ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 5
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК 9
1.1 Халықаралық қауіпсіздік құқығының ұғымы, мақсаттары,
қағидалары, ұжымдық қауіпсіздік 9
1.2 Халықаралық бақылау, қарусыздану және қарулануға шек қою 23
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ 31
2.1 Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымы, реттеу заты және қайнар
көздері 31
2.2 Халықаралық гуманитарлық құқықтағы соғыс құқығының салдары
38
2.3 Coғысты жүргізу құралдары 42
3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
50
3.1 Халықаралық гуманитарлық құқықты зtрттеу қағидалар жүйесі 50
3.2 Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің құқықтық мәртебесі 56
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР- Қазақстан Республикасы
ҚРК- Қазақстан Республикасының Конституциясы
ҚРКК- Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес
ҚРХҚ- Қазақстан Республикасының Халықаралық құқық
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰБА- Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
ХҚКК- Халықаралық Қызыл Крест Комитеті
КСРО- Кеңес Социалды Республикалар Одағы
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ- Америка құрама штатары
АБҰ- Африка бірлік ұйымы
АЕЛ- Араб елдерінің Лигасы
АМҰ- Америка мемлекеттер ұйымы
ЕҚЫК- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық комитеті
ДИАКБ- Демократиялық институт және адам құқықтары жөніндегі бюро
т.б- тағыда басқа
сс- сәйкес
т.с.с- тағы сол сияқты.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан
халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк,
теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп
ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып,
қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне
отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, ҚР
Конституциясын қабылдадық деп айтып кетуіміз жөн деп ойлаймыз.
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң, халықаралық
шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының
нормалары болып табылады. 2. Конституцияның ең жоғары заңды күшi бар және
Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады. 3. Республика
бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және
халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн
жағдайдан басқа реттерде, тiкелей қолданылады. 4. Барлық заңдар, Республика
қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың
құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық
актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шартты болып
табылады.[1]
Сондықтан еліміз жаңа әлемдегі деңгейге аяқ басқан қазіргі таңда
халықаралық гуманитарлық құқықты дамыту аса өзекті мәселелердің бірі
ретінде алға қойылып отыр. Қазіргі кездегі нарықтық экономика мен әлемдік
кризисті қарастыра-отыра, әлемдік кризистің құрамдас бөлігі ретіндегі
әлемдік мемлекеттер арасындағы халқаралық даулар мен жан жалдықты алдын
алушылық шаралар қолдану үшін халықаралық гуманитарлық құқықтын міндеттері
мен негізгі қағидаларын дамыту ел алдында ғана емес бүкіл халықтын міндеті
десек артық емес деп ойлаймыз.Нарықтың құрамдас бөлігі ретінде халықаралық
гуманитарлықты дамыту ел алдына қойылған үлкен міндет. Олай болса,
халықаралық гуманитарлық құқықтары туралы біліп ғана қоймай, терең
зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Сондықтан қазіргі халықаралық гуманитарлық құқықты зерттеу, оның
негізгі артықышылықтары мен кемшіліктерін білу кез-келген мемлекеттік саяси
жүйесі үшін аса маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқыққа сәйкес гуманитарлық құқық
әлемдік құқықтық жағдайын теориялық және құқықтық тұрғыдан қарастыру болып
табылады. Бұл мәселеге жалпы халықаралық гуманитарлық құқыққа қарастыру
тұрғыдан мән берер болсақ ол тіпті әлемдік деңгейде әлі күнге дейін, өз
шешімін таппай отырған үлкен бір өзекті мәселелер қатарында тұр десек артық
айтпағандық болар еді. Сонымен бірге біздің ойымызша осы қарастырылатын
мәселелердің өзектілігін сондай-ақ мына мән жайлардан-ақ байқап көруге
болар еді. XX ғасырдың басында Репарациялық шаралар екінші дүниежүзілік
соғыс кезінде одан әрі рәсімделе бергендіктен. Германияның антигитлердік
елдерге келтірген залалы 200 млрд.доларды құрады, ол Германияның барлық
ұлттық құндылықтарының көлемінен асып түскендіктен, оған залалды толық
көлемде өтемеу қағидасы қолданылды. мұнан басқа, 1945 ж. Ялта және Потсдам
конференцияларында репарация көлемін айқындаған кезде, репарациялық
шаралардың шамаға шақ қағидасы ескерілді, өйткені олардың эканомикалық
дамуына кері әсерін тигізбеуі керек болатын. Сондай-ақ, Германияға қарсы
соғысқан және зиян шеккен барлық мемлекеттерге репарация алу құқығы
берілген жоқ, ондай құқық тек аумақтарында соғыс қимылдары жүргізілген және
аумақтарды басып алынған мемлекеттерге ғана берілді. Сол тарихи кезіңде
екінші дүниежүзілік соғыстан киінгі БҰҰның бейбітшіліктер мен мемлекеттер
арасындағы даулар мен жан жалдарды тоқтату үшін, сонымен қатар соғысты
реттеу үшін бүкіл әлемдік мәселеге айналып, осы мән жайларды қазіргі кезде
халықаралық гуманитарлық құқықта қарастыруға болады.
Сонымен халқаралық құқыққа тоқталып өтсек, Халықаралық гуманитарлық
құқық – бұл ізгілік қағидаларына негізделген және қарулы қақтығыстар
салдарын шектеуге бағытталған құқықтық нормалар мен институттардың
жиынтығы. Ол әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе қатысуын тоқтатқан
адамдарды қорғайды және соғыс жүргізу құралдары мен әдістерін таңдауды
шектейді. Халықаралық гуманитарлық құқықты сондай-ақ соғыс құқығы немесе
қарулы жанжалдар құқығы деп те атайды. Халықаралық гуманитарлық құқық
мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтың бір
бөлігі болып табылады. Халықаралық гуманитарлық құқықтың қалыптасуының
қайнар көздері ретінде ережелер мен нормаларды айтуға болады, олар әлемнің
барлық діндері мен мәдениеттерінде кездеседі. Осы заманғы халықаралық
гуманитарлық құқықтың дамуы 1860 ж.басталды.Сонан бері мемлекеттер осы
заманғы жағдайлардағы соғыс жүргізу тәжірибелеріне негізделген және ізгілік
пен мемлекеттердің әскери талаптарының арасындағы қатаң тепе – теңдікті
орнатуға арналған әдеттегі ережелердің бірқатарын мойындауға келісті.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың дамуына үлес қосқан мемлекеттер саны
артты. Халықаралық гуманитарлық құқық екі құқықтық проблеманың зерттелуін
қамтиды: 1. әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе қатысуларын
тоқтатқан адамдарды қорғау; 2. соғыс жүргізу әдістеріне, атап айтқанда,
қарудың кейбір түрлерін және әскери тактиканы қоса алғанда, әскери қимылдар
жүргізу әдістеріне шектеулер қою. [2]
Халықаралық гуманитарлық құқықты реттеудің пәні мемлекетаралық
қатынастарды мынадай мәселелер төңірегіңде жүйеге келтіруден құралады:
соғыстың басталуы; соғысқа қатыспайтын мемлекеттердің бейтараптығы;
соғысушьшардың соғыс күралдарын тандаудағы шектеулері; соғысушылардың соғыс
жүргізу тәсілдеріндегі шектеулері; соғыс құрбандарын қорғау; соғыс кезінде
мәдени қүндылықтарды қорғау; соғыста жаулап алу ережелері; мемлекеттердің
күқық ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілігі; соғыс қимылдарының аяқталуы;
соғыстың аяқталуы. Қарулы қақтығыста құқық ережелерін бұзғаны үшін жеке
тұлғалардың қылмыстық жауапкершіліктері және т.б.
Зерттеу маңыздылығы: міне бүгінде біздер осы жайларға және өзге де
мәселелерге жете мән берер болсақ Халықаралық гуманитарлық құқық саласын
үнемі әрі үздіксіз жетілдіру қажеттілігін аңғару қиын емес деп білеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Біз дипломдық жұмысымызда
Халықаралық гуманитарлық заңдары мен халықаралық құқықтық шарттары бойынша
халықаралық гуманитарлық құқық қатынастағы болып табылатын субъектілердің
әлемдік жағдайын теориялық тұрғыдан талдау жасауға, сондай-ақ осы
халықаралық деңгейдегі қатысушылардың, яғни соғыс құқығына душар болған
субъектілердін және бейбітшілдерге (Қызыл Крест Комитеті мен БҰҰның
қарамағындағы бейбітшілдік әскері) қатысты олардын құқықтары мен мүдделерін
қорғауға байланысты қазіргі кезде тәжірибеде жиі кездесетін өзекті
теориялық және тәжірибелік мәні бар сұрақтарды қарастырдық.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- Халықаралық қауіпсіздік , оның ұғымы, мақсаттары, қағидалары,
ұжымдық қауіпсіздік ұғымына тоқталып оның халықаралық деңгейде бақылау
жүргізуді талдап теориялық тұрғыда ашу;
- Халықаралық гуманитарлық құқықтың жалпы ережесіне талдау жасау;
- халықаралық гуманитарлық құқықтың ең өзекті мәселесініндегі соғысты
жүргізу құралын қарастыру жолдарын теориялық талқылау болып табылады.
Зерттеу әдістері: Біз дипломдық жұмысымызда ең алдымен халықаралық
гуманитарлық құқықты қарастырмас бұрын жалпы халықаралық құқықтың
халықаралық құқықтағы қауіпсіздіктің ұғымын, мақсаттарын, қағидаларын,
ұжымдық қауіпсіздікті және сонымен қатар халықаралық бақылау, қарусыздану
және қарулануға шек қоюды, содан келіп халықаралық гуманитарлық құқық және
халқаралық құқықтағы гуманитарлық құқық мәселесінің өзекті мәселесі
қарастырылды, яғни соғысты жүргізу құралдарына теориялық және құқықтық
тұрғыда мүмкіндігінше тереңірек қарастыруды мақсат етіп қойдық. Сондай-ақ
әлемдік деңгейдегі гуманитарлық құқықтық қатынастарды реттейтін
заңнамаларға теориялық тұрғыдан сараптама жасап кеткіміз келді.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық гуманитарлық құқықтың төңірегінде
көптеген жаңалықтар мен ғылыми еңбектер жазылуда. Солардың ішінде отандық
авторлар мен шетелдік авторлардың еңбегі көптеп кездеседі. Мысалы:
Нәрікбаев М.С., Құлжабаева Ж.О., Арцибасов И.Н., Блищенко И.П., Егоров
С.А., Богуславский М.М., Котляров И.И., Мелков Г.М., Полторак А.И.,
Савинскии Л.И., Пустогаров В.В., Фуркало В.В., Хлестов О.Н., Блищенко
И.П., және т.б.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Халықаралық құқықтағы қауіпсіздіктің жалпы
сипаттамасы: ұғымы, мақсаттары, қағидалары, ұжымдық қауіпсіздіктің ұғымы
мен түрлері қарастырылған.
Екінші бөлімде Халықаралық құқықтағы гуманитарлық құқықтың жалпы
ережелері мен қатынастары, соның ішінде оның ұғымы, реттеу заты, қайнар
көздері, халықаралық гуманитарлық құқықтағы соғыстың құқықтық салдары мен
соғысты жүргізу құралдары қарастырдық. Халқаралық гуманитарлық құқықтың
мәнін ашып, оның қызмет ету және реттеуінің халықаралық нормативті құқықтық
актілерін, сонымен қатар оның негізгі индикаторлары мен зерттеу жолдарын
қарастырады.
Үшінші бөлімде Халықаралық гуманитарлық құқықтағы зерттеу мәселелері,
соның ішінде халықаралық гуманитарлық құқықты зерттеу қағидалар жүйесі мен
халықаралық Қызыл Крест Комитетінің құқықтық мәртебесін жетілдіру жолдары
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК
1.1 Халықаралық қауіпсіздік құқығының ұғымы, мақсаттары,
қағидалары, ұжымдық қауіпсіздік
Ең алдымен біз диплом жұмысын бастар алдында оның тарихи қалыптасуына
тоқталып откеніміз жөн болады деп ойлаймыз. Сонымен. халықаралық құқықтың
қалыптасуы және оның тарихи кезеңдері қазіргі күнге дейінгі тарихты
қарастырамыз, сонымен қатар халықаралық құқық дамуының әр кезеңіне тән
негізгі халықаралық құқықтық пікірлер мен институттарды анықтаймыз.
Халықаралық құқықтың пайда болуы әр негіз бойынша, халықаралық
құқықтың және халықаралық құқық ғылымының тарихи кезеңдері әр түрлі
ұсынылды, бірақ тарих бойынша барлық кезендерді ежелгі ғасыр, орта ғасыр,
жаңа ғасыр және қазіргі уақытқа бөліп қарастырамыз.
Халықаралық құқық мемлекетаралық, ұлтаралық қатынастарды, бейбітшілік
пен ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатын реттейтін және қоғамның даму
тарихының бір бөлігі болып табылатын, көпғасырлық даму тарихы бар құқық
ретінде белгілі. Халықаралық құқық ғылымын толық және терең зерттеу үшін
халықаралық құқық доктринасында халықаралық құқықтың даму тарихының маңызы
мойындалады. Басқа да ғылымдар сияқты, халықаралық құқықта да дау
туғызатын, шешілмеген көптеген мәселелер бар. Қазіргі күнге дейін
халықаралық құқық қашан пайда болды деген қағидалы мәселе шешілмеді. И.И.
Лукашук халықаралық құқық ғылымында қалыптасқан негізгі жауаптың 3 түрін
белгілейді:
а) халыкаралық құқық тайпаралық қатынастар тұсында пайда болды;
б) халықаралық құқық мемлекетпен бірге пайда болды;
в) халықаралық құқық Еуропада тәуелсіз мемлекеттер жүйесі қалыптасқан
кезде, орта ғасырдың аяғында пайда болды.
Халықаралық шарттар құқығы шарттық-құқықтық нормалар жиынтығын
құрайтын халықаралық шарттар жасау тәртібін жарамдылық шарттарын әрекет
етуімен тоқтатуын айқындайтын халықаралық құқықтық жария құқықтың бір
саласы.Бұл сала осы заман халықаралық құқықтың қызмет тәртібін шарттық
нормаларын жасау тәртібін,олардың жарамдылығын, әрекет ету,тоқтату
рәсімдерін өзіне жүктелген міндеттерді орындалмау құқықтық сала. Шарттық
құқықтың мұндай басым рөлі оның реттеу объектісінің ерекшелігіне осы заман
халықаралық құқықтық маңызымен сондай ақ халықаралық шарттар құқығынын
қайнар көздерін өзгешелікпен айқындалады, халықаралық шарт құқығының осы
құқықтың объектісі болып табылады. Халықаралық шарт бұл халықаралық
құқықтық субъектінің ең алдымен және негізгі орайда мемлекет еріктерін
келісімімен көрінісі[3].Ол тараптарын өзара мүдделер мәселелері бойынша
жасалады және қатынасы халықаралық құқықтық негізіне сай өзара құқықтар мен
міндеттерді жасау жерімен реттейтін шарттық ережелер болып табылады.
Шарттар 2-ге бөлінеді: 1.тең құқықты.2.тең құқықсыз. Жария құқықтық
субъектісі сапалы шарттық тәжірбиелер үшін тең құқықтық шарттардың орны
ерекше.Тең құқықсыз шарттарды былайша сипаттауға болады:
шарттың негізгі субъектісі мемлекекет тәуелсіздігін сыртқы жағымен шектеу;
халықаралық құқықтық субъектінің құзіретін құрайтын қол сұғу;
келісуші мемлекет құқығы мен міндеттерді бөлісудегі әжептәуір
үлеспеушіліктін болуы;
қаржылық мемлекеттің сәйкессіздігі өзара тиімділік болмауы- тиімділіктің
жоқ болуы;
Халықаралық шарттар мемлекет арасында туындайтын дауларды бір шешіммен
шешеді. Тиісінше халықаралық келісімдер мемлекет арасында бір мезгілде
пайда болған.Халықаралық шарттар құқығының процесі рим құқығының әсерінде,
оның ішінде міндеттемелер құқықтық нормаларына көп шығады. Pacta Svnt
Servanta – шарттар орындалу тиіс деген шарттар негізгі ережесі рим
құқығынан алынған.Халықаралық шарттар туралы 1928 жылы америкалық
конференция жүйеленген алғашқы халықаралық құқықтық акт болып
табылды.Шарттар құқығы туралы мәселе 1958 жылы болған құқықтық комиссиясын
жүйелеу жұмыстарын енгізді. 1968 жылы шақырылған халықаралық шарттар құқығы
жөніндегі Вена конвенциясы 1969 жылы қабылданды. Ол 1980жылы 27 қаңтарда
күшіне енді.Қ.1990 жылы 30 наурызда қосылды.Бұл бап 88 баптан және
қосымшалардан тұрады. 1986 жылы халықаралық қауымдастық мемлекеттік
халықаралық ұйымдар арасындағы халықаралық құқыққа ие туралы Вена
конвенциясы құрады. Осы норматив актілерді қолдану үшін баптар
нормативтеріне сәйкес 1978 жылы тағы бір маңызды жүйелер актісі мемлекеттік
шарттарға қатысты құқықтық Вена конвенциясы қалыптасты.Халықаралық жария
құқығының барлық субъектілері шарт құқығының негізгі субъектісі бола
алады.Барлық мемлекеттердің халықаралық құқықтық шартқа құқығы бар.Әр
мемлекеттің шарттар жасасуға құқықтық қабілеттілігі бар деп 69 конвенцияда
бекітілген. Сонымен бірге мемлекет шарттың белгілі бір келісім жасау құқығы
бар. Халықаралық келісімге сәйкес ұдайы бейтарап мемлекеттік қорғану
сипатындағы, олар шарттар жасайды. Әскери одақтар, әскери көмектер туралы
келісім жоқ. Өздерін тәуелсіз үшін күресуші ұлттарды, олардың халықаралық
субъектілері бір-бірін құрайды.Халықаралық іс тәжірбиеде түрлі салалар
көпжақты шарттар кездеседі.Олардың өзіндік жағдай ретінде аралас немесе
күрделі деп атауға болады. [4]
Халықаралық шарттарды жасау дегеніміз бірнеше жүйелі шарттарын
құрайтын күрделі процесс. Оның күрделілігін шарт объектінің күрделілігімен,
қатысушылардың көлемімен,табиғатымен, кейбір жағдайларды саяси жағдайлармен
түсіндіруге болады.Осы шарт процесіне халықаралық шарттың қатысушылар
тарапының заң әрекетімен тұтастай бірқатар сатылары кіргізіледі. Олар:
келіссөздер жүргізуге уәкілетті тұлғаларын тағайындау,оларды тексеру,
шарттық мәтінін үйлестіру ,жобасын талқылау және қабылдау, шарттың түп
нұсқасын жасау, қол қою, ескертулерді жариялау, шартты бекіту, бекіту
грамоталарымен алмасу және депоненттеу шартты жариялау. БҰҰ шартын тіркеу,
халықаралық шарттың рәсімін қарастыру, әдебиеттерде әдетті өкілеттікті
беруден басталады. ҚР-дағы шет мемлекет дипломатияның басшысын немесе
халықаралық ұйым жанындағы өкілдігінің басшысы тиісінше өзі барған мемлекет
пен немесе осы халықаралық ұйымның шеңберінде Қазақстаның халықаралық
шарттарын жасау жөнінде арнайы өкілетсіз келіссөздер жүргізуге құқылы. Егер
олардың арнайы өкілеттіктері болса, шарттарға қол қоюға құқығы бар. ҚР
министірлігі мемлекеттің комитет төрағасы, өзге де атқару басшысы, сондай-
ақ Қазақстан Президентіне толық бағынатын және есеп беретін мемлекеттік
органдардың басшысы өз құзырындағы мәселер жөніндегі арнайы өкілетсіз-ақ
келіссөздер жүргізуге және Қазақстанның ведомстволық шарттарға қол қоюға
құқылы. Халақаралық шарттардың келісімге мәтін жасау шарт процесіндегі
міндетті саты болып табылады.Осы сатыға шарт жобасын талқылау мен қабылдау
және оның тұтнұсқасын бекіту кіреді. Келіссөздер жүргізу келісілген мәтінді
дайындаудың негізгі сатылары:
әдеттегідей дипломатиялық көздерді пайдалану;
халықаралық конференцияның қызметі;
халықаралық ұйымдардың қызметі;
Әдеттегідей дипломатиялық арналар келісуші тараптардың дипломатиялық
өкілдік қызметтен тұрады.Олар шарттың жобасы бойынша келіп түскен
ұсыныстарды талқылап мәміле,өзара талаптар арқылы өздерінің позицияларын
үйлестіреді.Халықаралық конференцияның қызметі шарт мәтінін үйлестірудің
маңызды нысаны.Қазіргі кезде шарттың келісілген мәтіні бойынша мемлекет
үкімет басшыларын жоғары деңгейде кездесулері кеңінен таралып
келеді.Мысалы: Шанхай кездесуі,Алматы бас қосуы. [5]
Шарт мәтінің қабылдау дауыс берудің қажетті мәтіні,оның көмегімен
мемлекеттердің немесе халықаралық ұйымдардың өкілетті тұлғалары шарттың
мәтінімен келісетінің білдіреді. Екі тарапты шарттар және аз мемлекеттер
қатысатын шарттардың мәтіні келіссөзге қатысқан барлық мемлекет дауыс беру
арқылы қабылданады.Рәсім ережелері дауыс беру нысанын айқындайды. Ең көп
қолданатын қол көтеру арқылы дауыс беру. Шарттың қабылданған мәтіні
түпкілікті деп атайтын рәсім мәтінің түпнұсқасын бекіту деп аталады.
Түпнұсқалық мәтін дегеніміз- бір немесе бірнеше тілде жазылатын мәтін
,олар бірдей түпнұсқалық деп қарастырылады және бірдей заң күші
болады.Мәтінің түпнұсқасын бекітетін мындай нысан қолданылады:
Қол қою ( парафирлеу,француз сөзі).Халықаралық шартта уәкілетті адамның аты-
жөні бас әріппен алдын ала қол қою;
Халықаралық конференцияның қорытынды актілеріне шарттың мәтінін енгізу;
Халықаралық конференцияның қарамағына шарттың мәтінін енгізу;
Халықаралық шарттқа қол қоюдың 2 түрі бар: түпкілікті және түпкілікті
емес. Шартқа қол қою егер шарт кейін үкіметтің бекітуін қажет етсе, яғни
жоғарғы заң шығарушы орган шарт мәтінін бекіту қажет болған жағдайда
уәкілетті адам жүзеге асырылады. Алайда қол қоюдың ол түрі соңғы емес және
парафирлеуден мынандай айырмашылығы бар – ad referendum – мемлекеттік
шарттың өзіне міндетті екендігімен келісу тәсілі, ал парафирлеу түп
нұсқалықты анықтау мақсатымен ғана шектеледі, яғни парафирлеуден кейін қол
қойылады. Аd referendum-ға қол қоюға растаудың кері күші бар, яғни қол
қойғанан кейін мемлекет шарттық міндеттемелердің субъектісі болып
табылады,ал парафирлеуде ондай кері күші болмайды. Аd referendum-ға қол қою
парафирлеудегі сияқты уәкілетті адамның аты-жөні бас әріпімен шектелмейді,
мұнда алдын-ала қол қою үшін уәкілеттіктің болуы шарт. [6]
Шарт жасаудың барлық сатыларында мемлекеттің ескертуге құқығы бар.
Бекіту ратификациялау (шешілген, бекітілген) шарттардың маңызды сатыларының
бірі.Ол мемлекеттік биліктің жоғарғы органының халықаралық шартты бекітуді
көрсетеді. Бекітудің 2 тәсілі бар: бекіту грамотасы түріндегі, халықаралық
және заң немесе жарлық нысанында және мемлекет ішіндегі. Қазақстан
тәжірбиесінде бекітуге жататын халықаралық шарттың толық қамтылған тізімі
бар:
1.Орындалуы қолданып жүрген заңдардың өзгеруін немесе жаңа заңдарын
талап етуге, сондай-ақ Қазақстан заңдарында көзделгендей өзгеше ережелерд
белгілейді;
2.ҚР-ң басқа мемлекеттермен аумақтық шекара аумасуы туралы ереже
экономикалық аумағының және континенттік қайранынан ара жігі туралы
шарттарды қоса ҚР басқа мемлекеттермен ара қатынасын жіктеуі туралы т.б.
халықаралық шарттарды бекітуге жатады[7].Халықаралық тәжірбиеде тіркеудің
мынандай түрлері жиі кездеседі:
1.Бір тарапты- бұл кең таралған.Тараптың біреуі тіркеуде дербес түрде
жүзеге асады.
2.Қайталама тіркелген шарт келісуші тараптың біріне тіркеуге беріледі;
3.Бірлескен бірнеше депозиттер болғанда;
4.Қосарланған. Бір шарт екі халықаралық ұйымдардың хатшысында
тіркеледі.
Мемлекеттер қауіпсіздігi проблемасын халықаралық құқық жүйесі
тұрғысынан қарастырғанда мемлекет онын негізгі құрлымы болғандықтан
қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң бiрынғай тетiгi бар деп айтута болады.
Мемлекеттер қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Халықаралық ынтымақтастықты
дамыту және бейбітшілікті нығайтуға жәрдемдесу сияқты халықаралық
қауымдастықтын барлық қатысушыларының негiзгi міндеттері ретінде
қарастырылады. Мемлекеттердің сыртқы саясатағы бағыт-бағдарлары Халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында әрекет ететiн осы
заманғы халықаралық құқық нормаларын пайдалануды.
Халықаралық іс-тәжірибеде халықаралық-құқықтық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету проблемаларының жеке аспектiлері бойынша мемлекеттердің
біршама тәжірибелерi бар. Сол арқылы мемлекеттер қауіпсіздігінiң құқықтық
кепілдемелерінің калыптасу және даму мәселелерін бiршама саралауға
мүмкіндік туады. Мұндай жағдайда халықаралық құқық қағидаларының,
нормаларының және институтарының өзара байланысына және өзара келiсуге
ерекше көңіл аударылғаның айтып кеткен дұрыс болар. Бiз, поляк ғалымы М.
Добросельскидің қауіпсіздік ұғымына айқын анықтама беруге әрекеттенген
кез келген талпыныс алдын ала сәтсіздікке ұшырайды және оның ешқандай іс-
тәжірибелік манызы болмайды, өйткені барлық жағдайларда қауіпсіздікке кепіл
беретiн элементерді, құрылғыларды немесе процестерді алдын ала бiлу және
ескеру мүмкін емес — деген пікірмен келiсемiз.
Кез келген мемлекет халықаралық құқықтың субьектiсi ретiнде
қауіпсіздік ұғымына сүйене отырып біріншіден, жағымсыз ықпал етуден
сақтану, қауiпсiз болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттін осындай ықпал
етуi дербес немесе халықаралық-құқықтық тетiк көмегiмен жеңу мүмкіндігін
көздейді.
Мемлекеттің халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тетiгi оның
халықаралық құқықтың басқа субъектiлерiмен қатынастарында өзара қорғау және
өмір сүруге кепіл беретiн жағдайлар жиынтығын көрсетедi. Ондай тетiк
құрлымын айқындаған кезде мынадай меселелерге назар аударған дұрыс болар
едi:
• Халықаралық құқық теориясы мен iс-тәжiрибесiнiң кандай меселелерi
қауіпсіздік мәселесімен байланысты?
• Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң құқықтық құралдары
кандай?
• Мемлекетте кандай ресурстар (табиғи, экономикалық) бар?
Әскери күш пен дипломатияның қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары
екендiгi жалпыға мәлім. Соған орай, қауіпсіздік мүдделері әскери және
дипломатиялық құралдардың қамтамасыз ету объектiлерi болып табылады.
Жоғарыда аталған құралдар мемлекет саясатының жалғасы және белтiлеу
тәсiлдерiнiң нысандары бойынша әр түрлi болып келедi. Сонымен бiрге,
мемлекет қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып, белгiлi бір табиғи және
материалдық ресурстарға ие болуы керек.
Қауіпсіздік құқық субъектiсiне жағымсыз әсер ету мен оның осы
әсерлерді өз күшiмен немесе шетелдік, я болмаса өз мемлекетінің басқа
субъектiлерінің қолдауымен кейде халықаралық қауымдастық күшiмен женуi
арасындағы белгiлi бiр тепе-тендікті ұстап тұрады. Мемлекет өзінің
тұтастығын басқа мемлекеттердің жағымсыз әсерінен қорғауын қамтамасыз етсе,
онда ұлттық қауіпсіздік туралы айтамыз. Халықаралық құқықта қауіпсіздік
ұғымы мемлекет қауіпсіздігі ретiнде қалыптасып кеткен, Сонымен қатар,
халықаралық қауіпсіздікті нығайту туралы декларацияда, КСРО бастамасымен
1986 ж. қабылданған берi қамтитын қауіпсіздік тұжырымдамасында
қауіпсіздіктің бөлiнбейтiндiгi жөнінде кешендi ұғым жарияланған болатын,
1992 ж. 10 шілдесіндегі Уакыт және өзгерiстер талабы деген Хельсинки
құжатында қауіпсіздік бөлiнбейдi және әрбiр мемлекеттің қауіпсіздігi басқа
мемлекеттер қауіпсіздігiмен тiкелей байланысты деп белгіленген. [8]
Егемендіктің иесi және кез келген мемлекеттегi билiктiң жалғыз көзi —
көпұлтты халықтың қауіпсіздігін - ұлттық қауіпсіздік деп айтады. Мысалы,
1997 ж. қабылданған және 2000 ж. айкындалған Ресей Федерациясының ұлттық
кауiпсiздiгi туралы Тұжырымдама Ресейдiң әлемдiк қауымдастықтағы орнын
айкындайды. Ресейдiн ұлттық мүдделері жетсе адамның, қоғамның және
мемлекет мүдделерінің үйлесімді жиынтығы ретінде көрсетілген. Қолданылу
аясын белгiлей отырып, тұжырымдама ұлттық қауіпсіздік түрлерін айқындаған:
экономикалық, әскери, ақпараттық, экологиялық, демографиялы, физикалық,
техникалық, әлеуметтік, халықаралық, азық-түлік, шекаралық, энергетикалық
және басқалары.
Халықаралық құқықтың бейбітшілік пен қауіпсіздіктің барлығын қамтитын
жүйесiн құрудағы рөлi, бейбітшілікті қолдаудың тиiмдi әрекет тетігі арқылы
және жаңа халықаралық-құқықтық міндетемелер мен нормаларды жасау арқылы
қамтамасыз етiледi БҰҰ Бас Ассамблеясының Халықаралық бейбітшілік және
қауіпсіздіктін барлығын қамтитын жүйесін құру туралы 1986 ж. 5
желтоқсандағы қарарының I-тармағында БҰҰ Жарғысында орын алған ұжымдық
қауіпсіздік жүйесі бұрынғысынша халықаралық бейбітшілік және қауіпсіздікті
сақтау үшiн негiзгi және таптырмас құралы болып табылады деп белгiленген.
Сонымен бірге жаңа халықаралық-құқықтық міндетемелердiң қалыптасуы
халқаралық құқықтық қағидалар жүйесіне сейкес келедi[9]. Бас Ассамблеяның
1988 . 9 желтоқсандағы 43170 қарарына орай, БҰҰ Жарғысы және ұжымның
фактiлердi бекітудегі рөлін күшейту жөнндегi арнайы комитетi 1989 ж. өз
сессиясында БҰҰның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау
саласыиндағы фактiлердi бекiту жөнiндегi құжатарды дайындауға кірісті.
Арнайы Комитет осы; тақырыптағы жұмысын 1990 ж сессиясында одан әрi
жалғастырды. 1991 ж. сесиясында ол жобаны, аяқтап, Бас Ассамблеяның қарап,
қабылдануына ұсынды. 1991 ж. 9 желтоқсанында Бас Ассамблея БҰҰ-ның
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау саласындағы фактiлердi бекiту туралы
Декларациясын дауыс берусiз бiрауыздан қабылданды.
Күнен-күнге дамып келе жатқан халықаралық ынтымақтастық халықаралық
қауіпсіздікті нығайтады деген фактiнi кепілдік мойындап үлгерді.
Мемлекеттер арасындағы сенім, өзара түсіністікті тереңдеткен жағдайда қол
жеткiзуге болады. Осы заманғы қатынастарда туындаған дауларды бейбiт жолмен
реттеу және әскери жағдайларды болдыртпау үшін жағдайлар жасайтын
қауіпсіздік нормалар жүйесі бар. Мұндай шаралар жиынтығы халықаралық
қауіпсіздік құқығының мазмұның кұрайды.
Халықаралық қауіпсіздікті бұл халықаралық құқықтық негізгі кағидалар
жүйесіне сейкес келетiн, бейбітшілікті қамтамасыз етуге бағытталған және
мемлекетердiң әлемдiк кауымдастық бейбiтшіліктi мен қауіпсіздікті кауiп
төндiретiн баскыншылдық актiлерi мен жағдайларға карсы ұжымдық шараларында
қолданатын құқықтық және өзге де тәсiлдерiнің жиынтығы.
Халыкаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң негiзгi халықаралық
құқықтық құралдарына мыналар жатады:
• дауларды бейбiт жолмен шешу құралдары;
• жалпы және аймақтық (ұжымдық) қауіпсіздік;
• қарусыздану; халықаралық шиеленiстi азайту және қару-жарақты жаппай
шығаруды тоқтату жөніндегi шаралар; ядролық соғыстын алдын алу жөнiндегi
шаралар;
• блоктарға қосылмау және бейтараптық саясаты;
• басқыншылдық актiлерiн, өзiн-өзi қорғауды бұлтартпау жөніндегi
шаралар жүйесі; халықаралық ұйымдар жүргiзетiн шаралар;
• және аумақтарды бейтараптандыру және қарусыздандыру, шетелдiк әскери
базаларды тарату; ядросыз аймақтар құру;
• мемлекеттер арасындағы сенiмдi нығайту жөніндегi шаралар.
Мұндай шаралар жүйесі үзiлдi-кесiлдi емес. Халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету меселелерiнде әлемдiк тәжiрибе жинақталған сайын жаңа
құралдар да пайда бола бередi. Ал, қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң қазiргi
халықаралық-құқықтық құралдары, олардың тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында
жетiлдiрiлетiн болады[10].
Халықаралық қауіпсіздікті құқығының қағидалары нормативтiк сипатта.
Оларға теңдiк қағидасын, бiрдей қауіпсіздік қағидасы, басқа мемлекеттін
қауiпсiздiлiгіне залал келтiрмеу қағидасы жатқызылады.
Мұндай кағидалар әлемдегі әскери-стратегиялық тепе-теңдiктiң фактiлi
заң мазмұнын сипатайды. Осы қағидаларға сейкес, мемлекеттін қарулану
денгейiн қыскартуға ұмтылып, тепе-тендiктi бұзбаулары тиiс. Қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саласындағы кез келген шаралар әскери стратегиялық тепе-
тендiктi сақтау кажеттiгiне байланысты теңгерiлген болуы керек. Теңдiк және
бiркелкi кауiпсіздiк қағидаларының мазмұны қарусыздану саласына тiкелей
катысты емес. Соған орай, әскери стратегиялык тепе-теңдiк қарулану және
қарулы күштер деңгейiнiң әдеттегi тепе-тендiгi болып табылмайды.
Стратегиялық тұрақтылық әскери-стратегиялық тепе-теңдiкке жатады. Ол елдiң
және оның одақтастарының әскери әлуметiн, мемлекетердiң географиялық
орналасуына, стратегиялық тұжырымдамасына, армияны қаруландырудын жаңа
түрлерiмен жабдықталғанына, кадрлік әлеуетiне байланысты болады.
Халықаралық қауіпсіздік құқығы қағидаларының заңдық мазмұны мынадай
кұрамдас бөлiктермен қамтамасыз етiледi:
• әрбiр мемлекеттің ешкандай ерекшелiксiз қауіпсіздік деген құқығы;
• қауіпсіздікті жалпы және тен камтамасыз ету;
• халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде кемсiтулiктердiң болмауы;
• қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ешкiмнiн де бiржақты артықшылыктар
ала алмауы;
• өз мемлекетiнiн қауіпсіздігін басқа мемелекеттiң қауіпсіздігіне зиян
келтіре тырып, нығайтуға тыйым салу, мұндай залалдар келтіретін
әрекеттерден бас тарту.
Теңдік қауіпсіздік қағидасы халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне
қатысты дербес теңдік қағидасының көрініс табуының бір нысаны болып
табылады.
Ұжымдық қауіпсіздік бұл БҰҰ Жарғысында белгіленген халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында және осы; әмбебап ұйым мен
басқа аймақтық ұйымдар аясында бейбiтшілікке қауiп тондiретiн және
басқыншылдық актiлерiнiң немесе бейбiтті бұзатын басқа қауiптілердiң алдын
алу және жою үшiн мемлекеттердiң жүзеге асыратын ортақ iс-әрекетерiнiң
жүйесі.
Ұжымдық қауiпсіздік осы, заманғы халықаралық қатынастарда кез келген
мемлекет қауiпсiздiгi басқа мемлекеттердiң қауіпсіздігiмен тығыз байланысты
және кез келген жергілiктi дау-жанжал дүниежүзiлiк соғысқа айналып кету
мүмкiн деген мағынадағы, бейбіт, бөлiнбейтiндiгi туралы ұйымның бейнеленуi
болып табылады.
Ұжым, қауіпсіздікті бiрiншiден халықаралық құқық көпшiлiк мойындаған
қағидалар нормаларының жүйесі. Соның ішінде маныздылары күш қолдану және
күш қолданамын деп қоқан-лоқы жасауға тыйым салу. Туындайтын халықаралық
дауды, тек бейбiт құралдар арқылы шешу; Тәуелсіздікті құрметтеу
мемлекеттердің тең құқығы, ішкі істерге қол сұқпаушылық және басқалары.
Екіншіден, ұжымдық қауіпсіздікті, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу
жүйесі ретінде белгiленген. Үшіншіден мемлекеттер қауіпсіздігі
бейбітшілікке қауiп төндіру, бейбітшілiктi бұзу және басқыншылық
актілерінің алдын алу және жою үшін ұжымдық шаралар жүйесін қолдануды
белгілейді. Тортіншіден ұжымдық қауіпсіздік, қарусыздану жөнiнде ұжымдық
шараларды қолдануды көздейді. [11]
Ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне мынадай белгілер тән:
1. Мемлекеттердің мынадай міндетемелердi қабылдауы мемлекеттер
арасындағы өзара қатынастарында күш қолданбау, пайда болған даулар бейбiт
жолдармен шешу, бейбіт төнген кез келген кауiптi жою үшін белсендi
ынтымақтасу.
2. Мемлекеттер ұйымдық бiрлiгi болуы. Бұған ұжымдық қауіпсіздіктің
классикалық нысаны арқылы, атап айтқанда әмбебап және аймақты халықаралық
ұйымдардың қызметі арқылы қол жеткiзуге болады. Сонымен бiрге, ұйымдық
бiрлгi консультативтiк немесе үйлестіруші органдар құру арқылы халықаралық
Конвенциялар мен Жиналыстар шақыру арқылы, қамтамасыз етуге болады.
Ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің екi түрі бар: олар әмбебап және аймақтық
жүйелер. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесі, алғаш екінші дүниежүзiлiк соғыс
кезiнде пайда болып, антигитлерлік коалиция деген атпен тарихта қалды.
Алғаш ол 26 мемлекеттi бiрiктiрсе, ал гитлерлiк Германияның күйреген
сәтiнде коалиция қол астына 47 ел бiрiктi. Ұжымдық қауіпсіздіктің әмбебап
жүйесіне 1945 ж. Бiрiккен Ұлттар Ұйымын құру мысал бола алады. БҰҰ
Жарғысында бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қолдау жөніндегi
ұжымдық шаралар жүйесi көзделген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесі мынадай
сипатта белгiленген:
• мемлекеттер арасындағы қатынастарда күш қолдану және күш қолданамын
деп қоқан-лоқы жасауға тыйым салу жөнінде шаралар (БҰҰ Жарғысының 2-бабының
4- тармағы):
• қарусыздану шаралары (БҰҰ Жарғысының11, 26, 47- баптары);
• аймақтық қауіпсіздік ұйымдарын пайдалану жөніндегi шаралар (БҰҰ
Жарғысының);
• өтпелi кезенде қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегi шаралар (БҰҰ
Жарғысының Х, УП тараулары);
• бейбітшілікiктi бұзуды бұлтартпау жөніндегi уақытша шаралар (БҰҰ
Жарғысының 40-бабы);
• қауіпсіздіктің қарулы күштерді қолданбай, мәжбүрлеу шралары (БҰҰ
Жарғысының 41-бабы);
• қарулы күштердi қолданып, мәжбүрлеу шаралары (БҰҰ Жарғысының 42-
бабы). [12]
Аймақтық негiздегi ұжымдық қауіпсіздік белгiлi бір талаптар сақталған
жағдайда аймақтық келiсiмдер мен қауіпсіздік ұйымдарының болуына жол
бередi. БҰҰ Жарғысы оларға талаптар қояды, олардың iшiндегi ең бастысы бiр
географиялық аудандағы мемлекеттердін қатысуы, мемлекеттер әрекеттерi БҰҰ
мақсаттары мен қағидаларына кайшы келмеуi керек.
БҰҰ 52-бабына сәйкес, аймақтық қауіпсіздік ұйымдарының ұжымдық
шаралар; жүйесіндегi ең бастысы бейбiт құралдар арқылы соғыстың алдын алу,
бiрiншi кезекте аймақта туындайтын дауларды бейбiт жолмен шешу болып
табылады. Қарулы күштердi қолдану арқылы мәжбүрлеу шараларын ұжымдық
қауіпсіздік жүйесіне катысушылардын бiреуiне жасалған баскыншылыққа ғана
қолдануға болады, яғни БҰҰ Жарғысының 51- бабынын негiзiндегi ұжымдық
қорғану. БҰҰ Жарғысының 53 және 1 07-баптарына сәйкес, бұл ережеден екi
болуы мүмкiн: аймақтық қауіпсіздік ұйымы мәжбүрлеу шараларын қауіпсіздік
кеңесiнiң жетекшiлiгiмен және бұрынғы дұшпан мемлекеттерге катысты дербес
жүзеге асыра алады.
Ұжымдық қауіпсіздік бiрнеше аймақтық жүйелерi бар. Африка - бұл аймақ
ұйымның мақсаттары мен қағидалары континенттегi бейбiт пен қауіпсіздiк
қолдау, мүше мемлекеттер арасында даулардың бейбiт жолмен реттеу,
басқыншылыққа бiрiгіп қарсы тұру. Америка елдерінің саяси - экономикалық
және құқықтық пороблемаларды шешуге жәрдемдесу; экономикалық - әлеуметтік
ғылыми техникалық прогрестердi дамыту мақсатындағы бiрiктiру болып
табылады. [13]
Африка бiрлiгi ұйымы (АБҰ) — 1963 ж. құрылған үкiметаралық қауіпсіздік
ұйымы, Партия ережелерiне сейкес, АБҰ мақсаттары мынадай Африка елдерi
арасындағы көпжақты саяси және экономикалық ынтымақтастықты дамыту және
өмір сүру үшін олардың халықаралық аренадағы нығайту, Блоктарға қосылмау
қағидасы және БҰҰ жарғысына ережелеріне сейкес ынтымақтасу қағидасы шаралар
аренадағы ұйымдар саясаты болып табылады.
Араб елдерiнің Лигасы (АЕЛ) теуелсiз араб мелекетеiнің 1945 ж.
құрылған үкiметаралық аймақтық ұйымы. АЕЛ мақсаттары мүше Мемлекеттер
арасындағы байланыстар мен көпжақты ынтымақтастықты нығайту, олардың сөзсіз
экономикалық мәдени және әлеуметтік ынтымақтасу салаларындағы ортақ іс-
әрекеттер үйлестiру болып табылады.
Еуропа континентiнде жалпы еуропалық қауіпсіздіктің жаңа құрылымдары
қалыптасып келедi, оның ішінде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық
жөніндегi Кеңестi айтуға болады, ол кейiнiрек Еуропадағы қауiпсiздiк және
ынтыимақтастық жөнiндегі ұйым деп айта аталды. Бұл ұйым ішін және бағыты
елдерi арасындағы диалог үшiн көпжақты форум ретiнде ойластырылған едi.
1975 ж. бастап, конфиренңиялар мен кеңестер өткiзiп жүрді, онда жаңа
міндеттемелер қабылдау туралы келiссөздер Жүргiзiлетiн және бұрын
қабылданғандардың орындалу деңгейі қарастырылатын 199О ж. жоғары деңгейдегi
Париж кездесуi өтті, қырғи-қабақ соғыс жылдары аяқталғанан кейiн пайда
болған Меселелердi шешуге бағыттан институтционализация процесi жүре
бастады.
Хельсинки Қорытынды Актiсi ЕҚЫК-ның одан әрi даму процесiнiң негізі
болып табылады. Бұл құжат саяси мiндеттейтiн келесушілік континентiнде
Африкалық бiрлiк ұйымы (АБҰ), Америка континентiнде — Америка
мемлекеттерiнiң Ұйымы құрылған таяу және Орталық шығыста Араб елдерiнің
лигасы (АЕЛ) құрылды.
Америка мемлекеттерiнiң ұйымы (АМҰ) 1948 ж. құрыла үкіметаралық
аймақтық ұйым және онда Батыс жарты шарының көптеген елдерi бiрiккен. АМҰ
1970 ж. редакцияда жарғы негiзінде, соңдай ақ өзара қорғау туралы 1947 ж.
Америкаралық 71 шарт негiзiнде әрекет етедi. сипатында белгiленген, осы
құжатта келiсiмдердi орындау, жаңа ережелер мен нормалар жасау, аймақтық
ынтымақтастықты дамыту және Еуропа континентiнде бейбiтшiлiк пен
қауіпсіздікті қолдау мақсаттарында кездесулер өткiзу көздеген. Осы аймақтық
ұйым алғанда жеке меселелер бойынша сарапшылардың жиналысы болып тұрады,
атап айтқанда: адам құқықтарың қорғау меселелерi жөнінде, дауларды бейбiт
жолмен реттеу жөнінде, қоршаған ортаны қорғау меселелерi жөнінде, бұқаралық
ақпарат құралдары, ғылым, мәдениет және экономика салаларындағы
ынтымақтастық жөнінде. [14]
1994 ж. Будапеште 52 мүше мемлекеттердің мемлекет басшылары мен үкімет
басылымдары ЕҚЫК-ге Европадағы кауiпсiздiк және ынтымақтастық жөніндегi
Кеңеске ұйым деген жаңа атау берiлді, оның саяси сипатын өзгерттi Будапешт
құжатында ЕҚЫҰ аймағындағы дау жанжалдардың алдын ала, болдырмау және
дағдарысты реттеудегi басты құралдардың бiрi ЕҚЫҰ деп жарияланды. 1996 ж.
желтоқсан айында ЕҚЫҰ-ның Лиссабон басқосуы еттi, ол еуропа континентi мен
барлық елім үшін халықаралық қауіпсіздіктің барлығын қамтитын жүйесін құру
жолындағы манызды қадамдардын бiрi болды. [15] Бұл халықаралық форум
халықаралық қауіпсіздік және қарулануды бақылау жүйесінің кызмет ету
саласында жинақталған тәжірибелердi қалыптастырып, жинақтады. Сонымен
қатар, Лиссабон басқосу болашақтағы қауіпсіздік міндеттінің негiзiн қалады,
ЕҚЫҰ-ның ұйым ретiнде концептуальды және институционльды рәсімденуiн
аяқтады.
Бугiнгi тандағы, ЕҚЫҰ-нын басым міндеттері мынадай:
• ортақ құндылықтарды бiрiгстiру және азаматтық қоғам құру;
• жергiлiктi дау-жанжалдардың алдын алу, әскери қимылдар жүргiзiлiп
жатқан аймақтарда бейбітшілік пен тұрақтылыққа қол жеткiзу;
• қауіпсіздікке енген пакты және ықтимал қауіп катерлердi жою және
ынтымақтастыққа негiзделген қауіпсіздік жүйесін құруға көмектесу арқылы
анықтаудың жаңа бағыттарының пайда болуынын алдын алу.
ЕҚЫҰ аясында Ұйым қызметінің бағдарламалары мен бағыттарын бекiту үшін
мемлекеттер мен үкімет басшыларының жоғары денгейдегi кездесулерi етедi.
Министрлер кеңес ұйымнына ортақ директивті және жетекші орғаны болып
табылады, ЕҚЫҰ-нын Тұрақты Кеңесi аймақтық ұйымның күнделікті және жедел
қызметіне жауап бередi. Үш жылға сайланатын ЕҚЫҰ Хатшылығы атқарушы орған
болып табылады, оны ЕҚЫҰ-дағы басты әкімшілік лауазымды тұлға— Бас хатшы
басқарады. Гаагадағы аз ұлттар мәселелерімен айналысатын жоғарғы комиссар
институты этникааралық шиеленiсушiлiктi төз арада жоюға көмектеседi.
демократиялық институт және адам құқықтары Жөнiндегi БЮРО (ДИАКБ) адам
құқықтарын қамтамасыз етуге көмектесуге, демократияның дамуы мен заң
Үстемдігінiң нығаюына жауап бередi. Сонымен қатар, штаб-пәтерi Варшавада
орналасқан ДИАКБ сайлау Жүргiзуге бақылау жасау жұмыстарын үйлестіреді.
Венада форумның қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық Жөніндегі Штаб-пәтері
орналасқан ол турақты әрекет ететiн орғаны болып табылады қызметтік
міндеттеріне қауіпсіздік және қарулануға бақылау жасау саласындағы сенім
шаралар жөніндегi меселелердi Уйлестiру жана Венада Еуропаға әдеттегі
қарулы күштер жөніндегi шарт аясында Тимдiлiгiн Жүзеге асыру және одан әрi
дамыту меселелерiмен айналысатын консультативтiк топ құрылды. ЕҚЫҰның
Жоғарыда аталған институттары мен құрылымдарын басқа аймақтарда Миссиялар
құрлымы олардың Міндеттеріне да жанжалдарды алдын алу және дағдарыстар
реттеу кiредi. Мұндай Миссиялар Босния мен Герцегевинада, Хорватияда,
Македонияда, Шешенстанда, Грузияда, Эстонияда, Латвияда, Украинада,
Молдова, Тәжiкстанда, Косовода әрекет етеді. ЕҚЫҰның аймақтық Құрлымдарына
Минск тобы және Ташкенттегi Орталық Азиямен байланыс жөніндегі бюро жатады.
Қазакстан Республикасының 1992 ж. қаңтарынан бастап ЕҚЫҰ-ның
қатысушысы Қазақстан Республикасы өз Қызметінде Хелсенки Қорытынды
Актiсiнде мазмұндалған ЕҚЫҰның iргелi қағидаларының Негiзiнде өз
қауіпсіздігi қамтамасыз ету Мүддесіне Сүйенеді. 1994- 1995 жылдары
Қазақстанда Аз ұлттар Меселелерi Жөніндегі Жоғары Комиссар Институты мен
демократиялык институтар және адам құқықтары жөніндегi Бюромен бірге
этникааралық қатынастар және адам құқықтары Проблемалары Туралы семинарлар
еттi. [16] 1995 ж. мамырында ЕҚЫҰның да жанжалдардың алдын алу жөнiндегi
ортамен ынтымактаса отырып Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер Министрлiгi
сенiм, қауіпсіздік және қарулануға бақылау жасау шаралары туралы семинар
ұйымдастыру Қауіпсіздік саласындағы Ынтымақтастық Жөніндегі Форум Жұмысына
қатысу Қазақстанның ЕЫҚҰ-дағы қызметінiң манызды бағыттарының бiрi болып
табылады. Форум жұмысы екi негiзгi бағыттка негiзделедi: сенiм мен
қауіпсіздікті нығайту Саласындағы бұрыннан әрекет етiп келе жатқан Міндетте
мәселелердiң орындалуын жетiлдiру және қарулануға бақылау жасаудың
болашақтары амал тәсiлдерiн карастыру.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасын ЕҚЫҰға сақтандырушы дипломатия
жөніндегi консультативтi көпжақты форум ретінде еуропалық қауіпсіздікті
құрылымдарына мемлекеттердi тарту элементтерiнiң бiреуiн кұрайды және
еуроазиялық континенттегi туратыльщ1 қолдауға комектеседi ХIХ ғ. екiншi
жартысында қарусыздану үшін күрестін ғылыми негiзделген келешегiн ашқан
және бұл күрестін маңыздылығын белгілеп берген алғашқы бағдарламалық
ережелер жария бола бастады. Осы заманғы жағдайда мұндай ережелердiң маңызы
ерекше. Олар терең ғылыми болжады пакты мысалы бола алады және ол сол
кездiң өзiнде ак қарусыздану бағдарламасының жүзеге асуының іс-тәжiрибелiк
маңызынын бейнесiн суреттеуге мүмкiндiк берген болатын.
Қарусыздану меселелерi Ф. Энгельс пен К. Маркстiң бiрқатар
еңбектерiнде карастырылып өткен. Ф. Энгельстiң Еуропадағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге арналған белгiлi еңбектерiнде осы меселелерге айрықша
назар аударылған. Аталмыш еңбектерде ХIХғ. екiншi жартысындағы Еуропадағы
қару-жарақты жаппай шықарудың алдын алу iс жүзiңдегi шаралардың кең
көлемдегi бағдарламасы мазмұндалды.
Атқарылған жұмыстар нәтижесi бойынша қарусыздану мәселелерi жөнiнде
кешендi нормалардың жасалуы халықаралық құқыққа катысты меселелердiң бiрi
едi. Осындай меселелер туралы келiсiмдердiң тұтастай жүйелерi пайда болды.
Қарусыздану— бұл соғысты жүргiзудiң материалдық құралдарын азайтуға,
акырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келiсiлген шаралар кешенi.
[17]
Қарусыздану проблемасының басты ерекшелiгi — халықаралық құқықта
қарусыздану қағидасының калыптасуы. Осы қағиданың нақты мазмұны мынада:
а) БҰҰ Жарғысы қарусыздануды халықаралық бейбiллiлiктi қолдау
саласындағыi БҰҰ-нын басты орғандарының алдына койьтлған маңызды
міндеттерінiң бiрi ретiнде айкындайды (11 -баптың 1- тармағы; 26, 4’7-
баптар). Жарғылык ережелерде қарулануды реттеу және қарусыздану деген екi
ұғым пайдаланылған. Екiншi нұсқасы одан кеңiрек ұғым, қарусыздану
қарулануды қысқарту әрекеттерiн кездейдi деген сипатта. Сонымен, БҰҰ
Жарғысында қарусыздану жөніндегi шаралар Жүргiзу үшін қажетті заңдылық база
орын алған. БҰҰ өзiнiң iс-тәжiрибелiк кызметiнде қарусыздану проблемасының
түрлi аспектiлерiне бiршама көңіл бөлдi. БҰҰ-ның басты орғандары, ең
алдымен Бас Ассамблея БҰҰ Жарғысының тиiстi ережелерiн үдемелi дамытуға
көмектесетiн маңызды шешiмдер қабылдады. Әсiресе, бұл процесс 1959 ж.
Жаппай және толық қарусыздану туралы белгiлi кеңес ұсыныстварыңан кейiн
жедел сипат алды. Содан кейiн, қарусыздану меселелерi туралы қарарлар БҰҰ
Бас Ассамблеясының барлық сессияларында қабылданатын күшiмдердiң құрамдас
билiгiне айналды. Мысалы, 1963 ж. ядролық сынақтарды iшiнара тоқтату туралы
шарт, ал 1968ж. — ядролық қаруды таратпау туралы кабылданды.
Қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының салалары.
Мемлекеттер терроризм, ақша белгілерін қолдан жасау, әуе кемелерін басып
алу және айдап кету, есірткі және психотропты заттардың заңсыз айналымы,
қарақшылық және басқа халықаралық сипаттағы қылмыс түрлерімен күресуде
ынтымақтастықты белсенді түрде жүзеге асырады. Халықаралық терроризм
халықаралық қылмыстардың ауыр түрлерінің біріне жатады. Қылмыстың бүл
түрімен күрес 1937 ж. басталды.
Мемлекеттердің терроризммен күресуде қолданып жатқан барлық шараларына
қарамастан, мемлекеттердің бұл саладағы ынтымақтастығының жіберген бір
қателігі — бұл халықаралық терроризм үғымы, оның заңды табиғаты мен бұл
қылмыс үшін жауапкершілік, сондай-ақ халықаралық терроризм актілерінің
барлық тізімі анықталған біртұтас әмбебап келісімнің болмауы. Террористік
актілер жасағаны үшін жауапкершілік туралы біртұтас актінің қабылдануы
мемлекеттердің халықаралық терроризммен күресуінің тиімділігін арттырар
еді. [18]
Сондықтан мемлекеттердің қылмыстың бұл түрімен күресудің тиімділігін
арттыру үшін жаңа конвенция қабылдау қажеттілігі туып отыр. Онда жалған
ақша белгілерін жасау мен өткізу үшін ғана емес, басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарды жасағаны және еткізгені үшін жауапкершілік көзделген болар еді.
Ал әзірше бұл мәселелер мемлекеттердің ұлттық заңдарының ережелерімен және
екіжақты келісімдермен реттеліп отыр.
Әуе кемелерін басып алу және айдап кету қылмыстары 60-жылдардың
аяғынан бастап кең қанат жайды.
1963 ж. Әуе кемесіндегі кұқық бұзушьшықтар мен басқа да әрекеттер
туралы Токио конвенциясы қабылданды. Бұл конвенцияда әуе кемесін басып
алуға мынадай анықтама берілген: Әуе кемесінің ішіндегі тұлға заңсыз, күш
көрсету арқылы немесе күш көрсетемін деп қорқыту арқылы араласу, басып алу
әрекетін және басқа тәсілмен әуе кемесіне ұшу барысында құқыкқа қайшы түрде
қадағалау жасаса. Токио конвенциясының кемшілігі — мұнда әуе кемесін басып
алу жәніндегі әрекет қатаң жауапкершілікке алып келетін қылмыс ретінде
сараланған жоқ.
1970 ж. Әуе кемелерін заңсыз басып алумен күресу туралы Гаага
конвенциясы қабылданды, бүл конвенцияға сәйкес әуе кемесін басып алу
халықаралық сипаттағы қыл-мыс деп танылды. Конвенцияның кемшілігі — мүнда
қылмыс деп тек әуе кемесін басып алу және айдап кету танылды.
1971 ж. Азаматтық авиацияның қауіпсіздігіне қарсы бағытталған заңсыз
актілермен күресу туралы Монреаль конвенциясы қабылданды. Бүл конвенция
әуе кемесіндегі қылмыстық қудалауға жататын әрекеттердің тізімін кеңейт-ті.
Әуе кемесін басып алу мен айдап кетуден басқа қыл-мыстық әрекет деп мыналар
танылды: әуе кемесіңдегі тұлғаларға күш көрсету, әуе кемесін бұзу немесе
бүлдіру, аэронавигациялық құралдарды бүлдіру, кемені пайдалануға араласу.
Осы әрекеттерге оқталу және қатысушылық та қылмыс деп танылды.[19]
1988 ж. Монреаль конвенциясына қосымша ретінде Халықаралық азаматтық
авиацияға қызмет көрсететін әуе жайлардағы заңсыз күш көрсету актілерімен
күрес туралы' хаттама қабылданды.
Жоғарыда аталған конвенциялар мемлекеттердің тізіліміне енгізілген
және әуе тасымалдау мақсатында тұрғындарға медициналық қызмет көрсететін
және басқа қажеттіліктер үшін пайдаланылатын азаматтық әуе кемелеріне ғана
таралады.
Аумағында әуе кемесін айдап кеткен тұлға бар кез келген мемлекет
өзінің ұлттық заңнамасына сәйкес оған қатысты қылмыстық қудалауды жүзеге
асыруға құқылы немесе оны әуе кемесі тіркелген және сот үкімімен
қылмыскерге қатысты тағайындалатын кез келген мүдделі мемлекетке беруге
құқылы. Бұл жерде қылмыскер сот төрелігінен қайда барып жасырынса да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 5
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК 9
1.1 Халықаралық қауіпсіздік құқығының ұғымы, мақсаттары,
қағидалары, ұжымдық қауіпсіздік 9
1.2 Халықаралық бақылау, қарусыздану және қарулануға шек қою 23
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ 31
2.1 Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымы, реттеу заты және қайнар
көздері 31
2.2 Халықаралық гуманитарлық құқықтағы соғыс құқығының салдары
38
2.3 Coғысты жүргізу құралдары 42
3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
50
3.1 Халықаралық гуманитарлық құқықты зtрттеу қағидалар жүйесі 50
3.2 Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің құқықтық мәртебесі 56
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМДЕМЕСІ
ҚР- Қазақстан Республикасы
ҚРК- Қазақстан Республикасының Конституциясы
ҚРКК- Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес
ҚРХҚ- Қазақстан Республикасының Халықаралық құқық
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰБА- Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
ХҚКК- Халықаралық Қызыл Крест Комитеті
КСРО- Кеңес Социалды Республикалар Одағы
ТМД- Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ- Америка құрама штатары
АБҰ- Африка бірлік ұйымы
АЕЛ- Араб елдерінің Лигасы
АМҰ- Америка мемлекеттер ұйымы
ЕҚЫК- Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық комитеті
ДИАКБ- Демократиялық институт және адам құқықтары жөніндегі бюро
т.б- тағыда басқа
сс- сәйкес
т.с.с- тағы сол сияқты.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан
халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк,
теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп
ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып,
қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне
отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, ҚР
Конституциясын қабылдадық деп айтып кетуіміз жөн деп ойлаймыз.
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған
сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң, халықаралық
шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика
Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының
нормалары болып табылады. 2. Конституцияның ең жоғары заңды күшi бар және
Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады. 3. Республика
бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және
халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн
жағдайдан басқа реттерде, тiкелей қолданылады. 4. Барлық заңдар, Республика
қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың
құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық
актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шартты болып
табылады.[1]
Сондықтан еліміз жаңа әлемдегі деңгейге аяқ басқан қазіргі таңда
халықаралық гуманитарлық құқықты дамыту аса өзекті мәселелердің бірі
ретінде алға қойылып отыр. Қазіргі кездегі нарықтық экономика мен әлемдік
кризисті қарастыра-отыра, әлемдік кризистің құрамдас бөлігі ретіндегі
әлемдік мемлекеттер арасындағы халқаралық даулар мен жан жалдықты алдын
алушылық шаралар қолдану үшін халықаралық гуманитарлық құқықтын міндеттері
мен негізгі қағидаларын дамыту ел алдында ғана емес бүкіл халықтын міндеті
десек артық емес деп ойлаймыз.Нарықтың құрамдас бөлігі ретінде халықаралық
гуманитарлықты дамыту ел алдына қойылған үлкен міндет. Олай болса,
халықаралық гуманитарлық құқықтары туралы біліп ғана қоймай, терең
зерттеулер жүргізуді талап етеді.
Сондықтан қазіргі халықаралық гуманитарлық құқықты зерттеу, оның
негізгі артықышылықтары мен кемшіліктерін білу кез-келген мемлекеттік саяси
жүйесі үшін аса маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқыққа сәйкес гуманитарлық құқық
әлемдік құқықтық жағдайын теориялық және құқықтық тұрғыдан қарастыру болып
табылады. Бұл мәселеге жалпы халықаралық гуманитарлық құқыққа қарастыру
тұрғыдан мән берер болсақ ол тіпті әлемдік деңгейде әлі күнге дейін, өз
шешімін таппай отырған үлкен бір өзекті мәселелер қатарында тұр десек артық
айтпағандық болар еді. Сонымен бірге біздің ойымызша осы қарастырылатын
мәселелердің өзектілігін сондай-ақ мына мән жайлардан-ақ байқап көруге
болар еді. XX ғасырдың басында Репарациялық шаралар екінші дүниежүзілік
соғыс кезінде одан әрі рәсімделе бергендіктен. Германияның антигитлердік
елдерге келтірген залалы 200 млрд.доларды құрады, ол Германияның барлық
ұлттық құндылықтарының көлемінен асып түскендіктен, оған залалды толық
көлемде өтемеу қағидасы қолданылды. мұнан басқа, 1945 ж. Ялта және Потсдам
конференцияларында репарация көлемін айқындаған кезде, репарациялық
шаралардың шамаға шақ қағидасы ескерілді, өйткені олардың эканомикалық
дамуына кері әсерін тигізбеуі керек болатын. Сондай-ақ, Германияға қарсы
соғысқан және зиян шеккен барлық мемлекеттерге репарация алу құқығы
берілген жоқ, ондай құқық тек аумақтарында соғыс қимылдары жүргізілген және
аумақтарды басып алынған мемлекеттерге ғана берілді. Сол тарихи кезіңде
екінші дүниежүзілік соғыстан киінгі БҰҰның бейбітшіліктер мен мемлекеттер
арасындағы даулар мен жан жалдарды тоқтату үшін, сонымен қатар соғысты
реттеу үшін бүкіл әлемдік мәселеге айналып, осы мән жайларды қазіргі кезде
халықаралық гуманитарлық құқықта қарастыруға болады.
Сонымен халқаралық құқыққа тоқталып өтсек, Халықаралық гуманитарлық
құқық – бұл ізгілік қағидаларына негізделген және қарулы қақтығыстар
салдарын шектеуге бағытталған құқықтық нормалар мен институттардың
жиынтығы. Ол әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе қатысуын тоқтатқан
адамдарды қорғайды және соғыс жүргізу құралдары мен әдістерін таңдауды
шектейді. Халықаралық гуманитарлық құқықты сондай-ақ соғыс құқығы немесе
қарулы жанжалдар құқығы деп те атайды. Халықаралық гуманитарлық құқық
мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтың бір
бөлігі болып табылады. Халықаралық гуманитарлық құқықтың қалыптасуының
қайнар көздері ретінде ережелер мен нормаларды айтуға болады, олар әлемнің
барлық діндері мен мәдениеттерінде кездеседі. Осы заманғы халықаралық
гуманитарлық құқықтың дамуы 1860 ж.басталды.Сонан бері мемлекеттер осы
заманғы жағдайлардағы соғыс жүргізу тәжірибелеріне негізделген және ізгілік
пен мемлекеттердің әскери талаптарының арасындағы қатаң тепе – теңдікті
орнатуға арналған әдеттегі ережелердің бірқатарын мойындауға келісті.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың дамуына үлес қосқан мемлекеттер саны
артты. Халықаралық гуманитарлық құқық екі құқықтық проблеманың зерттелуін
қамтиды: 1. әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе қатысуларын
тоқтатқан адамдарды қорғау; 2. соғыс жүргізу әдістеріне, атап айтқанда,
қарудың кейбір түрлерін және әскери тактиканы қоса алғанда, әскери қимылдар
жүргізу әдістеріне шектеулер қою. [2]
Халықаралық гуманитарлық құқықты реттеудің пәні мемлекетаралық
қатынастарды мынадай мәселелер төңірегіңде жүйеге келтіруден құралады:
соғыстың басталуы; соғысқа қатыспайтын мемлекеттердің бейтараптығы;
соғысушьшардың соғыс күралдарын тандаудағы шектеулері; соғысушылардың соғыс
жүргізу тәсілдеріндегі шектеулері; соғыс құрбандарын қорғау; соғыс кезінде
мәдени қүндылықтарды қорғау; соғыста жаулап алу ережелері; мемлекеттердің
күқық ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілігі; соғыс қимылдарының аяқталуы;
соғыстың аяқталуы. Қарулы қақтығыста құқық ережелерін бұзғаны үшін жеке
тұлғалардың қылмыстық жауапкершіліктері және т.б.
Зерттеу маңыздылығы: міне бүгінде біздер осы жайларға және өзге де
мәселелерге жете мән берер болсақ Халықаралық гуманитарлық құқық саласын
үнемі әрі үздіксіз жетілдіру қажеттілігін аңғару қиын емес деп білеміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Біз дипломдық жұмысымызда
Халықаралық гуманитарлық заңдары мен халықаралық құқықтық шарттары бойынша
халықаралық гуманитарлық құқық қатынастағы болып табылатын субъектілердің
әлемдік жағдайын теориялық тұрғыдан талдау жасауға, сондай-ақ осы
халықаралық деңгейдегі қатысушылардың, яғни соғыс құқығына душар болған
субъектілердін және бейбітшілдерге (Қызыл Крест Комитеті мен БҰҰның
қарамағындағы бейбітшілдік әскері) қатысты олардын құқықтары мен мүдделерін
қорғауға байланысты қазіргі кезде тәжірибеде жиі кездесетін өзекті
теориялық және тәжірибелік мәні бар сұрақтарды қарастырдық.
Осыған сәйкес көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға
қоямыз:
- Халықаралық қауіпсіздік , оның ұғымы, мақсаттары, қағидалары,
ұжымдық қауіпсіздік ұғымына тоқталып оның халықаралық деңгейде бақылау
жүргізуді талдап теориялық тұрғыда ашу;
- Халықаралық гуманитарлық құқықтың жалпы ережесіне талдау жасау;
- халықаралық гуманитарлық құқықтың ең өзекті мәселесініндегі соғысты
жүргізу құралын қарастыру жолдарын теориялық талқылау болып табылады.
Зерттеу әдістері: Біз дипломдық жұмысымызда ең алдымен халықаралық
гуманитарлық құқықты қарастырмас бұрын жалпы халықаралық құқықтың
халықаралық құқықтағы қауіпсіздіктің ұғымын, мақсаттарын, қағидаларын,
ұжымдық қауіпсіздікті және сонымен қатар халықаралық бақылау, қарусыздану
және қарулануға шек қоюды, содан келіп халықаралық гуманитарлық құқық және
халқаралық құқықтағы гуманитарлық құқық мәселесінің өзекті мәселесі
қарастырылды, яғни соғысты жүргізу құралдарына теориялық және құқықтық
тұрғыда мүмкіндігінше тереңірек қарастыруды мақсат етіп қойдық. Сондай-ақ
әлемдік деңгейдегі гуманитарлық құқықтық қатынастарды реттейтін
заңнамаларға теориялық тұрғыдан сараптама жасап кеткіміз келді.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық гуманитарлық құқықтың төңірегінде
көптеген жаңалықтар мен ғылыми еңбектер жазылуда. Солардың ішінде отандық
авторлар мен шетелдік авторлардың еңбегі көптеп кездеседі. Мысалы:
Нәрікбаев М.С., Құлжабаева Ж.О., Арцибасов И.Н., Блищенко И.П., Егоров
С.А., Богуславский М.М., Котляров И.И., Мелков Г.М., Полторак А.И.,
Савинскии Л.И., Пустогаров В.В., Фуркало В.В., Хлестов О.Н., Блищенко
И.П., және т.б.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Халықаралық құқықтағы қауіпсіздіктің жалпы
сипаттамасы: ұғымы, мақсаттары, қағидалары, ұжымдық қауіпсіздіктің ұғымы
мен түрлері қарастырылған.
Екінші бөлімде Халықаралық құқықтағы гуманитарлық құқықтың жалпы
ережелері мен қатынастары, соның ішінде оның ұғымы, реттеу заты, қайнар
көздері, халықаралық гуманитарлық құқықтағы соғыстың құқықтық салдары мен
соғысты жүргізу құралдары қарастырдық. Халқаралық гуманитарлық құқықтың
мәнін ашып, оның қызмет ету және реттеуінің халықаралық нормативті құқықтық
актілерін, сонымен қатар оның негізгі индикаторлары мен зерттеу жолдарын
қарастырады.
Үшінші бөлімде Халықаралық гуманитарлық құқықтағы зерттеу мәселелері,
соның ішінде халықаралық гуманитарлық құқықты зерттеу қағидалар жүйесі мен
халықаралық Қызыл Крест Комитетінің құқықтық мәртебесін жетілдіру жолдары
қарастырылады. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ҚАУІПСІЗДІК
1.1 Халықаралық қауіпсіздік құқығының ұғымы, мақсаттары,
қағидалары, ұжымдық қауіпсіздік
Ең алдымен біз диплом жұмысын бастар алдында оның тарихи қалыптасуына
тоқталып откеніміз жөн болады деп ойлаймыз. Сонымен. халықаралық құқықтың
қалыптасуы және оның тарихи кезеңдері қазіргі күнге дейінгі тарихты
қарастырамыз, сонымен қатар халықаралық құқық дамуының әр кезеңіне тән
негізгі халықаралық құқықтық пікірлер мен институттарды анықтаймыз.
Халықаралық құқықтың пайда болуы әр негіз бойынша, халықаралық
құқықтың және халықаралық құқық ғылымының тарихи кезеңдері әр түрлі
ұсынылды, бірақ тарих бойынша барлық кезендерді ежелгі ғасыр, орта ғасыр,
жаңа ғасыр және қазіргі уақытқа бөліп қарастырамыз.
Халықаралық құқық мемлекетаралық, ұлтаралық қатынастарды, бейбітшілік
пен ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатын реттейтін және қоғамның даму
тарихының бір бөлігі болып табылатын, көпғасырлық даму тарихы бар құқық
ретінде белгілі. Халықаралық құқық ғылымын толық және терең зерттеу үшін
халықаралық құқық доктринасында халықаралық құқықтың даму тарихының маңызы
мойындалады. Басқа да ғылымдар сияқты, халықаралық құқықта да дау
туғызатын, шешілмеген көптеген мәселелер бар. Қазіргі күнге дейін
халықаралық құқық қашан пайда болды деген қағидалы мәселе шешілмеді. И.И.
Лукашук халықаралық құқық ғылымында қалыптасқан негізгі жауаптың 3 түрін
белгілейді:
а) халыкаралық құқық тайпаралық қатынастар тұсында пайда болды;
б) халықаралық құқық мемлекетпен бірге пайда болды;
в) халықаралық құқық Еуропада тәуелсіз мемлекеттер жүйесі қалыптасқан
кезде, орта ғасырдың аяғында пайда болды.
Халықаралық шарттар құқығы шарттық-құқықтық нормалар жиынтығын
құрайтын халықаралық шарттар жасау тәртібін жарамдылық шарттарын әрекет
етуімен тоқтатуын айқындайтын халықаралық құқықтық жария құқықтың бір
саласы.Бұл сала осы заман халықаралық құқықтың қызмет тәртібін шарттық
нормаларын жасау тәртібін,олардың жарамдылығын, әрекет ету,тоқтату
рәсімдерін өзіне жүктелген міндеттерді орындалмау құқықтық сала. Шарттық
құқықтың мұндай басым рөлі оның реттеу объектісінің ерекшелігіне осы заман
халықаралық құқықтық маңызымен сондай ақ халықаралық шарттар құқығынын
қайнар көздерін өзгешелікпен айқындалады, халықаралық шарт құқығының осы
құқықтың объектісі болып табылады. Халықаралық шарт бұл халықаралық
құқықтық субъектінің ең алдымен және негізгі орайда мемлекет еріктерін
келісімімен көрінісі[3].Ол тараптарын өзара мүдделер мәселелері бойынша
жасалады және қатынасы халықаралық құқықтық негізіне сай өзара құқықтар мен
міндеттерді жасау жерімен реттейтін шарттық ережелер болып табылады.
Шарттар 2-ге бөлінеді: 1.тең құқықты.2.тең құқықсыз. Жария құқықтық
субъектісі сапалы шарттық тәжірбиелер үшін тең құқықтық шарттардың орны
ерекше.Тең құқықсыз шарттарды былайша сипаттауға болады:
шарттың негізгі субъектісі мемлекекет тәуелсіздігін сыртқы жағымен шектеу;
халықаралық құқықтық субъектінің құзіретін құрайтын қол сұғу;
келісуші мемлекет құқығы мен міндеттерді бөлісудегі әжептәуір
үлеспеушіліктін болуы;
қаржылық мемлекеттің сәйкессіздігі өзара тиімділік болмауы- тиімділіктің
жоқ болуы;
Халықаралық шарттар мемлекет арасында туындайтын дауларды бір шешіммен
шешеді. Тиісінше халықаралық келісімдер мемлекет арасында бір мезгілде
пайда болған.Халықаралық шарттар құқығының процесі рим құқығының әсерінде,
оның ішінде міндеттемелер құқықтық нормаларына көп шығады. Pacta Svnt
Servanta – шарттар орындалу тиіс деген шарттар негізгі ережесі рим
құқығынан алынған.Халықаралық шарттар туралы 1928 жылы америкалық
конференция жүйеленген алғашқы халықаралық құқықтық акт болып
табылды.Шарттар құқығы туралы мәселе 1958 жылы болған құқықтық комиссиясын
жүйелеу жұмыстарын енгізді. 1968 жылы шақырылған халықаралық шарттар құқығы
жөніндегі Вена конвенциясы 1969 жылы қабылданды. Ол 1980жылы 27 қаңтарда
күшіне енді.Қ.1990 жылы 30 наурызда қосылды.Бұл бап 88 баптан және
қосымшалардан тұрады. 1986 жылы халықаралық қауымдастық мемлекеттік
халықаралық ұйымдар арасындағы халықаралық құқыққа ие туралы Вена
конвенциясы құрады. Осы норматив актілерді қолдану үшін баптар
нормативтеріне сәйкес 1978 жылы тағы бір маңызды жүйелер актісі мемлекеттік
шарттарға қатысты құқықтық Вена конвенциясы қалыптасты.Халықаралық жария
құқығының барлық субъектілері шарт құқығының негізгі субъектісі бола
алады.Барлық мемлекеттердің халықаралық құқықтық шартқа құқығы бар.Әр
мемлекеттің шарттар жасасуға құқықтық қабілеттілігі бар деп 69 конвенцияда
бекітілген. Сонымен бірге мемлекет шарттың белгілі бір келісім жасау құқығы
бар. Халықаралық келісімге сәйкес ұдайы бейтарап мемлекеттік қорғану
сипатындағы, олар шарттар жасайды. Әскери одақтар, әскери көмектер туралы
келісім жоқ. Өздерін тәуелсіз үшін күресуші ұлттарды, олардың халықаралық
субъектілері бір-бірін құрайды.Халықаралық іс тәжірбиеде түрлі салалар
көпжақты шарттар кездеседі.Олардың өзіндік жағдай ретінде аралас немесе
күрделі деп атауға болады. [4]
Халықаралық шарттарды жасау дегеніміз бірнеше жүйелі шарттарын
құрайтын күрделі процесс. Оның күрделілігін шарт объектінің күрделілігімен,
қатысушылардың көлемімен,табиғатымен, кейбір жағдайларды саяси жағдайлармен
түсіндіруге болады.Осы шарт процесіне халықаралық шарттың қатысушылар
тарапының заң әрекетімен тұтастай бірқатар сатылары кіргізіледі. Олар:
келіссөздер жүргізуге уәкілетті тұлғаларын тағайындау,оларды тексеру,
шарттық мәтінін үйлестіру ,жобасын талқылау және қабылдау, шарттың түп
нұсқасын жасау, қол қою, ескертулерді жариялау, шартты бекіту, бекіту
грамоталарымен алмасу және депоненттеу шартты жариялау. БҰҰ шартын тіркеу,
халықаралық шарттың рәсімін қарастыру, әдебиеттерде әдетті өкілеттікті
беруден басталады. ҚР-дағы шет мемлекет дипломатияның басшысын немесе
халықаралық ұйым жанындағы өкілдігінің басшысы тиісінше өзі барған мемлекет
пен немесе осы халықаралық ұйымның шеңберінде Қазақстаның халықаралық
шарттарын жасау жөнінде арнайы өкілетсіз келіссөздер жүргізуге құқылы. Егер
олардың арнайы өкілеттіктері болса, шарттарға қол қоюға құқығы бар. ҚР
министірлігі мемлекеттің комитет төрағасы, өзге де атқару басшысы, сондай-
ақ Қазақстан Президентіне толық бағынатын және есеп беретін мемлекеттік
органдардың басшысы өз құзырындағы мәселер жөніндегі арнайы өкілетсіз-ақ
келіссөздер жүргізуге және Қазақстанның ведомстволық шарттарға қол қоюға
құқылы. Халақаралық шарттардың келісімге мәтін жасау шарт процесіндегі
міндетті саты болып табылады.Осы сатыға шарт жобасын талқылау мен қабылдау
және оның тұтнұсқасын бекіту кіреді. Келіссөздер жүргізу келісілген мәтінді
дайындаудың негізгі сатылары:
әдеттегідей дипломатиялық көздерді пайдалану;
халықаралық конференцияның қызметі;
халықаралық ұйымдардың қызметі;
Әдеттегідей дипломатиялық арналар келісуші тараптардың дипломатиялық
өкілдік қызметтен тұрады.Олар шарттың жобасы бойынша келіп түскен
ұсыныстарды талқылап мәміле,өзара талаптар арқылы өздерінің позицияларын
үйлестіреді.Халықаралық конференцияның қызметі шарт мәтінін үйлестірудің
маңызды нысаны.Қазіргі кезде шарттың келісілген мәтіні бойынша мемлекет
үкімет басшыларын жоғары деңгейде кездесулері кеңінен таралып
келеді.Мысалы: Шанхай кездесуі,Алматы бас қосуы. [5]
Шарт мәтінің қабылдау дауыс берудің қажетті мәтіні,оның көмегімен
мемлекеттердің немесе халықаралық ұйымдардың өкілетті тұлғалары шарттың
мәтінімен келісетінің білдіреді. Екі тарапты шарттар және аз мемлекеттер
қатысатын шарттардың мәтіні келіссөзге қатысқан барлық мемлекет дауыс беру
арқылы қабылданады.Рәсім ережелері дауыс беру нысанын айқындайды. Ең көп
қолданатын қол көтеру арқылы дауыс беру. Шарттың қабылданған мәтіні
түпкілікті деп атайтын рәсім мәтінің түпнұсқасын бекіту деп аталады.
Түпнұсқалық мәтін дегеніміз- бір немесе бірнеше тілде жазылатын мәтін
,олар бірдей түпнұсқалық деп қарастырылады және бірдей заң күші
болады.Мәтінің түпнұсқасын бекітетін мындай нысан қолданылады:
Қол қою ( парафирлеу,француз сөзі).Халықаралық шартта уәкілетті адамның аты-
жөні бас әріппен алдын ала қол қою;
Халықаралық конференцияның қорытынды актілеріне шарттың мәтінін енгізу;
Халықаралық конференцияның қарамағына шарттың мәтінін енгізу;
Халықаралық шарттқа қол қоюдың 2 түрі бар: түпкілікті және түпкілікті
емес. Шартқа қол қою егер шарт кейін үкіметтің бекітуін қажет етсе, яғни
жоғарғы заң шығарушы орган шарт мәтінін бекіту қажет болған жағдайда
уәкілетті адам жүзеге асырылады. Алайда қол қоюдың ол түрі соңғы емес және
парафирлеуден мынандай айырмашылығы бар – ad referendum – мемлекеттік
шарттың өзіне міндетті екендігімен келісу тәсілі, ал парафирлеу түп
нұсқалықты анықтау мақсатымен ғана шектеледі, яғни парафирлеуден кейін қол
қойылады. Аd referendum-ға қол қоюға растаудың кері күші бар, яғни қол
қойғанан кейін мемлекет шарттық міндеттемелердің субъектісі болып
табылады,ал парафирлеуде ондай кері күші болмайды. Аd referendum-ға қол қою
парафирлеудегі сияқты уәкілетті адамның аты-жөні бас әріпімен шектелмейді,
мұнда алдын-ала қол қою үшін уәкілеттіктің болуы шарт. [6]
Шарт жасаудың барлық сатыларында мемлекеттің ескертуге құқығы бар.
Бекіту ратификациялау (шешілген, бекітілген) шарттардың маңызды сатыларының
бірі.Ол мемлекеттік биліктің жоғарғы органының халықаралық шартты бекітуді
көрсетеді. Бекітудің 2 тәсілі бар: бекіту грамотасы түріндегі, халықаралық
және заң немесе жарлық нысанында және мемлекет ішіндегі. Қазақстан
тәжірбиесінде бекітуге жататын халықаралық шарттың толық қамтылған тізімі
бар:
1.Орындалуы қолданып жүрген заңдардың өзгеруін немесе жаңа заңдарын
талап етуге, сондай-ақ Қазақстан заңдарында көзделгендей өзгеше ережелерд
белгілейді;
2.ҚР-ң басқа мемлекеттермен аумақтық шекара аумасуы туралы ереже
экономикалық аумағының және континенттік қайранынан ара жігі туралы
шарттарды қоса ҚР басқа мемлекеттермен ара қатынасын жіктеуі туралы т.б.
халықаралық шарттарды бекітуге жатады[7].Халықаралық тәжірбиеде тіркеудің
мынандай түрлері жиі кездеседі:
1.Бір тарапты- бұл кең таралған.Тараптың біреуі тіркеуде дербес түрде
жүзеге асады.
2.Қайталама тіркелген шарт келісуші тараптың біріне тіркеуге беріледі;
3.Бірлескен бірнеше депозиттер болғанда;
4.Қосарланған. Бір шарт екі халықаралық ұйымдардың хатшысында
тіркеледі.
Мемлекеттер қауіпсіздігi проблемасын халықаралық құқық жүйесі
тұрғысынан қарастырғанда мемлекет онын негізгі құрлымы болғандықтан
қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң бiрынғай тетiгi бар деп айтута болады.
Мемлекеттер қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Халықаралық ынтымақтастықты
дамыту және бейбітшілікті нығайтуға жәрдемдесу сияқты халықаралық
қауымдастықтын барлық қатысушыларының негiзгi міндеттері ретінде
қарастырылады. Мемлекеттердің сыртқы саясатағы бағыт-бағдарлары Халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында әрекет ететiн осы
заманғы халықаралық құқық нормаларын пайдалануды.
Халықаралық іс-тәжірибеде халықаралық-құқықтық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету проблемаларының жеке аспектiлері бойынша мемлекеттердің
біршама тәжірибелерi бар. Сол арқылы мемлекеттер қауіпсіздігінiң құқықтық
кепілдемелерінің калыптасу және даму мәселелерін бiршама саралауға
мүмкіндік туады. Мұндай жағдайда халықаралық құқық қағидаларының,
нормаларының және институтарының өзара байланысына және өзара келiсуге
ерекше көңіл аударылғаның айтып кеткен дұрыс болар. Бiз, поляк ғалымы М.
Добросельскидің қауіпсіздік ұғымына айқын анықтама беруге әрекеттенген
кез келген талпыныс алдын ала сәтсіздікке ұшырайды және оның ешқандай іс-
тәжірибелік манызы болмайды, өйткені барлық жағдайларда қауіпсіздікке кепіл
беретiн элементерді, құрылғыларды немесе процестерді алдын ала бiлу және
ескеру мүмкін емес — деген пікірмен келiсемiз.
Кез келген мемлекет халықаралық құқықтың субьектiсi ретiнде
қауіпсіздік ұғымына сүйене отырып біріншіден, жағымсыз ықпал етуден
сақтану, қауiпсiз болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттін осындай ықпал
етуi дербес немесе халықаралық-құқықтық тетiк көмегiмен жеңу мүмкіндігін
көздейді.
Мемлекеттің халықаралық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тетiгi оның
халықаралық құқықтың басқа субъектiлерiмен қатынастарында өзара қорғау және
өмір сүруге кепіл беретiн жағдайлар жиынтығын көрсетедi. Ондай тетiк
құрлымын айқындаған кезде мынадай меселелерге назар аударған дұрыс болар
едi:
• Халықаралық құқық теориясы мен iс-тәжiрибесiнiң кандай меселелерi
қауіпсіздік мәселесімен байланысты?
• Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң құқықтық құралдары
кандай?
• Мемлекетте кандай ресурстар (табиғи, экономикалық) бар?
Әскери күш пен дипломатияның қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары
екендiгi жалпыға мәлім. Соған орай, қауіпсіздік мүдделері әскери және
дипломатиялық құралдардың қамтамасыз ету объектiлерi болып табылады.
Жоғарыда аталған құралдар мемлекет саясатының жалғасы және белтiлеу
тәсiлдерiнiң нысандары бойынша әр түрлi болып келедi. Сонымен бiрге,
мемлекет қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып, белгiлi бір табиғи және
материалдық ресурстарға ие болуы керек.
Қауіпсіздік құқық субъектiсiне жағымсыз әсер ету мен оның осы
әсерлерді өз күшiмен немесе шетелдік, я болмаса өз мемлекетінің басқа
субъектiлерінің қолдауымен кейде халықаралық қауымдастық күшiмен женуi
арасындағы белгiлi бiр тепе-тендікті ұстап тұрады. Мемлекет өзінің
тұтастығын басқа мемлекеттердің жағымсыз әсерінен қорғауын қамтамасыз етсе,
онда ұлттық қауіпсіздік туралы айтамыз. Халықаралық құқықта қауіпсіздік
ұғымы мемлекет қауіпсіздігі ретiнде қалыптасып кеткен, Сонымен қатар,
халықаралық қауіпсіздікті нығайту туралы декларацияда, КСРО бастамасымен
1986 ж. қабылданған берi қамтитын қауіпсіздік тұжырымдамасында
қауіпсіздіктің бөлiнбейтiндiгi жөнінде кешендi ұғым жарияланған болатын,
1992 ж. 10 шілдесіндегі Уакыт және өзгерiстер талабы деген Хельсинки
құжатында қауіпсіздік бөлiнбейдi және әрбiр мемлекеттің қауіпсіздігi басқа
мемлекеттер қауіпсіздігiмен тiкелей байланысты деп белгіленген. [8]
Егемендіктің иесi және кез келген мемлекеттегi билiктiң жалғыз көзi —
көпұлтты халықтың қауіпсіздігін - ұлттық қауіпсіздік деп айтады. Мысалы,
1997 ж. қабылданған және 2000 ж. айкындалған Ресей Федерациясының ұлттық
кауiпсiздiгi туралы Тұжырымдама Ресейдiң әлемдiк қауымдастықтағы орнын
айкындайды. Ресейдiн ұлттық мүдделері жетсе адамның, қоғамның және
мемлекет мүдделерінің үйлесімді жиынтығы ретінде көрсетілген. Қолданылу
аясын белгiлей отырып, тұжырымдама ұлттық қауіпсіздік түрлерін айқындаған:
экономикалық, әскери, ақпараттық, экологиялық, демографиялы, физикалық,
техникалық, әлеуметтік, халықаралық, азық-түлік, шекаралық, энергетикалық
және басқалары.
Халықаралық құқықтың бейбітшілік пен қауіпсіздіктің барлығын қамтитын
жүйесiн құрудағы рөлi, бейбітшілікті қолдаудың тиiмдi әрекет тетігі арқылы
және жаңа халықаралық-құқықтық міндетемелер мен нормаларды жасау арқылы
қамтамасыз етiледi БҰҰ Бас Ассамблеясының Халықаралық бейбітшілік және
қауіпсіздіктін барлығын қамтитын жүйесін құру туралы 1986 ж. 5
желтоқсандағы қарарының I-тармағында БҰҰ Жарғысында орын алған ұжымдық
қауіпсіздік жүйесі бұрынғысынша халықаралық бейбітшілік және қауіпсіздікті
сақтау үшiн негiзгi және таптырмас құралы болып табылады деп белгiленген.
Сонымен бірге жаңа халықаралық-құқықтық міндетемелердiң қалыптасуы
халқаралық құқықтық қағидалар жүйесіне сейкес келедi[9]. Бас Ассамблеяның
1988 . 9 желтоқсандағы 43170 қарарына орай, БҰҰ Жарғысы және ұжымның
фактiлердi бекітудегі рөлін күшейту жөнндегi арнайы комитетi 1989 ж. өз
сессиясында БҰҰның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау
саласыиндағы фактiлердi бекiту жөнiндегi құжатарды дайындауға кірісті.
Арнайы Комитет осы; тақырыптағы жұмысын 1990 ж сессиясында одан әрi
жалғастырды. 1991 ж. сесиясында ол жобаны, аяқтап, Бас Ассамблеяның қарап,
қабылдануына ұсынды. 1991 ж. 9 желтоқсанында Бас Ассамблея БҰҰ-ның
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау саласындағы фактiлердi бекiту туралы
Декларациясын дауыс берусiз бiрауыздан қабылданды.
Күнен-күнге дамып келе жатқан халықаралық ынтымақтастық халықаралық
қауіпсіздікті нығайтады деген фактiнi кепілдік мойындап үлгерді.
Мемлекеттер арасындағы сенім, өзара түсіністікті тереңдеткен жағдайда қол
жеткiзуге болады. Осы заманғы қатынастарда туындаған дауларды бейбiт жолмен
реттеу және әскери жағдайларды болдыртпау үшін жағдайлар жасайтын
қауіпсіздік нормалар жүйесі бар. Мұндай шаралар жиынтығы халықаралық
қауіпсіздік құқығының мазмұның кұрайды.
Халықаралық қауіпсіздікті бұл халықаралық құқықтық негізгі кағидалар
жүйесіне сейкес келетiн, бейбітшілікті қамтамасыз етуге бағытталған және
мемлекетердiң әлемдiк кауымдастық бейбiтшіліктi мен қауіпсіздікті кауiп
төндiретiн баскыншылдық актiлерi мен жағдайларға карсы ұжымдық шараларында
қолданатын құқықтық және өзге де тәсiлдерiнің жиынтығы.
Халыкаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң негiзгi халықаралық
құқықтық құралдарына мыналар жатады:
• дауларды бейбiт жолмен шешу құралдары;
• жалпы және аймақтық (ұжымдық) қауіпсіздік;
• қарусыздану; халықаралық шиеленiстi азайту және қару-жарақты жаппай
шығаруды тоқтату жөніндегi шаралар; ядролық соғыстын алдын алу жөнiндегi
шаралар;
• блоктарға қосылмау және бейтараптық саясаты;
• басқыншылдық актiлерiн, өзiн-өзi қорғауды бұлтартпау жөніндегi
шаралар жүйесі; халықаралық ұйымдар жүргiзетiн шаралар;
• және аумақтарды бейтараптандыру және қарусыздандыру, шетелдiк әскери
базаларды тарату; ядросыз аймақтар құру;
• мемлекеттер арасындағы сенiмдi нығайту жөніндегi шаралар.
Мұндай шаралар жүйесі үзiлдi-кесiлдi емес. Халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету меселелерiнде әлемдiк тәжiрибе жинақталған сайын жаңа
құралдар да пайда бола бередi. Ал, қауіпсіздікті қамтамасыз етудiң қазiргi
халықаралық-құқықтық құралдары, олардың тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында
жетiлдiрiлетiн болады[10].
Халықаралық қауіпсіздікті құқығының қағидалары нормативтiк сипатта.
Оларға теңдiк қағидасын, бiрдей қауіпсіздік қағидасы, басқа мемлекеттін
қауiпсiздiлiгіне залал келтiрмеу қағидасы жатқызылады.
Мұндай кағидалар әлемдегі әскери-стратегиялық тепе-теңдiктiң фактiлi
заң мазмұнын сипатайды. Осы қағидаларға сейкес, мемлекеттін қарулану
денгейiн қыскартуға ұмтылып, тепе-тендiктi бұзбаулары тиiс. Қауіпсіздікті
қамтамасыз ету саласындағы кез келген шаралар әскери стратегиялық тепе-
тендiктi сақтау кажеттiгiне байланысты теңгерiлген болуы керек. Теңдiк және
бiркелкi кауiпсіздiк қағидаларының мазмұны қарусыздану саласына тiкелей
катысты емес. Соған орай, әскери стратегиялык тепе-теңдiк қарулану және
қарулы күштер деңгейiнiң әдеттегi тепе-тендiгi болып табылмайды.
Стратегиялық тұрақтылық әскери-стратегиялық тепе-теңдiкке жатады. Ол елдiң
және оның одақтастарының әскери әлуметiн, мемлекетердiң географиялық
орналасуына, стратегиялық тұжырымдамасына, армияны қаруландырудын жаңа
түрлерiмен жабдықталғанына, кадрлік әлеуетiне байланысты болады.
Халықаралық қауіпсіздік құқығы қағидаларының заңдық мазмұны мынадай
кұрамдас бөлiктермен қамтамасыз етiледi:
• әрбiр мемлекеттің ешкандай ерекшелiксiз қауіпсіздік деген құқығы;
• қауіпсіздікті жалпы және тен камтамасыз ету;
• халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде кемсiтулiктердiң болмауы;
• қауіпсіздікті қамтамасыз етуде ешкiмнiн де бiржақты артықшылыктар
ала алмауы;
• өз мемлекетiнiн қауіпсіздігін басқа мемелекеттiң қауіпсіздігіне зиян
келтіре тырып, нығайтуға тыйым салу, мұндай залалдар келтіретін
әрекеттерден бас тарту.
Теңдік қауіпсіздік қағидасы халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне
қатысты дербес теңдік қағидасының көрініс табуының бір нысаны болып
табылады.
Ұжымдық қауіпсіздік бұл БҰҰ Жарғысында белгіленген халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында және осы; әмбебап ұйым мен
басқа аймақтық ұйымдар аясында бейбiтшілікке қауiп тондiретiн және
басқыншылдық актiлерiнiң немесе бейбiтті бұзатын басқа қауiптілердiң алдын
алу және жою үшiн мемлекеттердiң жүзеге асыратын ортақ iс-әрекетерiнiң
жүйесі.
Ұжымдық қауiпсіздік осы, заманғы халықаралық қатынастарда кез келген
мемлекет қауiпсiздiгi басқа мемлекеттердiң қауіпсіздігiмен тығыз байланысты
және кез келген жергілiктi дау-жанжал дүниежүзiлiк соғысқа айналып кету
мүмкiн деген мағынадағы, бейбіт, бөлiнбейтiндiгi туралы ұйымның бейнеленуi
болып табылады.
Ұжым, қауіпсіздікті бiрiншiден халықаралық құқық көпшiлiк мойындаған
қағидалар нормаларының жүйесі. Соның ішінде маныздылары күш қолдану және
күш қолданамын деп қоқан-лоқы жасауға тыйым салу. Туындайтын халықаралық
дауды, тек бейбiт құралдар арқылы шешу; Тәуелсіздікті құрметтеу
мемлекеттердің тең құқығы, ішкі істерге қол сұқпаушылық және басқалары.
Екіншіден, ұжымдық қауіпсіздікті, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу
жүйесі ретінде белгiленген. Үшіншіден мемлекеттер қауіпсіздігі
бейбітшілікке қауiп төндіру, бейбітшілiктi бұзу және басқыншылық
актілерінің алдын алу және жою үшін ұжымдық шаралар жүйесін қолдануды
белгілейді. Тортіншіден ұжымдық қауіпсіздік, қарусыздану жөнiнде ұжымдық
шараларды қолдануды көздейді. [11]
Ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне мынадай белгілер тән:
1. Мемлекеттердің мынадай міндетемелердi қабылдауы мемлекеттер
арасындағы өзара қатынастарында күш қолданбау, пайда болған даулар бейбiт
жолдармен шешу, бейбіт төнген кез келген кауiптi жою үшін белсендi
ынтымақтасу.
2. Мемлекеттер ұйымдық бiрлiгi болуы. Бұған ұжымдық қауіпсіздіктің
классикалық нысаны арқылы, атап айтқанда әмбебап және аймақты халықаралық
ұйымдардың қызметі арқылы қол жеткiзуге болады. Сонымен бiрге, ұйымдық
бiрлгi консультативтiк немесе үйлестіруші органдар құру арқылы халықаралық
Конвенциялар мен Жиналыстар шақыру арқылы, қамтамасыз етуге болады.
Ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің екi түрі бар: олар әмбебап және аймақтық
жүйелер. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесі, алғаш екінші дүниежүзiлiк соғыс
кезiнде пайда болып, антигитлерлік коалиция деген атпен тарихта қалды.
Алғаш ол 26 мемлекеттi бiрiктiрсе, ал гитлерлiк Германияның күйреген
сәтiнде коалиция қол астына 47 ел бiрiктi. Ұжымдық қауіпсіздіктің әмбебап
жүйесіне 1945 ж. Бiрiккен Ұлттар Ұйымын құру мысал бола алады. БҰҰ
Жарғысында бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қолдау жөніндегi
ұжымдық шаралар жүйесi көзделген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесі мынадай
сипатта белгiленген:
• мемлекеттер арасындағы қатынастарда күш қолдану және күш қолданамын
деп қоқан-лоқы жасауға тыйым салу жөнінде шаралар (БҰҰ Жарғысының 2-бабының
4- тармағы):
• қарусыздану шаралары (БҰҰ Жарғысының11, 26, 47- баптары);
• аймақтық қауіпсіздік ұйымдарын пайдалану жөніндегi шаралар (БҰҰ
Жарғысының);
• өтпелi кезенде қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегi шаралар (БҰҰ
Жарғысының Х, УП тараулары);
• бейбітшілікiктi бұзуды бұлтартпау жөніндегi уақытша шаралар (БҰҰ
Жарғысының 40-бабы);
• қауіпсіздіктің қарулы күштерді қолданбай, мәжбүрлеу шралары (БҰҰ
Жарғысының 41-бабы);
• қарулы күштердi қолданып, мәжбүрлеу шаралары (БҰҰ Жарғысының 42-
бабы). [12]
Аймақтық негiздегi ұжымдық қауіпсіздік белгiлi бір талаптар сақталған
жағдайда аймақтық келiсiмдер мен қауіпсіздік ұйымдарының болуына жол
бередi. БҰҰ Жарғысы оларға талаптар қояды, олардың iшiндегi ең бастысы бiр
географиялық аудандағы мемлекеттердін қатысуы, мемлекеттер әрекеттерi БҰҰ
мақсаттары мен қағидаларына кайшы келмеуi керек.
БҰҰ 52-бабына сәйкес, аймақтық қауіпсіздік ұйымдарының ұжымдық
шаралар; жүйесіндегi ең бастысы бейбiт құралдар арқылы соғыстың алдын алу,
бiрiншi кезекте аймақта туындайтын дауларды бейбiт жолмен шешу болып
табылады. Қарулы күштердi қолдану арқылы мәжбүрлеу шараларын ұжымдық
қауіпсіздік жүйесіне катысушылардын бiреуiне жасалған баскыншылыққа ғана
қолдануға болады, яғни БҰҰ Жарғысының 51- бабынын негiзiндегi ұжымдық
қорғану. БҰҰ Жарғысының 53 және 1 07-баптарына сәйкес, бұл ережеден екi
болуы мүмкiн: аймақтық қауіпсіздік ұйымы мәжбүрлеу шараларын қауіпсіздік
кеңесiнiң жетекшiлiгiмен және бұрынғы дұшпан мемлекеттерге катысты дербес
жүзеге асыра алады.
Ұжымдық қауіпсіздік бiрнеше аймақтық жүйелерi бар. Африка - бұл аймақ
ұйымның мақсаттары мен қағидалары континенттегi бейбiт пен қауіпсіздiк
қолдау, мүше мемлекеттер арасында даулардың бейбiт жолмен реттеу,
басқыншылыққа бiрiгіп қарсы тұру. Америка елдерінің саяси - экономикалық
және құқықтық пороблемаларды шешуге жәрдемдесу; экономикалық - әлеуметтік
ғылыми техникалық прогрестердi дамыту мақсатындағы бiрiктiру болып
табылады. [13]
Африка бiрлiгi ұйымы (АБҰ) — 1963 ж. құрылған үкiметаралық қауіпсіздік
ұйымы, Партия ережелерiне сейкес, АБҰ мақсаттары мынадай Африка елдерi
арасындағы көпжақты саяси және экономикалық ынтымақтастықты дамыту және
өмір сүру үшін олардың халықаралық аренадағы нығайту, Блоктарға қосылмау
қағидасы және БҰҰ жарғысына ережелеріне сейкес ынтымақтасу қағидасы шаралар
аренадағы ұйымдар саясаты болып табылады.
Араб елдерiнің Лигасы (АЕЛ) теуелсiз араб мелекетеiнің 1945 ж.
құрылған үкiметаралық аймақтық ұйымы. АЕЛ мақсаттары мүше Мемлекеттер
арасындағы байланыстар мен көпжақты ынтымақтастықты нығайту, олардың сөзсіз
экономикалық мәдени және әлеуметтік ынтымақтасу салаларындағы ортақ іс-
әрекеттер үйлестiру болып табылады.
Еуропа континентiнде жалпы еуропалық қауіпсіздіктің жаңа құрылымдары
қалыптасып келедi, оның ішінде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық
жөніндегi Кеңестi айтуға болады, ол кейiнiрек Еуропадағы қауiпсiздiк және
ынтыимақтастық жөнiндегі ұйым деп айта аталды. Бұл ұйым ішін және бағыты
елдерi арасындағы диалог үшiн көпжақты форум ретiнде ойластырылған едi.
1975 ж. бастап, конфиренңиялар мен кеңестер өткiзiп жүрді, онда жаңа
міндеттемелер қабылдау туралы келiссөздер Жүргiзiлетiн және бұрын
қабылданғандардың орындалу деңгейі қарастырылатын 199О ж. жоғары деңгейдегi
Париж кездесуi өтті, қырғи-қабақ соғыс жылдары аяқталғанан кейiн пайда
болған Меселелердi шешуге бағыттан институтционализация процесi жүре
бастады.
Хельсинки Қорытынды Актiсi ЕҚЫК-ның одан әрi даму процесiнiң негізі
болып табылады. Бұл құжат саяси мiндеттейтiн келесушілік континентiнде
Африкалық бiрлiк ұйымы (АБҰ), Америка континентiнде — Америка
мемлекеттерiнiң Ұйымы құрылған таяу және Орталық шығыста Араб елдерiнің
лигасы (АЕЛ) құрылды.
Америка мемлекеттерiнiң ұйымы (АМҰ) 1948 ж. құрыла үкіметаралық
аймақтық ұйым және онда Батыс жарты шарының көптеген елдерi бiрiккен. АМҰ
1970 ж. редакцияда жарғы негiзінде, соңдай ақ өзара қорғау туралы 1947 ж.
Америкаралық 71 шарт негiзiнде әрекет етедi. сипатында белгiленген, осы
құжатта келiсiмдердi орындау, жаңа ережелер мен нормалар жасау, аймақтық
ынтымақтастықты дамыту және Еуропа континентiнде бейбiтшiлiк пен
қауіпсіздікті қолдау мақсаттарында кездесулер өткiзу көздеген. Осы аймақтық
ұйым алғанда жеке меселелер бойынша сарапшылардың жиналысы болып тұрады,
атап айтқанда: адам құқықтарың қорғау меселелерi жөнінде, дауларды бейбiт
жолмен реттеу жөнінде, қоршаған ортаны қорғау меселелерi жөнінде, бұқаралық
ақпарат құралдары, ғылым, мәдениет және экономика салаларындағы
ынтымақтастық жөнінде. [14]
1994 ж. Будапеште 52 мүше мемлекеттердің мемлекет басшылары мен үкімет
басылымдары ЕҚЫК-ге Европадағы кауiпсiздiк және ынтымақтастық жөніндегi
Кеңеске ұйым деген жаңа атау берiлді, оның саяси сипатын өзгерттi Будапешт
құжатында ЕҚЫҰ аймағындағы дау жанжалдардың алдын ала, болдырмау және
дағдарысты реттеудегi басты құралдардың бiрi ЕҚЫҰ деп жарияланды. 1996 ж.
желтоқсан айында ЕҚЫҰ-ның Лиссабон басқосуы еттi, ол еуропа континентi мен
барлық елім үшін халықаралық қауіпсіздіктің барлығын қамтитын жүйесін құру
жолындағы манызды қадамдардын бiрi болды. [15] Бұл халықаралық форум
халықаралық қауіпсіздік және қарулануды бақылау жүйесінің кызмет ету
саласында жинақталған тәжірибелердi қалыптастырып, жинақтады. Сонымен
қатар, Лиссабон басқосу болашақтағы қауіпсіздік міндеттінің негiзiн қалады,
ЕҚЫҰ-ның ұйым ретiнде концептуальды және институционльды рәсімденуiн
аяқтады.
Бугiнгi тандағы, ЕҚЫҰ-нын басым міндеттері мынадай:
• ортақ құндылықтарды бiрiгстiру және азаматтық қоғам құру;
• жергiлiктi дау-жанжалдардың алдын алу, әскери қимылдар жүргiзiлiп
жатқан аймақтарда бейбітшілік пен тұрақтылыққа қол жеткiзу;
• қауіпсіздікке енген пакты және ықтимал қауіп катерлердi жою және
ынтымақтастыққа негiзделген қауіпсіздік жүйесін құруға көмектесу арқылы
анықтаудың жаңа бағыттарының пайда болуынын алдын алу.
ЕҚЫҰ аясында Ұйым қызметінің бағдарламалары мен бағыттарын бекiту үшін
мемлекеттер мен үкімет басшыларының жоғары денгейдегi кездесулерi етедi.
Министрлер кеңес ұйымнына ортақ директивті және жетекші орғаны болып
табылады, ЕҚЫҰ-нын Тұрақты Кеңесi аймақтық ұйымның күнделікті және жедел
қызметіне жауап бередi. Үш жылға сайланатын ЕҚЫҰ Хатшылығы атқарушы орған
болып табылады, оны ЕҚЫҰ-дағы басты әкімшілік лауазымды тұлға— Бас хатшы
басқарады. Гаагадағы аз ұлттар мәселелерімен айналысатын жоғарғы комиссар
институты этникааралық шиеленiсушiлiктi төз арада жоюға көмектеседi.
демократиялық институт және адам құқықтары Жөнiндегi БЮРО (ДИАКБ) адам
құқықтарын қамтамасыз етуге көмектесуге, демократияның дамуы мен заң
Үстемдігінiң нығаюына жауап бередi. Сонымен қатар, штаб-пәтерi Варшавада
орналасқан ДИАКБ сайлау Жүргiзуге бақылау жасау жұмыстарын үйлестіреді.
Венада форумның қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық Жөніндегі Штаб-пәтері
орналасқан ол турақты әрекет ететiн орғаны болып табылады қызметтік
міндеттеріне қауіпсіздік және қарулануға бақылау жасау саласындағы сенім
шаралар жөніндегi меселелердi Уйлестiру жана Венада Еуропаға әдеттегі
қарулы күштер жөніндегi шарт аясында Тимдiлiгiн Жүзеге асыру және одан әрi
дамыту меселелерiмен айналысатын консультативтiк топ құрылды. ЕҚЫҰның
Жоғарыда аталған институттары мен құрылымдарын басқа аймақтарда Миссиялар
құрлымы олардың Міндеттеріне да жанжалдарды алдын алу және дағдарыстар
реттеу кiредi. Мұндай Миссиялар Босния мен Герцегевинада, Хорватияда,
Македонияда, Шешенстанда, Грузияда, Эстонияда, Латвияда, Украинада,
Молдова, Тәжiкстанда, Косовода әрекет етеді. ЕҚЫҰның аймақтық Құрлымдарына
Минск тобы және Ташкенттегi Орталық Азиямен байланыс жөніндегі бюро жатады.
Қазакстан Республикасының 1992 ж. қаңтарынан бастап ЕҚЫҰ-ның
қатысушысы Қазақстан Республикасы өз Қызметінде Хелсенки Қорытынды
Актiсiнде мазмұндалған ЕҚЫҰның iргелi қағидаларының Негiзiнде өз
қауіпсіздігi қамтамасыз ету Мүддесіне Сүйенеді. 1994- 1995 жылдары
Қазақстанда Аз ұлттар Меселелерi Жөніндегі Жоғары Комиссар Институты мен
демократиялык институтар және адам құқықтары жөніндегi Бюромен бірге
этникааралық қатынастар және адам құқықтары Проблемалары Туралы семинарлар
еттi. [16] 1995 ж. мамырында ЕҚЫҰның да жанжалдардың алдын алу жөнiндегi
ортамен ынтымактаса отырып Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер Министрлiгi
сенiм, қауіпсіздік және қарулануға бақылау жасау шаралары туралы семинар
ұйымдастыру Қауіпсіздік саласындағы Ынтымақтастық Жөніндегі Форум Жұмысына
қатысу Қазақстанның ЕЫҚҰ-дағы қызметінiң манызды бағыттарының бiрi болып
табылады. Форум жұмысы екi негiзгi бағыттка негiзделедi: сенiм мен
қауіпсіздікті нығайту Саласындағы бұрыннан әрекет етiп келе жатқан Міндетте
мәселелердiң орындалуын жетiлдiру және қарулануға бақылау жасаудың
болашақтары амал тәсiлдерiн карастыру.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасын ЕҚЫҰға сақтандырушы дипломатия
жөніндегi консультативтi көпжақты форум ретінде еуропалық қауіпсіздікті
құрылымдарына мемлекеттердi тарту элементтерiнiң бiреуiн кұрайды және
еуроазиялық континенттегi туратыльщ1 қолдауға комектеседi ХIХ ғ. екiншi
жартысында қарусыздану үшін күрестін ғылыми негiзделген келешегiн ашқан
және бұл күрестін маңыздылығын белгілеп берген алғашқы бағдарламалық
ережелер жария бола бастады. Осы заманғы жағдайда мұндай ережелердiң маңызы
ерекше. Олар терең ғылыми болжады пакты мысалы бола алады және ол сол
кездiң өзiнде ак қарусыздану бағдарламасының жүзеге асуының іс-тәжiрибелiк
маңызынын бейнесiн суреттеуге мүмкiндiк берген болатын.
Қарусыздану меселелерi Ф. Энгельс пен К. Маркстiң бiрқатар
еңбектерiнде карастырылып өткен. Ф. Энгельстiң Еуропадағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге арналған белгiлi еңбектерiнде осы меселелерге айрықша
назар аударылған. Аталмыш еңбектерде ХIХғ. екiншi жартысындағы Еуропадағы
қару-жарақты жаппай шықарудың алдын алу iс жүзiңдегi шаралардың кең
көлемдегi бағдарламасы мазмұндалды.
Атқарылған жұмыстар нәтижесi бойынша қарусыздану мәселелерi жөнiнде
кешендi нормалардың жасалуы халықаралық құқыққа катысты меселелердiң бiрi
едi. Осындай меселелер туралы келiсiмдердiң тұтастай жүйелерi пайда болды.
Қарусыздану— бұл соғысты жүргiзудiң материалдық құралдарын азайтуға,
акырында толық жоюға бағытталған мемлекеттермен келiсiлген шаралар кешенi.
[17]
Қарусыздану проблемасының басты ерекшелiгi — халықаралық құқықта
қарусыздану қағидасының калыптасуы. Осы қағиданың нақты мазмұны мынада:
а) БҰҰ Жарғысы қарусыздануды халықаралық бейбiллiлiктi қолдау
саласындағыi БҰҰ-нын басты орғандарының алдына койьтлған маңызды
міндеттерінiң бiрi ретiнде айкындайды (11 -баптың 1- тармағы; 26, 4’7-
баптар). Жарғылык ережелерде қарулануды реттеу және қарусыздану деген екi
ұғым пайдаланылған. Екiншi нұсқасы одан кеңiрек ұғым, қарусыздану
қарулануды қысқарту әрекеттерiн кездейдi деген сипатта. Сонымен, БҰҰ
Жарғысында қарусыздану жөніндегi шаралар Жүргiзу үшін қажетті заңдылық база
орын алған. БҰҰ өзiнiң iс-тәжiрибелiк кызметiнде қарусыздану проблемасының
түрлi аспектiлерiне бiршама көңіл бөлдi. БҰҰ-ның басты орғандары, ең
алдымен Бас Ассамблея БҰҰ Жарғысының тиiстi ережелерiн үдемелi дамытуға
көмектесетiн маңызды шешiмдер қабылдады. Әсiресе, бұл процесс 1959 ж.
Жаппай және толық қарусыздану туралы белгiлi кеңес ұсыныстварыңан кейiн
жедел сипат алды. Содан кейiн, қарусыздану меселелерi туралы қарарлар БҰҰ
Бас Ассамблеясының барлық сессияларында қабылданатын күшiмдердiң құрамдас
билiгiне айналды. Мысалы, 1963 ж. ядролық сынақтарды iшiнара тоқтату туралы
шарт, ал 1968ж. — ядролық қаруды таратпау туралы кабылданды.
Қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының салалары.
Мемлекеттер терроризм, ақша белгілерін қолдан жасау, әуе кемелерін басып
алу және айдап кету, есірткі және психотропты заттардың заңсыз айналымы,
қарақшылық және басқа халықаралық сипаттағы қылмыс түрлерімен күресуде
ынтымақтастықты белсенді түрде жүзеге асырады. Халықаралық терроризм
халықаралық қылмыстардың ауыр түрлерінің біріне жатады. Қылмыстың бүл
түрімен күрес 1937 ж. басталды.
Мемлекеттердің терроризммен күресуде қолданып жатқан барлық шараларына
қарамастан, мемлекеттердің бұл саладағы ынтымақтастығының жіберген бір
қателігі — бұл халықаралық терроризм үғымы, оның заңды табиғаты мен бұл
қылмыс үшін жауапкершілік, сондай-ақ халықаралық терроризм актілерінің
барлық тізімі анықталған біртұтас әмбебап келісімнің болмауы. Террористік
актілер жасағаны үшін жауапкершілік туралы біртұтас актінің қабылдануы
мемлекеттердің халықаралық терроризммен күресуінің тиімділігін арттырар
еді. [18]
Сондықтан мемлекеттердің қылмыстың бұл түрімен күресудің тиімділігін
арттыру үшін жаңа конвенция қабылдау қажеттілігі туып отыр. Онда жалған
ақша белгілерін жасау мен өткізу үшін ғана емес, басқа мемлекеттік бағалы
қағаздарды жасағаны және еткізгені үшін жауапкершілік көзделген болар еді.
Ал әзірше бұл мәселелер мемлекеттердің ұлттық заңдарының ережелерімен және
екіжақты келісімдермен реттеліп отыр.
Әуе кемелерін басып алу және айдап кету қылмыстары 60-жылдардың
аяғынан бастап кең қанат жайды.
1963 ж. Әуе кемесіндегі кұқық бұзушьшықтар мен басқа да әрекеттер
туралы Токио конвенциясы қабылданды. Бұл конвенцияда әуе кемесін басып
алуға мынадай анықтама берілген: Әуе кемесінің ішіндегі тұлға заңсыз, күш
көрсету арқылы немесе күш көрсетемін деп қорқыту арқылы араласу, басып алу
әрекетін және басқа тәсілмен әуе кемесіне ұшу барысында құқыкқа қайшы түрде
қадағалау жасаса. Токио конвенциясының кемшілігі — мұнда әуе кемесін басып
алу жәніндегі әрекет қатаң жауапкершілікке алып келетін қылмыс ретінде
сараланған жоқ.
1970 ж. Әуе кемелерін заңсыз басып алумен күресу туралы Гаага
конвенциясы қабылданды, бүл конвенцияға сәйкес әуе кемесін басып алу
халықаралық сипаттағы қыл-мыс деп танылды. Конвенцияның кемшілігі — мүнда
қылмыс деп тек әуе кемесін басып алу және айдап кету танылды.
1971 ж. Азаматтық авиацияның қауіпсіздігіне қарсы бағытталған заңсыз
актілермен күресу туралы Монреаль конвенциясы қабылданды. Бүл конвенция
әуе кемесіндегі қылмыстық қудалауға жататын әрекеттердің тізімін кеңейт-ті.
Әуе кемесін басып алу мен айдап кетуден басқа қыл-мыстық әрекет деп мыналар
танылды: әуе кемесіңдегі тұлғаларға күш көрсету, әуе кемесін бұзу немесе
бүлдіру, аэронавигациялық құралдарды бүлдіру, кемені пайдалануға араласу.
Осы әрекеттерге оқталу және қатысушылық та қылмыс деп танылды.[19]
1988 ж. Монреаль конвенциясына қосымша ретінде Халықаралық азаматтық
авиацияға қызмет көрсететін әуе жайлардағы заңсыз күш көрсету актілерімен
күрес туралы' хаттама қабылданды.
Жоғарыда аталған конвенциялар мемлекеттердің тізіліміне енгізілген
және әуе тасымалдау мақсатында тұрғындарға медициналық қызмет көрсететін
және басқа қажеттіліктер үшін пайдаланылатын азаматтық әуе кемелеріне ғана
таралады.
Аумағында әуе кемесін айдап кеткен тұлға бар кез келген мемлекет
өзінің ұлттық заңнамасына сәйкес оған қатысты қылмыстық қудалауды жүзеге
асыруға құқылы немесе оны әуе кемесі тіркелген және сот үкімімен
қылмыскерге қатысты тағайындалатын кез келген мүдделі мемлекетке беруге
құқылы. Бұл жерде қылмыскер сот төрелігінен қайда барып жасырынса да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz