесбаев өз ойын былай тұжырымдайды: Жеке сөз өздігінен барлық
жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы міндетті емес (басқаша айтқанда,
сөздің бұл жерде факультатив қабілеті бар да, бірақ оның әрдайым сырттай
көрінуі басты шарт емес). Ал фразеологизмнің бейнелі (дәлірек айтқанда,
туынды) мағынада жұмсалуы – өн бойы кездесер қағида.
ФЕ (фразеологиялық түйдек те, фразеологиялық тіркес те) туынды мағынаны
білдіреді де, сөз түбір мағынаны білдіреді. Осыдан шығатын тағы бір түйін:
ФЕ мен сөз бір-біріне баламалық байланыста емес, жанамалық қатынаста болады
деген топшылауды қолдаймыз. Яғни белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздердің
бірде-бірі дербес мағынаның референті бола алмайды. Басқаша айтқанда, ФЕ
құрамындағы белгілі бір компонент дербес мағынаны білдіре алмайды. Ал, жеке
сөз өзінің референттік қасиетін сақтамауы мүмкін емес. Осыдан келіп, біраз
ғалымдар ФЕ-нің мағынасын фразеологиялық мағына деп, сөз, еркін тіркес
мағынасын лексикалық мағына деп атауды лайық көреді. Бұған келтірер үлкен
дәлел: ФЕ тікелей мағынада емес, туынды мағынада ғана жұмсалады [3, 597-
б].
Бұл мәселе туралы тілші С. Сатенова сөз бен оған мағыналас
фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде
фразеологизмдердің ойдың астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші
өлген, сырты сау қос тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды,
шерлі тәрізді лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып
ауыстырғанымызбен, фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды
болуы және жаны күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі
екіталай болар еді, – деп жазады [4, 88-б].
Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолданысынан басқа,
жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды реңкті
фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы – жиі болмаса да шығарма тілінде
кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде С. Сатенова: ...тұрақты сөз
оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды қолдануы ең
алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-сипат беріп,
микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді. Кейде тіпті тың
бағытта қолданылып, мүлде жаңа мағына туындауы мүмкін, – деп, қос тағанды
фразеологизмдердің құрамындағы соңғы компоненттің басқа лексемамен
ауыстырылып берілуіне дастандар жинағынан: Сыртым – бүтін, ішім шоқ, –
деген мысал келтіреді. Автордың пікірінше, сырттай жайдары көрінгенмен, іші
толы уайым-қайғы ұғымындағы сырты бүтін, іші түтін фразеологиялық
тіркесінің құрамындағы соңғы компонентімен өрістес, тақырыптас шоқ
сөзімен ауыстырылуы ұйқасқа, эмоционалды - экспрессивті реңк беруге,
бейнелілігін, мәнін арттыруға, фразеологизмге өзгеше сипат беруге
негізделіп, эмоциялық қуатын арттыра түсу мақсатында компонентін өзгертіп
қолданғанын көрсетеді.
Тілші Ө. Айтбаев фразеологизмдер және олардың зерттелу жайы,
фразеологиялық бірліктердің қызметі және эмоционалдық - экспрессивтік
бояуы, фразеологизмдерді аудару мәселелері, бейнелі сөз тіркестерінің
көркем шығармалардағы стильдік қызметі және оларды аударудың кейбір
амалдары т.б. да мәселелерге назар аударады. Фразеологиялық бірліктердің
эмоционалды мән беруі туралы: Қандай тілде болмасын фразеологиялық
единицалар астарлы, образды мағынада қолданылады. Олардың қай-қайсысында да
мәнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті. Кейбір жеке сөздердегі тәрізді,
тұрақты сөз тіркестерінде де эмоциональдық-экспрессивтік бояу мол. Көбіне
осы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің көпшілігі айрықша образды,
экспрессивті қызмет атқарады. Экспрессивтік - эмоциональдық бояуы бұрыннан
бойында бар фразеологиялық единицалар көркем қолданылып, сөйлеушінің
адамзат, құбылыс турасындағы өз көзқарасын мәлім етеді. Экспрессивті
тұрақты тіркестер сезімге айрықша әсер етеді, – деп жазады [6,388-б].
Г. Смағұлова: Тұрақты тіркестер қазақ лексикасының ең өнімді бай
қабатын құрайды. Осындай ұлан-ғайыр тілдік қордың ішінде кездесетін
фразеологиялық факторлар табиғи тіл дамуының ажырамас көрсеткіші болуы
керек. ...Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз
қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын
эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін
айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің
қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те іздеген жөн, – деп жазады [7,
93-б].
Автор фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық түрлерінің
ерекшеліктерін айта келіп, осылардың ішінде мағыналас фразеологизмдерді
қалыптастыратын көбінесе көңіл-күй, яғни эмоциясы жоғары фразеологизмдер
екендігіне тоқталады. Еңбекте ашулану, ұрсу, ұру, төбелесу, жек көру,
қызғану, күлу, жылау сияқты тақырыптық семантикалық түрлерінің алты жүзден
асатынын дәлелдейтін тілдік фактілердің бар екендігі айтылады. Тіліміздегі
адамның көңіл-күйіне қатысты фразеологизмдердің бай қабатының болуы ұлт
тілінің ерекшелігі емес, ұлт болмысының ерекшелігі. Қазақ ұлты тым
әсерленгіш, сыншыл. Түрлі теңеулер мен салыстыруларға келгенде қиыспайтын
жерде қиысатын логика, ауыспайтын жерде ауыс қолданылатын метафоралық
тіркестерден осындай ой түюге болады. Синоним фразеологизмдер арқылы
ойымызды дәл, анық жеткізу үшін кей жағдайда мағыналас фразеологизмдердің
көмегімен ситуация одан бетер айқындала түседі, айтайын дегенін сипаттау
барысындағы дәлдік, бейнелегіштік, эмоциялық әсер әрине, синоним
фразеологизмдердің үлесіне тиеді [7,95-б]
Фразеологизмдер көркем әдебиет тілінің қажеттілігін өтеуде халықтың
эстетикалық талғамын танытатын ең күшті тілдік құралдардың бірі болып
есептеледі. Тілдің әдебилігінің сипаттарының бірін, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін фразеологизмдер танытады.
Ж. Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр
басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты,
тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс
ерекшеліктері қарастырылады.
Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді
жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық
топтарға жіктейді. Фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай:
1).Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2).Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3).Қоғамдық - әлеуметтік факторға байланысты туындаған
фразеологизмдер;
4).Діни наным - сенімге, салт - дәстүрге байланысты туындаған
фразеологизмдер;
5).Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6).Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып,
кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан,
оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің шартты екендігін ескертеді.
Дегенмен де белгілі бір топтағы сөздердің мағыналық жағынан іргелес екенін
де жоққа шығаруға болмайды.
Автор фразеологизмдердің бейнелі, синонимді табиғатын көркем шығарма
тілінің стильдік, стилистикалық сипатымен байланысты қарастырады. Еңбекте
адам эмоциясына қатысты фразеологизмдер бөлек аталып, арнайы
қарастырылмағанымен, адам сезімдерін, ішкі психологиялық халін, әсерлері
мен ойларын нақтыландыру амалы ретінде қолданылған әзірейіл шеңгелі
тигендей, ұжмақтың отына жылынғандай, у жеген қасқырдай фразеологизмдеріне
талдау жасалады [8, 24-б].
Көркем проза тілінде кейбір сөйлемдердің өлең жолдарындағыдай ұйқасып
келетін ерекшелігі туралы Қазақ прозасының тілі еңбегінде Е. Жанпейісов,
Қазақтың халық прозасы атты еңбегінде С. Қасқабасов арнайы тоқталады.
Ғалым С. Қасқабасовтың пікірінше ешбір жанр саф алтындай таза күйінде
болмайды. Өйткені ол жападан-жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу
процесінде жанрлар бір-бірімен тығыз байланысқа түседі, олар бір-біріне
ықпал жасап кірігеді [9, 22-б].
Ж. Қоңыратбаева зерттеу жұмысында фразеологизм сыңарларының дағдылы орнын
алмастырып, инверсия жасау тәсілін ХХ ғасыр басындағы қазақ жазушыларының
тілінде ең бір өнімді жұмсалған құбылыс ретінде қарастырады. Автор еркін
тіркестерге тән мұндай тәсілдің фразеолгизмдерде қолданылуын
трансформацияға түсуден гөрі өлең сөздің шарттарына байланысты деген
тұжырым жасайды. Ыза болды, кектенді мағынасында жұмсалатын тісін қайрау
фразеологизміне қатысты. Босағама бір келер күні болса, Көрермін! - деп
қайраған күйеу тісті (Кім жазықты 34-б), – деген мысал келтіріп, Көріп
отырғанымыздай, сөздердің бұлай орын ауыстырып келуі фразеологизмге
стильдік те, мағыналық та өзгеріс беріп тұрған жоқ.
Сондықтан біз де фразеологизмнің бойындағы бұл секілді өзгеше
қолданыстарды өлеңнің ырғағын, әуезділіктің шырқын бұзбау, тармақтарының
үйлесімді ұйқасын сақтау қажеттілігінен туған, яғни өлең шартынан болған
құбылыс деп түсінеміз. Қазақтың алғашқы қара сөз үлгілері деп
есептелетін ХХ ғасыр басындағы көркем прозаның бойында өлең сөзінің
кездесіп отыратыны белгілі жайт, – деп жазады [7, 22-б].
Қазақ тілінде қандай да бір жағдайға байланысты адамның ішкі жан-
дүниесінің күйін білдіретін әр түрлі қиялға түсірді, ойға қалдырды
мағынасында қолданылатын ойын онға, санасын сан саққа жүгіртететін
фразеологизмі бар. Автордың пікірінше С. Торайғыровтың Қамар сұлуындағы
ойын онға, санасын сан саққа жүгіртті фразеологизмінің ойы онға, ақылы
алтыға бөліну түрінде қолданылуы (Ойы онға, ақылы алтыға бөлініп әуреленіп
жүрген кезінде, Ахметтен тағы хат алды (88 б) жазушының жеке шығармашылық
мақсатынан туындап отыр. Ол мақсат – халық тілінде әбден қалыптасып,
тұрақталған құбылыстың жаттанды, үйреншікті қалыбын бұзу арқылы ойды
күшейту, тұрақты тіркеске өзгеше өң жамау, басқаша реңк беру. Бұл
тәсілдердің алғашқы қазақ прозасы тіліндегі нақты көрінісі – эмоционалды -
экспрессивті қызмет атқару [7,25-б].
Фразеологизмдер мән-мағынасы жағынан бір-біріне синоним болып
жұмсалуымен қатар мән-мағынасы жағынан бір-біріне қарама-қарсы болып та
қолданылады. Тіліміздегі мағыналары қарама - қарсы мәнде жұмсалатын тұрақты
тіркестер фразеологиялық антонимдер деп аталады. Қазақ тіліндегі
фразеологиялық антонимдерді екіге бөліп қарастырған Ә. Болғанбайұлы мен
Ғ. Қалиевтің ұстанымына сүйене отырып эмоциялық реңкті фразеологиялық
антонимдерді де екіге бөлуге болады деп ойлаймыз. Бірінші түрі эмоциялық
реңкті фразеологизмдердің өз ішіндегі компоненттерін басқа сөздермен
алмастыру арқылы жасалады. Мысалы, бетінен оты шықты (қызарды, қысылды,
ұялды) – беті бүлк етпеді (ұялмады, бедірейіп тұрды, арсыздығын көрсетті),
үміт етті (күдерін үзбеді, дәме қылды) – үмітін үзді (күдерін үзді, болады-
ау деген ойынан шықпады) т.б.
Екінші түрі құрылым - құрылысы жағынан мүлдем бөлек эмоциялық реңкті
фразеологиялық антонимдер. Мысалы, соры сорпадай қайнады (бақытсыздық тап
болды, қасіретке ұшырады) – көзі ашылды (сордан арылды, жолы ашылды,
қолайлы жағдай туды), сабыр етті (шыдам, төзім білдірді, асығыстық
жасамады) – дегбірі қалмады (шыдамсызданды, асып-састы) т.б. Қазақ тілі тек
эмоционалды реңкті ғана емес, бұдан басқа да қарама-қарсы мәнді
фразеологизмдерге өте бай. Бұл тілдегі сан алуан стильдік қолданыстармен
тығыз байланысты. Лексема көлемінде қарастырылатын антонимия құбылысын
фразеологизмдердің ауқымында қарастыру жан - жақты зерттеуді,
ерекшеліктерін ашуды қажет ететін тың мәселе.
Қорыта келгенде, адамның түрлі ситуацияларға байланысты туындап
отыратын көңіл-күйі тілдегі фразеологиядан да өз көрінісін табады.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі тұрақты
сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді.
Фразеология-грек тілінің phrasis-сөйлемше және ұғым, білім деген
сөздерінен алынған.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан
сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі не одан да
көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып,
тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: көз бояу, жүрегінің түгі бар, т.б.
Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел
аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері:
1.Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2.Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3.Мағына бірлігі сақталады;
4.Екі сөзден кем болмайды [10, 125-б].
Фразеологизмнің қай - қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу
тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып,
ішкі мазмұны жағынан өте бай болып келеді.Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді.
Қазақ тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған.Ол қасиет
әсіресе жағымсыз образдарды сипаттайтын идиома, мақал-мәтелдерде баса
сезіледі. Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жүн қырыққан, ит екеш итке
де бір сүйек қарыздар, т.б. Фразеология – тұрақты сөз тіркестерінің
жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Фразеология – соңғы
жылдары дамып, қалыптаса бастаған жаңа линвистикалық пән.
Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде тіліміздегі
фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне қарай жіктеп
топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын зерттейді. Тұрақты
сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында актуалды
проблемелердың бірі есебінде зерттеліп жүр. Өйткені фразеология – тіл
мәдениетін арттырып, шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Сонымен
қатар, ол бір тілден екінші бір тілге аудару техникасын жетілдіреді, жаңа
фразеологизмдердің қалыптасуы мен баю жолын аңғартады.
Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс
белгілерін қоюды оқытып үйретеді.Ал тілдік тәсілдерді өткір, нақтылы, дәл
және мәнерлі қолдану, жалпы тіл мәдениетін арттыру сияқты мәселелер
стилистиканың үлесіне тиеді. Стилистика үшін фразеологизмдер мәнерлеу
тәсілі ретінде маңызы зор. Сондықтан стилистикада тұрақты сөз тіркестерінің
тіліміздегі атқаратын қызметіне, оның қолдану заңдылықтарына баса көңіл
бөледі.
Қорыта келгенде, қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің мағыналық
топтарын зерттеушілер А. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Ғ. Смағұлова
Ғ. Мұсабаев т.б. Олар фразеологизмдерді жан-жақты зерттеп, олардың
қолданылу аясының кендігін, формаларының молдығы мен семантикасының
өрістілігін атап көрсетеді.
2. Тұрақты тіркестерге тән белгілер мен оларды топтастыру
Қазіргі тіл білімнде қалыптасқан екі бағыттың бірі – тap мағынадағы
фразеологимдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында
қолданылатын, лексикалық бірліктермен (атауыштық сөздермен) мағыналас,
сырттай жай (еркін) сөздерге ұқсас тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер
жатады. Шынында, фразеологизмдер сөз мағнасына жақын не парапар мағына-ны
білдіреді. Мысалы: ұзақ түнді көзбен атқызды фразеологизмі — ұйықтамады,
дүние салды — өлді, бетінен оты шықты — ұялды, мұрнына су жетпеді, мұрнынан
шаишылды, мұршасы келмеді — жұмыс басты болды, ұзын арқан, кең тұсау —
еркіндік, үн жоқ, түн жоқ — үндемеді дегенді білдіріп, өзара мағыналас
болып тұр.
Ал кең мағынадағы фразеологизмдерге жататын мақал-мәтелдер мен қанатты
сөздердің, жаңылытпаштар мен жұмбақтардың, номинативтік (атауыштық)
бірліктердің т.б. өздеріне тән лексика-грамматикалық, стильдік
ерекшеліктері бар. Олар сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпыңда
қолданылатындығы, құрамының тұрақтылығы жағынан ғана фразеологизмдерге
жатқызылады, бірақ олардың мағынасы лексикалық бірлік ретінде сөздің
беретін мағынасына балама, парапар емес, одан әлдекайда кең. Мысалы, мақал-
мәтелдерде пайымдау, түйіндеу, көбінесе бейнелі түрде астарлы мағынада
жұмсалады. Мысалы, еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, мың сіз-
бізден бір шыж-быж, алыстан арқалағанша, жақыннан дорбола т.б. мақал-
мәтелдердің сипаты осындай.
Фразеология туралы еңбектерде фpaзeoлoгизизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы
(I. Кеңесбаевта тіркес тиянақтылығы) және қолданылу тиянақтылығы. Бұл
белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген.
Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі
тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің басқа белгілері сияқты
маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл
бірліктерінен төрт түрлі . белгі-қасиетімен ерекшеленеді:
1) құрылым тұрақтылығы;
2) мағына тұтастығы;
3) даяр қалыпында қолданылу тиянақтылығы;
4) бейнелілігі мен мәнерлілігі. Осы белгілер фразеологизм атаулының
бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы мүмкін. Кейбір
зерттеушілердің пікіріне қарағанда, бұл белгі-қасиеттердің кейбіреулері
фразеологизмдердің номинативтік тіл бірліктеріне тән емес.
1989 жылы шыққан Орысша-қазақша фразеологиялық сөздікті шығарушылар
(жетекшілері М. М. Копыленко мен М. Балақаев) номинативтік тіл бірліктерін
фразеологизмдерге жатқыза отырып, бірақ оларға фразеологизмдік
компоненттердің семантикалық жағынан қайта жаңғыруынан туатын мағына
тұтастығы (идиомалылық) және компоненттерінің тұрақтылығы тән емес деп
қарайды. Оған мысал ретінде орыс тіліндегі говорить русским языком (орыс
тілінде сөйлеу), младший брат (іні), из года в год (жылдан жылға), без
памяти (есі кете), за глаза (сыртынан) т.б. бір қарағанда еркін тіркестер
тәрізді тіркестер келтірілген [11, 8-б]. Сөздікте осы сияқты номинативтік
тіл бірліктерінің қазақ тіліндегі нұсқалары берілген.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғаңда айқын көруге
болады.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығына келсек,
бірінші айырмашылығы — еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің
мағынасы жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегеңде екі сөздің грамматикалық
жолмен еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы
тұрақты болмайды. Олардың құрамыңдағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Мысалы: зәулім үй дегендегі зәулім сөзін биік сөзімен, асықпай сөйледі
дегендегі асықпай сөзін баптап, жайлап сөздерімен ауыстырғаннан тіркестің
мағынасы өзгермейді. Сол сияқты Асан мен Үсен тіркесін Үсен мен Асан деп
кұрамыңдағы сөздердің орнын ауыстырғаннан тіркестің мағынасы, грамматикалық
сипаты өзгеріп кетпейді. Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегеңде
екі сөздің тіркесуінен жасалады, бірақ олардың құрамы тұрақты, Мысалы:
қаншырдай қатқан, бықпырт тигендей, жігері құм болды, нарттай жанды, ұзында
өші, қысқада кегі сияқты тіркестердің құрамын өзгертуге, басқа сөздермен
айырбастауға болмайды. Олар өздерінің фразеологизмдік сипатын сақтау үшін,
кұрамының біртұтастығын, тұрақтылығын өзгертпеуге тиіс. Ондай болмаған
жағдайда фразеологизмдік қасиетінен айырылады.
Екінші айырмашылығы — фразеологизмдердің мағына тұтастығы.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұтастығы құрамыңдағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз болады.
Фразеологизмдердің мағыналары құрамыңдағы сөздердің лексикалық
мағыналарымен сәйкес келмейді, яғни лексикалық мағыналардың жиынтығы
емес.
Фразеологизмдік мағына дегеніміз — құрамындагы сөздердің не жеке бір
сыңарының лексикалық мағыналарының қайта жаңғыртылған жинақты мағынасы. Сол
себепті фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Мысалы: ит аркасы қиян (өте алыс), қой аузынан шөп алмайды
(момын), қойдан қоңыр (жуас), түйе үстінен сирақ үйтеді (икемсіз, епсіз
адам туралы) сияқты фразеологизмдердің беретін тұтас мағыналары, олардың
құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарынан мүлде бөлек мағыналар болып
табылады. Тіпті фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзіңде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық біртұтастығынан айрылмайды. Мысалы: санын соғып қалды
(өкіңді), тамырына балта шапты (біржолата көзін жойды), ит өлген жер (өте
алые жер), жер жастанды (өлді), шай қайнатым уақыт (шай қайнайтын мезгіл),
жауыр болды (мезі болды), жауырды жаба тоқыды (кемшілікті бүркеді, жасырды)
сияқты фразеологизмдерде мағына тұтастығы сақталған.
Үшінші айырмашылығы — фразеологизмдердің даяр қалпында
қояданылу таянақтылығы. Оған негіз болған фразеологизмдердің
жоғарыда айтылған құрылымдық тиянақтылығы мен мағына тұтастығы.
Осы белгілердің сақталуы нәтижесінде фразеологизмдер
даяр күйінде қолданылатын тұрақты тіркес сипатына ие болады.
Фразеологизмдер сөйлеу кезіңде, қарым-қатынас үстінде жасалынбайды,
біртұтас тіл бірлігі ретінде даяр қалпында жұмсалады. Мысалы: сағы сынды,
қырғи қабақ болды, жаман атты болды, арқаны кеңге салды, құлағын шулатты,
құлағына ілмеді, көкірек керді, жер жастанды т.б. Сөйлеуші бұларды
сөйлеу кезінде өз еркінше өзгерте алмайды, олар осы қалпында адам-
дардың жадында сақталған, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп, даяр қал-
пында қайталаныл отырады.
Ал, еркін тіркестер керісінше сөйлеу кезінде, қарым-қатынас үстінде
құрамындағы сөздердің өзара үйлесіп еркін тіркесуі арқылы жасалады. Еркін
тіркестердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарына
тәуелді, яғни фразеологизмдердей қайта жаңғыртылған мағыналар емес. Мысалы:
сулы жер, жалғыз бала, ауыл шаруашылығы, он мыңдаған, аталас рулар, шөп
шапты, мал бақты, қызыға қарады, қайтып кетті, алқына бастады, сулығын
шайнады, топ арасында т.б. еркін тіркестердің мағыналары құрамындағы
сыңарларының лексикалық мағыналарынан туып тұр.
Төртінші айырмашылығы — фразеологизмдердің көпшілігіне мәнерлілік,
айқындық, бейнелік қасиет тән екендігі. Бұл қасиет фразеологизмдердің
стилистикалық мәнін аттырады. Мысалы: қабағы кірбің тартты деген
фразеологизмді оның баламалары болып табылатын ренжіді, жабырқады
сөздерінің мағыналарымен салыстырсақ, фразеологизмдік тіркесте
стилистикалық бояу, айшық, бейнелілік басым екені байқалады. Қара шаңырақ
фразеологизмі нақты зат ұғымындағы шаңырақты, оның түсін білдіріп тұрған
жоқ, одан әлдеқайда маңызды бір әулеттің үлкен үйі, тәрбие алып ұшқан ұясы
деген мағынаны білдіріп тұр. Ту көтерді, төсек жаңғыртты, төсек тартты,
тұсауын кесті, соры қайнады, шошқа тағаладың ба? т.б. фразеологизмдерде де
стилистикалық айшық, бояу бар. Ал осы мысалдардың алғашқы екеуін Солдат
жерден құлаған туды көтерді, төсекті қайта жаңғыртып салды деген
сөйлемдердегідей қолдансақ, онда олардың стилистикадық айшықты, бейнелік
мәні жоқ, жай еркін тіркестер екені байқалады.
Бесінші айырмашылығы — еркін тіркестер бір тілден екінші тілге сөзбе-
сөз аударуға көне бермейді. Мысалы: таулы жер горная местность, атақты
жазушы знаменитый писатель, тура нәтиже непосредственный результат,
діндар адам правоверный человек, ретке келтіру "привести в порядок",
құрылыс алаңы стройплощадка т.б. Ал фразеологизмдер әдетте бір тілден
басқа тілге сөзбе-сөз аударуға көнбейді, оларды басқа тіядегі баламалары
арқылы немесе фразеологиялық мағыналарын түсіндіру арқылы беруге болады.
Мысалы: соры қайнау фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, кипеть
его соли болып, фразеологиялық мағынасы жоғалады, сол себепті оны
"потерпеть неудачу, страдать" деп, түсіндіріп беруге тура келеді. Сөге
жамандама фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, "не говори
плохого" деген жай тіркес шығады, сондықган оны орыс тіліндегі мағынасы
соған жуық не поминай лихом деген фразеологизммен беруге болады.
Осы сияқты айырмашылықтарымен бірге фразеологизмдер мен еркін
тіркестердің жақындасатын жағы да бар. Құрылымы сөйлемге ұқсас
фразеологизмдердің құрамы формалды түрдс еркін сөз тіркестерінен тұрады.
Мысалы, мұртын болта шаппайды деген фразеологизм мұртын шаппайды, балта
шаппайды деген екі еркін тіркестен, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар
төрт еркін тіркестен, бұлт үйірілді, апшысын қуырды, жүрек жалғады деген
фразеологизмдердің әрқайсысы бір-бір еркін тіркестен жасалған. Бұлар
фразеологизмдік сипат алғанда, өздерінің еркін тіркестік мағыналарынан
айрылып, бейнелі фразеологизмдік мағыналарға ие болған. Сөйтіп, бұл арада
еркін тіркестердің фразеологизмдерді жасайтын материал болып табылатынын
көреміз.
Фразеологизмдердің сөзбен жақындығына келсек, біріншіден, бұлардың
жақындығын білдіретін мағыналары мен атқаратын қызметтеріңдегі ұқсастықтан
көруге болады. Сөздің фразеологизмге жақындығы екі жағдайда айқын
байқалады. Бірінші, тілдегі әрбір дербес мағыналы сөз лексикалық бірлік
ретінде жеке тұрып, белгілі бір ұғымды білдіріп, даяр қалпында қолданысқа
түсіп отырады. Сөйлеу үстінде белгілі бір затты, құбылысты, әрекетті қалай
атаймыз деп жатпаймыз, ұрпақтан-ұрпаққа белгілі даяр атаулармен атаймыз.
Яғни еркін тіркес сияқты сөз атау ретінде сөйлеу кезінде, қарым-қатынас
үстінде жасалмай, даяр қал-пыңда жұмсалады.
Екіншіден, лексикалық бірлік ретінде сөз де фразеологизм тәрізді бір
үғымды біддіреді, яғни ұғымды білдіруі жағынан сөз бен фразеологизмнің
арасында ұқсастық бар. Осы ұқсастық нәтижесінде фразеологизмдер
лексикологиямен жақындасады. Мысалы, көзді ашып жүмғанша тез, жылдам, су
жүрек қорқақ, am үсті үстірт, асығыс, am ізін салмады қатынаспады,
соқырға таяқ ұстатқандай өте анық, айқын, мүйізі қарағайдай мықты,
жарамды, кара қылды қақ жарған әділ, зықысы шықты әбігерлеңді, жермен
жексен етті қырды, жойды т.б. фразеологизмдер жеке сөздермен мағыналас
болып, солардың ұғымында қолданылып тұр.
Сөйтіп, жоғары айтылғандардан фразеологизмдердің, бір жағынан, еркін
сөз тіркестерімен, екінші жағынан, сөзбен шектесіп жаткан екі жақты құбылыс
екенін, екі жақтылығын көреміз.
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасына келсек, фразеологизм мен
сөйлемнің құрылымдық жағында формалды жақындық, ұқсастық бар
Фразеологизмдерде жай, құрмалас сөйлемдер сияқты құрылымдар кездеседі.
Мысалы: сойылын соқты, жүрегі mac төбесіне шықты, жүрегінің түгі бар, салы
суға кетті, тас-талқан болды т.б. фразеологизмдердің құрылымы жай сөйлемдер
сияқты. Мынадай жай сөйлемдермен салыстырыңыз: жел соқты, ол төбеге шықты,
айсыз ашық аспан, Хасен үзілген сөзін қайта бастады. Ал ай десе аузы бар,
күн десе көзі бар; өй дер әже жоқ, қой дер қожа жоқ; жер астынан жік шықты,
екі құлағы тік шықты; бір ұрты май, бір ұрты қан т.б. Фразеологизмдік
сөйлемшелердің құрылымы құрмалас сөйлемдер сияқты. Сөйлем құрылымымен
ұқсастық әсіресе фразеологизмдерге жатқызылып жүрген мақал – мәтелдер мен
қанатты сөздерден айқын ббайқаймыз. Мысалы, әкең мұрап болғанмен, жерің ой
болсын; әшейінде ауыз жаппа, той дегенде өлең таппас; жақсыдан үйрен,
жаманнан жирен; айыратын жаман бар, қосатын жаран бар; әлді адам шалқақ
келеді, әлсіз адам жалтақ келеді; Кұдай деген қүрғақ сөз, Алланың аты
аппыс; жантақты жерде сона бар, қыстақты жерде оба бар т.б.
Фразеологизм мен сөйлемнің айырмашылығы лексика-семантикалық жағы мен
синтаксистік қызметіне байланысты. Сөйлемнің негізгі функциясы
коммуникативтік болып табылады. Сөйлем — тілдің коммуникативтік бірлігі.
синтаксистің зерттеу объектісі. Ал фразеологизм ұғымды бейнелеп, мәнерлеп
немесе тұспалдап, астарлап білдіретін лексика-семантикалық бірлік, ол осы
жағынан лексикалық бірлік — сөзге балама ретінде қолданылып, атау
қажеттілігін өтеп, сол арқылы лексикологияға жақын болады. Сөйлемді
синтаксистің объектісі ретінде мүшелеуге, сөйлем мүшелеріне талдауға
болады. Фразеологизмдер лексика-семантикалық
идиомалық бірлік болғаңдықтан, өз ішінен мүшеленбейді, тұтасымен бір ғана
сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Мысалы: Мағаш пен Көкітай есі шыққандай
не қыларларын білмей, дал болып, үркіп калысқан еді (М. Әуезов) деген
құрмалас сөйлемдегі есі шыққандай, дал болып фразеологизмдері қалай? деген
сұрақка жауап беріп, қимыл-сын пысықтауышы болып тұр.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерінің кейбіреулерін
негізгі, басты, басқаларын қосалқы деп бөліп-жаруға болмайды. Ғалым
I. Кеңесбаев айтқандай: осы белгілерді тұтасымен алып арқау
еткенде ғана фразеологазмдерді жете түсінуге болады. Фразеологияны тіл
білімі саласындағы дербес пән деп танудың өзі осы аталған зандылықтарды
(белгілерді — Ғ.Қ.) қаншалық мойындауға байланысты болмақ [4, 184-б.].
Фразеологизмдердің жоғарыда талданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының рухани жан - жақты
дамуына, ұлттық ерекшеліктің, ұлттық болмыстың өзіндік нақыштарын таза
күйінде көрсету үшін ана тіліміздің бай қазынасын пайдаланып, өз
туындыларында барлық сұлу сымбатымен көрсете білген, халқымыздың рухани
мәдениет қорына өз үлесін қосқан ақын-жазушылардың еңбегін пайымдап, тілдік
құралдарды қолдану шеберлігін саралау айрықша маңызды болып табылады.
Жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі сөз
саптау тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы – деп жазады
академик М.С. Серғалив, – Халық тілін байытуға классиктер ғана емес,
жазушылықты мұрат еткен адамның қай-қайсысы да үлес қосуға тиіс. Оның аты –
сөз қолдануда, жекелеген сөз жасауда, сөз мағынасын жіті аңғарып, жаңа
қырымен пайдалануда өзіндік таңбасы болу керек деген сөз [1,132-б.].
Көркем шығарма тіліндегі тұрақты тіркестерді қаламгерлер тілімізде
тұрақтанған қалпында да немесе өзге ораммен, жаңғыртып, жаңартып та өте
шебер пайдаланады. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи қалыптасқан
дағдылы түрлерін авторлық (окказионалдық) қолданыс тәсілдерімен
байланыстыра зерттеу тұрақты тіркестердің табиғатын ашып қана қоймай,
стилистикалық мақсаттар мен автордың тұрақты тіркестерді қолдану
ерекшелігін,қаламгердің өзіндік қолтаңбасын анықтауға да мүмкіндік
беретін
айрықша стильдік амал екені белгілі.
Диплом жұмысының өзектілігі ретінде көркем мәтіндердегі тұрақты
тіркестердің бейнелі тілдік құралдар ретінде стилистикалық ерекшеліктерін
айқындап, шығармада қолданылу сипатын көрсетудің, мағыналық-тақырыптық
топтарға жүйелеудің мәні ерекше болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде,
фразеологизмдердің көркем шығарма тілінде түрлі функция атқаратын әмбебап
тілдік құрал екендігін жан-жақты саралау.
Зерттеу нысаны. Фразеологизмдер халық тілінің байлығын танытумен
бірге, тілдің қолданылуының да мол мүмкіндіктерін де көрсетеді.
Фразеологизмдердің көркем шығарма тілінде түрлі функция атқаратын әмбебап
тілдік құрал екендігін жан-жақты саралай отырып, оны көркем шығарма
мәтіндерінен алынған тілдік деректер негізінде анықтау ғылыми жұмыстың
зерттеу нысаны болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
көркем мәтіндердегі тұрақты тіркестердің көркемдік стильдік қызметін талдау
және көркемдік құрал қызметіндегі тұрақты тіркестердің қолданыс ерекшелігі
мен тілдік табиғатын анықтау. Бұл мақсатты шешу барысында мынадай
міндеттерді шешу көзделді:
- көркем шығарма тіліндегі тұрақты тіркестердің қолданыстық
ерекшелігін айқындау;
- шығармада тілінде қолданылған фразеологизмдердің көркем мәтіндегі
функциясын анықтау;
- шығарма тілінде құрылымдық өзгеріске ұшырап, окказионалдық сипат
алған тіркестердің мағынасын саралау;
- шығармада қолданылған тұрақты тіркестерді мағыналық-тақырыптық
топтарға жүйелеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Көркем шығарма тіліндегі
фразеологизмдердің көркемдік мәні мен мәтін ішіндегі қызметін зерделеуде
І. Кеңесбаевтың: Фразеологизмдерді стильдік тұрғыдан пайдаланудың бір
ұшығы сөзді мәнерлеп сөйлеуге байланыстында жатыр. Тілде сирек кездесетін
көнерген сөздің өзін де баз уақыт құйқылжыта, қабын таба қолдану да осы
стильдік тәсілге апарып соғады, - деген пікірі басшылыққа алынды да көркем
мәтіндегі фразеологизмдерді зерттеу автордың белгілі бір мақсаттағы
қолданыстық ерекшелігі, атау таңдау еркіндігі тұрғысынан пайымдалды.
Зерттеу әдістері. Жұмыста көркем шығарма тілінен алынған
фразеологизмдерге анализ-синтез жасау, зерделеніп отырған тілдік
бірліктерге қатысты ғылыми пікірлерді жинақтау, оларды қорытындылау
барысында индукция-дедукция әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық қажеттілігі. Сөйлеушінің
мақсатына қарай тілдік құралдарды саралап қолдану ерекшелігін зерттеп,
белгілі бір мағынаның тілдік құралдар арқылы берілу жолдарын пайымдау
зерттеу жұмысының теориялық қажеттігі болып табылады.
Диплом жұмысының материалдары мен тұжырымдары мұғалімдерге қазақ тілін
тереңдетіп оқытуда, фразеологизм тақырыбын жан-жақты, толық жеткізуде
теориялық материал ретінде, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау курсына
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Шығармада қолданылған
тұрақты тіркестердің қолданылу ерекшелігін айқындау негізінде түрлі ғылыми
еңбектер мен осы тақырып көлеміндегі мақалалар, түсіндірмелі және
фразеологиялық сөздіктер пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиет тізімі берілген.
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР − ЛЕКСИКАЛЫҚ БІРЛІКТЕР
1. Фразеологизмдердің зерттелуі
Фразеология термині қазіргі тіл білімінде екі түрлі терминдік мағынада
қолданылады. Ол белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы деген
мағынамен қатар, тіл білімінің фразеологизмдерді зерттейтін саласы деген
ұғымды да жеткізеді. Жалпы тіл білімінде фразеологизмдерді қарастыруда,
оның түрлі теориялық сипатын ашуда ғалымдар арасында әлі де болса, бір
ізділік жоқ. Тілшілер фразеологизмдерді тілдің ерекше деңгейі ме, деңгей
аралық тілдік құбылыс па, жоқ әлде лексикологияның бір саласы ма деген
теориялық сұраққа жауап іздеуінің өзі − тұрақты тіркестерді зерттеуде басы
ашылмаған мәселелер бар екенінің айғағы.
Кез-келген тілдің жүйелік сипаты тілдің әрбір деңгейінің ішінде
болатын синтагмалық сипатымен ғана емес, сонымен қатар парадигмалық
сипатынан да көрінуі тілдік бірліктердің табиғатын анықтауда қиындық
тудыратыны белгілі. Фразеологизмдерді анықтау, оларды басқа тілдік
бірліктерден ажырату қиындығы әлі де шешілмеген мәселе болып отыр. Бұл
ретте, тілшілердің пікірлері әртүрлі екенін байқаймыз. Жалпы тіл білімінде
фразеологизмдерді қарастыруда екі түрлі ғылыми бағытты байқаймыз. Ол
қазіргі ғылыми ортада фразеологизмді кең мағынада және тар мағынада түсіну
теориясы қалыптасқан.
Орыс тіл білімінде фразеологизмдерді кең мағынада Виноградов В.В,
Шанский Н.М, Архангельский В.Л, Копыленко М.М. сынды ғалымдар қарастырса,
тар мағынада түсінуді Молотков А.И, Жуков В.П, Аносова Н.Н, Чернышева И.И,
Торопцев И.С. сияқты тілшілер қолдайды.
Фразеологизмді кең мағынада және тар мағынада түсіну теориясының
негізгі қағидалары мыналар:
1) семантикалық тұтастығы тұрғысынан топтастыру;
2) грамматикалық тұрғыдан топтастыру;
3) функционалдық тұрғыда сипаттау.
Семантикалық тұтастығы тұрғысынан топтастыру қағидасын тілші Шанский
Н.М. ұсынады. Ол академик Виноградов В.В. көрсеткен фразеологизмдердің үш
түріне қосымша төртінші түрін енгізген. Ғалым фразеологиялық сөйлемше деп
атаған тілдік бірліктерінің лексикалық мағынасын фразеологиялық байлаулы
мағынаға жатқызады. Осыдан тілдік сипаты әртүрлі екі топ пайда болды. Олар
семантикалық жағынан жіктелетін фразеологиялық сөйлемше мен фразеологиялық
тізбек және семантикалық жағынан жіктелмейтін, тұтастық пен тұрақтылыққа
негізделген фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірлік.
Фразеологимдерді кең мағынада түсіну теориясында тіркес мағынасының,
тіркес құрамы мен құрылымының тұрақталуы негізгі белгісі болып табылады да
мұндағы тұрақталу ұғымы тіркесімділіктің шектеулігімен түсіндіріледі. Осы
тұрғыдан алғанда тұрақты тіркестерге Шанский Н.М. көрсеткен төрт түрін
жатқызуға болады.
Фразеологизмдерді тар мағынада түсіну теориясында мағына тұтастығы мен
компоненттерінің де семантикалануы, яғни өзінің лексикалық мағынасынан
айрылып, тіркестің барлық компоненттері қосылып, өзгеше мағына білдіруі
негізгі белгісі болып табылады. Тілші Молотков А.И. фразеологизмдерді сөзге
тән белгілерінен (лексикалық мағынасынан, сөздің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерінен, түрлену жүйесінен) айрылған компоненттерден тұрады деп
пайымдайды. Осы тұрғыдан алсақ, фразеологизмдерге фразеологиялық тұтастық
пен фразеологиялық бірліктер ғана жатады.
Грамматикалық тұрғыдан топтастыру қағидасында тілші Молотков А.И.
предикаттық қатынасқа негізделген мақал-мәтел, қанатты сөздерді
фразеологизмдерге қоспайды. Ал фразеологимдерді кең мағынада түсіну
теориясының өкілі Шанский Н.М. предикаттық қатынасқа негізделген тілдік
бірліктерді фразеологиялық жүйеде қарастырады да олардың бір тұтас
бейнелі - экспрессивтік мағынасын негізгі белгілері ретінде таниды. Мұндағы
фразеологизмдердің бір тұтас бейнелі-экспрессивтік мағынасы уәжді болуы
мүмкін, оны біз фразеологиялық бірліктерден байқаймыз және уәжделмеген
мағына болуы мүмкін, оны біз фразеологиялық тұтастықтардан байқаймыз.
Сондай-ақ тілшілер Виноградов В.В., Молотков А.И., Жуков В.П. т.т.
фразеологизмдер қатарына басқа да тілдік бірліктер мен тілдік құрылымдарды
жатқызады. Олар: на авось, за глаза, за счет, потому что. Бұларды
фразеологизмдер деп танудың реті жоқ, себебі:
1. Олардың құрамында бір ғана атауыш сөз болады да тіркес жасай
алмайды. Тіркес болу үшін кемінде екі сөзден жасалуы керек.
2. Бейнелі мағынасы болғанмен тұрақты тіркеске жатқыза алмаймыз,
өйткені оларды тұрақты тіркес ретінде танысақ, онда сөз бен тұрақты сөз
тіркесінің басты белгілерін, құрылым тұрақтылығы мен мағына тұтастығын,
жоққа шығарамыз.
Орыс тіл білімінде Архангельский В.Л., Ломов сынды тілшілер
фразеологизмдерді грамматикалық тұрғыдан топтастыру қағидасында тілдік
бірліктердің үш тобын көрсеткен. Олар:
1) сөздер (бір ғана екпінге ие болған, бірақ предлогтары мен
демеуліктері бөлек жазылатын сөздер);
2) сөз тіркестері (кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, бөлек
жазылатын сөз тіркестері);
3) сөйлемдер (предикаттық бірліктер);
Фразеологизмдерді тар мағынада түсіну теориясын қолдаушылар тұрақты
тіркестердің қатарына тек сөз тіркестерін ғана жатқызады. Сондай-ақ осы
екі көзқарасты да жартылай қабылдайтын аралық бағыт та бар. Тілшілер
Молотков А.И. пен Жуков В.П. бір ғана екпінге ие болған, бірақ предлогтары
мен демеуліктері бөлек жазылатын сөздерді фразеологизмдер қатарына енгізіп,
предикаттық қатынасқа негізделген мақал-мәтел, қанатты сөздерді
фразеологизмдерге қоспайды. Ал Шанский Н.М. сөз тіркестерін де, мақал-
мәтел, қанатты сөздерді де, фразеологизмдер деп таниды.
3.Функционалдық тұрғыда сипаттау. Тіл қоғам сұранысын өтеу
қажеттілігінен көптеген күрделі номинативтік - терминдік бірліктермен
үнемі толығып отырады. Мысалы, демалыс үйі, қол қою, т.т.сияқты туынды,
күрделі сөздерде атауыштық қызметі басым. Ал Шанский Н.М. тұрақты сөз
тіркестеріне жатқатын тілдік бірліктерде мағынасындағы бейнелі
-экспрессивтілік сипатын негізге алады. Фразеологизмдерге тән белгілерге
бейнелілік, эмоционалдылық, бағалауыштықты атаймыз. Бұлар басты белгілері
болып табылады. Егер сөз таптарына олардың атауыштық қызметін өтеуге
мүмкіндік беретін меншікті лексикалық мағынасы негізінде пайда болатын
заттық, сындық, сандық, қимылды білдіретін жалпы грамматикалық мағынасы
негіз болса, фразеологизмдердің атауыштық қызметі олардың байлаулы
фразеологиялық мағына құрамындағы бейнелілік, эмоционалдылық, бағалауыштық
мағыналық бөлшектердің негізінде жүзеге асады. Осы ретте тілші Молотков
А.И. пікірі өте орынды айтылған: ФЕ - есть особый разряд языковых единиц,
объединенных общей функцией и назначением - вызвать образное представление
о предмете и дать ему эмоционально-экспрессивную характеристику.
Яғни, орыс тіл білімндегі фразеологизмдерді тар мағынада түсіну ядроны
анықтауға бағытталса, фразеологизмдерді кең мағынада түсіну перифериясын
анықтауға бағытталады. Фразеологиялық бірліктерді зерделеу барысында орыс
тіл білімінде лексикалық аспект және грамматикалық аспект тұрғысынан
қарастыруды байқаймыз.
1. Лексикалық аспект тұрғысынан зерттеу барысында шығу тегіне, стилдік
қолданысына қарай фразеологизмдерге жасалған түрлі топтастырулар,
фразеологиялық жүйедегі семантикалық қатынастарды анықтауда
фразеологизмдердің синонимділік, антонимділік, көпмағыналық қасиеті мен
варианттылықты анықтау, фразеологиялық сөздіктерді жасау осы бағыттағы
зерттеу жұмыстарының нәтижелері болып табылады.
2. Грамматикалық аспект (морфологиялық және синтаксистік) тұрғысында
фразеологизмдердің сөз табына қатыстылығы, олардың лексика-грамматикалық
тобын анықтау, негізгі құрылымдық үлгілерін анықтау, фразеологизмдердің
сөйлемдегі қызметі, фразеологизмдердің сөйлем ішінде басқа бірліктермен
байланысы қарастырылады. Шарль Баллидің 1905 жылы жарық көрген Краткий
очерк стилистики, 1909 жылы жарық көрген Французская стилистика деген
еңбектерінде фразеологизмдердің тілдік сипатын анықтаудағы алғашқы құнды
пікірлер берілген. Ғалым фразеологиялық топтардың екі түрін көрсетеді.
Бірінші түрін еркін деп атаса, екінші түрін бөлшектенбейтін, біртұтас
тіркесіп бір мағына беретін тіркестер деп қарастырып, аталған екі топқа да
жатқызуға болмайтын аралық сөздердің де кездесетін ескертеді. Ш. Балли
тұрақты тіркестердің тек екі типін бөліп көрсетуді жөн көреді.
Олар: 1) фразеологиялық топтар (олар тура мағынада да ауыспалы
мағынада да қолданылуы мүмкін).
2) фразеологиялық бірліктер (фразеологиялық топтардан негізінде
жасалып, тек ауыспалы мағынада ғана қолданылады).
Орыс тіл білімінде фразеологиялық бірліктер бірқатар ғалымдардың
еңбегінде қарастырылады. Срезневский Измаил Иванович Заметки об
образовании слов и выражений деген 1873 жылы жарық көрген еңбегінде кейбір
сөздер мен сөз тіркестерінің лексикалық тұтастығы туралы сөз етеді.
Фортунатов Филипп Федорович Курс лекций по сравнительному языкознанию
деген 1899-1900 жылдары жарық көрген еңбегінде біріккен сөздер мен
тұтасқан сөз тіркестері туралы тікірін білдіріп, сумасшедший,
сногсшибательный сөздерінің бірігіп, бір лексикалық мағынаға ие болып, жаңа
сөз жасалуын, ал без царя в голове деген тіркесте құрамындағы сөздердің
бәрі қосылып, жаңа лексикалық мағына тудыратын айтқан. Шахматов Алексей
Александрович Синтаксис руссого языка деген еңбегінде бөлшектеуге
келмейтін мағыналық тұтастықта болатын сөз тіркестерінің болатын айтқан.
Поливанов Евгений Дмитриевич фразеологиялық бірліктерді құрамындағы
компоненттерінің санына қарай синтаксистік бірліктерге жақын дей келе, ал
лексикалық мағынасының сипатына қарай оларды лексикалық бірлік деп қараған.
Ол тұңғыш рет фразеологияны тіл білімінің жеке саласы ретінде
қарастыруды ұсынған. Щерба Лев Владимирович тіл мен сөйлеудегі
фразеологизмдерді ажыратып көрсеткен.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40 - жылдары
қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз
ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В. В. Виноградовты атауға болады. Орыс
тіл білімінде Ш.Балли теориясын одан әрі дамытқан академик В.В.Виноградов
болды. Ғалым бірліктерді фразеологиялық тұтастық, топтарды –
фразеологиялық бірлік деп атайды.
Ғалымның Основные понятия русской фразеологии как лингвистической
дисциплины, Об основных типах фразеологических единиц в русском языке
деген еңбектері фразеологизмдерді теориялық тұрғыдан жан-жақты қарастырады.
Тілші фразеологизм ұғымын теориялық жағынан негіздеп, анықтама беріп,
фразеологияны тіл білімінің жеке бір саласы, жеке пән ретінде қарастырады.
Ларин Борис Александрович Очерки по фразеологии деген 1957 жылы
жарық көрген еңбегінде фразеологизмдердің стилдік қызметін сипаттайды.
Шанский Николай Максимович фразеологизмдердің
тілдік бірлік ретінде өзіне тән негізгі белгілерін анықтап, фразеологиялық
бірліктерді жеке сөзбен, сөз тіркесімен салыстырып, өзіне тән белгілері бар
тілдік бірлік дей келе, фразеологизмдерге жасалған В.В. Виноградовтың
топтастыруын дамыта отырып, фразеологизмдердің төртінші түрін көрсетіп,
фразеологиялық сөйлемше деп атап, оған мақал-мәтел, қанатты сөздерді
жатқызады. Ожегов Сергей
Иванович өзіне дейінгі еңбектерге шолу жасап, тіл білімінде
фразеологизмдердің кең және тар мағынада түсіндіріліп жүргенін алғаш
көрсеткен [2, 24-31-б.].
Орыс тіл біліміндегі фразеологизмдер туралы айтылған құнды пікірлер
қазақ тіл білімінде де өзінің заңды жалғасын тапты. Қазақ тілінің
фразеологиясының іргетасын қалыптастырған тілші-ғалым − І. Кеңесбаев.
Ғалымның авторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
атты еңбегі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де,
түркологияға да қосылған елеулі үлес болып табылады.
І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы
жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл - тілдің өзіне тән ұлттық
қасиеті оның барлық тарауларынан (ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол
қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын
сөз еткенде сөз байлығы (лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған
алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды.
Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология
деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын
фразеология деп атау әбден орынды, – деп жазады [3, 589-б].
Қазіргі қазақ фразеологиясы – зерттелген қырына қарағанда зерттелмеген
тұсы әлі де көп тіл білімінің бір саласы. Автор аталған еңбегінде қазақ
тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін де жан-жақты қарастырып,
болашақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына бағдар боларлық ғылыми пікірлер айтқан.
Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалымдардың қай - қайсысы болмасын
өз зерттеу жұмыстарында бұл еңбекті басшылыққа алады. Қазіргі қазақ
тіл білімінің бір саласы ретінде танылып отырған фразеология – құрылымы мен
құрамы тұрақты болып табылатын, даяр қалпында қолданылатын бейнелі тұрақты
тіркестердің қазіргі жай-күйін және тарихи қалыптасуын зерттейді.
Ғалымдар Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы атты еңбекте: Фразеологизмдердің өз алдына дербес
лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар.
Олар:
1) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
2) мағына тұтастығы;
3) тіркес тиянақтылығы, – деп жазады [4, 187- б].
Фразеологизмдерге тән бұл белгілер әркез бір-бірінен айқын ажыратыла
бермейді. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі тілдік қорда қолданылып жүрген фразеологизмдердің біразы
семантикасы жағынан адам эмоциясына қатысты. Адам эмоциясына қатысты
фразеологиздердің бір тобы жеке тұрып адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін
болса, енді бір тобы контекст ыңғайына қарай эмоциялық реңкке ие болады.
Біреудің қорыққандығын айтқымыз келсе, жүрегі ұшты, зәресі ұшты, үрейі
ұшты, иманы қашты, көзі шарасынан шықты, көзі алақандай болы, жүрегі тас
төбесіне шықты, зәресі зәр түбіне кетті, жаны мұрнының ұшына келді, төбе
шашы тік тұрды деген фразеологизмдерді, ал біреудің қатты таң қалғандығын
айтқымыз келсе, аузын ашып, көзін жұмды, рахаттанғанын айызы қанды,
қуанғанын екі езуі екі құлағына жетті, жерден жеті қоян тапқандай болды,
құмартқанын аузының суы құрыды, аузынан суы ақты, аузынан сілекейі шұбырды,
ұялғанын айтқымыз келсе, кірерге тесік таппады, бет моншағы үзілді, бетінен
оты шықты, құлағының ұшына дейін қызарды, жүзі шыдамады, жер шұқыды
өкінгенін айтқымыз келсе, санын соғып қалды фразеологизмдері арқылы
білдіреміз. Бұлардың барлығы ана тіліміздің шексіз байлығын,
фразеологизмдердің эмоциялық реңк жасаудағы орамдылығын көрсетеді.
Фразеологизмдер сөйлем ішінде қолданылғанда стильдік ерекшелікті,
эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы, қуанды деген сөз бен
екі езуі екі құлағына жетті фразеологизмінің, қорықты деген сөз бен жүрегі
тас төбесіне шықты фразеологизмінің арасында мағыналық сәйкестік
болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды себебі қуанды мен
қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл
жөнінде І. Кеңесбаев өз ойын былай тұжырымдайды: Жеке сөз өздігінен барлық
жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы міндетті емес (басқаша айтқанда,
сөздің бұл жерде факультатив қабілеті бар да, бірақ оның әрдайым сырттай
көрінуі басты шарт емес). Ал фразеологизмнің бейнелі (дәлірек айтқанда,
туынды) мағынада жұмсалуы – өн бойы кездесер қағида.
ФЕ (фразеологиялық түйдек те, фразеологиялық тіркес те) туынды мағынаны
білдіреді де, сөз түбір мағынаны білдіреді. Осыдан шығатын тағы бір түйін:
ФЕ мен сөз бір-біріне баламалық байланыста емес, жанамалық қатынаста болады
деген топшылауды қолдаймыз. Яғни белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздердің
бірде-бірі дербес мағынаның референті бола алмайды. Басқаша айтқанда, ФЕ
құрамындағы белгілі бір компонент дербес мағынаны білдіре алмайды. Ал, жеке
сөз өзінің референттік қасиетін сақтамауы мүмкін емес. Осыдан келіп, біраз
ғалымдар ФЕ-нің мағынасын фразеологиялық мағына деп, сөз, еркін тіркес
мағынасын лексикалық мағына деп атауды лайық көреді. Бұған келтірер үлкен
дәлел: ФЕ тікелей мағынада емес, туынды мағынада ғана жұмсалады [3, 597-
б].
Бұл мәселе туралы тілші С. Сатенова сөз бен оған мағыналас
фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігіне қатысты білдірген пікірінде
фразеологизмдердің ойдың астарлы, бейнелі болуына ықпалын айта келіп: ...іші
өлген, сырты сау қос тағанды фразеологиялық тіркесін қайғылы, уайымды,
шерлі тәрізді лексикалық эквиваленттерімен ұйқасын, үйлесімін тауып
ауыстырғанымызбен, фразеологиялық тіркес қолданысындағыдай әсерлі, сазды
болуы және жаны күйзелген адамның сезім дүниесін соншалықты дәл жеткізуі
екіталай болар еді, – деп жазады [4, 88-б].
Тілдік қордағы фразеологизмдердің дәстүрлі қолданысынан басқа,
жекелеген авторлардың фразеологизмдерді, оның ішінде эмоционалды реңкті
фразеологизмдерді де құбылтып қолдануы – жиі болмаса да шығарма тілінде
кездесіп қалатын құбылыс. Бұл жөнінде С. Сатенова: ...тұрақты сөз
оралымдарын автордың өңдеп, құбылтып, контекске сай орынды қолдануы ең
алдымен пайдаланып отырған фразеологиялық тіркеске өзгеше түр-сипат беріп,
микротекстің мәнділігін арттырып, экспрессивін күшейтеді. Кейде тіпті тың
бағытта қолданылып, мүлде жаңа мағына туындауы мүмкін, – деп, қос тағанды
фразеологизмдердің құрамындағы соңғы компоненттің басқа лексемамен
ауыстырылып берілуіне дастандар жинағынан: Сыртым – бүтін, ішім шоқ, –
деген мысал келтіреді. Автордың пікірінше, сырттай жайдары көрінгенмен, іші
толы уайым-қайғы ұғымындағы сырты бүтін, іші түтін фразеологиялық
тіркесінің құрамындағы соңғы компонентімен өрістес, тақырыптас шоқ
сөзімен ауыстырылуы ұйқасқа, эмоционалды - экспрессивті реңк беруге,
бейнелілігін, мәнін арттыруға, фразеологизмге өзгеше сипат беруге
негізделіп, эмоциялық қуатын арттыра түсу мақсатында компонентін өзгертіп
қолданғанын көрсетеді.
Тілші Ө. Айтбаев фразеологизмдер және олардың зерттелу жайы,
фразеологиялық бірліктердің қызметі және эмоционалдық - экспрессивтік
бояуы, фразеологизмдерді аудару мәселелері, бейнелі сөз тіркестерінің
көркем шығармалардағы стильдік қызметі және оларды аударудың кейбір
амалдары т.б. да мәселелерге назар аударады. Фразеологиялық бірліктердің
эмоционалды мән беруі туралы: Қандай тілде болмасын фразеологиялық
единицалар астарлы, образды мағынада қолданылады. Олардың қай-қайсысында да
мәнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті. Кейбір жеке сөздердегі тәрізді,
тұрақты сөз тіркестерінде де эмоциональдық-экспрессивтік бояу мол. Көбіне
осы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің көпшілігі айрықша образды,
экспрессивті қызмет атқарады. Экспрессивтік - эмоциональдық бояуы бұрыннан
бойында бар фразеологиялық единицалар көркем қолданылып, сөйлеушінің
адамзат, құбылыс турасындағы өз көзқарасын мәлім етеді. Экспрессивті
тұрақты тіркестер сезімге айрықша әсер етеді, – деп жазады [6,388-б].
Г. Смағұлова: Тұрақты тіркестер қазақ лексикасының ең өнімді бай
қабатын құрайды. Осындай ұлан-ғайыр тілдік қордың ішінде кездесетін
фразеологиялық факторлар табиғи тіл дамуының ажырамас көрсеткіші болуы
керек. ...Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз
қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан-дүниесіне әсері, одан шығатын
эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін
айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің
қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін те іздеген жөн, – деп жазады [7,
93-б].
Автор фразеологизмдердің тақырыптық семантикалық түрлерінің
ерекшеліктерін айта келіп, осылардың ішінде мағыналас фразеологизмдерді
қалыптастыратын көбінесе көңіл-күй, яғни эмоциясы жоғары фразеологизмдер
екендігіне тоқталады. Еңбекте ашулану, ұрсу, ұру, төбелесу, жек көру,
қызғану, күлу, жылау сияқты тақырыптық семантикалық түрлерінің алты жүзден
асатынын дәлелдейтін тілдік фактілердің бар екендігі айтылады. Тіліміздегі
адамның көңіл-күйіне қатысты фразеологизмдердің бай қабатының болуы ұлт
тілінің ерекшелігі емес, ұлт болмысының ерекшелігі. Қазақ ұлты тым
әсерленгіш, сыншыл. Түрлі теңеулер мен салыстыруларға келгенде қиыспайтын
жерде қиысатын логика, ауыспайтын жерде ауыс қолданылатын метафоралық
тіркестерден осындай ой түюге болады. Синоним фразеологизмдер арқылы
ойымызды дәл, анық жеткізу үшін кей жағдайда мағыналас фразеологизмдердің
көмегімен ситуация одан бетер айқындала түседі, айтайын дегенін сипаттау
барысындағы дәлдік, бейнелегіштік, эмоциялық әсер әрине, синоним
фразеологизмдердің үлесіне тиеді [7,95-б]
Фразеологизмдер көркем әдебиет тілінің қажеттілігін өтеуде халықтың
эстетикалық талғамын танытатын ең күшті тілдік құралдардың бірі болып
есептеледі. Тілдің әдебилігінің сипаттарының бірін, әдеби тілдің даму
кезеңдерінің көркемдік ерекшеліктерінің бірін фразеологизмдер танытады.
Ж. Қоңыратбаеваның зерттеу жұмысында ХХ ғасыр
басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдердің жалпы сипаты,
тақырыптық-семантикалық, кезеңдік-құрылымдық, стилистикалық қолданыс
ерекшеліктері қарастырылады.
Автор ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдерді
жалпы мағынасына қарай және ұйытқы болатын сөздерге қарай тақырыптық
топтарға жіктейді. Фразеологизмдерді жалпы мағынасына қарай:
1).Адамды сипаттайтын фразеологизмдер;
2).Алғыс және қарғыс мәнді фразеологизмдер;
3).Қоғамдық - әлеуметтік факторға байланысты туындаған
фразеологизмдер;
4).Діни наным - сенімге, салт - дәстүрге байланысты туындаған
фразеологизмдер;
5).Өлшемдік ұғымдарды білдіретін фразеологизмдер;
6).Табиғат құбылыстарына байланысты фразеологизмдер деп бөле отырып,
кейбір фразелогизмдер мағынасы жағынан бірнеше топқа қатысты болатындықтан,
оларды мұндай тақырыптық топтарға бөлудің шартты екендігін ескертеді.
Дегенмен де белгілі бір топтағы сөздердің мағыналық жағынан іргелес екенін
де жоққа шығаруға болмайды.
Автор фразеологизмдердің бейнелі, синонимді табиғатын көркем шығарма
тілінің стильдік, стилистикалық сипатымен байланысты қарастырады. Еңбекте
адам эмоциясына қатысты фразеологизмдер бөлек аталып, арнайы
қарастырылмағанымен, адам сезімдерін, ішкі психологиялық халін, әсерлері
мен ойларын нақтыландыру амалы ретінде қолданылған әзірейіл шеңгелі
тигендей, ұжмақтың отына жылынғандай, у жеген қасқырдай фразеологизмдеріне
талдау жасалады [8, 24-б].
Көркем проза тілінде кейбір сөйлемдердің өлең жолдарындағыдай ұйқасып
келетін ерекшелігі туралы Қазақ прозасының тілі еңбегінде Е. Жанпейісов,
Қазақтың халық прозасы атты еңбегінде С. Қасқабасов арнайы тоқталады.
Ғалым С. Қасқабасовтың пікірінше ешбір жанр саф алтындай таза күйінде
болмайды. Өйткені ол жападан-жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу
процесінде жанрлар бір-бірімен тығыз байланысқа түседі, олар бір-біріне
ықпал жасап кірігеді [9, 22-б].
Ж. Қоңыратбаева зерттеу жұмысында фразеологизм сыңарларының дағдылы орнын
алмастырып, инверсия жасау тәсілін ХХ ғасыр басындағы қазақ жазушыларының
тілінде ең бір өнімді жұмсалған құбылыс ретінде қарастырады. Автор еркін
тіркестерге тән мұндай тәсілдің фразеолгизмдерде қолданылуын
трансформацияға түсуден гөрі өлең сөздің шарттарына байланысты деген
тұжырым жасайды. Ыза болды, кектенді мағынасында жұмсалатын тісін қайрау
фразеологизміне қатысты. Босағама бір келер күні болса, Көрермін! - деп
қайраған күйеу тісті (Кім жазықты 34-б), – деген мысал келтіріп, Көріп
отырғанымыздай, сөздердің бұлай орын ауыстырып келуі фразеологизмге
стильдік те, мағыналық та өзгеріс беріп тұрған жоқ.
Сондықтан біз де фразеологизмнің бойындағы бұл секілді өзгеше
қолданыстарды өлеңнің ырғағын, әуезділіктің шырқын бұзбау, тармақтарының
үйлесімді ұйқасын сақтау қажеттілігінен туған, яғни өлең шартынан болған
құбылыс деп түсінеміз. Қазақтың алғашқы қара сөз үлгілері деп
есептелетін ХХ ғасыр басындағы көркем прозаның бойында өлең сөзінің
кездесіп отыратыны белгілі жайт, – деп жазады [7, 22-б].
Қазақ тілінде қандай да бір жағдайға байланысты адамның ішкі жан-
дүниесінің күйін білдіретін әр түрлі қиялға түсірді, ойға қалдырды
мағынасында қолданылатын ойын онға, санасын сан саққа жүгіртететін
фразеологизмі бар. Автордың пікірінше С. Торайғыровтың Қамар сұлуындағы
ойын онға, санасын сан саққа жүгіртті фразеологизмінің ойы онға, ақылы
алтыға бөліну түрінде қолданылуы (Ойы онға, ақылы алтыға бөлініп әуреленіп
жүрген кезінде, Ахметтен тағы хат алды (88 б) жазушының жеке шығармашылық
мақсатынан туындап отыр. Ол мақсат – халық тілінде әбден қалыптасып,
тұрақталған құбылыстың жаттанды, үйреншікті қалыбын бұзу арқылы ойды
күшейту, тұрақты тіркеске өзгеше өң жамау, басқаша реңк беру. Бұл
тәсілдердің алғашқы қазақ прозасы тіліндегі нақты көрінісі – эмоционалды -
экспрессивті қызмет атқару [7,25-б].
Фразеологизмдер мән-мағынасы жағынан бір-біріне синоним болып
жұмсалуымен қатар мән-мағынасы жағынан бір-біріне қарама-қарсы болып та
қолданылады. Тіліміздегі мағыналары қарама - қарсы мәнде жұмсалатын тұрақты
тіркестер фразеологиялық антонимдер деп аталады. Қазақ тіліндегі
фразеологиялық антонимдерді екіге бөліп қарастырған Ә. Болғанбайұлы мен
Ғ. Қалиевтің ұстанымына сүйене отырып эмоциялық реңкті фразеологиялық
антонимдерді де екіге бөлуге болады деп ойлаймыз. Бірінші түрі эмоциялық
реңкті фразеологизмдердің өз ішіндегі компоненттерін басқа сөздермен
алмастыру арқылы жасалады. Мысалы, бетінен оты шықты (қызарды, қысылды,
ұялды) – беті бүлк етпеді (ұялмады, бедірейіп тұрды, арсыздығын көрсетті),
үміт етті (күдерін үзбеді, дәме қылды) – үмітін үзді (күдерін үзді, болады-
ау деген ойынан шықпады) т.б.
Екінші түрі құрылым - құрылысы жағынан мүлдем бөлек эмоциялық реңкті
фразеологиялық антонимдер. Мысалы, соры сорпадай қайнады (бақытсыздық тап
болды, қасіретке ұшырады) – көзі ашылды (сордан арылды, жолы ашылды,
қолайлы жағдай туды), сабыр етті (шыдам, төзім білдірді, асығыстық
жасамады) – дегбірі қалмады (шыдамсызданды, асып-састы) т.б. Қазақ тілі тек
эмоционалды реңкті ғана емес, бұдан басқа да қарама-қарсы мәнді
фразеологизмдерге өте бай. Бұл тілдегі сан алуан стильдік қолданыстармен
тығыз байланысты. Лексема көлемінде қарастырылатын антонимия құбылысын
фразеологизмдердің ауқымында қарастыру жан - жақты зерттеуді,
ерекшеліктерін ашуды қажет ететін тың мәселе.
Қорыта келгенде, адамның түрлі ситуацияларға байланысты туындап
отыратын көңіл-күйі тілдегі фразеологиядан да өз көрінісін табады.
Фразеология термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі тұрақты
сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді.
Фразеология-грек тілінің phrasis-сөйлемше және ұғым, білім деген
сөздерінен алынған.
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан
сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі не одан да
көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып,
тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: көз бояу, жүрегінің түгі бар, т.б.
Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел
аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.
Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері:
1.Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2.Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3.Мағына бірлігі сақталады;
4.Екі сөзден кем болмайды [10, 125-б].
Фразеологизмнің қай - қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу
тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып,
ішкі мазмұны жағынан өте бай болып келеді.Фразеологизмдер алдымен
адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді.
Қазақ тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған.Ол қасиет
әсіресе жағымсыз образдарды сипаттайтын идиома, мақал-мәтелдерде баса
сезіледі. Мысалы: түйе үстінен сирақ үйту, жүн қырыққан, ит екеш итке
де бір сүйек қарыздар, т.б. Фразеология – тұрақты сөз тіркестерінің
жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Фразеология – соңғы
жылдары дамып, қалыптаса бастаған жаңа линвистикалық пән.
Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде тіліміздегі
фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне қарай жіктеп
топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын зерттейді. Тұрақты
сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында актуалды
проблемелердың бірі есебінде зерттеліп жүр. Өйткені фразеология – тіл
мәдениетін арттырып, шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Сонымен
қатар, ол бір тілден екінші бір тілге аудару техникасын жетілдіреді, жаңа
фразеологизмдердің қалыптасуы мен баю жолын аңғартады.
Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс
белгілерін қоюды оқытып үйретеді.Ал тілдік тәсілдерді өткір, нақтылы, дәл
және мәнерлі қолдану, жалпы тіл мәдениетін арттыру сияқты мәселелер
стилистиканың үлесіне тиеді. Стилистика үшін фразеологизмдер мәнерлеу
тәсілі ретінде маңызы зор. Сондықтан стилистикада тұрақты сөз тіркестерінің
тіліміздегі атқаратын қызметіне, оның қолдану заңдылықтарына баса көңіл
бөледі.
Қорыта келгенде, қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің мағыналық
топтарын зерттеушілер А. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Ғ. Смағұлова
Ғ. Мұсабаев т.б. Олар фразеологизмдерді жан-жақты зерттеп, олардың
қолданылу аясының кендігін, формаларының молдығы мен семантикасының
өрістілігін атап көрсетеді.
2. Тұрақты тіркестерге тән белгілер мен оларды топтастыру
Қазіргі тіл білімнде қалыптасқан екі бағыттың бірі – тap мағынадағы
фразеологимдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында
қолданылатын, лексикалық бірліктермен (атауыштық сөздермен) мағыналас,
сырттай жай (еркін) сөздерге ұқсас тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемшелер
жатады. Шынында, фразеологизмдер сөз мағнасына жақын не парапар мағына-ны
білдіреді. Мысалы: ұзақ түнді көзбен атқызды фразеологизмі — ұйықтамады,
дүние салды — өлді, бетінен оты шықты — ұялды, мұрнына су жетпеді, мұрнынан
шаишылды, мұршасы келмеді — жұмыс басты болды, ұзын арқан, кең тұсау —
еркіндік, үн жоқ, түн жоқ — үндемеді дегенді білдіріп, өзара мағыналас
болып тұр.
Ал кең мағынадағы фразеологизмдерге жататын мақал-мәтелдер мен қанатты
сөздердің, жаңылытпаштар мен жұмбақтардың, номинативтік (атауыштық)
бірліктердің т.б. өздеріне тән лексика-грамматикалық, стильдік
ерекшеліктері бар. Олар сөйлеу кезінде жасалмай, даяр қалпыңда
қолданылатындығы, құрамының тұрақтылығы жағынан ғана фразеологизмдерге
жатқызылады, бірақ олардың мағынасы лексикалық бірлік ретінде сөздің
беретін мағынасына балама, парапар емес, одан әлдекайда кең. Мысалы, мақал-
мәтелдерде пайымдау, түйіндеу, көбінесе бейнелі түрде астарлы мағынада
жұмсалады. Мысалы, еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, мың сіз-
бізден бір шыж-быж, алыстан арқалағанша, жақыннан дорбола т.б. мақал-
мәтелдердің сипаты осындай.
Фразеология туралы еңбектерде фpaзeoлoгизизмдердің негізгі үш белгісі
болатыны көрсетіліп жүр: мағына тұтастығы, құрылымының тұрақтылығы
(I. Кеңесбаевта тіркес тиянақтылығы) және қолданылу тиянақтылығы. Бұл
белгілердің қатарында фразеологизмдердің бейнелілігі көрсетілмеген.
Фразеологизмдердің тұтастығы жай ғана тұтастық емес, бейнелі, мәнерлі
тұтастық. Бейнелілік, мәнерлілік фразеологизмдердің басқа белгілері сияқты
маңызды белгісі болып табылады. Сөйтіп, фразеологизмдер басқа тіл
бірліктерінен төрт түрлі . белгі-қасиетімен ерекшеленеді:
1) құрылым тұрақтылығы;
2) мағына тұтастығы;
3) даяр қалыпында қолданылу тиянақтылығы;
4) бейнелілігі мен мәнерлілігі. Осы белгілер фразеологизм атаулының
бәріне тән, тек бірінде толық, бірінде солғын болуы мүмкін. Кейбір
зерттеушілердің пікіріне қарағанда, бұл белгі-қасиеттердің кейбіреулері
фразеологизмдердің номинативтік тіл бірліктеріне тән емес.
1989 жылы шыққан Орысша-қазақша фразеологиялық сөздікті шығарушылар
(жетекшілері М. М. Копыленко мен М. Балақаев) номинативтік тіл бірліктерін
фразеологизмдерге жатқыза отырып, бірақ оларға фразеологизмдік
компоненттердің семантикалық жағынан қайта жаңғыруынан туатын мағына
тұтастығы (идиомалылық) және компоненттерінің тұрақтылығы тән емес деп
қарайды. Оған мысал ретінде орыс тіліндегі говорить русским языком (орыс
тілінде сөйлеу), младший брат (іні), из года в год (жылдан жылға), без
памяти (есі кете), за глаза (сыртынан) т.б. бір қарағанда еркін тіркестер
тәрізді тіркестер келтірілген [11, 8-б]. Сөздікте осы сияқты номинативтік
тіл бірліктерінің қазақ тіліндегі нұсқалары берілген.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерін құрылымы немесе
мағынасы жағынан оларға ұқсас басқа тіл бірліктерімен (еркін сөз
тіркестері, күрделі сөздер, сөйлемдермен) салыстырғаңда айқын көруге
болады.
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығына келсек,
бірінші айырмашылығы — еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде сөздердің
мағынасы жағынан өзара үйлесе отырып, кем дегеңде екі сөздің грамматикалық
жолмен еркін тіркесуінен жасалады, бірақ еркін сөз тіркестерінің құрамы
тұрақты болмайды. Олардың құрамыңдағы сөздерді мағынасы, айтылуы жағынан
солармен үйлесетін басқа сөздермен айырбастауға, орнын ауыстыруға болады.
Мысалы: зәулім үй дегендегі зәулім сөзін биік сөзімен, асықпай сөйледі
дегендегі асықпай сөзін баптап, жайлап сөздерімен ауыстырғаннан тіркестің
мағынасы өзгермейді. Сол сияқты Асан мен Үсен тіркесін Үсен мен Асан деп
кұрамыңдағы сөздердің орнын ауыстырғаннан тіркестің мағынасы, грамматикалық
сипаты өзгеріп кетпейді. Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегеңде
екі сөздің тіркесуінен жасалады, бірақ олардың құрамы тұрақты, Мысалы:
қаншырдай қатқан, бықпырт тигендей, жігері құм болды, нарттай жанды, ұзында
өші, қысқада кегі сияқты тіркестердің құрамын өзгертуге, басқа сөздермен
айырбастауға болмайды. Олар өздерінің фразеологизмдік сипатын сақтау үшін,
кұрамының біртұтастығын, тұрақтылығын өзгертпеуге тиіс. Ондай болмаған
жағдайда фразеологизмдік қасиетінен айырылады.
Екінші айырмашылығы — фразеологизмдердің мағына тұтастығы.
Фразеологизмдер мағына тұтастығын сақтайды, фразеологизмдердің мағыналық
тұтастығы құрамыңдағы сөздердің жеке мағыналарына тәуелсіз болады.
Фразеологизмдердің мағыналары құрамыңдағы сөздердің лексикалық
мағыналарымен сәйкес келмейді, яғни лексикалық мағыналардың жиынтығы
емес.
Фразеологизмдік мағына дегеніміз — құрамындагы сөздердің не жеке бір
сыңарының лексикалық мағыналарының қайта жаңғыртылған жинақты мағынасы. Сол
себепті фразеологизмдер семантикалық жағынан біртұтас тіл бірлігі ретінде
қолданылады. Мысалы: ит аркасы қиян (өте алыс), қой аузынан шөп алмайды
(момын), қойдан қоңыр (жуас), түйе үстінен сирақ үйтеді (икемсіз, епсіз
адам туралы) сияқты фразеологизмдердің беретін тұтас мағыналары, олардың
құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарынан мүлде бөлек мағыналар болып
табылады. Тіпті фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық
мағыналары анық байқалғанның өзіңде, фразеологизмдердің мағыналары
семантикалық біртұтастығынан айрылмайды. Мысалы: санын соғып қалды
(өкіңді), тамырына балта шапты (біржолата көзін жойды), ит өлген жер (өте
алые жер), жер жастанды (өлді), шай қайнатым уақыт (шай қайнайтын мезгіл),
жауыр болды (мезі болды), жауырды жаба тоқыды (кемшілікті бүркеді, жасырды)
сияқты фразеологизмдерде мағына тұтастығы сақталған.
Үшінші айырмашылығы — фразеологизмдердің даяр қалпында
қояданылу таянақтылығы. Оған негіз болған фразеологизмдердің
жоғарыда айтылған құрылымдық тиянақтылығы мен мағына тұтастығы.
Осы белгілердің сақталуы нәтижесінде фразеологизмдер
даяр күйінде қолданылатын тұрақты тіркес сипатына ие болады.
Фразеологизмдер сөйлеу кезіңде, қарым-қатынас үстінде жасалынбайды,
біртұтас тіл бірлігі ретінде даяр қалпында жұмсалады. Мысалы: сағы сынды,
қырғи қабақ болды, жаман атты болды, арқаны кеңге салды, құлағын шулатты,
құлағына ілмеді, көкірек керді, жер жастанды т.б. Сөйлеуші бұларды
сөйлеу кезінде өз еркінше өзгерте алмайды, олар осы қалпында адам-
дардың жадында сақталған, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп, даяр қал-
пында қайталаныл отырады.
Ал, еркін тіркестер керісінше сөйлеу кезінде, қарым-қатынас үстінде
құрамындағы сөздердің өзара үйлесіп еркін тіркесуі арқылы жасалады. Еркін
тіркестердің мағыналары құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналарына
тәуелді, яғни фразеологизмдердей қайта жаңғыртылған мағыналар емес. Мысалы:
сулы жер, жалғыз бала, ауыл шаруашылығы, он мыңдаған, аталас рулар, шөп
шапты, мал бақты, қызыға қарады, қайтып кетті, алқына бастады, сулығын
шайнады, топ арасында т.б. еркін тіркестердің мағыналары құрамындағы
сыңарларының лексикалық мағыналарынан туып тұр.
Төртінші айырмашылығы — фразеологизмдердің көпшілігіне мәнерлілік,
айқындық, бейнелік қасиет тән екендігі. Бұл қасиет фразеологизмдердің
стилистикалық мәнін аттырады. Мысалы: қабағы кірбің тартты деген
фразеологизмді оның баламалары болып табылатын ренжіді, жабырқады
сөздерінің мағыналарымен салыстырсақ, фразеологизмдік тіркесте
стилистикалық бояу, айшық, бейнелілік басым екені байқалады. Қара шаңырақ
фразеологизмі нақты зат ұғымындағы шаңырақты, оның түсін білдіріп тұрған
жоқ, одан әлдеқайда маңызды бір әулеттің үлкен үйі, тәрбие алып ұшқан ұясы
деген мағынаны білдіріп тұр. Ту көтерді, төсек жаңғыртты, төсек тартты,
тұсауын кесті, соры қайнады, шошқа тағаладың ба? т.б. фразеологизмдерде де
стилистикалық айшық, бояу бар. Ал осы мысалдардың алғашқы екеуін Солдат
жерден құлаған туды көтерді, төсекті қайта жаңғыртып салды деген
сөйлемдердегідей қолдансақ, онда олардың стилистикадық айшықты, бейнелік
мәні жоқ, жай еркін тіркестер екені байқалады.
Бесінші айырмашылығы — еркін тіркестер бір тілден екінші тілге сөзбе-
сөз аударуға көне бермейді. Мысалы: таулы жер горная местность, атақты
жазушы знаменитый писатель, тура нәтиже непосредственный результат,
діндар адам правоверный человек, ретке келтіру "привести в порядок",
құрылыс алаңы стройплощадка т.б. Ал фразеологизмдер әдетте бір тілден
басқа тілге сөзбе-сөз аударуға көнбейді, оларды басқа тіядегі баламалары
арқылы немесе фразеологиялық мағыналарын түсіндіру арқылы беруге болады.
Мысалы: соры қайнау фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, кипеть
его соли болып, фразеологиялық мағынасы жоғалады, сол себепті оны
"потерпеть неудачу, страдать" деп, түсіндіріп беруге тура келеді. Сөге
жамандама фразеологизмін орыс тіліне сөзбе-сөз аударсақ, "не говори
плохого" деген жай тіркес шығады, сондықган оны орыс тіліндегі мағынасы
соған жуық не поминай лихом деген фразеологизммен беруге болады.
Осы сияқты айырмашылықтарымен бірге фразеологизмдер мен еркін
тіркестердің жақындасатын жағы да бар. Құрылымы сөйлемге ұқсас
фразеологизмдердің құрамы формалды түрдс еркін сөз тіркестерінен тұрады.
Мысалы, мұртын болта шаппайды деген фразеологизм мұртын шаппайды, балта
шаппайды деген екі еркін тіркестен, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар
төрт еркін тіркестен, бұлт үйірілді, апшысын қуырды, жүрек жалғады деген
фразеологизмдердің әрқайсысы бір-бір еркін тіркестен жасалған. Бұлар
фразеологизмдік сипат алғанда, өздерінің еркін тіркестік мағыналарынан
айрылып, бейнелі фразеологизмдік мағыналарға ие болған. Сөйтіп, бұл арада
еркін тіркестердің фразеологизмдерді жасайтын материал болып табылатынын
көреміз.
Фразеологизмдердің сөзбен жақындығына келсек, біріншіден, бұлардың
жақындығын білдіретін мағыналары мен атқаратын қызметтеріңдегі ұқсастықтан
көруге болады. Сөздің фразеологизмге жақындығы екі жағдайда айқын
байқалады. Бірінші, тілдегі әрбір дербес мағыналы сөз лексикалық бірлік
ретінде жеке тұрып, белгілі бір ұғымды білдіріп, даяр қалпында қолданысқа
түсіп отырады. Сөйлеу үстінде белгілі бір затты, құбылысты, әрекетті қалай
атаймыз деп жатпаймыз, ұрпақтан-ұрпаққа белгілі даяр атаулармен атаймыз.
Яғни еркін тіркес сияқты сөз атау ретінде сөйлеу кезінде, қарым-қатынас
үстінде жасалмай, даяр қал-пыңда жұмсалады.
Екіншіден, лексикалық бірлік ретінде сөз де фразеологизм тәрізді бір
үғымды біддіреді, яғни ұғымды білдіруі жағынан сөз бен фразеологизмнің
арасында ұқсастық бар. Осы ұқсастық нәтижесінде фразеологизмдер
лексикологиямен жақындасады. Мысалы, көзді ашып жүмғанша тез, жылдам, су
жүрек қорқақ, am үсті үстірт, асығыс, am ізін салмады қатынаспады,
соқырға таяқ ұстатқандай өте анық, айқын, мүйізі қарағайдай мықты,
жарамды, кара қылды қақ жарған әділ, зықысы шықты әбігерлеңді, жермен
жексен етті қырды, жойды т.б. фразеологизмдер жеке сөздермен мағыналас
болып, солардың ұғымында қолданылып тұр.
Сөйтіп, жоғары айтылғандардан фразеологизмдердің, бір жағынан, еркін
сөз тіркестерімен, екінші жағынан, сөзбен шектесіп жаткан екі жақты құбылыс
екенін, екі жақтылығын көреміз.
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасына келсек, фразеологизм мен
сөйлемнің құрылымдық жағында формалды жақындық, ұқсастық бар
Фразеологизмдерде жай, құрмалас сөйлемдер сияқты құрылымдар кездеседі.
Мысалы: сойылын соқты, жүрегі mac төбесіне шықты, жүрегінің түгі бар, салы
суға кетті, тас-талқан болды т.б. фразеологизмдердің құрылымы жай сөйлемдер
сияқты. Мынадай жай сөйлемдермен салыстырыңыз: жел соқты, ол төбеге шықты,
айсыз ашық аспан, Хасен үзілген сөзін қайта бастады. Ал ай десе аузы бар,
күн десе көзі бар; өй дер әже жоқ, қой дер қожа жоқ; жер астынан жік шықты,
екі құлағы тік шықты; бір ұрты май, бір ұрты қан т.б. Фразеологизмдік
сөйлемшелердің құрылымы құрмалас сөйлемдер сияқты. Сөйлем құрылымымен
ұқсастық әсіресе фразеологизмдерге жатқызылып жүрген мақал – мәтелдер мен
қанатты сөздерден айқын ббайқаймыз. Мысалы, әкең мұрап болғанмен, жерің ой
болсын; әшейінде ауыз жаппа, той дегенде өлең таппас; жақсыдан үйрен,
жаманнан жирен; айыратын жаман бар, қосатын жаран бар; әлді адам шалқақ
келеді, әлсіз адам жалтақ келеді; Кұдай деген қүрғақ сөз, Алланың аты
аппыс; жантақты жерде сона бар, қыстақты жерде оба бар т.б.
Фразеологизм мен сөйлемнің айырмашылығы лексика-семантикалық жағы мен
синтаксистік қызметіне байланысты. Сөйлемнің негізгі функциясы
коммуникативтік болып табылады. Сөйлем — тілдің коммуникативтік бірлігі.
синтаксистің зерттеу объектісі. Ал фразеологизм ұғымды бейнелеп, мәнерлеп
немесе тұспалдап, астарлап білдіретін лексика-семантикалық бірлік, ол осы
жағынан лексикалық бірлік — сөзге балама ретінде қолданылып, атау
қажеттілігін өтеп, сол арқылы лексикологияға жақын болады. Сөйлемді
синтаксистің объектісі ретінде мүшелеуге, сөйлем мүшелеріне талдауға
болады. Фразеологизмдер лексика-семантикалық
идиомалық бірлік болғаңдықтан, өз ішінен мүшеленбейді, тұтасымен бір ғана
сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Мысалы: Мағаш пен Көкітай есі шыққандай
не қыларларын білмей, дал болып, үркіп калысқан еді (М. Әуезов) деген
құрмалас сөйлемдегі есі шыққандай, дал болып фразеологизмдері қалай? деген
сұрақка жауап беріп, қимыл-сын пысықтауышы болып тұр.
Фразеологизмдердің жоғарыда көрсетілген белгілерінің кейбіреулерін
негізгі, басты, басқаларын қосалқы деп бөліп-жаруға болмайды. Ғалым
I. Кеңесбаев айтқандай: осы белгілерді тұтасымен алып арқау
еткенде ғана фразеологазмдерді жете түсінуге болады. Фразеологияны тіл
білімі саласындағы дербес пән деп танудың өзі осы аталған зандылықтарды
(белгілерді — Ғ.Қ.) қаншалық мойындауға байланысты болмақ [4, 184-б.].
Фразеологизмдердің жоғарыда талданған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz