Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін тәрбие процесінде қолдану жолдарын зерттеген, пікірлерін айтқан ғалымдар
Жоспар:
Кіріспе.
1-5 бет
Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін тәрбие
процесінде қолдану жолдарын зерттеген, пікірлерін айтқан ғалымдар.
6-16 бет
1-тарау. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық
тәрбие берудегі мүмкіндіктері.
1.1.Халық ауыз әдебиетінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі. 17-21 бет
1.2.Халықтың музыкалық шығармашылығының эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
22-26 бет
1.3.Халықтың сәндәк қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиелегі көрінісі.
27-30 бет
2-тарау. Қазақтың халықтық педагогикасын эстетикалық тәрбие беру ісінде
пайдалану.
2.1. Қазақтың халықтық педагогикасы негізінде эстетикалық тәрбиені
дамыту перспективалары.
31-34 бет
2.2. Қазақтың халықтық педагогикасын эстетикалық тәрбие беруде қолдану.
35-39 бет
Қорытынды.
40 бет
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
41-42 бет
Кіріспе.
1980-ші жылдардың аяғындағы Қазақстанның қоғамдық өмірінің
салаларындағы болған- саяси-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени
өзгерістер жеткіншектер тәрбиесіне тікелей ықпалын тигізді. Қазақ халқының
ұлттық мәдени өтлеу жағдайында жеткіншектерді халық дәстүрлерінде
тәрбиелеудің қажеттігі туындады.
Айналасы 4-5 жылдың ішінде жеткіншектрге қазақ халқының игі мұра
рухани байлығын, тағылымды тарихын, ізгілікті мәдени дәстүрлерін меңгертуде
Республика мектептерінде іс-тәжірибе жтнақталды.
Алдымен өзіміздің ғылыми-әдістемелік секцияның эксперимент жүргізген
Боран ауылындағы Халық мұғалімі Қ.Нұрғалиев мектебінің іс-тәжірибесінің
үлгісі арқылы бұл мәселенің қалай кешенді түрде жүзеге асырылып жатқанына
тоқталып өтсек.
Тәжірибе-эксперименттік жұмыс бұл мектепте 1990 жылы басталды.
Эксперимент мектеп мұғалімдері мен Университеттің педагогика кафедрасының
оқытушылары, аспитанттары және ізденушілерімен бірігіп жүргізілді. Олардың
алдына мынадай міндеттер қойылды:
1. ауылдық мектепте оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру мен басқару үлгісін
жасау және оған басшылық жасаудың педагогикалық шарттарын әзірлеу
(жетекші- педагогика кафедрасының доценті С.И.Қалиев).
2. халықтық педагогика негізінде ауылдық мектеп оқушыларына эстетикалық
тәрбие берудің ұйымдық-әдістемелік және мазмұндық аспектілерін әзірлеу
(жетекші- педагогика кефедрасының доценті С.А.Ұзақбаева).
3. ауылдық мектеп оқушыларының саяси мәдениетін қалыптастыру жүйесін
енгізу (жетекші- педагогика кафедрасының доценті Қ.Қ.Жампейісова).
4. жаңа экономикалық қатынастарға көшу жағдайыеда әлеуметтік адамгершілік
құндылық ретінде еңбекке ауылдық мектеп оқушыларын бағдарлау
проблемаларын зерттеу (жетекші- педагогика кафедрасының доценті
Г.Қ.Нұрғалиева.
Түпкі нәтижесінде Республика мектептері ауылдық мектептегі оқу-тәрбие
процесін ұйымдастырудың тәжірибеде тексерілген ғылыми-теориялық негіздерін
және бірқатар әдістемелік ұсыныстарды, бағдарламаларды алады.
Эксперименттік ретінде бұл мектеп кездейсоқ таңдалып алынған жоқ, яғни оның
қазақ ортасына тән бірқатар ерекшеліктері болды.
Мектеп ауылдағы эстетикалық тәрбиенің орталығы болып табылады,
өйткені онда педагогтардың, отбасылардың, еңбек ұжымдары мен жұртшылықтың
іс-қимылы үйлестірілген. Мұның өзі, сөз жоқ, баланың мектеп қабырғасындағы
барлық жылында оған эстетикалық тәрбие берудің тиімді жүйесінің негізі
болып табылады. Мектепте эстетикалық тәтбие беру мен оқытудың негізгі
міндеті- қазақтың халықтық педагогикасы материалдарын пайдалану арқылы
оқушылардың жан дүниесін байыту, ұлттық мәдениетке, ұлттық өнерге, өз
халқының әдет-ғұрып пен дәстүрлеріне сүйіспеншілікпен қарауға баулу, жеке
адамның эстетикалық мәдениеті мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
оқушыларға қоғамдық құбылыстар мен өнерді бағалауда дұрыс бағдар беру.
Педагогтар ұжымы көн тәжірибе жинақтағанын, оны біз эксперименттің бірінші
кезеңінде жинақтап қорытқанымызды айтуымыз керек. Бұл мектептегі
эстетикалық тәрбие жұмысының өзегі барлық балалар үшін міндетті бейнелеу
өнері, музыка, эстетика сабақтары болып табылады. Балалардың бойында жақсы
қасиеттерді эстетикалық жолмен тәрбиелеудің құралы халықтың ауызекі
шығармашылығының көптеген жанрлары, ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар,
халықтың материалдық мәдениеті болды және болып қала береді.
Торғай облысының Амангелді ауданындығы мектептерде ұлттық өнеге мен
тәлім негізінде жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру тұрақты жолға
қойылған. Бұл мақсатта мектепте көптеген үйірмелер жұмыс істейді. Домбыра-
дастан, Ақ көгершін, Қызғалдақ, Жауқазын, Көктем гүлдері атты
балалар ансамблдері бар. Жастар үйінің жангынан құрылған жас айтыс
ақындарының мектебі жұмыс істейді.
Республикаға белгілі Домбыра-дастан балалар фольклорлық
ансамбілінің өзіндік бет-бейнесі, бағыты бар. Ол ұлттық тәрбиені халықтың
бай музыкалық өнері мен тамаша салт-дәстүрі арқылы жүзеге асыруда. Мектепте
оқушылардың ұлттық дәстүрге қызығушылығын арттыру мақсатында ата-аналар мен
оқытушылардың ұйымдастыруымен жиі-жиі кештер өткізіліп тұрады. Мәселен,
Сырласайық, жеңеше атты кеште ұлттық киім киінген жеңгелер, қайын
сіңліліер бала тәрбиесіне байланысты мәселелерге көңіл аудару арқылы
ұмытылып бара жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді қайта жаңғыртты.
Талдықорған облысы, Алакөл ауданындағы 4-ші мектептің де халықтық
педагогиканы жүзеге асыру барысындағы тәжірибелері өте қызықты. Мәселен,
мектепте Қыз өссе- елдің көркі атты тәрбие беру саласы жұмыс істейді. 1-
11 сынып оқушылары толық қамтылады. Жоспар оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты қарастырылады.
Қазақтың халықтық педагогикасы дәстүрлерін орыс мектептері оқушыларына
меңгерту қазақ әдебиеті сабақтарының жоғары дәрежеде жүргізілуімен тікелей
байланысты болып келеді.
Ғылым шыңына шығуға ұмтылудан бұрын оның әліппесін оқып үйреніңдер деп
И.П.Павлов айтқандай, қай халықтың болмасын, мәдениетін терең меңгеру үшін,
сол халықтың ең алдымен ана тілін білген жөн.
Өкінішке орай, бұл мәселе орыс мектептерінде дұрыс шешімін тауып
отырған жоқ. Сондықтан сабақтың сапасы төмен, балалардың ынтасы жоқ.
Бұл, біріншіден, осы пәнді жүргізетіе мамандардың арнайы теориялық
және әдістемелік дайындығының аздығына, екіншіден, оқулықтардың, қазіргі
педагогика талаптарына сай еместігіне және әдістемелік оқу құралдарының,
нұсқауларының жетіспеушілігі, үшіншіден, мұғалімдердің өз бетімен дербес
ізденімпаздығының жоқтығына және бала психологиясын терең білмеуіне,
төртіншіден, жасыраптыны жоқ, пән мамандарының өз ісіне жауапты қарамауына
байланысты болып отыр.
Мысалы, қазіргі бағдарлама бойынша оқушыларға жалры әдеби білім бері
бесінші сыныптан басталса, қазақ әдебиеті сабақтары тек оныншы сыныптан
бастап жүргізіледі. Ондағы оқу материалдарының мазмұны автордың
педагогикалық ескермегенін байқатады. әрине, бұл оқушының материалды тез
қабылдауына, меңгеріне кедергісін тигізетіні, пәнге деген ынтасын,
қызығушылығын төменднтнтіні сөзсіз.
Оқушы білімінің сапалы болуы сабақ жүйесіне, әр сабақтың ішкі
мүмкіндігіне, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастыра білуге, оқушыларды
шығармашылықпен жұмыс істетіп, білімдері мен дағдыларын біліктілікпен
дамытуға, сабақ мазмұнына қарай әр түрлі әдіс-тәсілдерді, ұлттық ойын
түрлерін пайдалануға салыстырмалы талдау беруге байланысты. Ал бұл –
тікелей мұғалімнің міндеті.
Сабақты осылай түрлендіріп өткізу оқушылардың қызығушылығын оятып
қана қоймайды, сонымен бірге олардың талабын ұштап, қиялын дамытып ой-
өрістерін кеңейтуге, өз бетімен ізденуге үлкен септігін тигізеді. әсіресе,
қазақ халқының ұлттық дәстүрлері түрлерін өтілетін тақырыпқа лайықтап,
басқа халықтың дәстүрлерімен салыстырмалы түрде пайдалану, ғасырлар бойы
ұмыт болып, көңіл бөлінбей келген тамаша дәстүрлерді қайта жандандыруға
көмегін тигізеді, халықтар дәстүрлерінің көркемдік, ұлттық өзгешелігін,
олардың тұрмыс салтындағы ұқсастықты көре білуге, саналы түрде сезінуге
үйретеді.
Яғни, ұлттық дәстүрлер сабаққа сәтті жол тапса, оқушылардың
белсенділігін дамытып, пәнге деген құштарлығын оята түседі.
Мұндай өзгерістерді орыс мектептерінің әдебиеттері ғана емес, қазақ
мектептерінің әдебиеттері мазмұны талап етіп отыр. Әрине, мұның тез арада
шешімін таба қоюы мүмкін емес. Дегенмен де, әдебиет пәні оқулығының басты
мақсаты оқушыларды өмірдегі әсемділікті танытуға үйрету, сол арқылы олардың
жан-дүниесіне сұлу адамгершілік қасиеттерді дарыту болып табылатынын
әрдайым есте ұстаған жөн.
Орыс мектептерінде қазақтың ұлттық мәдени дәстүрлері сыныптан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы шешімін табуда. Мысалы, Алматы қаласындағы 53-ші
мектеп Атамекен бағдарламасының бағыттарын негізге алған. Жұмыс түұрлері
сатылап: 1-4, 5-8. 9-11 сыныптар аралығында топтастырылып жүргізілнді.
Сонымен, жоғарыда келтірілген деректердің барлығы қазақты халықтық
педагогикасы дәстүрлерінің Республика мектептерінде оқу-тәрбие процестері
арқылы жүзеге аса бастағанын көрсетеді. әрине, бұл мәселе осымен толық
шешімін тауып отыр деуге болмайды. Тіпті жақын арада шешімін тауып кетуі де
қиын. Егер жоғарыда аталғандай жетістіктерге қол жетсе, ол- тек мұғалімдер
мен оқушылардың ынта-ықыласының, жігерінің жемісі, ұлттық дәстүрге деген
сағынышты сезімі. Бұл мәселені толық жүзеге асыру үшін қазақ халқының
жеткіншектер мен жастардың эстетикалық тәрбиесі дәстүрлерін, оның әдіс-
тәсілдері мен амал-жолдарын жан-жақты зерттеген еңбектер қажет.
Тақырыбы: Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін
тәрбие процесінде қолдану жолдары.
Мақсаты: Қазақтың сан ғасырларға созылған шығармашылық мұраларын
эстетикалық тәрбие беруде озық үлгілерін бүгінгі оқу-тірбие жүйесіне
қолдану жолдарын көрсету.
Міндеті:
1. Халық шығармашылығының эстетикалық тәрбие берудегі зерттеу деңгейіне
сипаттама беру.
2. Халық өнер мұраларының тәлім-тәрбие ерекшеліктерін ашып, тәрбие
процесінде қолдану жолдарын көрсету.
3. Ақын-жыраулар, музыкалық поэзиядағы тәлімдік ой-пікірлерді жүйелеп, іске
асыру жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие беру
мұралары.
Зерттеу пәні: Халықтық педагогиканың мұраларының, шығармаларының озық
үлгілерін оқу-тәрбие процесінде қолдану жолдары.
Зерттеу болжамы: Егер халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие беру
үлгілерін алып, уақыт талабына сай, тиімді қолданса балалардың эстетикалық
талғамын, сезімдерін дамытып, эстетикалық тәрбие беруге болады.
Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін
тәрбие процесінде қолдану жолдарын зерттеген ғалымдар.
.
Қазақ ағартушылары Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай
Құнанбаевтың эстетикалық тәрбие саласында арнайы еңбектер жазып
қалдырмағаны белгілі. Алайда, олар өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің, өнерінің даму
барысына аса көп көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап, зерттеу арқылы
қазақтардың эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа деген эстетикалық
көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты көптеген құнды
пікірлер айтты.
Қазақ ағартушыларының эстетикалық көзқарастары мен орнықты пікірлері
халықтың дүниетанымдық көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір
сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардан туындап отыр. Ол- заңды құбылыс. Бұл
жердегі басты мәселе ағартушылардың эстетикалық тәрбиені жан-жақты, жүйелі
талдап зерттеуінде емес, керісінше, мүмкіндігінше сол проблемалар жайлы сөз
қозғап, өз көзқарастары мен пікірлерін айтып тұжырымдауында жатыр.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов өзінің аз ғұмырында
көптеген баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Оның ағартушы ретінде айтқан ой-пікірлері, кейбір ескертпелері мен
болжамдары қазақ халық шығармашылығына байланысты. Мысалы, халықтың
поэтикалық өнерінің адамгершілік тәрбиесіне ықпалы туралы пікірін өлең,
мақал-мәтелдер, эпостар жинағынан кездестірсек, өнердің эстетикалық
тәрбиедегі рөлі жайлы пікірін ән-күйлер мен архитектуралық құбылыстар
суреттемелерінен көреміз. Сондай-ақ табиғаттың да адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесіне деген пайдасы оның күнделіктерінде, сапарнама тұрғысынан жазған
еңбектерінде тұжырымды берілген.
Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына,
көркемдік талғамының жетілуіне, ой-өрісінің, рухани әлемінің кеңи түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті.
Шоқаның балалық шағы Көкше өңірінде- Оқжетпес, Құсмұрын, Сырымбетте
өтті. Бұл өңір баршаға өзінің тарихи аңыздарымен, ғажайып сұлу табиғатымен,
атақты майталман суырып салма ақын, әнші-күйшілеріен белгілі. Бұлар
Шоқанның рухани жетілуіне, көркемдік талғамының қалыптасуына тікелей әсері
болғаны күмәнсіз.
Бала жасынан әжесіАйғанымнан ертегі, тарихаи оқиғалар мен батырлар
туралы естеліктерді естіп өсуі Шоқанның туған жер, ел, Отан алдында
жауапкершілігін арттырды, халық мұрасын бағалап, сүйе білуге үйретті. Оның
ой-өрісінің кеңеюіне, көркемдік талғамының жетілуіне орақ ауыз, от тілді
ақын-жыраушылар, бал таңдай әншілер, саусағынан өнер тамған күйшілерден
естіген қазақ халқының тарихи шындығын бейнелейтін әндер мен лирикалық
әуенднрі, эпикалық жырлары мен толғаулары, тариха күйлері де өте зор әсер
етті.
Ата көрген оқ жонар дегендей Шоқанның көркемдік танымының
қалыптасуына әкесі Шыңғыстың ықпалы айрықша болды. Шыңғыс- қазақтардың салт-
дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін зерттеген орыс
ғалымдарымен, жазушыларымен байланыста болды, оларға қажетті материалдар
жинауға көмектесті. Зерттеушілердің өтініші бойынша халықтың ауызекі
шығармашылығы нұсқаларын жинауға атсалысқан. Мұның бәрін жүзеге асыруда
бала Шоқанның көмегі де аз болмады. Мысалы, Шыңғыс полковник
М.Ладыженскийдің қазақ халқының өлең-жырларын, аңыз-ертегілерін, бұрынғыдан
қалған сөздерін, хиссаларын, мақал-мәтелдерін жазып жібергейсіз деген
өтінішін орындау мақсатымен әйгілі ақын-жыршыларды талай рет үйіне
шақыртып, халықтың өлең-жырлары мен аңыздарын бала Шоқанға жаздырып алып,
Омбыға жіберіп отырған. Осындай ұлағатты іске Шоқанның бала кезден араласуы
өз халқының мәдениетін, әдебиетін, өнерін ерте танып білуіне себепкер
болды, халық байлығын көзінің қарашығындай сақтауға үйретті, естігенін
қағаз бетіне түсіре білу дағдысын қалыптастырды, халықтың өмірін терең,
тиянақты зерттеуге итермеледі.
Ш.Уәлихановтың орыс мәдениеті мен ғылымының атақты қайраткерлерімен
достығы және олармен жақын араласуы оның ағарушылық қызметі мен қоғамдық,
эстетикалық көзқарасына дұрыс бағыт берді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы Шоқан Уәлихановтың дүниетанымдық,
эстетикалық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткенін, оның ауызекі
шығармашылықтың тәрбиелік мәнін кезінде дұрыс түсінгенін, оған тәрбие
құралы ретінде қарағанын көрсетеді. Оның егер Гомердің поэтикалық
аңыздаулары, Геродоттың естіп алып, жазып қалдырған аңыздары азды-көпті
тарихилық мәнге ие десек, егер әрбір шал-пұла, қисынсыз аңыз-әңгімелердің
өзінің негізінде оқиға мен шындық жатады десек, қазақтардың ұнамды және
жүйелі аңыздауларында... тарихи мән болуы шүбәсіз,- деген пікірдің өзі-ақ
халықтың ауызекі шығармашылығының қандай жағдайда болмасын таныла
білетініне кәміл сенгендігін байқатады.
Шоқанның бұл пікірі оның зерттеу жұмыстарының ұзына бойына арқау
болып отырды. Шоқанның зерттеу әрекетінің басты мақсаты- ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың өмір жайлы ой-арманын, тілегін көрсету,
ұмытылып бара жатқан салт-дәстүрлерге көңіл аудару, оны халықтық тәрбиенің
құралы, әдіс-тәсілі ретінде пайдаланғанын және оның болашақ ұрпақтар
тәрбиесіне де қажет екенін ескерту. қалай дегенмен де өмірдің, өз
қоғамының ұғымдары мен қатынастарының бейнесі ретінде қазақтар поэзиясы өте
қызықты және көңіл аударатын көптеген жақтары бар,- деп атап көрсетті.
Шоқан шығармаларының мазмұндылығы, көркемділігі. өз басының өмірге
деген азаматтық құштарлығы өз дәуірінің әлеуметтік жағдайын жақсы түсініп,
жан-жақты талдай білетіні, байқампаздығы мен пікірлерінің жандылығы,
нақтылығы, жазған тақырыбы саласынан түсінігінің молдығы таңдандырады.
Болмасаң да ұқсап бақ дегендей оқырмандарын өзіне баурайды, еліктіреді.
Шоқан Уәлиханов ауызекі шығармашылық арқылы халықтың болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын, талғамын, эстетикалық сезімін көрсете білді. Ол
әсіресе 1856 жылы атақты Жанақ ақыннан естіп, жазып алған Қозы Көрпеш-
Баян сұлу эпосының поэтикалық көркемдік ерекшелігін жоғары бағалады.
Шоқанның айтуынша бұл тек қазақ халқының арасында ғана тараған жыр емес,
көптеген Шығыс халқының арасында да кең танымал. Шоқанның Жанақтан жазып
алған нұсқасы әлі күнге табыла қоймағанымен, М.Әуезов бұл жырдың басқа
нұсқаларға қарағанда түпнұсқаға жақын екендігі туралы көңілге қонымды пікір
айтқан. Эпостың қай нұсқасында болмасын, халықтың өткендегі әдет-ғұрпы,
тұрмыс-салты, адамдардың өзара қарым-қатынастары, қайырымдылық пен
жауыздық, екі жастың бір-біріне деген таза сүйіспеншілігі жырға қосылады.
Шоқан бұдан басқа да эпикалық аңыздарды жазып алды. Эпостардағы бір
ерекшелік- өлеңдері домбыраның, қобыздың, ым мен дене қимылдарының
сүйемелдеуімен айтылып, ел арсына тарайды, кейбір өлеңші ақын өз тарапынан
сол өлеңге кіріспе және қортынды сөз қосып отырады. Бұл тыңдаушыларға
естіген өлеңдерін әсерлі тұрғыда қабылдауына, көркемдік талғамының
жетілуіне әсер етеді, ұзақ орындалатын өлеңнің мазмұнын тез меңгеруге,
дұрыс түсінуге көмектеседі.
Ш.Уәлиханов сонымен қатар шебер манасшының орындауында Манас
дастанын естіп, көпшілік қалай эстетикалық ләззат алғанын айтып өтеді.
Шебер манасшылардың әңгімелері тыңдаушыларын қызықтырғаны сонша,бірі де
аяғына дейін кетпейді, тіпті Манасты аяғына дейін тыңдау үшін түніңіз де
жетпейді,- дейді. Олай болатын себебі, Манас- бір кезеңге және бір
адамның- Манас батырдың төңірегіне топтастырылған барша халық
ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана,
әдет-ғұрып жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы. Манас- бүтін
бір халықтың шығармасы, соның көп жылдық шығармашылығының жемісі- дала
Илиадасы десе де болғандай.
Шоқан өз еңбектерінде басқа халықтардың шығармашылығына қажетті
мағлұматтар береді.
Шоқан ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде эстетикалық тәрбиенің
таптырмас құралы- ертегілер жайлы құнды пікірлер айтады. Ертегілердің
мазмұнының бай екендігін ескертеді, ондағы батыр, жезтырнақ, алып секілді
көптеген кейіпкерлерді көрсету арқылы адам баласының жағымды жағымсыз
моральдық қасиеттерін ажырата білуге, әдемілікті сезіне, қабылдап тани
білуге шақырады. Мақал-мәтелдерді жинақтау арқылы халықтың балалар мен
жастар тәрбиесінің әлеуметтік-тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді.
Оңтүстік Сібір губернияларының тарихына аңғармалар, 18 ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбектерінде қазақ халқының тарихи аңыз-
әңгімелерінің мәніне тоқталды, тарихта болған батырлардың, белгілі хандар
мен билердің ісін, өмірін әңгімелейді, қызықты деректер келтіреді. Шоқанның
бұл аңыз-әңгімелері өзінің мазмұндылығымен, ғылымилығымен тартымды.
Шоқанның мақсаты болашақ ұрпаққа халықтың өткендегі өмірінің ақиқатын
толығырақ, тереңірек түсіндіруге көмектесу, көрнекті адамдардың іс-
әрекетімен таныстыру, мәдени мәнін ашып көрсету.
Эстетикалық тәрбиеге тікелей қатысы бар халықтың сөз өнері ақындық,
жыршылық, әншілік, күйшілік өнерлері де Шоқан зерттеулерінен тыс қалмаған.
Музыкалық аспаптардың түрлеріне де тоқталып өткен. Сөз өнерін түсінетін,
әлеуметтік, көбінесе мәнді мәселелерді қозғайтын, табан астында сөз тауып
кететін ақындарды жоғары бағалады. Оның тыңдаушыларына әсерлі тұрғыда әсер
ететінін айтты.
Халық арасынан шыққан сыбызғышылар мен қобызшыларды, жыр-дастанды
орындаушы жырауларды тыңдап, түсіне білуге шақырды. Олардың сазды әуенді
аспаптармен еркін сүйемелдейтінін жоғары бағалады. Дала жыршыларының бәрі
әдетте қобыздың сүйемелдеуімен ән салады деп бұрын қобыз аспабына аса
назар аударылғаны туралы жазады. Алайда, 18-19 ғасырларды халық
фольклорынан көптеген ән-күйлер, жырлар, аспаптар ұмыт бола бастайды. Шоқан
бұған үлкен өкініш білдіреді, оның себебін Ресеймен қосылғаннан кейінгі
кезеңдердегі әлеуметтік-мәдени өзгерістерге халық музыкасында жаңа әндер
мен домбыра аспабымен орындалатын күйлер көбеюіне байланысты деп
топшылайды. Өзінің осы ойын Қазақ халық поэзиясы туралы деген мақаласында
домбыра және жаңа әндер енді жыр мен қобызды мүлдем ығыстырды деп
тұжырымдай түседі.
Шоқан жастардың рухани қорын, мәдени-эстетикалық деңгейін кеңейту
мақсатымен көршілес халықтардың музыкасы ме аспаптары туралы да бағалы
деректер қалдырды. Өзінің Қашқарияға барған сапарында ұйғыр, қалмақ, сібе
халықтарының музыкасы жайлы мәліметтер алып қайтады. Саяхат барысында үш
шекті лютнямен сүйемелденген әнді естіген, саусаққа киетін ағаш
кастаньетпен ән салып жүрген Қытай монахтарын кездестіргенін, ұйғыр
музыканттарының күйін тыңдағанын, керней сияты ұзын мыс түтікпен, флейтасы
қосылып музыка тартылғанын және дап, нағра, дұмбақ сияқты ұрып ойналатын
аспаптарды көргенін жазады.
Музыка өнерін зерттеуші Б.Сарыбаев: Біз Шоқанның еңбектерінен
өзімізге таныс музыкалық аспаптар домбыра, қылқобыз, сыбызғы туралы
мағлұматтармен қатар, осы кезде ұмыт болған шыңдауыл, мүйіз сырнай,
асатаяқ, хонбе сияқты аспаптар жайында да құнды деректер тауып отырмыз.
...олардың Уәлиханов еңбектерінде сипатталып жазылуы музыкалық аспаптар дамуы
тарихынан көптеген сыр шертеді,- дейді.
Осы Шоқан жиған аспаптардың кейбірі, мәселен, сыбызғы бүгінгі күнде
өз орнын халық аспаптар музейінен тапқан. Оны Шоқан 1860 жылы белгілі
Қашқар сапарынан арнайчы алып келген.
Бұдан Шоқанның ұлттық музыка өнерін жоғары бағалағанын, адам
баласының рухани мәдениеті үшін оның маңызының зор екндігін түсінгенін,
өнер көзі- халықта дегенді ескеріп, өнердің болашағы тек қана ұлттық
өнердің негізінде ғана өсіп-өркендейтініне кәміл сенгендігін байқаймыз.
Сондай-ақ айтылудан қалып бара жатқан халықтың поэтикалық, музыкалық
өнерін мүлдем жоғалтып алмай тұрғанда жинау қажет деп зерттеушілерді
ескертуінің сыры да осында болса керек.
Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері
болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке
түсіргенде алдымен кәсіптік қажеттілігін ойластырып, сәнділік, жарастық
әсемдік жағынан да қарастырған. Әсемдік адам тұрмысына қажетті құбылыс
болумен қабат, асқақ әсем сезім туғызатын, рухани күш екендігі анық.
Әрине, табиғаттың ғажайып көріністерінің балалар мен жастардың эмоциялық
сезіміне, эстетикалық көзқарасына, жалпы адамгершілік қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал етпеуі мүмкін емес.
Шоқан халықтың ежелгі архитектуралық құрылыстарын эстетикалық тұрғыда
қабылдай білуге байланысты құнды пікірлер айтты. "Қазақ моласы мен оның
төңірегінен қазақтың бар мәнер талғамы, архитектурадағы өнері, оның ою мен
бейнелеу салты байқалады,- деп халықтың мәдени деңгейінің жоғары болғанын
көрсетеді. Өз халқымен бірге Қырғызстан және Шығыс Түркістанның ежелгі
архитектуралық құрылыстарына, тас мүсіндеріне ғылыми тұрғыда талдау
жасайды. Өзінің Алтын шаһар немесе Қашқария деген жазбасында Еуропа
архитектурасы мен Шығыс сәулет өнерін: Мұсылман әулиелерінің зираттарының
үстіне салынған ғимараттардың-мазарлардың, орта ғасырлардағы христиандық
монастырьлар сияқты, сақтап отырған бай қазынаоары бар,- деп салыстырмалы
түрде береді. Орта Азиядағы сәулет үлгілері- Үргеніштегі Палуанахмед
Жәмшидің, Ғиждуандағы Жаһан қажының, т.б. зираттарына тоқталады. Сөйтіп
қазақ халқының эстетикалық мақсатты көздеген өзіндік сәулетшілік шығаралары
болғанын баяндайды. Осы көне заманның көзі болып келген мәдени мұраларды
әсемдіктің үлгісі деп қабылдай білуге үйретті.
Демек, Шоқан өзінің зерттеу еңбектерінде жинаған ауызекі
шығармашылығы арқылы халықтың арман-тілегін, тұрмыс-қарекетін, көзқарасын
баяндады, ұмытылып бара жатқан мәдени дәстүрлерге көңіл аударып, оны халық
эстетикалық тәрбиенің құралы, әдіс-тәсілі ретінде падаланғанын көрсетті.
Олардың қай дәуірде болмасын құндылығ жойылмайтынын, әрқашан халық үшін,
жеткіншектер тәрбиесінің игілігі үшін қызмет ететін өзінің көзқарасы ой-
пікірі, қатынасы арқылы дәлелді.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас-жеткіншектердің
эстетикалық тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар
бойы тәрбие саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді
ұстағандардың бірі- Ыбырай Алтынсарин.
Оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, халқына, халық
мұрасына: ауызекі шығармашылыққа, әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген
сүйіспеншілігінің артуына, эстетикалық талғамы мен сезімінің дамуына өскен
ортасы әсер етеді. Әсіресе, қазақтың мәдениетін, өнерін терең білетін, ақыл-
парасаты жоғары, сөзге шешен, елге сыйлы атасы Балқожаның ықпалы ерекше
болды.
Ыбырай осы бала жастан халықтық педагогикадан алған тәлім-тәрбиесін,
үлгі-өнегесін, көңіліне түйгендерін оқу-ағарту ісі арқылы қазақ балаларының
бойына сіңісті ете білді. Балаларды ауызекі шығармашылығын қадірлеуге,
ондағы халықтың басынан өткен қилы-қилы тарихи кезеңдерге әділ баға беруге
үйретті, оны ерекше әсермен, жоғары эстетикалық сезіммен қабылдауға
баулыды.
Ыбырай Алтынсариннің де эстетикалық тәрбие проблемаларын қозғайтын
арнайы еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі. Бірақ, Ы.Алтынсариннің
эстетикалық көзқарастары оның педагогикалық қызметінен көрініс тапты.
Қазақ хрестоматиясына енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған
материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және
ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары эстетикалық талғамының
жан-жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты
сыртқы жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ықпалымен де құнды.
Хрестоматияда Ыбырай халықтың ауызекі шығармашылығының негізгі
салаларын қамтиды. Өзінің Н.И.Ильминскийге жолдаған хатында бастауыш
сыныптарға арнап қазақ тілінде кітап жаза бастағанын, оған мағыналы..
жұмбақтар ойына ой қосатын... қызықтыратын... әңгімелер... мүмкін болғанынша,
қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп өлең қосатыны жайлы баяндады.
Хрестоматияға енген ертегілер балаларды өзінің көркемдігімен,
әсемдігімен, тартымдылығымен баулиды. Олардың қиялын ұштайды, қиындықты
жеңуге, қиналған кезде ақылмен шешімді әрекетке баруға, зерек, тапқыр
болуға итермелейді. Айналадағы әдемілікті түсіне, қызықтай, қабылдай білуге
үйретеді.
Хрестоматияда Ыбырай шешендік сөзге аса мән берген. Ағартушының
ондағы мақсаты ата-бабалардың ежелден тіл, сөз, сөйлеу мәдениетіне ерекше
көңіл бөлгенін көрсету, балаларды осы өнерді қадірлеуге, түсіне білуге
үйрету, тұжырымды, нақты, көркем, бейнелі сөйлеуге машықтандыру. Мұны іске
асыруда Жиренше шешен, Ізбасты шешен жайлы аңыз-әңгімелерден үзінділер
келтіреді, олардың жағымды қасиеттері мен іс-әрекеттерін үлгі етеді, соған
ұқсап бағуға шақырады.
Хрестоматияға енгізілген қайбір әңгіме болмасын адамгершіліктік,
танымдық, дидактикалық бағытты ұстайды. Барлығында да автор достыққа,
шыншылдыққа, ұстамдылыққа, қызығушылыққа, адал еңбек етуге, туған жерін,
елін сүюге, табиғаттың ғажайып сұлу көріністерін сезіммен қабылдауға,
ұлттық дәстүрлер тағылымын дұрыс түсініп, қадірлеуге, ата-ананың ақыл-
кеңесін тыңдай білуге, үлкендерге сый-құрмет көрсетіп, кішілерге
көмектесуге шақырады.
Хрестоматияда халықтың тұрмыс-тіршілігіне, өміріне, іс-тәжірибесіне
байланысты туындаған мақал-мәтелдерге де ас назар аударылған. Ондағы
бейнеленген ізгі-ниетті, арман-тілекті, ақыл-кеңесті, өсиет, сенімді Ыбырай
балалардың эстетикалық тәрбиесінде ұтымды пайдалана білді. Тіпті өзінің
өлеңдерінде, ертегі, аңыз-әңгімелерінде, орыс достарына жазған хаттарында
да мақал-мәтелге жүгініп отырды. Тұжырымды, қысқа сөйлеу- мәдениеттіліктің,
ақылпарасаттылықтың, әдеміліктің белгісі екенін ескертті.
Ы.Алтынсарин- қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, өзі домбыра
шерте білетін, қазақтың халық әндерін сүйіп айтатын адам болған. Өнер көзі-
халықта деп, халықтың әнін, күйін, жырын, аңыз әңгімелерін белгілі
адамдардан тыңдап, олардың үлгілерін жазып алып отырған. Ыбырайдың ...үйім
толы қонақ, Сейдалин екеуіміз бір қазақ әншісінің әнін тыңдадық- деуі
жоғарыда айтылған пікірлерді дәлелдей түседі. ол өЗінің білген әндері мен
күйлерін оқушыларына үйретіп отырды. Ондағы мақсаты- оқушылардың санасына
халық әуені мен сазындағы сарындылықты, мәнерлілікті, ырғақты, мазмұнындағы
ғибратты, өнегелі сөздерді жастайынан сіңісті ету, оған деген құрмет
сезімін ояту.
Ы. Алтынсариннің мектептерінде де әр түрлі концерттер қою, хормен ән
айту, халық әндері мен күйлерін орындау да жүйелі сипатқа ие болды.
Жергілікті байлар, билер, сұлтандар, молдалар, ишандарды әжуалаған драмалық
үйірмелер жұмысы қазақтың халық шығармашылығының кең таралуына қызмет
етумен бірге орыс классиктері мен ағартушылары шығармаларының да қазақ
тілінде таралуына жол ашты.
Музыкалық-эстетикалық білім мен тәрбиені дамытуда Ы.Алтынсариннің
музыкаға қатысты жұмбақтарды көптеп беруі- аса бағалы тәжірибе. Әдеттегіден
өзгеше, бірақ әдістемелік және педагогикалық тұрғыдан айқын ол жұмбақтар
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеуде пайдалы болғаны сөзсіз.
Ы.Алтынсариннің педагогикалық және әдеби шығармашылығы жас
жеткіншектерге музыкалық және эстетикалық тәрбие беру проблемасын шешуге
өзіндік мол үлес қосты. Ол бірінші рет ән текстерін жариялатты, музыкалық
сауат жоқ кезде ән сабағын мектеп жоспарына міндетті пән ретінде енгізді.
Музыкалық аспаптар, әсіресе домбыра, сабақ беру процесіне кеңінен
пайдаланылды. Аспапта ойнап үйрету, жаттығу, көрсету, естігенін еліктеп
қайталау және т.б. әдістер арқылы жүзеге асырылып отырды. Алтынсариннің
ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан жас жеткіншектерге музыкалық-
эстетикалық тәрбие беру идеясы балалар мен жасөспірімдердің рухани өсуіне
көп септігін тигізді.
Ыбырай өзінің Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату
және той жасау дәстүрлерінің очеркі деген еңбегінде халықтың көне заманнан
келе жатқан әдет-ғұрыптарына кең көлемде талдау жасайды. Ондағы мақсаты-
жас жеткіншектерге өз ұлтының әдет-ғұрпының өзіндік ерекшелігін, шығу
тарихын, әлеуметтік маңызын түсіндіру, жағымды-жағымсыз жағын ашып көрсету,
оған деген жалпы халықтың көзқарасын суреттеу арқылы олардың көркемдік
талғамын жетілдіру. Мысалы, құда болудың себебін Ыбырай былай түсіндіреді:
Қазақтардың өзара қоғамдық қатынастары тек қана ескілікті әдет-ғұрыптар
бойынша реттеліп отырған кезде, өздерінің достығын жегжат болып нығайтқысы
келген адамдар, бірінде ұл, екіншісінде қыз болса, оларды некелеп бір-
біріне қосатын болып уәделесе беруші еді.
Қыз ұзату, той жасау рәсімі мен салтанатына эстетикалық тұрғыда жан-
жақты талдау береді. Бұл рәсім мен салтанатты Өмір театры десе болады.
өйткені ән мен күй де, жыр мен терме де, айтыс, би де, әзіл-қалжың да,
ұлттық ойындар мен жарыстар, әр түрлі әшекейлі киімдер, сәндік-қолданбалы
өнер бұйымдары, үй жиһаздары- бәрі осында.
Осындай дәлелдемелердің негізінде Ыбырай өз оқырмандарына ой салады,
дұрыс көзқарасқа нақты бір шешім жасауда табандылыққа итермелейді.
Ыбырай қазақтың қолөнерін өте жоғары бағалаған және сол өнерге
балаларды жастайынан баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектептерін ашқан.
Яғни, Ыбырай халықтың қолөнеріндегі әдемілікті, әсемділікті өзі ғана
түсініп қызықтаумен шектелмей, сол кездің өзінде-ақ өнерге балаларды да
ынталандыруға атсалысқан. Онсыз да ұмыт болып бара жатқан әдет-ғұрыптарды
тезірек меңгертіп, оның құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық талғаммен
қабылдатып, өмір қажетінен шығара білуге шақыруы қазіргі заман талабымен
ұштасып жатыр.
Оның халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін хрестоматияға,
басқа да ғылыми шығармаларына еркін енгізуі- халықтың арман-тілегін, рухани
байлығын жетік меңгергені, тәрбиені ойдан немесе жаңадан іздемей, халықтың
қайнар рухани бұлағынан көре білгендігі деп түсінуге болады. Халықтық
принцип негізінде жазған шығармаларынан адамгершідіктің шынайы таза
бастамасы, прогресшіл мәдениеттігі жалпы адамзаттық идеялар байқалады.
Шығармаларының тілі нақты, қарапайым, түсінікті, балаға жақын. Ыбырай да
орыстың педагогы К.Д.Ушинский сияқты балаларды халық тіліне енгізіп
отырып, оны халықтың ой-пікірі, халық сезімі, халық әмірі әлеміне, халық
рухы саласына енгіземіз,- деп санады. Оның ақыл-өсиеті балалар мен
жеткіншектерді оқу-білімге, адал еңбек етуге, өмірдегі бар жақсылықты,
әдемілік пен сұлулықты дұрыс қабылдауға, оған қуана білуге шақырады.
Ұлы Абай балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде халық
мұрасының тәрбиелік күшін жоғары бағалаған. Ол эстетикалық тәрбие саласында
арнайы еңбек қалдырмағанымен, өзінің өлеңдері мен қара сөздеріне халықтың
мақал-мәтелдерін, нақыл сөздері мен салт-дәстүрлерін орынды пайдалану
арқылы балалар мен жеткіншектеодің болмысқа деген эстетикалық көзқарасының,
талғамының, сезімінің қалыптасуына ықпал етті.
Абай да Шоқан, Ыбырай сияқты халықтық педагогика бұлағынан сусындап,
әжесі Зере мен анасы Ұлжаннан, ауыл адамдарынан дастан, аңыз-ертегілерді,
өлең-жырларды, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды естіп, бойына
сіңіріп, атақты әнші-күйшілердің, жыршы-термешілердің өнерін, ақындар
айтысын қызықтап өсті. Абайдың осылай ауыз әдебиеті үлгілерін жақсы
меңгеруі оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, ақындық өнермен
айналысуына үлкен септігін тигізгені белгілі. Сондықтан да Абайды жұмбақ
жан деп атап, оның шығармашылығына құнды еңбек арнаған Т.Әлімқұловтың:
өзінің кім екнін білген Абай тоғыз жолдың торабында өнерді, оның ішінде
поэзияны таңдады. Абай өзінің ішкі әлемін ашып, өлеңмен мұң шағады, өлеңмен
наз төгеді, өлеңмен сыр шертеді. Поэзияның табиғатын жітік білген ақын
жомарттық жасайтын жерде жомарт да, сараңдық жасайтын жерде сараң. Ол кейде
төкпе, кейде бүкпе. Кейде сыршыл, кейде суретшіл. Кейде іңкәр, кейде
толыққыш. Осының барлығы оның байырғы болмысының, табиғи дарынының үстіне
оның мұратының, мақсатының, мүддесінің кеңдігінен туған қасиеттер еді,-
деуін нағыз әділ баға деп білуіміз керек.
Абай халық мұрасының тәрбиелік мәнін жақсы түсініп, оны жинауға да
аянбай атсалысқан. Мәселен, ол ел ішінен қолөнер бұйымдарын жинастырып
Семей мұражайына тапсыртады, маңайындағы ақын-жыршыларға халық арасына кең
тараған жырларды қайта жырлауға, оны хатқа түсіруді жүктейді.
Халықтың ауызекі шығармашылығын Абай өзінің педагогикалық идеяларын
таратуда, әсіресе адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыруда қажетті
құрал ретінде пайдаланды.
Мәселен, қарасөздерінде мақал-мәтелдерді талдау, ертегі, аңыз
сюжеттеріне, салт-дәстүрлерге тоқталу, адамдардың әдеп-инабатын,
мәдениеттілігін сипаттау арқылы балалар мен жастарды адамгершілікке,
әсемдікке баулып, ақыл-кеңес береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және
тарихымен тығыз байланыста қараған, оларды қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалап, өзінің қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген
көзқарасына сәйкес талдаған.
Егер топтап айтар болсақ, мақал мен мәтелдерді талдау барысында
Абайдың көтерген мәселелері адамгершілік, ынтымақтастық, татулық, әділдік,
еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел тарихы. Бұл
мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау барысында
зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді мінез-құлықтарға
қарсы қоя отырып қарастырды.
Жастарға адам баласының сыртқы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің Он
сегізінші қарасөзінде: адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп...
таза кимек дұрыс іс, ал өз дәлетінен артық киінбегі, не киімі артық
болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ- кербездердің ісі деп
түсіндіреді.
Сонымен қатар ол жоғары адамгершілік қасиеттердің мінез-құлық
мәдениеттілігіне байланысты екенін ескертуді де ұмытпайды: ғылымды, ақылды
сақтайтұғын мінез... бұзылмасын!... мінезде азғырылмайтын ақылды, арды
сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! деп балалар мен жастарды
көрсеқызарлыққа, жеңілтектікке, біреудің орынсыз сөзіне ермеуге шақырады,
адамды сұлу, көрікті көрсететін мінез деген ұғымға жетелейді. Ата-
бабалардың жағымды мінездерінен үлгі-өнеге алуға насихаттай келіп, Отыз
тоғызыншы сөзінде бұрынғы ата-бабалардың өзінің заманындағылардан артық
екі мінезі бар екенін атап көрсетіп, ендігі жұрт ата-бабалардың сол екі
тәуір ісін біржола жоғалтып алғанын, соның салдарынан үйренген өнерлерінен
де айрыла бастағанын мақал-мәтелдермен дәлелдей отырып сынға алады.
Балалар мен жастардың әсемдікке, сұлулыққа деген көзқарасын
қалыптастыруда Абай өлеңдерінің рөлі ерекше. Қуатты ойдан бас құрап,
еркеленіп шығар сөз деп ұлы ақынның өзі айтқанындай, оның өлеңдері туған
жердің сұлу табиғаты, қазақ ауылының көріністері, адамдардың көңіл-күйі сан
алуан сезімдерімен ұласып музыка үніндей естіледі. Мұндай суреттемелер
Жаз, Күз, Жазғұтырым, Желсіз түнде жарық ай, т.б. өлеңдерінде
ерекше әсерлі көрсетілген.
Абай өлеңдерінің әрбір жолынан балаларға үлгі-өнеге аларлық насихат
белгілері көп табылады. Абайдың шешен тілі, сөздік құрамы, әсем теңеулері
балалардың дүниетанымын кеңейте түседі. Абай табиғаттың қай көрінісінен
болмасын әдемілікті, сұлулықты көре білуге шақырады. Табиғаттағы жан-
жануарлардың өмір-тіршілігіне зер салуға, құстардың әсем дауыстарын тыңдай,
бір-бірінен айыра білуге, кең байтақ өлкенің орман-тоғайлар мен миуалы
бақтардың, тау қойнауларының көріністерін қызықтай білуге үйретеді. Осындай
өлеңдердің балаларға қажетті танымдық құндылығы осында.
Абай әсіресе халық арасынан шыққан әнші-күйшілердің, ақын-жыршылардың
өнеріне зор құрметпен қарап жастарды оларды үлгі тұтуға бағыттап отырды.
Абай ауылының музыкалық өмірі басқаларға ұқсамайтын ерекшелігімен: жаңа
сарындылығымен, жан-жақтылығымен, ертеректе қазақ тұрмысында музыкалық
аспаптарда ойнауда кездеспеген ансамблдік орындаушылық пен топтасып ән айту
әдістерімен көзге түсті.
Абайдың қарасөздері, өлеңдері мен әндері балалар мен жастарды
Өткірдің жүзі, кестенің бізі салған ою-өрнекткр тәрізді өзінің
көркемдігімен, бояуының қанықтылығымен қызықтырады, әр қилы ойға жетелейті,
әсемдік сезімге бөлейді, көңілін сергітеді. Өлеңдегі, қарсөздегі эпитеттер,
теңеулер, көріктеулер, мақал-мәтелдер, тіркестер өзіне тәнті етеді,
дүниетанымдық, адамгершілік, эстетикалық көзқарасытң дұрыс қалыптасуына
бағдар береді. Халықтың ауызекі шығармашылығын күнделікті өмір
тәжірибесінде орынды пайдалану, оның мазмұнына бойлап қарау керектігін
ескертеді.
Абайдың музыкасымен терең түсіну талғамды- музыканың көркемдік қуатын
түсіну қабілетін қалыптастырып, оның музыкалық шығармаларындағы айтылған
ойлар мен сезімді, Әннің де естісі бар, есері бар деп, ұлы ақынның өзі
айтқандай, музыканы жүрекпен сезіне, қабылдай білуге дағдыландырады.
Түптеп келгенде, Абай шығармалары заман өзгерістерінің қай
кезеңдерінде болмасын өзінің құндылығын, тәрбиелік мәнін жойған емс және
жоймайды да.
Абай әндерін көптеген қазақ композиторлары өздерінің шығармаларына
арқау етіп енгізіп, оның әндері мен өлеңдеріне жеке аспаптарға, шағын
ансамблге және үлкен оркестрге арнап шығармалар жазды. Абай әндері Абай
операсының шырайын кіргізіп, хор ұжымдарының тұрақты репертуарына айналса,
мектеп пәндері бағдарламаларына енгізіліп, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын
жүзеге да кең көлемде пайдаланып келеді.
Осының барлығы ғұлама ағартушы идеясының, ой-пікірі мен ақыл-
өсиетінің өміршеңдігін, жаңашылдығын көрсетеді. Олар әсіресе бүгінгі таңда,
қоғамның жаңаруы, демократиялануы процесінде, еліміздің егемендік алып,
тарих қайта құрылып жатқан кезде жеткіншек ұрпақтың адамгершілік
қасиеттерін, эстетикалық талғамын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
1-ші тарау. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық
тәрбие берудегі мүмкіндіктері.
Халықтық педагогика көптеген ғасырлар бойы, тіпті жазу-сызу пайда
болғанға дейін қалыптасып, дамып отырды. Оған оның тамаша идеялары мен
дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде халықтың ауызекі
шығармашылығы мен қолданбалы өнері айрықша рөл атқарды. Олар халықтық
педагогикада балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмайтын құралы, әдіс-
амалы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды, құнды
адамгершілік қасиеттерін, психологиялық-эмоционалды қасиеттері,
эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін қалыптастырды. Олардың маңыздылығы
бүгінгі күнде тіпті артып отыр.
1.1.Халық ауыз әдебиетінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгілердің бірі- ойындар, ойын
өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қыры, тұрмыс тіршілігі, еңбегі,
дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен
жігерлілікке құлшынысы жіне т.б. ойын арқылы көрсетіледі.
Қазақ балаларының ойын сауықтары күнделікті көшпенді-малшы отбасының
еңбек, тіршілігімен байланысты болды. Мұның барлығы халық өлеңдерінде,
аңыздарында, би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Оның үстіне
балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түрінде ғана
емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген.Мысалы, Аңдардың айтысы
атты ойында қатысушылар жүргізушінің талабына сай әндер орындап, онда
аңдардың дауыстарын, қылықтарын бейнелеп, олардың өзіне тән ерекшеліктерін
сипаттап көрсетеді. Мұның өзі хайуанаттар әлемі жөнінде нақты ұғымды,
музыкалық және әртистік қабілетті, жеке және топтасып ән айта білу дағдысын
жетілдіреді.
Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік маңызы бар. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым-
қатынасын бақылап ерік-жігерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Мұндай ойындар халықтық педагогикада өте көп және мазмұндары да,
бағыттары да бірін-бірі қайталамайтындай сан алуан, әрі қызықты. Олар:
Алақан соқпақ, Тақия тастамақ, Тартыс, Айгөлек, т.б. қай ойынды
алмайық бәрінде де би элементтері кездеседі, ән, күй, тақпақ, мәнерлі қимыл
мен ыммен жасалатын көріністер т.б. бір-бірімен алмасып жатады. Бұлардың
барлығы нақтылы белгіленген жағдайға қарай актерлік үлгіде, сахналық үзінді
түрінде орындалады. Ойын барысында қатысушылар өздерін күнделікті тіршілік
жағдайында сезінбейді, керісінше, мүлде бөлек ортада сезім, поэзия, өнер
әлемінде сезінеді. Олар ойнаған рөлдерінен эстетикалық ләззат алуға
тырысады. Ойын барысында қатысушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар
қойылады: қалай отыру, өзін дұрыс ұстау, қандай мөлшерде бір-бірімен
сөйлесу қажет, т.б. осы айтылғандардың бәрінен қазақ ойындары драма және
театрдың әрқилы элементтерімен аса толықтырылған деп қортынды жасауға
болады. Сонымен бірге осы ойындардың кең тұрғыда таралуы, ондағы
қатысушылар мен көріп тамашалаушылардың санының артуы- мұның бәрі болашақ
ұлт театр мәдениетінің қалыптасуына ықпалын тигізген негіздердің бірі
болды.
Халық ойындарында қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсеке жарыстар көптеп
кездеседі: қимылдар нақты және бейнелі, балалардың сүйетін және қызығатын
санамақ, қаламақ, жаңылтпаш, жұмбақ, күлдіргі ойындарымен, тосыннан туған
қызықты кезеңдерімен жиі сүйемелденіп отырады. Олар қайталанбайтын құнды
ойын фольклорын сақтайды.
Мысалы, атақты орыс фольклрошысы Г.А.Виноградовтың айтуынша бастама-
ойын прелюдиясы болып саналады, ойынға қатысушыларды тез ұйымдастыруға,
олардың жүргізушіні әділ таңдай білуіне, ережені қолма-қол, былжытпай,
тиянақты орындауына мүмкіндік береді. Бұған ойынның алдында болып өткен
ырғақтылық, әуенділік немесе санамақтарға тән етіп мәнерлеп айтып беру
ықпалын тигізеді.
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа даулып, сөз тіркесіне,
ұйқастығына дағдыландырады.
Балалар ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі- жаңылтпаш. Ол
бала тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солай, мағынасыз айтыла
салған сөз емес, керісінше ол белгілі бір желі құрылады, дүниетанымдық,
тәрбиелік мәні бар. Жаңылтпаш балаға жастайынан ана тілінің бай қорын
игеруге, таза, майда, анық, әуенді, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді
қастерлеуге тәрбиелейді.
Әдетте жаңылтпаш сөздері бір-екі немесе бірнеше сөйлемнен құралады.
Олардың қайсысында болмасын баланы көркем сөзге әуестендіру, соған баланы
еліктіру арқылы жаттығу жұмысын жүргізу үшін қлоданылған шеберлік бар. Олар
баланы дұрыс сөйлеуге үйретумен қатар, оларды айналасындағы әсем
көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлілігіне көңіл аударуды
талап етеді. Жаңылтпаш сөздері ұйқасты, қызықты және күлдіргі болып келеді.
бАлалардың жаттап алуына, есте сақтауына оңай да жеңіл. Оны ойын әдісі
ретінде пайдалануы да осыдан болар.
Қазақтың халықтық педагогикасында балалар ойындарымен жастардың
ойындары да көптеп кездеседі. Солардың ішінде жастарға өте ұнайтыны- назды
күлкісі, әзіл-қалжыңы, айтыс-тартысы өзара жеңіл қағытпалары, ән-күйлері
мол Алтыбақан ойыны. Мұнда музыкалық шығармалардың мазмұны қазақтардың
жас кезеңдеріне байланысты күрделене түскен. Мәселен, жеке дауысты немесе
бірігіп ән айту, болмаса аяқ астынан суырып салып айту біраз шеберлікті
талап етеді. Жаңа әндер мен күйлер орындалады.
Тағы бір ерекшелік ойынға театрға келгендей ерекше жасанып, сәнді
иініп, әшекейлерін тағып келеді. Бұдан жастардың эстетикалық талғамы
жетілгенін, халықтың өнерін, музыкалық мәдениетін жақсы меңгергенін,
әсемдікке көзқарасын байқауға болады.
Халық балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесін қалыптсатыруда ауыз
әдебиетінің елеулі туындысының бірі- жұмбаққа мән берген. Жұмбақ қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен
айтылады.
...Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. әңгімелі әсем жыр, дастан
атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде елдің даналығын,
жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған, деп М.О.Әуезов бекер айтпаған.
Бұл пікірдің тариха ақиқаттың қорытындысынан туындағаны белгілі. Мысалы,
ерте заманда күйеу таңдаған қыздар жігіттің ақыл-ойын, өнерін, адамгершілік
қасиеттерін байқау үшін, оларға жұмбақтар шештірген.
Жұмбақтар ақындар айтысында да кең қолданылған. Сөйтіп ақындар
айтыста бір-бірінің ақындық, әншілік, домбырашылық ғана байқап қоймай,
білім саласында да санасқан. Жұмбақтар үлкендерге де балаларға да ортақ.
Жұмбақтар тақырыптары былай топталады: жаратылыс-табиғат, адамның
анатомиясы және іс-әрекеттері, жан-жануарлар тіршілігі. Бұлардың барлығы
қай адамның болмасын ой-өрісін, білім қорын кеңейтуге, дүниетанымдық,
эстетикалық көзқарасын, талғамын қалыптастыруға көмектеседі, тапқырлыққа,
өз бетімен ізденушілікке баулиды, жұмбақтағы ұйқас ырғақтары дұрыс
қабылдап, түсіне білуге дайындалдырады.
Әдетте, қазақтар әсемдік-сұлулықты күнделікті өмірден, табиғат
көріністерінен, адамнан көре білген және оны теңестірмелі түрде берген.
Қазақ халқының эстетикалық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі-
ертегі. Оларда халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері,
бақыт жолындағы күресі адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-
құлықтары, қазақ халқының ең жақсы қасиеттері- еңбексүйгіштігі, өз халқына,
Отанға, туып-өскен табиғатқа және т.б. деген сүйіспеншілігі бейнеленген.
Қай халықтың да ертегілері балалардың жас ерекшеліктеріне, олардың мақсат-
мүддесі мен талап-тілектеріне сай құрылып, өзінің тартымдылығымен,
бейнелілігімен және сезімге ықпал етуімен ерекшеленіп отыратыны аян.
Басқа халықтар сияқты, қазақтың халықтық педагогикасында да ертегі
жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде орасан зор рөл атқарды және әлі де
атқарып келеді. Қазақ халқының ертегілері өзінің тереңдігі, шыншылдығы,
тапқыр әжуа-мысқылы және әлеуметтік мәні жағынан алғанда көрнекті көркем
құбылыс болып табылады. Баяғы замандардан-ақ қазақтар терең де алғыр
ойымен, тапқырлығымен, эпикалық дастан мен ертегілерді дәлме-дәл айтып
шығуға мүмкінді беретін таңқаларлық есте ұстау қабілетімен ерекшеленетінін
көптеген зерттеуші-ғалымдардың атап көрсеткені белгілі. Осы қасиеттер
ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға беріліп отырады.
Қазақ халқыныңшығармашылығында, әсіресе эпостар ертегілерде мен
жекелеген құбылыстар фантастикалық бейнелерен әсірелеп көрсетілгенімен, шын
мәнінде олардың мазмұны объектілі болмыстың көрінісі болып табылады.
Ауызекі халық шығармашылығында мақал-мәтелдер елеулі орын алады.
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген-білгенін, бастан кешкен
оқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиынтығы, анықтамасы; табиғатта, өмірде
үнемі қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі- сол халықтың өзі жасап алған логикалық
формуласы,ережесі. Ол кез-келген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі,
тілге оралады. Сөйтіп, көп ойлауды, ұзақ баяндаудыкерек ететін қиын нәрсені
жеп-жеңіл, бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді. Туған елдің қадір-қасиеті туралы
балаға әңгімелемей-ақ: Ел іші- алтын бесік, Кісі елінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1-5 бет
Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін тәрбие
процесінде қолдану жолдарын зерттеген, пікірлерін айтқан ғалымдар.
6-16 бет
1-тарау. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық
тәрбие берудегі мүмкіндіктері.
1.1.Халық ауыз әдебиетінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі. 17-21 бет
1.2.Халықтың музыкалық шығармашылығының эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
22-26 бет
1.3.Халықтың сәндәк қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиелегі көрінісі.
27-30 бет
2-тарау. Қазақтың халықтық педагогикасын эстетикалық тәрбие беру ісінде
пайдалану.
2.1. Қазақтың халықтық педагогикасы негізінде эстетикалық тәрбиені
дамыту перспективалары.
31-34 бет
2.2. Қазақтың халықтық педагогикасын эстетикалық тәрбие беруде қолдану.
35-39 бет
Қорытынды.
40 бет
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
41-42 бет
Кіріспе.
1980-ші жылдардың аяғындағы Қазақстанның қоғамдық өмірінің
салаларындағы болған- саяси-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени
өзгерістер жеткіншектер тәрбиесіне тікелей ықпалын тигізді. Қазақ халқының
ұлттық мәдени өтлеу жағдайында жеткіншектерді халық дәстүрлерінде
тәрбиелеудің қажеттігі туындады.
Айналасы 4-5 жылдың ішінде жеткіншектрге қазақ халқының игі мұра
рухани байлығын, тағылымды тарихын, ізгілікті мәдени дәстүрлерін меңгертуде
Республика мектептерінде іс-тәжірибе жтнақталды.
Алдымен өзіміздің ғылыми-әдістемелік секцияның эксперимент жүргізген
Боран ауылындағы Халық мұғалімі Қ.Нұрғалиев мектебінің іс-тәжірибесінің
үлгісі арқылы бұл мәселенің қалай кешенді түрде жүзеге асырылып жатқанына
тоқталып өтсек.
Тәжірибе-эксперименттік жұмыс бұл мектепте 1990 жылы басталды.
Эксперимент мектеп мұғалімдері мен Университеттің педагогика кафедрасының
оқытушылары, аспитанттары және ізденушілерімен бірігіп жүргізілді. Олардың
алдына мынадай міндеттер қойылды:
1. ауылдық мектепте оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру мен басқару үлгісін
жасау және оған басшылық жасаудың педагогикалық шарттарын әзірлеу
(жетекші- педагогика кафедрасының доценті С.И.Қалиев).
2. халықтық педагогика негізінде ауылдық мектеп оқушыларына эстетикалық
тәрбие берудің ұйымдық-әдістемелік және мазмұндық аспектілерін әзірлеу
(жетекші- педагогика кефедрасының доценті С.А.Ұзақбаева).
3. ауылдық мектеп оқушыларының саяси мәдениетін қалыптастыру жүйесін
енгізу (жетекші- педагогика кафедрасының доценті Қ.Қ.Жампейісова).
4. жаңа экономикалық қатынастарға көшу жағдайыеда әлеуметтік адамгершілік
құндылық ретінде еңбекке ауылдық мектеп оқушыларын бағдарлау
проблемаларын зерттеу (жетекші- педагогика кафедрасының доценті
Г.Қ.Нұрғалиева.
Түпкі нәтижесінде Республика мектептері ауылдық мектептегі оқу-тәрбие
процесін ұйымдастырудың тәжірибеде тексерілген ғылыми-теориялық негіздерін
және бірқатар әдістемелік ұсыныстарды, бағдарламаларды алады.
Эксперименттік ретінде бұл мектеп кездейсоқ таңдалып алынған жоқ, яғни оның
қазақ ортасына тән бірқатар ерекшеліктері болды.
Мектеп ауылдағы эстетикалық тәрбиенің орталығы болып табылады,
өйткені онда педагогтардың, отбасылардың, еңбек ұжымдары мен жұртшылықтың
іс-қимылы үйлестірілген. Мұның өзі, сөз жоқ, баланың мектеп қабырғасындағы
барлық жылында оған эстетикалық тәрбие берудің тиімді жүйесінің негізі
болып табылады. Мектепте эстетикалық тәтбие беру мен оқытудың негізгі
міндеті- қазақтың халықтық педагогикасы материалдарын пайдалану арқылы
оқушылардың жан дүниесін байыту, ұлттық мәдениетке, ұлттық өнерге, өз
халқының әдет-ғұрып пен дәстүрлеріне сүйіспеншілікпен қарауға баулу, жеке
адамның эстетикалық мәдениеті мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
оқушыларға қоғамдық құбылыстар мен өнерді бағалауда дұрыс бағдар беру.
Педагогтар ұжымы көн тәжірибе жинақтағанын, оны біз эксперименттің бірінші
кезеңінде жинақтап қорытқанымызды айтуымыз керек. Бұл мектептегі
эстетикалық тәрбие жұмысының өзегі барлық балалар үшін міндетті бейнелеу
өнері, музыка, эстетика сабақтары болып табылады. Балалардың бойында жақсы
қасиеттерді эстетикалық жолмен тәрбиелеудің құралы халықтың ауызекі
шығармашылығының көптеген жанрлары, ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар,
халықтың материалдық мәдениеті болды және болып қала береді.
Торғай облысының Амангелді ауданындығы мектептерде ұлттық өнеге мен
тәлім негізінде жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру тұрақты жолға
қойылған. Бұл мақсатта мектепте көптеген үйірмелер жұмыс істейді. Домбыра-
дастан, Ақ көгершін, Қызғалдақ, Жауқазын, Көктем гүлдері атты
балалар ансамблдері бар. Жастар үйінің жангынан құрылған жас айтыс
ақындарының мектебі жұмыс істейді.
Республикаға белгілі Домбыра-дастан балалар фольклорлық
ансамбілінің өзіндік бет-бейнесі, бағыты бар. Ол ұлттық тәрбиені халықтың
бай музыкалық өнері мен тамаша салт-дәстүрі арқылы жүзеге асыруда. Мектепте
оқушылардың ұлттық дәстүрге қызығушылығын арттыру мақсатында ата-аналар мен
оқытушылардың ұйымдастыруымен жиі-жиі кештер өткізіліп тұрады. Мәселен,
Сырласайық, жеңеше атты кеште ұлттық киім киінген жеңгелер, қайын
сіңліліер бала тәрбиесіне байланысты мәселелерге көңіл аудару арқылы
ұмытылып бара жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді қайта жаңғыртты.
Талдықорған облысы, Алакөл ауданындағы 4-ші мектептің де халықтық
педагогиканы жүзеге асыру барысындағы тәжірибелері өте қызықты. Мәселен,
мектепте Қыз өссе- елдің көркі атты тәрбие беру саласы жұмыс істейді. 1-
11 сынып оқушылары толық қамтылады. Жоспар оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты қарастырылады.
Қазақтың халықтық педагогикасы дәстүрлерін орыс мектептері оқушыларына
меңгерту қазақ әдебиеті сабақтарының жоғары дәрежеде жүргізілуімен тікелей
байланысты болып келеді.
Ғылым шыңына шығуға ұмтылудан бұрын оның әліппесін оқып үйреніңдер деп
И.П.Павлов айтқандай, қай халықтың болмасын, мәдениетін терең меңгеру үшін,
сол халықтың ең алдымен ана тілін білген жөн.
Өкінішке орай, бұл мәселе орыс мектептерінде дұрыс шешімін тауып
отырған жоқ. Сондықтан сабақтың сапасы төмен, балалардың ынтасы жоқ.
Бұл, біріншіден, осы пәнді жүргізетіе мамандардың арнайы теориялық
және әдістемелік дайындығының аздығына, екіншіден, оқулықтардың, қазіргі
педагогика талаптарына сай еместігіне және әдістемелік оқу құралдарының,
нұсқауларының жетіспеушілігі, үшіншіден, мұғалімдердің өз бетімен дербес
ізденімпаздығының жоқтығына және бала психологиясын терең білмеуіне,
төртіншіден, жасыраптыны жоқ, пән мамандарының өз ісіне жауапты қарамауына
байланысты болып отыр.
Мысалы, қазіргі бағдарлама бойынша оқушыларға жалры әдеби білім бері
бесінші сыныптан басталса, қазақ әдебиеті сабақтары тек оныншы сыныптан
бастап жүргізіледі. Ондағы оқу материалдарының мазмұны автордың
педагогикалық ескермегенін байқатады. әрине, бұл оқушының материалды тез
қабылдауына, меңгеріне кедергісін тигізетіні, пәнге деген ынтасын,
қызығушылығын төменднтнтіні сөзсіз.
Оқушы білімінің сапалы болуы сабақ жүйесіне, әр сабақтың ішкі
мүмкіндігіне, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастыра білуге, оқушыларды
шығармашылықпен жұмыс істетіп, білімдері мен дағдыларын біліктілікпен
дамытуға, сабақ мазмұнына қарай әр түрлі әдіс-тәсілдерді, ұлттық ойын
түрлерін пайдалануға салыстырмалы талдау беруге байланысты. Ал бұл –
тікелей мұғалімнің міндеті.
Сабақты осылай түрлендіріп өткізу оқушылардың қызығушылығын оятып
қана қоймайды, сонымен бірге олардың талабын ұштап, қиялын дамытып ой-
өрістерін кеңейтуге, өз бетімен ізденуге үлкен септігін тигізеді. әсіресе,
қазақ халқының ұлттық дәстүрлері түрлерін өтілетін тақырыпқа лайықтап,
басқа халықтың дәстүрлерімен салыстырмалы түрде пайдалану, ғасырлар бойы
ұмыт болып, көңіл бөлінбей келген тамаша дәстүрлерді қайта жандандыруға
көмегін тигізеді, халықтар дәстүрлерінің көркемдік, ұлттық өзгешелігін,
олардың тұрмыс салтындағы ұқсастықты көре білуге, саналы түрде сезінуге
үйретеді.
Яғни, ұлттық дәстүрлер сабаққа сәтті жол тапса, оқушылардың
белсенділігін дамытып, пәнге деген құштарлығын оята түседі.
Мұндай өзгерістерді орыс мектептерінің әдебиеттері ғана емес, қазақ
мектептерінің әдебиеттері мазмұны талап етіп отыр. Әрине, мұның тез арада
шешімін таба қоюы мүмкін емес. Дегенмен де, әдебиет пәні оқулығының басты
мақсаты оқушыларды өмірдегі әсемділікті танытуға үйрету, сол арқылы олардың
жан-дүниесіне сұлу адамгершілік қасиеттерді дарыту болып табылатынын
әрдайым есте ұстаған жөн.
Орыс мектептерінде қазақтың ұлттық мәдени дәстүрлері сыныптан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы шешімін табуда. Мысалы, Алматы қаласындағы 53-ші
мектеп Атамекен бағдарламасының бағыттарын негізге алған. Жұмыс түұрлері
сатылап: 1-4, 5-8. 9-11 сыныптар аралығында топтастырылып жүргізілнді.
Сонымен, жоғарыда келтірілген деректердің барлығы қазақты халықтық
педагогикасы дәстүрлерінің Республика мектептерінде оқу-тәрбие процестері
арқылы жүзеге аса бастағанын көрсетеді. әрине, бұл мәселе осымен толық
шешімін тауып отыр деуге болмайды. Тіпті жақын арада шешімін тауып кетуі де
қиын. Егер жоғарыда аталғандай жетістіктерге қол жетсе, ол- тек мұғалімдер
мен оқушылардың ынта-ықыласының, жігерінің жемісі, ұлттық дәстүрге деген
сағынышты сезімі. Бұл мәселені толық жүзеге асыру үшін қазақ халқының
жеткіншектер мен жастардың эстетикалық тәрбиесі дәстүрлерін, оның әдіс-
тәсілдері мен амал-жолдарын жан-жақты зерттеген еңбектер қажет.
Тақырыбы: Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін
тәрбие процесінде қолдану жолдары.
Мақсаты: Қазақтың сан ғасырларға созылған шығармашылық мұраларын
эстетикалық тәрбие беруде озық үлгілерін бүгінгі оқу-тірбие жүйесіне
қолдану жолдарын көрсету.
Міндеті:
1. Халық шығармашылығының эстетикалық тәрбие берудегі зерттеу деңгейіне
сипаттама беру.
2. Халық өнер мұраларының тәлім-тәрбие ерекшеліктерін ашып, тәрбие
процесінде қолдану жолдарын көрсету.
3. Ақын-жыраулар, музыкалық поэзиядағы тәлімдік ой-пікірлерді жүйелеп, іске
асыру жолдарын белгілеу.
Зерттеу объектісі: Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие беру
мұралары.
Зерттеу пәні: Халықтық педагогиканың мұраларының, шығармаларының озық
үлгілерін оқу-тәрбие процесінде қолдану жолдары.
Зерттеу болжамы: Егер халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие беру
үлгілерін алып, уақыт талабына сай, тиімді қолданса балалардың эстетикалық
талғамын, сезімдерін дамытып, эстетикалық тәрбие беруге болады.
Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие берудің озық үлгілерін
тәрбие процесінде қолдану жолдарын зерттеген ғалымдар.
.
Қазақ ағартушылары Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай
Құнанбаевтың эстетикалық тәрбие саласында арнайы еңбектер жазып
қалдырмағаны белгілі. Алайда, олар өздерінің саяси-қоғамдық, ғылыми және
әдеби еңбектерінде қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің, өнерінің даму
барысына аса көп көңіл бөлді. Халық шығармашылығын жинап, зерттеу арқылы
қазақтардың эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа деген эстетикалық
көзқарасын көрсете білді, эстетикалық тәрбиеге байланысты көптеген құнды
пікірлер айтты.
Қазақ ағартушыларының эстетикалық көзқарастары мен орнықты пікірлері
халықтың дүниетанымдық көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір
сүрген дәуірдегі тарихи жағдайлардан туындап отыр. Ол- заңды құбылыс. Бұл
жердегі басты мәселе ағартушылардың эстетикалық тәрбиені жан-жақты, жүйелі
талдап зерттеуінде емес, керісінше, мүмкіндігінше сол проблемалар жайлы сөз
қозғап, өз көзқарастары мен пікірлерін айтып тұжырымдауында жатыр.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов өзінің аз ғұмырында
көптеген баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Оның ағартушы ретінде айтқан ой-пікірлері, кейбір ескертпелері мен
болжамдары қазақ халық шығармашылығына байланысты. Мысалы, халықтың
поэтикалық өнерінің адамгершілік тәрбиесіне ықпалы туралы пікірін өлең,
мақал-мәтелдер, эпостар жинағынан кездестірсек, өнердің эстетикалық
тәрбиедегі рөлі жайлы пікірін ән-күйлер мен архитектуралық құбылыстар
суреттемелерінен көреміз. Сондай-ақ табиғаттың да адамгершілік-эстетикалық
тәрбиесіне деген пайдасы оның күнделіктерінде, сапарнама тұрғысынан жазған
еңбектерінде тұжырымды берілген.
Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына,
көркемдік талғамының жетілуіне, ой-өрісінің, рухани әлемінің кеңи түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті.
Шоқаның балалық шағы Көкше өңірінде- Оқжетпес, Құсмұрын, Сырымбетте
өтті. Бұл өңір баршаға өзінің тарихи аңыздарымен, ғажайып сұлу табиғатымен,
атақты майталман суырып салма ақын, әнші-күйшілеріен белгілі. Бұлар
Шоқанның рухани жетілуіне, көркемдік талғамының қалыптасуына тікелей әсері
болғаны күмәнсіз.
Бала жасынан әжесіАйғанымнан ертегі, тарихаи оқиғалар мен батырлар
туралы естеліктерді естіп өсуі Шоқанның туған жер, ел, Отан алдында
жауапкершілігін арттырды, халық мұрасын бағалап, сүйе білуге үйретті. Оның
ой-өрісінің кеңеюіне, көркемдік талғамының жетілуіне орақ ауыз, от тілді
ақын-жыраушылар, бал таңдай әншілер, саусағынан өнер тамған күйшілерден
естіген қазақ халқының тарихи шындығын бейнелейтін әндер мен лирикалық
әуенднрі, эпикалық жырлары мен толғаулары, тариха күйлері де өте зор әсер
етті.
Ата көрген оқ жонар дегендей Шоқанның көркемдік танымының
қалыптасуына әкесі Шыңғыстың ықпалы айрықша болды. Шыңғыс- қазақтардың салт-
дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін зерттеген орыс
ғалымдарымен, жазушыларымен байланыста болды, оларға қажетті материалдар
жинауға көмектесті. Зерттеушілердің өтініші бойынша халықтың ауызекі
шығармашылығы нұсқаларын жинауға атсалысқан. Мұның бәрін жүзеге асыруда
бала Шоқанның көмегі де аз болмады. Мысалы, Шыңғыс полковник
М.Ладыженскийдің қазақ халқының өлең-жырларын, аңыз-ертегілерін, бұрынғыдан
қалған сөздерін, хиссаларын, мақал-мәтелдерін жазып жібергейсіз деген
өтінішін орындау мақсатымен әйгілі ақын-жыршыларды талай рет үйіне
шақыртып, халықтың өлең-жырлары мен аңыздарын бала Шоқанға жаздырып алып,
Омбыға жіберіп отырған. Осындай ұлағатты іске Шоқанның бала кезден араласуы
өз халқының мәдениетін, әдебиетін, өнерін ерте танып білуіне себепкер
болды, халық байлығын көзінің қарашығындай сақтауға үйретті, естігенін
қағаз бетіне түсіре білу дағдысын қалыптастырды, халықтың өмірін терең,
тиянақты зерттеуге итермеледі.
Ш.Уәлихановтың орыс мәдениеті мен ғылымының атақты қайраткерлерімен
достығы және олармен жақын араласуы оның ағарушылық қызметі мен қоғамдық,
эстетикалық көзқарасына дұрыс бағыт берді.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы Шоқан Уәлихановтың дүниетанымдық,
эстетикалық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткенін, оның ауызекі
шығармашылықтың тәрбиелік мәнін кезінде дұрыс түсінгенін, оған тәрбие
құралы ретінде қарағанын көрсетеді. Оның егер Гомердің поэтикалық
аңыздаулары, Геродоттың естіп алып, жазып қалдырған аңыздары азды-көпті
тарихилық мәнге ие десек, егер әрбір шал-пұла, қисынсыз аңыз-әңгімелердің
өзінің негізінде оқиға мен шындық жатады десек, қазақтардың ұнамды және
жүйелі аңыздауларында... тарихи мән болуы шүбәсіз,- деген пікірдің өзі-ақ
халықтың ауызекі шығармашылығының қандай жағдайда болмасын таныла
білетініне кәміл сенгендігін байқатады.
Шоқанның бұл пікірі оның зерттеу жұмыстарының ұзына бойына арқау
болып отырды. Шоқанның зерттеу әрекетінің басты мақсаты- ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың өмір жайлы ой-арманын, тілегін көрсету,
ұмытылып бара жатқан салт-дәстүрлерге көңіл аудару, оны халықтық тәрбиенің
құралы, әдіс-тәсілі ретінде пайдаланғанын және оның болашақ ұрпақтар
тәрбиесіне де қажет екенін ескерту. қалай дегенмен де өмірдің, өз
қоғамының ұғымдары мен қатынастарының бейнесі ретінде қазақтар поэзиясы өте
қызықты және көңіл аударатын көптеген жақтары бар,- деп атап көрсетті.
Шоқан шығармаларының мазмұндылығы, көркемділігі. өз басының өмірге
деген азаматтық құштарлығы өз дәуірінің әлеуметтік жағдайын жақсы түсініп,
жан-жақты талдай білетіні, байқампаздығы мен пікірлерінің жандылығы,
нақтылығы, жазған тақырыбы саласынан түсінігінің молдығы таңдандырады.
Болмасаң да ұқсап бақ дегендей оқырмандарын өзіне баурайды, еліктіреді.
Шоқан Уәлиханов ауызекі шығармашылық арқылы халықтың болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын, талғамын, эстетикалық сезімін көрсете білді. Ол
әсіресе 1856 жылы атақты Жанақ ақыннан естіп, жазып алған Қозы Көрпеш-
Баян сұлу эпосының поэтикалық көркемдік ерекшелігін жоғары бағалады.
Шоқанның айтуынша бұл тек қазақ халқының арасында ғана тараған жыр емес,
көптеген Шығыс халқының арасында да кең танымал. Шоқанның Жанақтан жазып
алған нұсқасы әлі күнге табыла қоймағанымен, М.Әуезов бұл жырдың басқа
нұсқаларға қарағанда түпнұсқаға жақын екендігі туралы көңілге қонымды пікір
айтқан. Эпостың қай нұсқасында болмасын, халықтың өткендегі әдет-ғұрпы,
тұрмыс-салты, адамдардың өзара қарым-қатынастары, қайырымдылық пен
жауыздық, екі жастың бір-біріне деген таза сүйіспеншілігі жырға қосылады.
Шоқан бұдан басқа да эпикалық аңыздарды жазып алды. Эпостардағы бір
ерекшелік- өлеңдері домбыраның, қобыздың, ым мен дене қимылдарының
сүйемелдеуімен айтылып, ел арсына тарайды, кейбір өлеңші ақын өз тарапынан
сол өлеңге кіріспе және қортынды сөз қосып отырады. Бұл тыңдаушыларға
естіген өлеңдерін әсерлі тұрғыда қабылдауына, көркемдік талғамының
жетілуіне әсер етеді, ұзақ орындалатын өлеңнің мазмұнын тез меңгеруге,
дұрыс түсінуге көмектеседі.
Ш.Уәлиханов сонымен қатар шебер манасшының орындауында Манас
дастанын естіп, көпшілік қалай эстетикалық ләззат алғанын айтып өтеді.
Шебер манасшылардың әңгімелері тыңдаушыларын қызықтырғаны сонша,бірі де
аяғына дейін кетпейді, тіпті Манасты аяғына дейін тыңдау үшін түніңіз де
жетпейді,- дейді. Олай болатын себебі, Манас- бір кезеңге және бір
адамның- Манас батырдың төңірегіне топтастырылған барша халық
ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана,
әдет-ғұрып жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы. Манас- бүтін
бір халықтың шығармасы, соның көп жылдық шығармашылығының жемісі- дала
Илиадасы десе де болғандай.
Шоқан өз еңбектерінде басқа халықтардың шығармашылығына қажетті
мағлұматтар береді.
Шоқан ауыз әдебиеті үлгілерінің ішінде эстетикалық тәрбиенің
таптырмас құралы- ертегілер жайлы құнды пікірлер айтады. Ертегілердің
мазмұнының бай екендігін ескертеді, ондағы батыр, жезтырнақ, алып секілді
көптеген кейіпкерлерді көрсету арқылы адам баласының жағымды жағымсыз
моральдық қасиеттерін ажырата білуге, әдемілікті сезіне, қабылдап тани
білуге шақырады. Мақал-мәтелдерді жинақтау арқылы халықтың балалар мен
жастар тәрбиесінің әлеуметтік-тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді.
Оңтүстік Сібір губернияларының тарихына аңғармалар, 18 ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбектерінде қазақ халқының тарихи аңыз-
әңгімелерінің мәніне тоқталды, тарихта болған батырлардың, белгілі хандар
мен билердің ісін, өмірін әңгімелейді, қызықты деректер келтіреді. Шоқанның
бұл аңыз-әңгімелері өзінің мазмұндылығымен, ғылымилығымен тартымды.
Шоқанның мақсаты болашақ ұрпаққа халықтың өткендегі өмірінің ақиқатын
толығырақ, тереңірек түсіндіруге көмектесу, көрнекті адамдардың іс-
әрекетімен таныстыру, мәдени мәнін ашып көрсету.
Эстетикалық тәрбиеге тікелей қатысы бар халықтың сөз өнері ақындық,
жыршылық, әншілік, күйшілік өнерлері де Шоқан зерттеулерінен тыс қалмаған.
Музыкалық аспаптардың түрлеріне де тоқталып өткен. Сөз өнерін түсінетін,
әлеуметтік, көбінесе мәнді мәселелерді қозғайтын, табан астында сөз тауып
кететін ақындарды жоғары бағалады. Оның тыңдаушыларына әсерлі тұрғыда әсер
ететінін айтты.
Халық арасынан шыққан сыбызғышылар мен қобызшыларды, жыр-дастанды
орындаушы жырауларды тыңдап, түсіне білуге шақырды. Олардың сазды әуенді
аспаптармен еркін сүйемелдейтінін жоғары бағалады. Дала жыршыларының бәрі
әдетте қобыздың сүйемелдеуімен ән салады деп бұрын қобыз аспабына аса
назар аударылғаны туралы жазады. Алайда, 18-19 ғасырларды халық
фольклорынан көптеген ән-күйлер, жырлар, аспаптар ұмыт бола бастайды. Шоқан
бұған үлкен өкініш білдіреді, оның себебін Ресеймен қосылғаннан кейінгі
кезеңдердегі әлеуметтік-мәдени өзгерістерге халық музыкасында жаңа әндер
мен домбыра аспабымен орындалатын күйлер көбеюіне байланысты деп
топшылайды. Өзінің осы ойын Қазақ халық поэзиясы туралы деген мақаласында
домбыра және жаңа әндер енді жыр мен қобызды мүлдем ығыстырды деп
тұжырымдай түседі.
Шоқан жастардың рухани қорын, мәдени-эстетикалық деңгейін кеңейту
мақсатымен көршілес халықтардың музыкасы ме аспаптары туралы да бағалы
деректер қалдырды. Өзінің Қашқарияға барған сапарында ұйғыр, қалмақ, сібе
халықтарының музыкасы жайлы мәліметтер алып қайтады. Саяхат барысында үш
шекті лютнямен сүйемелденген әнді естіген, саусаққа киетін ағаш
кастаньетпен ән салып жүрген Қытай монахтарын кездестіргенін, ұйғыр
музыканттарының күйін тыңдағанын, керней сияты ұзын мыс түтікпен, флейтасы
қосылып музыка тартылғанын және дап, нағра, дұмбақ сияқты ұрып ойналатын
аспаптарды көргенін жазады.
Музыка өнерін зерттеуші Б.Сарыбаев: Біз Шоқанның еңбектерінен
өзімізге таныс музыкалық аспаптар домбыра, қылқобыз, сыбызғы туралы
мағлұматтармен қатар, осы кезде ұмыт болған шыңдауыл, мүйіз сырнай,
асатаяқ, хонбе сияқты аспаптар жайында да құнды деректер тауып отырмыз.
...олардың Уәлиханов еңбектерінде сипатталып жазылуы музыкалық аспаптар дамуы
тарихынан көптеген сыр шертеді,- дейді.
Осы Шоқан жиған аспаптардың кейбірі, мәселен, сыбызғы бүгінгі күнде
өз орнын халық аспаптар музейінен тапқан. Оны Шоқан 1860 жылы белгілі
Қашқар сапарынан арнайчы алып келген.
Бұдан Шоқанның ұлттық музыка өнерін жоғары бағалағанын, адам
баласының рухани мәдениеті үшін оның маңызының зор екндігін түсінгенін,
өнер көзі- халықта дегенді ескеріп, өнердің болашағы тек қана ұлттық
өнердің негізінде ғана өсіп-өркендейтініне кәміл сенгендігін байқаймыз.
Сондай-ақ айтылудан қалып бара жатқан халықтың поэтикалық, музыкалық
өнерін мүлдем жоғалтып алмай тұрғанда жинау қажет деп зерттеушілерді
ескертуінің сыры да осында болса керек.
Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері
болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке
түсіргенде алдымен кәсіптік қажеттілігін ойластырып, сәнділік, жарастық
әсемдік жағынан да қарастырған. Әсемдік адам тұрмысына қажетті құбылыс
болумен қабат, асқақ әсем сезім туғызатын, рухани күш екендігі анық.
Әрине, табиғаттың ғажайып көріністерінің балалар мен жастардың эмоциялық
сезіміне, эстетикалық көзқарасына, жалпы адамгершілік қасиеттерінің
қалыптасуына ықпал етпеуі мүмкін емес.
Шоқан халықтың ежелгі архитектуралық құрылыстарын эстетикалық тұрғыда
қабылдай білуге байланысты құнды пікірлер айтты. "Қазақ моласы мен оның
төңірегінен қазақтың бар мәнер талғамы, архитектурадағы өнері, оның ою мен
бейнелеу салты байқалады,- деп халықтың мәдени деңгейінің жоғары болғанын
көрсетеді. Өз халқымен бірге Қырғызстан және Шығыс Түркістанның ежелгі
архитектуралық құрылыстарына, тас мүсіндеріне ғылыми тұрғыда талдау
жасайды. Өзінің Алтын шаһар немесе Қашқария деген жазбасында Еуропа
архитектурасы мен Шығыс сәулет өнерін: Мұсылман әулиелерінің зираттарының
үстіне салынған ғимараттардың-мазарлардың, орта ғасырлардағы христиандық
монастырьлар сияқты, сақтап отырған бай қазынаоары бар,- деп салыстырмалы
түрде береді. Орта Азиядағы сәулет үлгілері- Үргеніштегі Палуанахмед
Жәмшидің, Ғиждуандағы Жаһан қажының, т.б. зираттарына тоқталады. Сөйтіп
қазақ халқының эстетикалық мақсатты көздеген өзіндік сәулетшілік шығаралары
болғанын баяндайды. Осы көне заманның көзі болып келген мәдени мұраларды
әсемдіктің үлгісі деп қабылдай білуге үйретті.
Демек, Шоқан өзінің зерттеу еңбектерінде жинаған ауызекі
шығармашылығы арқылы халықтың арман-тілегін, тұрмыс-қарекетін, көзқарасын
баяндады, ұмытылып бара жатқан мәдени дәстүрлерге көңіл аударып, оны халық
эстетикалық тәрбиенің құралы, әдіс-тәсілі ретінде падаланғанын көрсетті.
Олардың қай дәуірде болмасын құндылығ жойылмайтынын, әрқашан халық үшін,
жеткіншектер тәрбиесінің игілігі үшін қызмет ететін өзінің көзқарасы ой-
пікірі, қатынасы арқылы дәлелді.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас-жеткіншектердің
эстетикалық тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар
бойы тәрбие саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді
ұстағандардың бірі- Ыбырай Алтынсарин.
Оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, халқына, халық
мұрасына: ауызекі шығармашылыққа, әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген
сүйіспеншілігінің артуына, эстетикалық талғамы мен сезімінің дамуына өскен
ортасы әсер етеді. Әсіресе, қазақтың мәдениетін, өнерін терең білетін, ақыл-
парасаты жоғары, сөзге шешен, елге сыйлы атасы Балқожаның ықпалы ерекше
болды.
Ыбырай осы бала жастан халықтық педагогикадан алған тәлім-тәрбиесін,
үлгі-өнегесін, көңіліне түйгендерін оқу-ағарту ісі арқылы қазақ балаларының
бойына сіңісті ете білді. Балаларды ауызекі шығармашылығын қадірлеуге,
ондағы халықтың басынан өткен қилы-қилы тарихи кезеңдерге әділ баға беруге
үйретті, оны ерекше әсермен, жоғары эстетикалық сезіммен қабылдауға
баулыды.
Ыбырай Алтынсариннің де эстетикалық тәрбие проблемаларын қозғайтын
арнайы еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі. Бірақ, Ы.Алтынсариннің
эстетикалық көзқарастары оның педагогикалық қызметінен көрініс тапты.
Қазақ хрестоматиясына енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған
материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және
ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары эстетикалық талғамының
жан-жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты
сыртқы жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ықпалымен де құнды.
Хрестоматияда Ыбырай халықтың ауызекі шығармашылығының негізгі
салаларын қамтиды. Өзінің Н.И.Ильминскийге жолдаған хатында бастауыш
сыныптарға арнап қазақ тілінде кітап жаза бастағанын, оған мағыналы..
жұмбақтар ойына ой қосатын... қызықтыратын... әңгімелер... мүмкін болғанынша,
қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп өлең қосатыны жайлы баяндады.
Хрестоматияға енген ертегілер балаларды өзінің көркемдігімен,
әсемдігімен, тартымдылығымен баулиды. Олардың қиялын ұштайды, қиындықты
жеңуге, қиналған кезде ақылмен шешімді әрекетке баруға, зерек, тапқыр
болуға итермелейді. Айналадағы әдемілікті түсіне, қызықтай, қабылдай білуге
үйретеді.
Хрестоматияда Ыбырай шешендік сөзге аса мән берген. Ағартушының
ондағы мақсаты ата-бабалардың ежелден тіл, сөз, сөйлеу мәдениетіне ерекше
көңіл бөлгенін көрсету, балаларды осы өнерді қадірлеуге, түсіне білуге
үйрету, тұжырымды, нақты, көркем, бейнелі сөйлеуге машықтандыру. Мұны іске
асыруда Жиренше шешен, Ізбасты шешен жайлы аңыз-әңгімелерден үзінділер
келтіреді, олардың жағымды қасиеттері мен іс-әрекеттерін үлгі етеді, соған
ұқсап бағуға шақырады.
Хрестоматияға енгізілген қайбір әңгіме болмасын адамгершіліктік,
танымдық, дидактикалық бағытты ұстайды. Барлығында да автор достыққа,
шыншылдыққа, ұстамдылыққа, қызығушылыққа, адал еңбек етуге, туған жерін,
елін сүюге, табиғаттың ғажайып сұлу көріністерін сезіммен қабылдауға,
ұлттық дәстүрлер тағылымын дұрыс түсініп, қадірлеуге, ата-ананың ақыл-
кеңесін тыңдай білуге, үлкендерге сый-құрмет көрсетіп, кішілерге
көмектесуге шақырады.
Хрестоматияда халықтың тұрмыс-тіршілігіне, өміріне, іс-тәжірибесіне
байланысты туындаған мақал-мәтелдерге де ас назар аударылған. Ондағы
бейнеленген ізгі-ниетті, арман-тілекті, ақыл-кеңесті, өсиет, сенімді Ыбырай
балалардың эстетикалық тәрбиесінде ұтымды пайдалана білді. Тіпті өзінің
өлеңдерінде, ертегі, аңыз-әңгімелерінде, орыс достарына жазған хаттарында
да мақал-мәтелге жүгініп отырды. Тұжырымды, қысқа сөйлеу- мәдениеттіліктің,
ақылпарасаттылықтың, әдеміліктің белгісі екенін ескертті.
Ы.Алтынсарин- қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, өзі домбыра
шерте білетін, қазақтың халық әндерін сүйіп айтатын адам болған. Өнер көзі-
халықта деп, халықтың әнін, күйін, жырын, аңыз әңгімелерін белгілі
адамдардан тыңдап, олардың үлгілерін жазып алып отырған. Ыбырайдың ...үйім
толы қонақ, Сейдалин екеуіміз бір қазақ әншісінің әнін тыңдадық- деуі
жоғарыда айтылған пікірлерді дәлелдей түседі. ол өЗінің білген әндері мен
күйлерін оқушыларына үйретіп отырды. Ондағы мақсаты- оқушылардың санасына
халық әуені мен сазындағы сарындылықты, мәнерлілікті, ырғақты, мазмұнындағы
ғибратты, өнегелі сөздерді жастайынан сіңісті ету, оған деген құрмет
сезімін ояту.
Ы. Алтынсариннің мектептерінде де әр түрлі концерттер қою, хормен ән
айту, халық әндері мен күйлерін орындау да жүйелі сипатқа ие болды.
Жергілікті байлар, билер, сұлтандар, молдалар, ишандарды әжуалаған драмалық
үйірмелер жұмысы қазақтың халық шығармашылығының кең таралуына қызмет
етумен бірге орыс классиктері мен ағартушылары шығармаларының да қазақ
тілінде таралуына жол ашты.
Музыкалық-эстетикалық білім мен тәрбиені дамытуда Ы.Алтынсариннің
музыкаға қатысты жұмбақтарды көптеп беруі- аса бағалы тәжірибе. Әдеттегіден
өзгеше, бірақ әдістемелік және педагогикалық тұрғыдан айқын ол жұмбақтар
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеуде пайдалы болғаны сөзсіз.
Ы.Алтынсариннің педагогикалық және әдеби шығармашылығы жас
жеткіншектерге музыкалық және эстетикалық тәрбие беру проблемасын шешуге
өзіндік мол үлес қосты. Ол бірінші рет ән текстерін жариялатты, музыкалық
сауат жоқ кезде ән сабағын мектеп жоспарына міндетті пән ретінде енгізді.
Музыкалық аспаптар, әсіресе домбыра, сабақ беру процесіне кеңінен
пайдаланылды. Аспапта ойнап үйрету, жаттығу, көрсету, естігенін еліктеп
қайталау және т.б. әдістер арқылы жүзеге асырылып отырды. Алтынсариннің
ұстаздық тәжірибесінде көрініс тапқан жас жеткіншектерге музыкалық-
эстетикалық тәрбие беру идеясы балалар мен жасөспірімдердің рухани өсуіне
көп септігін тигізді.
Ыбырай өзінің Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату
және той жасау дәстүрлерінің очеркі деген еңбегінде халықтың көне заманнан
келе жатқан әдет-ғұрыптарына кең көлемде талдау жасайды. Ондағы мақсаты-
жас жеткіншектерге өз ұлтының әдет-ғұрпының өзіндік ерекшелігін, шығу
тарихын, әлеуметтік маңызын түсіндіру, жағымды-жағымсыз жағын ашып көрсету,
оған деген жалпы халықтың көзқарасын суреттеу арқылы олардың көркемдік
талғамын жетілдіру. Мысалы, құда болудың себебін Ыбырай былай түсіндіреді:
Қазақтардың өзара қоғамдық қатынастары тек қана ескілікті әдет-ғұрыптар
бойынша реттеліп отырған кезде, өздерінің достығын жегжат болып нығайтқысы
келген адамдар, бірінде ұл, екіншісінде қыз болса, оларды некелеп бір-
біріне қосатын болып уәделесе беруші еді.
Қыз ұзату, той жасау рәсімі мен салтанатына эстетикалық тұрғыда жан-
жақты талдау береді. Бұл рәсім мен салтанатты Өмір театры десе болады.
өйткені ән мен күй де, жыр мен терме де, айтыс, би де, әзіл-қалжың да,
ұлттық ойындар мен жарыстар, әр түрлі әшекейлі киімдер, сәндік-қолданбалы
өнер бұйымдары, үй жиһаздары- бәрі осында.
Осындай дәлелдемелердің негізінде Ыбырай өз оқырмандарына ой салады,
дұрыс көзқарасқа нақты бір шешім жасауда табандылыққа итермелейді.
Ыбырай қазақтың қолөнерін өте жоғары бағалаған және сол өнерге
балаларды жастайынан баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектептерін ашқан.
Яғни, Ыбырай халықтың қолөнеріндегі әдемілікті, әсемділікті өзі ғана
түсініп қызықтаумен шектелмей, сол кездің өзінде-ақ өнерге балаларды да
ынталандыруға атсалысқан. Онсыз да ұмыт болып бара жатқан әдет-ғұрыптарды
тезірек меңгертіп, оның құнды, пайдалы деген жағын эстетикалық талғаммен
қабылдатып, өмір қажетінен шығара білуге шақыруы қазіргі заман талабымен
ұштасып жатыр.
Оның халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін хрестоматияға,
басқа да ғылыми шығармаларына еркін енгізуі- халықтың арман-тілегін, рухани
байлығын жетік меңгергені, тәрбиені ойдан немесе жаңадан іздемей, халықтың
қайнар рухани бұлағынан көре білгендігі деп түсінуге болады. Халықтық
принцип негізінде жазған шығармаларынан адамгершідіктің шынайы таза
бастамасы, прогресшіл мәдениеттігі жалпы адамзаттық идеялар байқалады.
Шығармаларының тілі нақты, қарапайым, түсінікті, балаға жақын. Ыбырай да
орыстың педагогы К.Д.Ушинский сияқты балаларды халық тіліне енгізіп
отырып, оны халықтың ой-пікірі, халық сезімі, халық әмірі әлеміне, халық
рухы саласына енгіземіз,- деп санады. Оның ақыл-өсиеті балалар мен
жеткіншектерді оқу-білімге, адал еңбек етуге, өмірдегі бар жақсылықты,
әдемілік пен сұлулықты дұрыс қабылдауға, оған қуана білуге шақырады.
Ұлы Абай балалар мен жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде халық
мұрасының тәрбиелік күшін жоғары бағалаған. Ол эстетикалық тәрбие саласында
арнайы еңбек қалдырмағанымен, өзінің өлеңдері мен қара сөздеріне халықтың
мақал-мәтелдерін, нақыл сөздері мен салт-дәстүрлерін орынды пайдалану
арқылы балалар мен жеткіншектеодің болмысқа деген эстетикалық көзқарасының,
талғамының, сезімінің қалыптасуына ықпал етті.
Абай да Шоқан, Ыбырай сияқты халықтық педагогика бұлағынан сусындап,
әжесі Зере мен анасы Ұлжаннан, ауыл адамдарынан дастан, аңыз-ертегілерді,
өлең-жырларды, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды естіп, бойына
сіңіріп, атақты әнші-күйшілердің, жыршы-термешілердің өнерін, ақындар
айтысын қызықтап өсті. Абайдың осылай ауыз әдебиеті үлгілерін жақсы
меңгеруі оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, ақындық өнермен
айналысуына үлкен септігін тигізгені белгілі. Сондықтан да Абайды жұмбақ
жан деп атап, оның шығармашылығына құнды еңбек арнаған Т.Әлімқұловтың:
өзінің кім екнін білген Абай тоғыз жолдың торабында өнерді, оның ішінде
поэзияны таңдады. Абай өзінің ішкі әлемін ашып, өлеңмен мұң шағады, өлеңмен
наз төгеді, өлеңмен сыр шертеді. Поэзияның табиғатын жітік білген ақын
жомарттық жасайтын жерде жомарт да, сараңдық жасайтын жерде сараң. Ол кейде
төкпе, кейде бүкпе. Кейде сыршыл, кейде суретшіл. Кейде іңкәр, кейде
толыққыш. Осының барлығы оның байырғы болмысының, табиғи дарынының үстіне
оның мұратының, мақсатының, мүддесінің кеңдігінен туған қасиеттер еді,-
деуін нағыз әділ баға деп білуіміз керек.
Абай халық мұрасының тәрбиелік мәнін жақсы түсініп, оны жинауға да
аянбай атсалысқан. Мәселен, ол ел ішінен қолөнер бұйымдарын жинастырып
Семей мұражайына тапсыртады, маңайындағы ақын-жыршыларға халық арасына кең
тараған жырларды қайта жырлауға, оны хатқа түсіруді жүктейді.
Халықтың ауызекі шығармашылығын Абай өзінің педагогикалық идеяларын
таратуда, әсіресе адамгершілік-эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыруда қажетті
құрал ретінде пайдаланды.
Мәселен, қарасөздерінде мақал-мәтелдерді талдау, ертегі, аңыз
сюжеттеріне, салт-дәстүрлерге тоқталу, адамдардың әдеп-инабатын,
мәдениеттілігін сипаттау арқылы балалар мен жастарды адамгершілікке,
әсемдікке баулып, ақыл-кеңес береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және
тарихымен тығыз байланыста қараған, оларды қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалап, өзінің қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген
көзқарасына сәйкес талдаған.
Егер топтап айтар болсақ, мақал мен мәтелдерді талдау барысында
Абайдың көтерген мәселелері адамгершілік, ынтымақтастық, татулық, әділдік,
еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел тарихы. Бұл
мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау барысында
зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді мінез-құлықтарға
қарсы қоя отырып қарастырды.
Жастарға адам баласының сыртқы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің Он
сегізінші қарасөзінде: адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп...
таза кимек дұрыс іс, ал өз дәлетінен артық киінбегі, не киімі артық
болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ- кербездердің ісі деп
түсіндіреді.
Сонымен қатар ол жоғары адамгершілік қасиеттердің мінез-құлық
мәдениеттілігіне байланысты екенін ескертуді де ұмытпайды: ғылымды, ақылды
сақтайтұғын мінез... бұзылмасын!... мінезде азғырылмайтын ақылды, арды
сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын! деп балалар мен жастарды
көрсеқызарлыққа, жеңілтектікке, біреудің орынсыз сөзіне ермеуге шақырады,
адамды сұлу, көрікті көрсететін мінез деген ұғымға жетелейді. Ата-
бабалардың жағымды мінездерінен үлгі-өнеге алуға насихаттай келіп, Отыз
тоғызыншы сөзінде бұрынғы ата-бабалардың өзінің заманындағылардан артық
екі мінезі бар екенін атап көрсетіп, ендігі жұрт ата-бабалардың сол екі
тәуір ісін біржола жоғалтып алғанын, соның салдарынан үйренген өнерлерінен
де айрыла бастағанын мақал-мәтелдермен дәлелдей отырып сынға алады.
Балалар мен жастардың әсемдікке, сұлулыққа деген көзқарасын
қалыптастыруда Абай өлеңдерінің рөлі ерекше. Қуатты ойдан бас құрап,
еркеленіп шығар сөз деп ұлы ақынның өзі айтқанындай, оның өлеңдері туған
жердің сұлу табиғаты, қазақ ауылының көріністері, адамдардың көңіл-күйі сан
алуан сезімдерімен ұласып музыка үніндей естіледі. Мұндай суреттемелер
Жаз, Күз, Жазғұтырым, Желсіз түнде жарық ай, т.б. өлеңдерінде
ерекше әсерлі көрсетілген.
Абай өлеңдерінің әрбір жолынан балаларға үлгі-өнеге аларлық насихат
белгілері көп табылады. Абайдың шешен тілі, сөздік құрамы, әсем теңеулері
балалардың дүниетанымын кеңейте түседі. Абай табиғаттың қай көрінісінен
болмасын әдемілікті, сұлулықты көре білуге шақырады. Табиғаттағы жан-
жануарлардың өмір-тіршілігіне зер салуға, құстардың әсем дауыстарын тыңдай,
бір-бірінен айыра білуге, кең байтақ өлкенің орман-тоғайлар мен миуалы
бақтардың, тау қойнауларының көріністерін қызықтай білуге үйретеді. Осындай
өлеңдердің балаларға қажетті танымдық құндылығы осында.
Абай әсіресе халық арасынан шыққан әнші-күйшілердің, ақын-жыршылардың
өнеріне зор құрметпен қарап жастарды оларды үлгі тұтуға бағыттап отырды.
Абай ауылының музыкалық өмірі басқаларға ұқсамайтын ерекшелігімен: жаңа
сарындылығымен, жан-жақтылығымен, ертеректе қазақ тұрмысында музыкалық
аспаптарда ойнауда кездеспеген ансамблдік орындаушылық пен топтасып ән айту
әдістерімен көзге түсті.
Абайдың қарасөздері, өлеңдері мен әндері балалар мен жастарды
Өткірдің жүзі, кестенің бізі салған ою-өрнекткр тәрізді өзінің
көркемдігімен, бояуының қанықтылығымен қызықтырады, әр қилы ойға жетелейті,
әсемдік сезімге бөлейді, көңілін сергітеді. Өлеңдегі, қарсөздегі эпитеттер,
теңеулер, көріктеулер, мақал-мәтелдер, тіркестер өзіне тәнті етеді,
дүниетанымдық, адамгершілік, эстетикалық көзқарасытң дұрыс қалыптасуына
бағдар береді. Халықтың ауызекі шығармашылығын күнделікті өмір
тәжірибесінде орынды пайдалану, оның мазмұнына бойлап қарау керектігін
ескертеді.
Абайдың музыкасымен терең түсіну талғамды- музыканың көркемдік қуатын
түсіну қабілетін қалыптастырып, оның музыкалық шығармаларындағы айтылған
ойлар мен сезімді, Әннің де естісі бар, есері бар деп, ұлы ақынның өзі
айтқандай, музыканы жүрекпен сезіне, қабылдай білуге дағдыландырады.
Түптеп келгенде, Абай шығармалары заман өзгерістерінің қай
кезеңдерінде болмасын өзінің құндылығын, тәрбиелік мәнін жойған емс және
жоймайды да.
Абай әндерін көптеген қазақ композиторлары өздерінің шығармаларына
арқау етіп енгізіп, оның әндері мен өлеңдеріне жеке аспаптарға, шағын
ансамблге және үлкен оркестрге арнап шығармалар жазды. Абай әндері Абай
операсының шырайын кіргізіп, хор ұжымдарының тұрақты репертуарына айналса,
мектеп пәндері бағдарламаларына енгізіліп, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын
жүзеге да кең көлемде пайдаланып келеді.
Осының барлығы ғұлама ағартушы идеясының, ой-пікірі мен ақыл-
өсиетінің өміршеңдігін, жаңашылдығын көрсетеді. Олар әсіресе бүгінгі таңда,
қоғамның жаңаруы, демократиялануы процесінде, еліміздің егемендік алып,
тарих қайта құрылып жатқан кезде жеткіншек ұрпақтың адамгершілік
қасиеттерін, эстетикалық талғамын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
1-ші тарау. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық
тәрбие берудегі мүмкіндіктері.
Халықтық педагогика көптеген ғасырлар бойы, тіпті жазу-сызу пайда
болғанға дейін қалыптасып, дамып отырды. Оған оның тамаша идеялары мен
дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде халықтың ауызекі
шығармашылығы мен қолданбалы өнері айрықша рөл атқарды. Олар халықтық
педагогикада балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмайтын құралы, әдіс-
амалы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды, құнды
адамгершілік қасиеттерін, психологиялық-эмоционалды қасиеттері,
эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін қалыптастырды. Олардың маңыздылығы
бүгінгі күнде тіпті артып отыр.
1.1.Халық ауыз әдебиетінің эстетикалық тәрбиедегі көрінісі.
Ауызекі поэтикалық шығармашылықтың өте бай үлгілердің бірі- ойындар, ойын
өлеңдері. Оларда адамдар өмірінің сан қыры, тұрмыс тіршілігі, еңбегі,
дүниетанымы, арман-тілегі, болашаққа деген сенімі, ержүректік пен
жігерлілікке құлшынысы жіне т.б. ойын арқылы көрсетіледі.
Қазақ балаларының ойын сауықтары күнделікті көшпенді-малшы отбасының
еңбек, тіршілігімен байланысты болды. Мұның барлығы халық өлеңдерінде,
аңыздарында, би мен ойын қимылдарында өз көрінісін тапқан. Оның үстіне
балалар ойындарының көпшілігі олардың жасына сәйкес, қара өлең түрінде ғана
емес, музыка мен әннің сүйемелдеуімен өткізілген.Мысалы, Аңдардың айтысы
атты ойында қатысушылар жүргізушінің талабына сай әндер орындап, онда
аңдардың дауыстарын, қылықтарын бейнелеп, олардың өзіне тән ерекшеліктерін
сипаттап көрсетеді. Мұның өзі хайуанаттар әлемі жөнінде нақты ұғымды,
музыкалық және әртистік қабілетті, жеке және топтасып ән айта білу дағдысын
жетілдіреді.
Ойын ережелерінің үлкен тәрбиелік маңызы бар. Олар ойынның барысын
белгілейді, балалардың тәртібі мен іс-әрекеттерін, олардың өзара қарым-
қатынасын бақылап ерік-жігерінің қалыптасуына ықпал етеді.
Мұндай ойындар халықтық педагогикада өте көп және мазмұндары да,
бағыттары да бірін-бірі қайталамайтындай сан алуан, әрі қызықты. Олар:
Алақан соқпақ, Тақия тастамақ, Тартыс, Айгөлек, т.б. қай ойынды
алмайық бәрінде де би элементтері кездеседі, ән, күй, тақпақ, мәнерлі қимыл
мен ыммен жасалатын көріністер т.б. бір-бірімен алмасып жатады. Бұлардың
барлығы нақтылы белгіленген жағдайға қарай актерлік үлгіде, сахналық үзінді
түрінде орындалады. Ойын барысында қатысушылар өздерін күнделікті тіршілік
жағдайында сезінбейді, керісінше, мүлде бөлек ортада сезім, поэзия, өнер
әлемінде сезінеді. Олар ойнаған рөлдерінен эстетикалық ләззат алуға
тырысады. Ойын барысында қатысушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар
қойылады: қалай отыру, өзін дұрыс ұстау, қандай мөлшерде бір-бірімен
сөйлесу қажет, т.б. осы айтылғандардың бәрінен қазақ ойындары драма және
театрдың әрқилы элементтерімен аса толықтырылған деп қортынды жасауға
болады. Сонымен бірге осы ойындардың кең тұрғыда таралуы, ондағы
қатысушылар мен көріп тамашалаушылардың санының артуы- мұның бәрі болашақ
ұлт театр мәдениетінің қалыптасуына ықпалын тигізген негіздердің бірі
болды.
Халық ойындарында қалжың, әзіл-күлкі, түрлі бәсеке жарыстар көптеп
кездеседі: қимылдар нақты және бейнелі, балалардың сүйетін және қызығатын
санамақ, қаламақ, жаңылтпаш, жұмбақ, күлдіргі ойындарымен, тосыннан туған
қызықты кезеңдерімен жиі сүйемелденіп отырады. Олар қайталанбайтын құнды
ойын фольклорын сақтайды.
Мысалы, атақты орыс фольклрошысы Г.А.Виноградовтың айтуынша бастама-
ойын прелюдиясы болып саналады, ойынға қатысушыларды тез ұйымдастыруға,
олардың жүргізушіні әділ таңдай білуіне, ережені қолма-қол, былжытпай,
тиянақты орындауына мүмкіндік береді. Бұған ойынның алдында болып өткен
ырғақтылық, әуенділік немесе санамақтарға тән етіп мәнерлеп айтып беру
ықпалын тигізеді.
Мұндай ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа даулып, сөз тіркесіне,
ұйқастығына дағдыландырады.
Балалар ойынының қызықты да пайдалы түрлерінің бірі- жаңылтпаш. Ол
бала тілін ширатудың қолайлы құралы, қалай болса солай, мағынасыз айтыла
салған сөз емес, керісінше ол белгілі бір желі құрылады, дүниетанымдық,
тәрбиелік мәні бар. Жаңылтпаш балаға жастайынан ана тілінің бай қорын
игеруге, таза, майда, анық, әуенді, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді
қастерлеуге тәрбиелейді.
Әдетте жаңылтпаш сөздері бір-екі немесе бірнеше сөйлемнен құралады.
Олардың қайсысында болмасын баланы көркем сөзге әуестендіру, соған баланы
еліктіру арқылы жаттығу жұмысын жүргізу үшін қлоданылған шеберлік бар. Олар
баланы дұрыс сөйлеуге үйретумен қатар, оларды айналасындағы әсем
көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлілігіне көңіл аударуды
талап етеді. Жаңылтпаш сөздері ұйқасты, қызықты және күлдіргі болып келеді.
бАлалардың жаттап алуына, есте сақтауына оңай да жеңіл. Оны ойын әдісі
ретінде пайдалануы да осыдан болар.
Қазақтың халықтық педагогикасында балалар ойындарымен жастардың
ойындары да көптеп кездеседі. Солардың ішінде жастарға өте ұнайтыны- назды
күлкісі, әзіл-қалжыңы, айтыс-тартысы өзара жеңіл қағытпалары, ән-күйлері
мол Алтыбақан ойыны. Мұнда музыкалық шығармалардың мазмұны қазақтардың
жас кезеңдеріне байланысты күрделене түскен. Мәселен, жеке дауысты немесе
бірігіп ән айту, болмаса аяқ астынан суырып салып айту біраз шеберлікті
талап етеді. Жаңа әндер мен күйлер орындалады.
Тағы бір ерекшелік ойынға театрға келгендей ерекше жасанып, сәнді
иініп, әшекейлерін тағып келеді. Бұдан жастардың эстетикалық талғамы
жетілгенін, халықтың өнерін, музыкалық мәдениетін жақсы меңгергенін,
әсемдікке көзқарасын байқауға болады.
Халық балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесін қалыптсатыруда ауыз
әдебиетінің елеулі туындысының бірі- жұмбаққа мән берген. Жұмбақ қара сөз
түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен
айтылады.
...Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. әңгімелі әсем жыр, дастан
атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде елдің даналығын,
жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған, деп М.О.Әуезов бекер айтпаған.
Бұл пікірдің тариха ақиқаттың қорытындысынан туындағаны белгілі. Мысалы,
ерте заманда күйеу таңдаған қыздар жігіттің ақыл-ойын, өнерін, адамгершілік
қасиеттерін байқау үшін, оларға жұмбақтар шештірген.
Жұмбақтар ақындар айтысында да кең қолданылған. Сөйтіп ақындар
айтыста бір-бірінің ақындық, әншілік, домбырашылық ғана байқап қоймай,
білім саласында да санасқан. Жұмбақтар үлкендерге де балаларға да ортақ.
Жұмбақтар тақырыптары былай топталады: жаратылыс-табиғат, адамның
анатомиясы және іс-әрекеттері, жан-жануарлар тіршілігі. Бұлардың барлығы
қай адамның болмасын ой-өрісін, білім қорын кеңейтуге, дүниетанымдық,
эстетикалық көзқарасын, талғамын қалыптастыруға көмектеседі, тапқырлыққа,
өз бетімен ізденушілікке баулиды, жұмбақтағы ұйқас ырғақтары дұрыс
қабылдап, түсіне білуге дайындалдырады.
Әдетте, қазақтар әсемдік-сұлулықты күнделікті өмірден, табиғат
көріністерінен, адамнан көре білген және оны теңестірмелі түрде берген.
Қазақ халқының эстетикалық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі-
ертегі. Оларда халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері,
бақыт жолындағы күресі адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-
құлықтары, қазақ халқының ең жақсы қасиеттері- еңбексүйгіштігі, өз халқына,
Отанға, туып-өскен табиғатқа және т.б. деген сүйіспеншілігі бейнеленген.
Қай халықтың да ертегілері балалардың жас ерекшеліктеріне, олардың мақсат-
мүддесі мен талап-тілектеріне сай құрылып, өзінің тартымдылығымен,
бейнелілігімен және сезімге ықпал етуімен ерекшеленіп отыратыны аян.
Басқа халықтар сияқты, қазақтың халықтық педагогикасында да ертегі
жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде орасан зор рөл атқарды және әлі де
атқарып келеді. Қазақ халқының ертегілері өзінің тереңдігі, шыншылдығы,
тапқыр әжуа-мысқылы және әлеуметтік мәні жағынан алғанда көрнекті көркем
құбылыс болып табылады. Баяғы замандардан-ақ қазақтар терең де алғыр
ойымен, тапқырлығымен, эпикалық дастан мен ертегілерді дәлме-дәл айтып
шығуға мүмкінді беретін таңқаларлық есте ұстау қабілетімен ерекшеленетінін
көптеген зерттеуші-ғалымдардың атап көрсеткені белгілі. Осы қасиеттер
ұрпақтан-ұрпаққа, атадан балаға беріліп отырады.
Қазақ халқыныңшығармашылығында, әсіресе эпостар ертегілерде мен
жекелеген құбылыстар фантастикалық бейнелерен әсірелеп көрсетілгенімен, шын
мәнінде олардың мазмұны объектілі болмыстың көрінісі болып табылады.
Ауызекі халық шығармашылығында мақал-мәтелдер елеулі орын алады.
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген-білгенін, бастан кешкен
оқиғаларынан қорытқан ақыл-ойының жиынтығы, анықтамасы; табиғатта, өмірде
үнемі қайталанып тұратын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты туған тоқсан
сөздің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі- сол халықтың өзі жасап алған логикалық
формуласы,ережесі. Ол кез-келген оқиғаның, мәселенің тұсында еске түседі,
тілге оралады. Сөйтіп, көп ойлауды, ұзақ баяндаудыкерек ететін қиын нәрсені
жеп-жеңіл, бір-ақ ауыз сөзбен түсіндіреді. Туған елдің қадір-қасиеті туралы
балаға әңгімелемей-ақ: Ел іші- алтын бесік, Кісі елінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz