Халықаралық қылмыстық құқық және қылмыстылықпен күресетін ұйымдар
Халықаралық қылмыстық құқық және қылмыстылықпен күресетін ұйымдар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ..7
1.1 Халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... 7
1.2 Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен күресудегі
мемлекеттердің
міндеттемелері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .13
1.3 Қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...22
2 ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қылмыстық істермен күрестегі халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ..27
2.2 Қылмыстылықпен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСЕТІН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ... ...41
3.1 Қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету және қылмыскерлерді беру ... ... ... ... ... ..41
3.2 Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы
(Интерпол) ... ... ... ... ... ... . ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АХАЖ -Азаматтық хал актілерін жазатын бөлім
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАЕ - Герман азаматтық ережелері
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
МКАС - Мәскеу коммерциялық арбитраж соты
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттердің достастығы
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰОБ - Ұлттық Орталық Бюро
ХҚПК - Халықаралық қылмыстық және пенитенциарлық комиссия
ХҚҚ - халықаралық қылмыстық құқық
ХЖҚ- халықаралық жария құқық
Инкотермс - шетелдік коммерциялық терминдер
ЮНИДРУА-Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт
ЮНСИТРАЛ-Халықаралық сауда құқығы жөніндегі БҰҰ-ның комиссиясы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектітілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. [1]. Осы
келелі міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін
халықаралық деңгейге дейін жетілдіру, қабылданған заңдардың мүлтіксіз
орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық ережелерін
қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу
қажет.
Қылмыстардың жекелеген түрлерімен күресуде мемлекеттердің күштерін
үйлестіру тарихта ежелгі уақыттан бері белгілі. Ынтымақтасудың негізгі түрі
— халықаралық келісімдер бекіту. Олар: қылмыскерлерді беру туралы екіжақты
шарттар, тергеу және сот тапсырмаларын өзара екі жақты орындау, кейбір
қылмыстар мен қылмыскерлер туралы өзара мәліметтер алмасу, оларды іздеу мен
ұстау, қылмыстылықтың өсуіне байланысты ынтымақтасудың жаңа түрлерін іздеу.
Арнайы үкіметаралық және үкіметаралық емес халықаралық ұйымдар пайда бола
бастады. Мемлекеттер мезгіл-мезгіл халықаралық конгрестер, конференциялар
шақырып, онда қылмыстылықпен күресу проблемасын талқылаумен қатар,
халықаралық сипаттағы нақты ескерту іс-шараларын жасайтын болды.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында
облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе
жатқан ұймдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мәселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің
Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған
нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан
түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті
іс-әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Осы жұмыстың зерттеу мақсаты - негізгі мәселелердің бірі халықаралық
қылмыстың жалпы мінезднмесінің ұғымын анықтау болып табылатынын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- халықаралық қылмыстық құқық және оның негіздеріне түсініктеме беру;
- қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттердің ынтымақтастығы анықтау;
- қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдарға түсініктеме беру;
Осы жұмыс бірнеше зерттеу әдістерінен тұрады. Біріншіден, халықаралық
қылмыстың белгілерін қарастыру және ашып көрсету. Екіншіден, Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты саннатау туралы арнаулы
норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне
және кінәнің түріне байланысты саннатарға бөлу. Үшіншіден, халықаралық
қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығын көрсету.
Зерттеу объектісі болып қылмыстылық проблемасы бүгінгі таңға дейін
әрбір мемлекеттің ішкі ісі деп есептеліп келді. Бірақ ұлттық қылмыстылықпен
күресу жағдайы қазіргі уақытта жекелеген мемлекеттерге ғана емес, бүкіл
адамзатқа қауіп төңдіретін қылмыстардың өсуімен күрделеніп, мемлекеттердің
бірлесіп күресуін және күнделікті өзара ынтымақтасуын талап етеді. Мұндай
ынтымақтасуды бірқатар факторлар қажет етеді.
Біріншіден, халықаралық қылмыстылықтың тұрақты өсуі, халықаралық
терроризм, әуе көлігіндегі қылмыстар, заңсыз есірткі айналымы, қару-жарақ
контрабандасы жөне басқа қылмыстар кеңінен қанат жайып келеді.
Екіншіден, қылмыстар жетік әрі шебер тәсілдермен жасалатындықтан,
оларды бір мемлекеттің күшімен ашу қиындық туғызып отыр.
Үшіншіден, шекарамен шектелмейтін ұлтаралық қылмыстық қауымдастықтар
пайда болды. Олар өте жақсы ұйымдасқан, әрі әр түрлі елдерде өз "өкілдерін"
орнықтырып, қомақты қаржы және техникалық мүмкіндіктерді иеленіп, құқық
қорғау ұйымдарымен қылмыстық байланыстар орнатады.
Зерттеу мәні: Халықаралық қылмыстық істердің жеке түрлерімен
күресудегі халықаралық келісімдер қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық
негіздері болып табылады. Сонымен қатар, бірқатар мемлекеттер екі жақты
тәртіпте әдеттен тыс ұстап беру (экстрадиция) немесе қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шарттар жасай алады. Қылмыскерлерді
ұстап беру үшін заңдық негіздерді белгілеген кезде ұлттық заңдардың
нормалары мен өзара көмек қағидасының болуы назарға алынады.
Ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыс бұрыннан бері зерттеліп келе
жатқан жаңалықтардың бірі болып табылады, яғни оны зерттеген ғалымдар
Кудайбергенов М.Б., Ляхов Е.Г., Панов В.П., Сеитов Т.Б. және басқадай
отандық және шетелдік авторлар еңбектері қарастырылған.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әректсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылады.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік міндеттерді жүзеге
асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен келісуіміз керек
сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң құрметтеушілік дағдысын, мораль
талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық салаларының
алдында тұрған міндет.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы банк салымы шарты негізін
реттеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының мақсаты міндеттері, ғылыми
жаңалығы зерттеу обектісі, зерттеу пәні, зерттеудің теориялық және
методологиялық негізідері, практикалық маңыздылығы, диплом жұмысының
құрылымы көрсетілген.
Бірінші бөлімде халықаралық қылмыстық құқық және оның негіздері,
халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі, халықаралық сипаттағы
қылмыстық істер және олармен күресудегі мемлекеттердің міндеттемелері,
қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық мәселелері анықталған.
Екінші бөлімде қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттердің
ынтымақтастығы, қылмыстық істермен күрестегі халықаралық ынтымақтастық,
қылмыстылықпен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігі,
қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының салалары
көрсетілген.
Үшінші бөлімде қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар,
қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету және қылмыскерлерді беру, халықаралық қылмыстық
полиция ұйымы (Интерпол) толықтай зерттелген.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар
Ұйымының халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі
Қылмыстылық жағдайы және онымен күрес проблемалары мамандардың ғана
емес, сонымен қатар маман емес көпшіліктің де назарын осы салаға аударып
келеді. Бұл мәселе криминология құзыретіне кіреді. Ол қылмыстылықты
мемлекетте немесе оның жеке аймағында белгілі бір нақты кезеңде жасалған
барлық қылмыстардың жиынтығын сипаттайтын қоғамдағы әлеуметтік құбылыс деп
айқындайды. Қылмыстылық - бұл болып, өзгеріп тұратын құбылыс, яғни ол
қоғамның белгілі бір даму сатысында пайда болады, әлеуметтік-экономикалық
құрылымдар мен нақты саяси жүйелердің тарихи ерекшеліктеріне сәйкес түрлі
елеулі өзгерістерге де ұшырап отырады. Мемлекеттің қылмыспен күрестегі рөлі
қандай? Ол көбіне-көп сақтандырушы-превентивті, репрессивті және тәрбилеу
сипатындағы ішкі мемлекеттік шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Дегенмен, мұндай шаралар оң нәтижелерге жету үшін аздық етеді. Қылымыспен
күресте мемлекеттер ынтымақтастығына үлкен рөл беріліп келеді.
Осындай мәселелерді зерттеумен халықаралық қылмыспен күрестегі
мемлекеттердің ынтымақтастығы саласындағы қатынастарды реттейтін нормалар
мен қағидалар жүйесі ретінде халықаралық қылмыстық құқық айналысады.
Халықаралық қылмыстық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын
жетілдіру ұлттық және халықаралық деңгейде қылмыстылықтың өсіп кетуімен
негізделіп отыр.
Халықаралық қылмыстық құқықтың тарихы XIX ғ. соңына келіп тіреледі
және оның тарихи тамыры тереңде жатыр. "Оның кейбір институттары мемлекет
пен құқықтың пайда болуының қайнар көздеріне жатқызылуы мүмкін. Бірінші
кезекте, қылмыскерлерді ұстап беруге (әдеттен тыс қамау) қатысты және ол
оның ең көне институтының бірі болуымен қатар, халықаралық қылмыстық
құқықтың қайнар көзі де болып табылады. Жалпы халықаралық құқықтың белгілі
бір кезеңденуіне сәйкес келетін халықаралық қылмыстық құқықтың кезеңденуі
қылмыскерлерді ұстап беру институтынан басталған"[15]
1889 ж. Қылмыстық құқықтың халықаралық одағы құрылды, ол барлық
мемлекеттерге халықаралық қылмыстық құқықты жетілдіру ісінде ынтымақтасуды
ұсынды. Мұндай ынтымақтастық халықаралық қылмыскерлерді құдалау жөнінде
келісілген мемлекетаралық шаралар жүргізу арқылы көзделген болатын.
XIX ғ. алғашқы халықаралық-құқықтық актілер құлдық және құл саудасы
мәселелеріне қатысты болды. Мысалы, 1815 ж. Вена конгресі осы мәселе
жөнінде арнайы декларация қабылдады. Англия, Франция, Ресей, Австрия және
Пруссия қатысушысы болған 1841 ж. Лондон шартында құл саудасы қылмыстық
құбылыс деп танылды және барлық мемлекеттерді құл саудасымен айналысады деп
күдіктенген теңіз кемелерін тоқтатып, тінтуге, кіріптарларды босатып,
кінәлы адамдарды әділ сот органдарына беруге шақырды.
Дәл осы кезеңде халықаралық қауымдастық қылмыстылық туралы басқа да
халықаралық шарттарды қабылдады. Мысалы, 1885 ж. Берлин конференциясында
құл саудасының қылмыс екенін және жазаланатындығын; 1889 ж. әйелдерді
саудалаумен күрес жөніндегі Лондон халықаралық конгресі бекітілді; 1884 ж.
Парижде су асты телеграф кабельдерін күзету туралы халықаралық
конференцияға қол қойылды; 1802 ж. Англия, Франция, Испания және Голландия
арасында кісі өлтіру, қасақана банкрот болу және қолдан ақша жасау жөнінде
айыпталған адамдарды ұстап беру туралы Амьен шартына қол қойылды. Жоғарыда
аталған халықаралық актілер халықаралық қылмыстық құқықтың нормативті-
құқықтық негізінің қалыптасуының бастамасы болды. Кейінірек, XX ғ. 20-
жылдарының аяғында қылмыстық құқықты бір ізге салу жөнінде халықаралық
конференция шақырылды. Ондағы талқыланған басты мәселелер халықаралық
құқықтық тәртіпке қол сұғатын қылмыстарға жатқызылатын қылмыстар туралы
болды. Сонымен бірге, осы халықаралық форумдарда барлық халықаралық құқық
бұзушылықты халықаралық қылмыстарға және халықаралық сипаттағы қылмыстық
істерге бөлу ұсынылды.
Халықаралық қылмыстық құқық жүйесінде Халықаралық Әскери трибунал
Жарғысымен (ол туралы 7-тараудың 7.7.-тармағында егжей-тегжейлі баяндалған
болатын) баға жетпес үлес қосылды.
Адамзат қоғамының дамуына орай, қылмыстық құқықты жетілдіру саласында
халықаралық ынтымақтастықтың объективті қажеттігі де туындайды. Халықаралық
қауымдастықта халықаралық қылмыстың құрылымы мен серпіні өзгеріп келе
жатқандығы оғаш та болса, шындық.
Халықаралық қылмыстардың экоцид, геноцид, адам құқықтарын жаппай бұзу
сияқты жаңа түрлері пайда болуда. Соған орай, мемлекеттерге "халықаралық
қатынастарда құқықтық тәртіп пен заңдылықты сақтау және нығайту арқылы
халықаралық қылмыстылыққа қарсы күресті үдету қажет және халықаралық
қылмыстық құқықты одан әрі дамытып, осы саладағы халықаралық шарттардан
туатын міндеттемелерді толық көлемде орындап, өздерінің ұлттық заңдарының
халықаралық қылмыстық құқық талаптарына сәйкес болуын қаматамасыз ету үшін
қайта қарап шығуы тиіс".[16]
Халықаралық қылмыстық құкық доктринасы ұзақ уақытқа дейін халықаралық
қылмыс ұғымын анықтай алмады. Теоретиктердің бір тобы халықаралық қылмыстық
құқықты халықаралық жария құқық саласына жатқызса, екінші бір тобы -
халықаралық жеке құқыққа, келесі біреулері - халықаралық қылмыстық құқықты
құқықтың жеке дербес саласы деп белгіледі. Сонымен бірге, халықаралық жария
құқықтың қылмыстануына жол бермеу туралы пікірлер де айтылып жатты, ягни
халықаралық қылмыстық құқық деген ұғым мүлдем жоқ деген көзқарастар да
болды.
В.П.Панов құқық саласы ұғымын негіздеу үшін осы саланың кұқықтық
реттеу затын айқындау керек деп әділ айтып өткен. "Халықаралық қылмыстық
құқық затына қандай құрамдас бөліктер кіреді? Біріншіден, бұл халықаралық
шарттарда көзделген қылмыстарды ерекше тәртіпте алдын алу, тергеу және
жазалаудағы ынтымақтастық. Екіншіден, халықаралық құқықтық тәртіпке қауіп
төндіретін жеке әрекеттерді мемлекеттердің қылмыс деп жазалауын бекіту,
юрисдикция мен сот іс жүргізуін анықтау, қылмыстық істер бойынша бір-
бірлеріне құқықтық көмек көрсету, қылмыскерлерді ұстап беру, қылмыстылықпен
күрестегі халықаралық ұйым қызметтері және т.б. сияқты ынтымақтастықтың
жеке мәселелері. Сонымен бірге, құқықтық реттеу затына қылмыстық әділ
соттылық ережелері мен ең төменгі стандарттарды бекітуді, құқық
бұзушылармен сөйлесу және қылмыстық құқықты бір ізділікке салуды жатқызуға
болады."[17]
Сонымен, саланың зат құрылымын саралауды ескере отырып, халықаралық
қылмыстық құқық - бүл халықаралық шарттарда көзделген қылмыстармен
күресудегі мемлекеттердің ынтымақтастығын реттейтін қағидалар мен нормалар
жүйесі екенін атап өту қажет.
Халықаралық қылмыстық құқық халықаралық жария құқықтың жеке бір
саласы. Соған орай, халықаралық кылмыстық құқықта дербес зерттеу заты,
құқықтық нормаларды қамтамасыз етудің ерекше тәсілі, арнаулы қағидалар
жүйесі, халықаралық қылмыс субъектілері бар. Сонымен бірге, халықаралық
қылмыстық құқыққа қылмыстық құқықтық көпшілік мойындаған институттары да
тән: қылмысқа бірге қатысу, қажетті қорғану, аса қажеттілік және т.б.
Халықаралық қылмыстық құқықтың қайнар көздер жүйесі, тұтастай алғанда
халықаралық жария құқық институттарының жүйесін қайталайды, тек реттеу
затының ерекшелігіне байланысты болмашы өзгерістері болуы мүмкін. Мысалы,
халықаралық жария құқықтың негізгі қайнар көздері - екі жақты және көп
жақты шарттар болып табылады. Мұндай шарттық нормалар әмбебапты және
аймақтық сипатта. Ерекше орын БҰҰ аясында қабылданған шарттарға беріледі.
Осы салада жүйелеу жұмысының толық аяқталмағанын айту керек. Сондықтан
халықаралық қылмыстық құқыққа қатысты құқықтық нормаларды халықаралық
құқықтың басқа салаларынан да табуға болады. Мысалы, өлім жазасын алып
тастау туралы Конвенциялық нормалар, азаптауды болдырмау және тыйым салу
туралы, кәмелетке толмағандарды, әйелдер мен балаларды түрмеде қамауда
ұстау ережелерін "Халықаралық жария құқықтағы адам құқықтары" деген саладан
кездестіруге болады.
Халықаралық қылмыстық құқық ұлттық құқықта қабылданған құқықтық
санкцияларға сұйенеді. Соған орай, халықаралық сипаттағы қылмыстарға
қатысты юрисдикцияларды мемлекеттердегі қылмыстық соттар жүзеге асырады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы қылмыспен күрестегі мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдар қызметтерінін үйлестіру орталығы болып табылады. Мұндай қызмет
қылмыстылықтың алдын алу, онымен күресу және құқық бұзушыларға ізгілік
көзқарасқа көмектесу саласында тәжірибелер алмасу арқылы жүзеге асырылады.
БҰҰ қызметінің бұл бағыты 1872 ж. құрылған ХҚПК қысқартылғаннан кейін 1950
ж. орнай бастады.[5]
БҰҰ қызметіндегі халықаралық ынтымақтастықтың дамуы, қылмыстылықтың
алдын алу, онымен күресу және құқық бұзушылармен қатынас жасауды бірқатар
факторлар айқындайды:
• қылмыстың нақты қоғамның объективті негізделген әлеуметтік құбылысы
ретінде болуы, мемлекеттердің олармен күресте жинақталған тәжірибелермен
алмасу қажеттігі;
• халықаралық қауымдастықта мемлекеттердің ұлтаралық корпорацияларының
қылмыстық әрекеттері алаңдатушылық туғызуда;
• ұйымдасқан қылмыстар үлкен залал әкелуде - олар мемлекеттердегі
қылмыстық істердің ажырамас бөлігіне айналды;
• бірқатар мемлекеттер үшін есірткі заттарын заңсыз сату, ұшақтарды
айдап әкету, әйелдер мен балаларды сату және т.б. елеулі проблемалардың
бірі болып отыр.
Жарты ғасырдан астам кезең ішінде БҰҰ қарастырып отырған мәселедегі
халықаралық ынтымақтастықты үйлестіру мен тиімді қолдауға жәрдемдесті.
Сонымен бірге, БҰҰ-ның қосалқы органдарының да белсенді рөлі бар, оның
ішінде, БҰҰ-ның қылмыстылықтың алдын алу және құқық бұзушылар мен қатынас
жасау Комитетін айтуға болады.
Жағымсыз, теріс құбылыс - қылмыстылықтың алдын алу және бұлтартпау
шаралары туралы мәселелерді шешуге бағытталған мемлекеттердің кез келген
әрекеттері халықаралық ынтымақтастық заңдарына негізделуі тиіс және ол
халықаралық құқықтың мынадай қағидаларының негізінде жүзеге асырылуы керек:
мемлекеттердің дербес теңдік қағидасы, мемлекеттердің ішкі істеріне қол
сұқпау қағидасы, бейбітшілікті қолдау және халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
Қылмыспен күресу мәселелерімен айналысатын органдар жүйесі мынадай
сипатта белгіленген:
• Қылмыстылықпен күрес және құқық бұзушылармен қатынас жасау жөніндегі
БҰҰ Конгресі. Бес жылда бір рет шақырылады.
• Қылмыстылықтың алдын алу және онымен күрес жөніндеғі БҰҰ комитеті.
• Ұлттық тілшілер институты (жүйесі)
• 1968 ж. құрылған БҰҰ-ның әлеуметгік қорғау ғылыми- зерттеу
институты, Римде орналасқан.
• Қылмыстылықпен күрес және құқық бұзушылармен қатынас жасау жөніндегі
аймақтық институт.
• Қылмыстылық және қылмыстық әділ соттылық саласындағы ғаламдың
ақпараттық жуйе.
• Ақпараттар жинауға, саралауға, алмасуға және таратуға, сондай-ақ БҰҰ
Бас хатшысының суратуы бойынша және ұдайы негіздерде мемлекеттердің
қылмыстылық серпіні, құрылымы және көлемі туралы мәліметтерді беруіне
көмектеседі.
• Қылмыспен күрес және оның алдын алу ісінде БҰҰ-мен ынтымақтастық
жасаушы үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдар.
Қылмыстық істердің алдын алу проблемалары. БҰҰ Конгрестерінде, Комитет
мәжілістерінде қарастырылатын мәселелердің жартысынан көбі қылмыстың алдын
алуға жатқызылады. Осы саладағы БҰҰ органдарының қызметін күшейту кейінгі
жылдардағы қылмыстық істердің криминологиялық аспектілерінің үдеп кетуіне
байланысты болып отыр.
Халықаралық қылмыспен күрес іс-тәжірибесі халықаралық және ұлттық
органдардың құқық бұзушылықтардың алдын алу қызметтерінің келешегін
көрсетіп отыр.
Халықаралық қылмыстық құқықта мұндай күрестің екі негізгі бағыттар
бойынша жүзеге асырылатыны жалпыға мәлім. Біріншісі - құқық бұзушылықтың,
оның ішіндегі ең қауіптісі – қылмысың алдын алу. Екіншісі - жасалып жатқан
немесе жасалған кылмыстарды көпшілік жағдайларда кінәлыға жаза тағайындау
арқылы ашу, тергеу.
XX ғ. 60-жылдарының аяғы мен 70-жылдарының басында БҰҰ-ның бірқатар
құжаттарында қылмыстылықтың алдын алуды жоспарлаудың маңыздылығы мен
қажеттігі белгіленді. Жоспарлаудың ұлттық және ішкі мемлекеттік деңгейі
ескерілді. Конгресс кұжаттарында халықаралық қылмыстардың шеңберін
айқындауға талпыныс жасалғанда қылмыспен күресуде экстрадицияны
халықаралық ұйымдар арқылы жеңілдетуге, әмбебап юрисдикцияны тарату арқылы
күресу туралы үсыныстар жасалды. Ұзақ уақытқа дейін халықаралық қауымдастық
ішкі мемлекеттік шараларды талап ететін жалпы қылмыстық сипаттағы
қылмыстарды белгілі бір жағдайларда халыкаралық қылмыс болып есептелетін
және онымен күресу кешенді шараларды талап ететін әрекеттермеи шатастырып
келді. Қазіргі заман жағдайында жалпы қылмыстық істермен күресу ұлттық
деңгейде жүргізілуі тиіс екендігі дау тудырмас. Мемлекеттердің
қылмыскерлерді ұстап беру және ақпараттармен алмасудағы ынтымақтастығы
тиімді болатыны өз-өзінен тиімді болар.[6]
Лаңкестік, ұшақтарды айдап кету, арнайы қорғанышы бар адамдарға қарсы
қылмыстар сияқты құқыққа қайшы әрекеттермен күрес шаралары мен онымен
күресу істері күрделірек сипатта.
Жасалған қылмыстармен күрес. Жасалған қылмыстармен күрес деп қылмыстық
әділет органдарының жасалған қылмыстарды ашу және тергеуі, кінәлы адамдарды
сот органдарына беру және жазалау қызметіп айтады. Соған орай, бұл жерде
ұлттық қылмыстық заңдармен жазаланатын нақты қылмыстар туралы және тәуелсіз
мемлекеттердің құқық қорғау органдарының қызметі туралы сөз болып отыр.
Сондықтан, халықаралық деңгейде жасалған қылмыстармен күрес мәселелерін
талқылау күрделі проблема болып табылады. Осы себепке байланысты бұл
мәселелердің кейбірі ғана БҰҰ-да қаралуға жатады.
БҰҰ органдарында қылмыскерлерді ұстап беру, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету, жасалған нақты қылмыстардың әдістері мен
тәсілдеріне қатысты және оларды жасаған адамдар туралы мәліметтер алмасу;
бірнеше мемлекеттер аумағында жасалған қылмыстармен күресті үйлестірудің
шарттық-құқықтық негіздері сияқты мәселелер арнайы дайындалды.
БҰҰ Конгрестері қылмыстардың жеке түрлерімен күресудің кейбір
мәселелерін, оның ішінде кәмелетке толмағандардың қылмыстарын қарастырады.
Кәмелеттік жасқа толмағандар арасында қылмыс жасау мен ауыр қылмыстардың
үдеп кетуі көптеген елдерде үлкен проблемалар туғызып отыр. Кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықты сот шараларының көмегімен ғана алдын
алмай, сонымен қатар заңға қайшы әрекет жасаған барлық кәмелетке
толмағандардың жағдайы мен құқығын қорғауды қамтамасыз етудің маңызы өте
зор. Мысалы, VI Конгресте "Қылмыс жасалғанға дейін және жасалғаннан кейін
кәмелетке толмағандарға қатысты әділдік пен әділ соттылық" тақырыбы
талқыланған кезде қылмысты кәмелетке толмағандар жасаған жағдайда қылмыстық
әділет органдарының қызметіне қатысты жалпы сипаттағы кейбір ұсыныстар
жасалған болатын Конгресс баяндамасында кәмелетке толмағандар ауыр
әрекеттер жасаған деп айыпталған кездерден басқа жағдайларда қандай да бір
түзеу мекемелеріне қамалмауы керектігі айтылған, оның ішінде бірінші
кезекте басқа адамдарға қатысты зорлық жасауы немесе басқа ауыр қылмыстарды
қайталап жасауы және егер де қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қандай
да бір өзге тиісті шаралар болмаған жағдайда қамалуы мүмкін. Сонымен бірге,
бұл әділ соттылық мақсатына жету үшін және әлеуметтік тиімді белгілерді
өздеріне сіңдіру үшін қажет екендігі көрсетілді. Кәмелетке толмаған құқық
бұзушыны сотқа дейін өте қажет болған жағдайда ғана қамауда ұстау керек.
Мұндай жағдайда, оған халықаралық қылмыстық құқықтың нормаларына орай,
құқықтық қорғанудың мұқият жасақталған құралы берілуі тиіс.[7]
Алькогольді ішімдіктер мен есірткіні асыра пайдалануға қатысты
қылмыстармен күресуге байланысты көптеген ұсыныстар жасалды. Заңсыз есірткі
саудасына байланысты мынадай ұсыныстар ұсынылды:
• Сот істерін жүргізуге көмек көрсету туралы халықаралық
конвенцияларды жасау және екі жақты, көп жақты деңгейлерде қылмыскерлерді
ұстап беру рәсімін жетілдіру;
• қылмыскерлерді беру туралы бұрынғы шарттарды жетілдіру немесе
жаңаларын жасау, оларда есірткі заттарымен байланысты қылмыстар жасаған
адамдар берілетін адамдар қатарына енгізіледі, сондай-ақ осы мәселеге
қатысты халықаралық конвенцияны жасау мүмкіндігін талқылау көрсетіледі;
• заңсыз есірткі саудасын ұлтаралық қылмыстар қатарына енгізу, оны БҰҰ
жасауы керек;
• есірткі заттарына байланысты қылмыскерлер бір мемлекетте сол үшін
сотталса, бірақ әділ соттылықтан қашып кеткендер тығылған мемлекетінде
тауып алынып, бірақ ұстап беру мүмкін болмаса, жазасын өтеуін қамтамасыз
ететін ұлттық заңдар;
• құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету саласында барлық мүмкіндіктермен
және тиісті ақпараттармен өзара алмасуды жүзеге асырады. Бұл әсіресе заңсыз
есірткі саудасымен айналысатын адамдардың қолданатын жаңа тәсілдері мен
маршруттарына қатысты болады;
• есірткі заттарына байланысты құқық бұзушылықтарға қатысты айғақтарды
жедел алу тетігін жетілдіру;
• шекаралық бақылаудың барлық нысандарын күшейту;
• заңсыз есірткі саудасына байланысты сотталған тұлғалар басқа
мемлекеттердің аумағында тығылып қалмауын барлық заңды және қолдан келетін
құралдармен қамтамасыз ету.
Қылмыстардың нақты түрлерімен күрес мәселелеріне қатысты жоғарыда
аталған тақырыптардан басқа, БҰҰ Конгерсі мен Комитеті басқа тақырыптарды
да қамтыды: әйелдер арасындағы қылмыстылық; апатты жағдайлар мен дұшпандық
әректтердің салдарынан көшіп-қонуға және қашуға байланысты; жекс тұлғалар
арасындағы зорлық-зомбылықтар; жол қозғалыстарына байланысты және
басқалары.
Құқық бұзушылармен халықаралық деңгейде қатынас жасау. Біріккен Ұлттар
Ұйымы осы бағытта мынадай негізгі позицияларды ұстанады:
• Халықаралық қылмыстық құқықтағы жазалау негізі мен мақсаттары;
• Қылмыстық жазаны орындаудың құқықтық регламенті. Сотталушылар
мәртебесі;
• Бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдармен және бостандықта
жүрген құқық бұзушылармен қатынас жасау проблемалары;
• Жазаның орындалуын бақылау;
• Құқық бұзушылармен қатынас жасау проблемаларында ғылыми әрекеттер
мен доктриналық түсіндірмелерді пайдалану.
Қылмыстылықтың алдын алу, онымен күрес және құқық бұзушылармен қатынас
жасау мәселелерімен айналысатын БҰҰ органдары соттан тыс талқылаулар мен өз
беттерінше жазалауларды айыптайды. БҰҰ қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін
заңды күшіне енген сот үкімі ғана құқықтық негіз бола алады деп есептейді.
1.2 Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен күресудегі
мемлекеттердің міндеттемелері
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде халықаралық сипаттағы қылмыстардың
түрлі атаулары кездесіп қалады: халықаралық қылмыстық істер, конвенциялық
қылмыстар, қылмыстық істер, халықаралық қылмыстар, ұлтаралық қылмыстар.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, барлық халықаралық құқық бұзушылықтар
халықаралық қылмыстар мен халықаралық сипаттағы қылмыстық істерге бөлінеді
(кейде контексте синонимдер де кездеседі: халықаралық қылмыстық істер).
Жеке адамдардың халықаралық қылмыстық жауапкершілік мәселелеріне арналған 7-
тараудың 7-параграфында халықаралық құқықтың, қағидалары мен нормаларын
адамзатқа аса қауіпті түрде бұзғанда халықаралық қылмыс болып есептеледі
делінген. Мұндай қылмыстар бейбітшілікті қамтамасыз ету, жеке адамды қорғау
және тұтастай алғандағы халықаралық қауымдастық мүдделерінің іргелі
негіздерін бұзады. Мұндай сипаттағы қылмыстардың субъектілері мемлекеттер
мен олардың басшылары, жоғары лауазымды адамдар мен қылмыстық әрекеттерді
орындаушылар болып табылады.
Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер көбіне ішкі мемлекеттік тәртіпке
қол сұғады. Бір мезгілде екі және бірнеше мемлекеттердің немесе тұтастай
халықаралық қауымдастықтың мүдделері қозғалады. Қарастырылып отырған
халықаралық құқық бұзушылықтар санатына мынадай сипат тән: біріншіден
халықаралық сипаттағы қылмыстық істерге мемлекеттер емес, жеке адамдар
жауап береді; екіншіден, қылмыстық қол сұғу объектісі түрлі салалардағы
мемлекетаралык қатынастар, халықаралық ынтымақтастық болып келеді;
үшіншіден, қылмыстық жауапкершілік ұлттық қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және атқару заңдары бойынша санкциялар көзделген халықаралық келісімдерге
сәйкес туындайды.[8]
Әлемдік тәжірибеде жиі кездесетін халықаралық сипаттағы қылмыстық
істердің кейбірін қарастырып көрейік.
Халықаралық терроризм. Халықаралық терроризм проблемаларына байланысты
мәселелерді талқылауға БҰҰ-ның басты органдары мен қосалқы органдары және
арнайы құрылған органдары (аһ һос) тартылады. Мысалы, 1979-1980 жж. БҰҰ
Халықаралық Соты Ирандағы кепілге алынған американдықтардың ісін қарады;
1986 ж. сот Никарагуаның АҚШ-қа қойған Никарагуаның аумақтық суларын АҚШ-
тың миналауы туралы талап-арызы бойынша шешім қабылдады. БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі басқыншылық барысындағы халықаралық терроризм актілеріне байланысты
мемлекеттердің шағымдарын қарады, мысалы Издаильдің Ливанға қарсы (70-80-
жж.), АҚШ-тың Гренадаға қарсы (1983 ж.) шағымдары. Қарастырылып отырған
мәселеде БҰҰ Бас Ассамблеясының негізгі қарары ретінде 1972 ж. 18
желтоқсанда 27-сессияда қабылданған қарарды айтуға болады, ол Бұұ мүше
мемлекеттерінің халықаралық терроризм проблемасына қатынастарын айқындап
берді және оны қарау үшін халықаралық терроризм жөніндегі Арнайы Комитетке
мандат берді. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1987 ж. 7 желтоқсандағы және 1989
жылдың 4 желтоқсандағы қарарлардың да маңызы аса зор. Оларда БҰҰ аясында
және басқа да халықаралық ұйымдар жанынан халықаралық терроризм
проблемалары женіндегі арнайы органдар мен орталықтарды кұру туралы мәселе
қойылған болатын Сонымен қатар, осындай проблемаларды шешуде БҰҰ-ның
қосалқы органдары белсенділік танытты, оның ішінде, Қылмыстылықтың алдын
алу және құқық бұзушылармен қатысу жөніндегі БҰҰ Комитеті.
Халықаралық терроризммен күресудегі ынтымақтастыққа халықаралық
қылмыстық полиция ұйымы - Интерпол да өз ықпалын тигізіп келеді және
тигізуде. Интерполдың халықаралық терроризммен күрестегі қызметінін негізгі
бағыттарына ақпараттар алмасу және осы құбылысқа деген ұйымның қатынасын,
оның шешу жолдарын айқындайтын саяси-заңдық негізін жасау болып табылады.
Интерпол қызметіне ұйымдасқан қылмыс пен есірткі заттарының заңсыз айналымы
шенберінде жасалатын қылмыстарға байланысты терроризм мәселелерін шешу де
кіреді.
Халықаралық терроризмді бұтартпау шаралары туралы мәселелерді шешуге
бағытталған мемлекеттердің кез келгеп әрекеттері халықаралық ынтымақтастық
заңдарына негізделуі тиіс, ол өз кезегінде халықаралық құқықтың:
мемлекеттердің дербес теңдігі, ішкі істерге мемлекеттердің қол сұқпауы,
бейбітшілікті қолдау және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты
қағидаларының негізінде жүзеге асырылуы керек.
Халықаралық терроризммен күрес мәселелері жөніндегі халықаралық
келісімдерді саралағанда террористердің жиі кездесетін әрекеттерін
айқындауға мүмкіндік туды:
- елшілік, миссиялар, халықаралық ұйымның өкілдігі немесе штаб-
пәтерлерінің ғимараттарын жару;
- мүліктерді бұзуға немесе құртуға және адамдарға дене жарақат-тарын
салу немесе өлтіруге байланысты көшелердегі, әуе-жай, вокзал, мәдени
орталықтар, өндірістік ғимараттар, сауда және кәсіби қызметпен айналысатын
орындардағы бүлдіру актілері;
- жолданған заттар, бандерольдар, хаттар және басқа да пошталық
жолдаулар ішіне салынған жарылғыш құрылғыларды қасақана қолдану;
- қоғамдық ғимараттарға қарсы бағытталған кез келген бүлдіру
актілері;
- халыкаралық терроризм актілерін жасау мақсатында және оған кез
келген нысанда қатысуға астыртын сөз байласу және басқалары.
Халықаралық террористік актілерге (халықаралық терроризм нысандарына)
мыналарды жатқызады: адамдарды кепілге алу, азаматтық авиацияға қарсы
бағытталған актілер, қарақшылық (теңіздегі терроризм), сондай-ақ заңсыз
басқыншылық және ядролық материал қолдану. Алайда, олардың ерекше
халықаралық қауіптілігіне, кең таралғандығына және жасалу нысандарының әр
түрлілігіне байланысты мемлекеттер олармен күрес жолында арнайы
Конвенциялар қабылдап, оларды халықаралық сипаттағы жеке қылмыстар деп
бөледі.
Халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің нормативті-құқықтық
негіздерінің ережелерін дұрыс және тиімді имплементациялау - құзыретті
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, халықаралық қатынастың барлық
қатысушыларының қызметіне қойылатын негізгі талаптардың бірі. Егер жалпы
қылмыстық істермен күресте ең алдымен ішкі мемлекеттік құқық нормалары
ішінара, халықаралық құқық нормалары негізінде әрекет ететін құқық қорғау
органдары (полиция, сот органдары, прокуратура және басқалары) және кейбір
ведомствоаралық ұйымдар (Интерпол) әрекет етсе, халықаралық қылмыспен
күресте аталған органдар мен ұйымдардан басқа, халықаралық құқық және
конституциялық сыртқы саяси қағидалар негізінде, қажетті жағдайларда
нормалар негізінде әрекет ететін сыртқы қатынас органдары, халықаралық,
үкіметаралық ұйымдар қатысады.[9]
Халықаралық терроризммен күресте шарттық-құқықтық ынтымақтастық
қаншалықты тиімді болады, халықаралық терроризммен күрестегі халықаралық
келісімдер мен әдіс тәсілдердің құқықтық табиғаты қандай болады?
Халықаралық терроризммен күрес жөніндегі келісімдердің тиімділігінің
артуын қандай да бір елдің ішкі мемлекеттік заңнамадағы олардың
ережелерінің бекітілуінен, яғни трансформациялануынан байқауға болады.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.[10]
Сонымен, Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясының
ережелеріне орай, Қазақстанның басқа мемлекеттермен қатынасы күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасаудан өзара бас тарту қағидасы мен
ынтымақтасу қағидасын сақтау негізіне құрылған.
Осы қағидалар халықаралық терроризм мен күреске бағытталған
халықаралық қатынастарды жасауға және қылмыстылық пен терроризм-мен
күресетін халықаралық ұйымдарға Қазақстан Республикасыньң кіруіне және
қатысуына бағдар болады.
1992 ж. 25 мамырда Мәскеуде Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасында достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Шартқа
қол қойылды, оны Қазақстан сол жылдың шілде айында бекітті. 34-бапта:
"Елдер үйымдасқан, оның ішінде халықаралық қылмысты-лықпен, терроризммен,
қарақшылықпен, нашақорлықпен, сондай-ақ
Есірткілер мен қарулардың... заңсыз айналымымен,теңіз кеме қатынасы
мен азаматтық авиацияга карсы бағытталған актілермен күресудегі
ынтымақтастықты дамытатып жине тсрсцдстін болады "- деп жарияланған.
1992 ж. осыған ұқсас шарттар Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасы, Молдова Рсспубликасы арасында; 1993 ж. Қырғызстан,
Түркменстан, Грузия, Армения, және Тәжікстанмен жасалды. 1994 ж. Қазақстан
Республикасы мен Украина арасында достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы Шартқа қол қойылды.
Қазақстан Республикасы көптеген мемлекеттермен халықаралык
терроризммен күресуде біріккен әрекеттер қабылдау туралы шарттар жасасты.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Иран Ислам Республикасы Үкіметі
арасында 1999 ж. 6 қазанда Тегеранда қабылданған "Ұйымдасқан қылмыс пен
терроризммен күресудегі ынтымақтастық туралы" Келісім. Осы келісімнің
кіріспесінде "ұйым-дасқан қылмыс пен терроризммен күрес саласында
халықаралық ынтымақтастықты дамытудың маңыздылығы" ерекше атап керсетілген.
Тараптар осы салада мәліметтер алмасуға уағдаласты және өз қызмет-терінің
негізгі бағыттарын айқындаған:
- ұйымдасқан қылмыспен және терроризммен күрес саласындағы
қылмыстардын алдын алу және тергеу;
- құжаттар, ақша, бағалы қағаздарды ... қолдан жасаумен күрес;
- қару, оқтар және жарылғыш заттар ... контрабандасымен күрес.
Тараптар сондай-ақ ішкі істер министрліктері мен басқа да орган-
дардың өкілдерінен Бірлескен комиссия құрды, осы шартқа қатысушы-
мемлекеттер аумағында кезекпен сессия өткізіп тұруға уағдаласты.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Герман Федерациялық Республикасы
Үкіметінің (бүгінгі таңда Германия) арасында 1995 ж. 10 сәуірінде қол
қойылған "Ұйымдасқан қылмыс, террроризм және басқа да қауіпті қылмыстар
түрімен күресуге ынтымақтастық" туралы келісім 10 жылға жасалған.
Келісімнің кіріспесінде "1992 ж. 22 қыркүйегінде қол қойылған Қазақстан
Республикасы мен Германия Федерациялық Республикасы арасындағы
қатынастардың негізі туралы" Бірлескен мәлімдеме негізінде тараптар "екі ел
арасындағы байланыстарды дамытуға үлес қосуға ниеттенеді", терроризм,
есірткі заттары мен психотропты заттарды шектен тыс пайдаланумен, әуе
жолымен заңсыз шығып кетудің тиімді алдын алу және күресу мақсатында
ынтымақтасуға ниеттенеміз" - деп белгіленген. 1-бапта осындай
ынтымақтастықтың шегі әр тараптың ішкі (ұлттық) заңымен айқындалған.
Терроризммсн күресу мақсатында жоспарланып жатқан және жасалған террористік
актілер, олардың жүзеге асырылу нысандары, террорлық топтар туралы
ақпараттар алмасу көзделген.
Келісімде терроризм актілері қоғамдық қауіпсіздікке елеулі қауіп
төндіретін қылмыс деп жарияланған. Осы шартқа орай, адамдардың әуе жолымен
заңсыз кіруімен куресу және жауап қайтару шараларын жасауға байланысты
бірлескен саралау жүргізу жөнінде жұмыс тобы құрылды. Қатысушы екі елдің
осы бағыттағы қызметтеріне жауапты құзыретті огандар айқындалды.
Халықаралық террористік актілерге (халықаралық терроризм нысандарына)
мыналарды жатқызады: адамдарды кепілге алу, азаматтық авиацияға қарсы
бағытталған актілер, қарақшылық (теңіздегі терроризм), сондай-ақ заңсыз
басқыншылық және ядролық материал қолдану. Алайда, олардың ерекше
халықаралық қауіптілігіне, кең таралғандығына және жасалу нысандарының әр
түрлілігіне байланысты мемлекеттер олармен күрес жолында арнайы
Конвенциялар қабылдап, оларды халықаралық сипаттағы жеке қылмыстар деп
бөледі.
Халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің нормативті-құқықтық
негіздерінің ережелерін дұрыс және тиімді имплементациялау - құзыретті
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, халықаралық қатынастың барлық
қатысушыларының қызметіне қойылатын негізгі талаптардың бірі. Егер жалпы
қылмыстық істермен күресте ең алдымен ішкі мемлекеттік құқық нормалары
ішінара, халықаралық құқық нормалары негізінде әрекет ететін құқық қорғау
органдары (полиция, сот органдары, прокуратура және басқалары) және кейбір
ведомствоаралық ұйымдар (Интерпол) әрекет етсе, халықаралық қылмыспен
күресте аталған органдар мен ұйымдардан басқа, халықаралық құқық және
конституциялық сыртқы саяси қағидалар негізінде, қажетті жағдайларда
нормалар негізінде әрекет ететін сыртқы қатынас органдары, халықаралық,
үкіметаралық ұйымдар қатысады.[9]
Халықаралық терроризммен күресте шарттық-құқықтық ынтымақтастық
қаншалықты тиімді болады, халықаралық терроризммен күрестегі халықаралық
келісімдер мен әдіс тәсілдердің құқықтық табиғаты қандай болады?
Халықаралық терроризммен күрес жөніндегі келісімдердің тиімділігінің
артуын қандай да бір елдің ішкі мемлекеттік заңнамадағы олардың
ережелерінің бекітілуінен, яғни трансформациялануынан байқауға болады.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.
Сөйтіп, халықаралық терроризмнің мемлекетаралық қатынастарға бүлдіруші
әсер ететінін, оның мемлекеттердің дипломатиялық қатынастарына, туристер
алмасу мен іскер ынтымақтастыққа, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке
тұтастай алғанда қауіп төндіретінін сезіне отырып, әрбір мемлекеттің өзін
қорғау реакциясын түсінуге болады. Ол ішкі мемлекеттік деңгейде жауап беру
шараларын көздейді, сол арқылы халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің
нормативті-құқықтық негіздері мен бірлігін нығайтуға жәрдемдесетіні сөзсіз.
Жаңа қылмыстық заңдар жалпы адамзаттық құндылықтарды белгілеп берді,
ол: адам өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары. Қазақ ССР-нің Қылмыстық
Кодексі мемлекеттің саяси және идеологиялық мұдделерін алдыға қоятын.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі аса қауіпті мемелкеттік қылмыстармен
бастальш, одан кейін социалистік меншікке қарсы қылмыстар, содан кейін ғана
- жеке адамға қарсы қылмыстар орын алатын.
Ал, терроризм тақырыбына келсек, ол жаңа Қылмыстық кодекске
"Терроризм" деп аталатын 233-баппен енгізілген. Осы бапта: "1. Терроризм,
яғни адамдардың каза болуы, елеулі муліктік зиян келтіру, не қоғамға
қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою
немесе өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді
дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту...". Сипаттаушы белгілер ретінде
мыналар аталған: қайталану, рецидив, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша, абайсызда адам өліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп соғуы,
сондай-ақ жаппай қырып-жоятын қаруды, радиоактивтік материалдарды...
қолдану арқылы қылмыс жасау..." деп көрсетілген.[13]
Егер бұрын әрекет еткен Қылмыстық Заңда тек мемлекеттер немесе
қоғамдық қайраткерлерге қарсы жасалған терроризм үшін жауапкер-шілік
көзделсе, жаңа заңда халыққа қатысты, оның ішінде әрбір нақты адам мен
азаматқа қатысты жасалған террорлық сипаттағы әрекеттер үшін жауапкершілік
көзделген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде терроризм үшін
жауапкершілік екі нормада 167 және 233-баптарда бекітілген. Сонымен бірге,
Қылмыстық кодекстің 167-бабы ҚазКСР Қылмыстық кодексінің 52-бабының орнына
келсе, 233-бап жаңадан енгізілген.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекісінің 234-бабында адамды
кепілге алу жөнінде анықтама берілкен. Осы құбылыс жөніндегі халықаралық-
құқықтық нормалардың өзгеруі Қазақстан Республикасының ұлттық заңдарына
оның аумағында осы қылмыстармен күресу ісіне қосқан маңызды үлесі болып
табылады.
239-бапта қылмыс деп "әуе немесе су көлігін не жылжымалы теміржол
құрамын айдап әкету, сол сияқты осындай көлік пен құрамды айдап әкету
мақсатында басып алу..." белгіленген Теңіз қарақшылығының белгілері 240-
бапта орын алған, соган сәйкес, "қарақшылық дегеніміз -теңіз немесе өзен
кемесіне бөтеннің мүлкін басып алу мақсатында күш қолданамын деп қорқытып
шабуыл жасау" болып табылады.[11]
247, 248, 249-баптарда радиоактивті материалдарды заңсыз сатып алу,
сақтау, пайдалану, біреуге беру немесе бүлдіру, сондай-ақ оларды тасымалдау
мен көму немесе радиоактивті материалдарды ұрлау немесе қорқытып алу қылмыс
деп айқындалған.
251-бапта тағы бір қылмыс түрі белгіленген, ол террористік актіні
орындау үшін көмекші сипатында - атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, біреуге беру,
өткізу, сақтау..., сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
252-255-баптарында да бейнеленгеа Жоғарыда аталғандарға қоса, қылмыстық
жазаланатын әрекет ретінде 242-бапқа сәйкес, терроризм актісі туралы
көрінеу жалған хабарлау, атап айтқанда: адамдардың қаза болуы... қаупін
тудыратын жарылыс, өрт қою немесе озге іс-әрекеттердің дайындалып жатқаны
туралы көрінеу жалған хабарлауды айта аламыз.
Қазақстан Республикасының "Терроризмге қарсы күрес туралы" 1999 ж.
Заңы Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің құқықтық және
ұйымдастырушылық негіздерін, мемлекеттік органдардың және меншік
нысандарына қарамастан, ұйымдардың қызмет тәртібін, сондай-ақ азаматтардың
терроризмге қарсы күресті жүзеге асыруға байланысты кұқықтарын, міндеттері
мен кепілдіктерін белгі-лейді. Онда мынадай ұғымдар айқындалған:
"терроризм", "террорлық әрекет", "халықаралық терроризм", "террорлық
акция", "террорлық акті", "террорлық ұйым", "терроршы", "терроризмге қарсы
операциялар", "арнаулы мақсаттағы бөлімшелер" және т.б.[2]
Өкінішке қарай, көптеген ұсыныстар мен ескертулерді Занды жасаушылар
ескермеді.
Мәдени құндылықтарды ұрлаумен күрес жүргізудің халықаралық-қүқықтық
мәселелері. Объектісі өнер туындылары болатын қылмыстарға келсек,
халықаралық қауымдастық заңсыз саудалауға ұшыраған меншікті қайтаруды
жеңілдетуге арналған ұлттық заңдардың арнайы ережелері туралы мәліметтер
алмасуды жетілдірудің маңыздылығын алға қойып отыр. Осындайда мәдени
құндылықтарды ұрлаумен немесе бүлдірумен айналысатын адамдарға қатысты
тиімді шаралар қабылдаудың объективті қажеттігі туындайды.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.
Мәдениет және мәдени даму проблемалары халықаралық сипат алып келе
жатыр. Халықаралық мәдени байланыстарды дамыту халықаралық кұқық
нормаларының халықтардың өзара мәдени құндылықтармен танысу процесіне әсер
етуін ұлғайтады. Тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ..7
1.1 Халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... 7
1.2 Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен күресудегі
мемлекеттердің
міндеттемелері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .13
1.3 Қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...22
2 ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Қылмыстық істермен күрестегі халықаралық
ынтымақтастық ... ... ... ... ..27
2.2 Қылмыстылықпен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСЕТІН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ... ...41
3.1 Қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету және қылмыскерлерді беру ... ... ... ... ... ..41
3.2 Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы
(Интерпол) ... ... ... ... ... ... . ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АХАЖ -Азаматтық хал актілерін жазатын бөлім
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАЕ - Герман азаматтық ережелері
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
МКАС - Мәскеу коммерциялық арбитраж соты
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттердің достастығы
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰОБ - Ұлттық Орталық Бюро
ХҚПК - Халықаралық қылмыстық және пенитенциарлық комиссия
ХҚҚ - халықаралық қылмыстық құқық
ХЖҚ- халықаралық жария құқық
Инкотермс - шетелдік коммерциялық терминдер
ЮНИДРУА-Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт
ЮНСИТРАЛ-Халықаралық сауда құқығы жөніндегі БҰҰ-ның комиссиясы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектітілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген. [1]. Осы
келелі міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізде заң шығару процессін
халықаралық деңгейге дейін жетілдіру, қабылданған заңдардың мүлтіксіз
орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық ережелерін
қатаң сақтап, тәртіп бұзушылықпен қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу
қажет.
Қылмыстардың жекелеген түрлерімен күресуде мемлекеттердің күштерін
үйлестіру тарихта ежелгі уақыттан бері белгілі. Ынтымақтасудың негізгі түрі
— халықаралық келісімдер бекіту. Олар: қылмыскерлерді беру туралы екіжақты
шарттар, тергеу және сот тапсырмаларын өзара екі жақты орындау, кейбір
қылмыстар мен қылмыскерлер туралы өзара мәліметтер алмасу, оларды іздеу мен
ұстау, қылмыстылықтың өсуіне байланысты ынтымақтасудың жаңа түрлерін іздеу.
Арнайы үкіметаралық және үкіметаралық емес халықаралық ұйымдар пайда бола
бастады. Мемлекеттер мезгіл-мезгіл халықаралық конгрестер, конференциялар
шақырып, онда қылмыстылықпен күресу проблемасын талқылаумен қатар,
халықаралық сипаттағы нақты ескерту іс-шараларын жасайтын болды.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндетті. Өйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма жыл арта түсуде. Бұл мәселеге
байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында
облыс әкімдерінің республикалық жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе
жатқан ұймдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа
қарсы пәрменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды. Осы мәселеге
байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің
Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары
туралы, 1998 жылы 2 маусымда Жемқорлықпен қарсы күрес туралы, 1999 жылы
23 шілдеде Мемлекеттік қызмет туралы заңдар қабылдады. Осы аталған
нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан
түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті
іс-әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай
көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған
тиісінше өзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай
қылмыстарды лауазымды адамдарды да, жеке тұлғаларда істейтіні белгілі.
Осы жұмыстың зерттеу мақсаты - негізгі мәселелердің бірі халықаралық
қылмыстың жалпы мінезднмесінің ұғымын анықтау болып табылатынын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- халықаралық қылмыстық құқық және оның негіздеріне түсініктеме беру;
- қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттердің ынтымақтастығы анықтау;
- қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдарға түсініктеме беру;
Осы жұмыс бірнеше зерттеу әдістерінен тұрады. Біріншіден, халықаралық
қылмыстың белгілерін қарастыру және ашып көрсету. Екіншіден, Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты саннатау туралы арнаулы
норма енгізіліп, онда қылмыстар сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне
және кінәнің түріне байланысты саннатарға бөлу. Үшіншіден, халықаралық
қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың өзара басты айырмашылығын көрсету.
Зерттеу объектісі болып қылмыстылық проблемасы бүгінгі таңға дейін
әрбір мемлекеттің ішкі ісі деп есептеліп келді. Бірақ ұлттық қылмыстылықпен
күресу жағдайы қазіргі уақытта жекелеген мемлекеттерге ғана емес, бүкіл
адамзатқа қауіп төңдіретін қылмыстардың өсуімен күрделеніп, мемлекеттердің
бірлесіп күресуін және күнделікті өзара ынтымақтасуын талап етеді. Мұндай
ынтымақтасуды бірқатар факторлар қажет етеді.
Біріншіден, халықаралық қылмыстылықтың тұрақты өсуі, халықаралық
терроризм, әуе көлігіндегі қылмыстар, заңсыз есірткі айналымы, қару-жарақ
контрабандасы жөне басқа қылмыстар кеңінен қанат жайып келеді.
Екіншіден, қылмыстар жетік әрі шебер тәсілдермен жасалатындықтан,
оларды бір мемлекеттің күшімен ашу қиындық туғызып отыр.
Үшіншіден, шекарамен шектелмейтін ұлтаралық қылмыстық қауымдастықтар
пайда болды. Олар өте жақсы ұйымдасқан, әрі әр түрлі елдерде өз "өкілдерін"
орнықтырып, қомақты қаржы және техникалық мүмкіндіктерді иеленіп, құқық
қорғау ұйымдарымен қылмыстық байланыстар орнатады.
Зерттеу мәні: Халықаралық қылмыстық істердің жеке түрлерімен
күресудегі халықаралық келісімдер қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық
негіздері болып табылады. Сонымен қатар, бірқатар мемлекеттер екі жақты
тәртіпте әдеттен тыс ұстап беру (экстрадиция) немесе қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шарттар жасай алады. Қылмыскерлерді
ұстап беру үшін заңдық негіздерді белгілеген кезде ұлттық заңдардың
нормалары мен өзара көмек қағидасының болуы назарға алынады.
Ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыс бұрыннан бері зерттеліп келе
жатқан жаңалықтардың бірі болып табылады, яғни оны зерттеген ғалымдар
Кудайбергенов М.Б., Ляхов Е.Г., Панов В.П., Сеитов Т.Б. және басқадай
отандық және шетелдік авторлар еңбектері қарастырылған.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әректсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы көрініс таппаған жүзеге аспаған ойлар,
пікірлер соншалықты қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылады.
Белгілі бір іс-әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары
қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласына жатпайды.
Қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым
жасалған.
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік міндеттерді жүзеге
асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен келісуіміз керек
сияқты. Себебі, азаматтардың бойына заң құрметтеушілік дағдысын, мораль
талаптарына жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық салаларының
алдында тұрған міндет.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы банк салымы шарты негізін
реттеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізідері нормативтік
құқықтық актілер мен Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясының
ғылыми әдебиеттерің қолдануынан көрініс тапты. Сонымен қатар статистикалық
мәліметтер қолданылды.
Дипломдық зерттеулер жүргізу үшін келесі әдістер қолданылды:
аналитикалық, жалпы диалектикалық, салыстыру, тарихи, логикалық және
қорытындылау әдістері.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының мақсаты міндеттері, ғылыми
жаңалығы зерттеу обектісі, зерттеу пәні, зерттеудің теориялық және
методологиялық негізідері, практикалық маңыздылығы, диплом жұмысының
құрылымы көрсетілген.
Бірінші бөлімде халықаралық қылмыстық құқық және оның негіздері,
халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі, халықаралық сипаттағы
қылмыстық істер және олармен күресудегі мемлекеттердің міндеттемелері,
қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық мәселелері анықталған.
Екінші бөлімде қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттердің
ынтымақтастығы, қылмыстық істермен күрестегі халықаралық ынтымақтастық,
қылмыстылықпен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігі,
қылмыстылықпен күресудегі мемлекеттер ынтымақтастығының салалары
көрсетілген.
Үшінші бөлімде қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар,
қылмыстылықпен күресетін халықаралық ұйымдар, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету және қылмыскерлерді беру, халықаралық қылмыстық
полиция ұйымы (Интерпол) толықтай зерттелген.
Жасалынған зерттеулердің нәтижесімен, олар бойынша келтірілген
ұсыныстар қорытынды бөлімінде көрсетілген.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықаралық қылмыстық құқықтың түсінігі және Біріккен Ұлттар
Ұйымының халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі
Қылмыстылық жағдайы және онымен күрес проблемалары мамандардың ғана
емес, сонымен қатар маман емес көпшіліктің де назарын осы салаға аударып
келеді. Бұл мәселе криминология құзыретіне кіреді. Ол қылмыстылықты
мемлекетте немесе оның жеке аймағында белгілі бір нақты кезеңде жасалған
барлық қылмыстардың жиынтығын сипаттайтын қоғамдағы әлеуметтік құбылыс деп
айқындайды. Қылмыстылық - бұл болып, өзгеріп тұратын құбылыс, яғни ол
қоғамның белгілі бір даму сатысында пайда болады, әлеуметтік-экономикалық
құрылымдар мен нақты саяси жүйелердің тарихи ерекшеліктеріне сәйкес түрлі
елеулі өзгерістерге де ұшырап отырады. Мемлекеттің қылмыспен күрестегі рөлі
қандай? Ол көбіне-көп сақтандырушы-превентивті, репрессивті және тәрбилеу
сипатындағы ішкі мемлекеттік шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Дегенмен, мұндай шаралар оң нәтижелерге жету үшін аздық етеді. Қылымыспен
күресте мемлекеттер ынтымақтастығына үлкен рөл беріліп келеді.
Осындай мәселелерді зерттеумен халықаралық қылмыспен күрестегі
мемлекеттердің ынтымақтастығы саласындағы қатынастарды реттейтін нормалар
мен қағидалар жүйесі ретінде халықаралық қылмыстық құқық айналысады.
Халықаралық қылмыстық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын
жетілдіру ұлттық және халықаралық деңгейде қылмыстылықтың өсіп кетуімен
негізделіп отыр.
Халықаралық қылмыстық құқықтың тарихы XIX ғ. соңына келіп тіреледі
және оның тарихи тамыры тереңде жатыр. "Оның кейбір институттары мемлекет
пен құқықтың пайда болуының қайнар көздеріне жатқызылуы мүмкін. Бірінші
кезекте, қылмыскерлерді ұстап беруге (әдеттен тыс қамау) қатысты және ол
оның ең көне институтының бірі болуымен қатар, халықаралық қылмыстық
құқықтың қайнар көзі де болып табылады. Жалпы халықаралық құқықтың белгілі
бір кезеңденуіне сәйкес келетін халықаралық қылмыстық құқықтың кезеңденуі
қылмыскерлерді ұстап беру институтынан басталған"[15]
1889 ж. Қылмыстық құқықтың халықаралық одағы құрылды, ол барлық
мемлекеттерге халықаралық қылмыстық құқықты жетілдіру ісінде ынтымақтасуды
ұсынды. Мұндай ынтымақтастық халықаралық қылмыскерлерді құдалау жөнінде
келісілген мемлекетаралық шаралар жүргізу арқылы көзделген болатын.
XIX ғ. алғашқы халықаралық-құқықтық актілер құлдық және құл саудасы
мәселелеріне қатысты болды. Мысалы, 1815 ж. Вена конгресі осы мәселе
жөнінде арнайы декларация қабылдады. Англия, Франция, Ресей, Австрия және
Пруссия қатысушысы болған 1841 ж. Лондон шартында құл саудасы қылмыстық
құбылыс деп танылды және барлық мемлекеттерді құл саудасымен айналысады деп
күдіктенген теңіз кемелерін тоқтатып, тінтуге, кіріптарларды босатып,
кінәлы адамдарды әділ сот органдарына беруге шақырды.
Дәл осы кезеңде халықаралық қауымдастық қылмыстылық туралы басқа да
халықаралық шарттарды қабылдады. Мысалы, 1885 ж. Берлин конференциясында
құл саудасының қылмыс екенін және жазаланатындығын; 1889 ж. әйелдерді
саудалаумен күрес жөніндегі Лондон халықаралық конгресі бекітілді; 1884 ж.
Парижде су асты телеграф кабельдерін күзету туралы халықаралық
конференцияға қол қойылды; 1802 ж. Англия, Франция, Испания және Голландия
арасында кісі өлтіру, қасақана банкрот болу және қолдан ақша жасау жөнінде
айыпталған адамдарды ұстап беру туралы Амьен шартына қол қойылды. Жоғарыда
аталған халықаралық актілер халықаралық қылмыстық құқықтың нормативті-
құқықтық негізінің қалыптасуының бастамасы болды. Кейінірек, XX ғ. 20-
жылдарының аяғында қылмыстық құқықты бір ізге салу жөнінде халықаралық
конференция шақырылды. Ондағы талқыланған басты мәселелер халықаралық
құқықтық тәртіпке қол сұғатын қылмыстарға жатқызылатын қылмыстар туралы
болды. Сонымен бірге, осы халықаралық форумдарда барлық халықаралық құқық
бұзушылықты халықаралық қылмыстарға және халықаралық сипаттағы қылмыстық
істерге бөлу ұсынылды.
Халықаралық қылмыстық құқық жүйесінде Халықаралық Әскери трибунал
Жарғысымен (ол туралы 7-тараудың 7.7.-тармағында егжей-тегжейлі баяндалған
болатын) баға жетпес үлес қосылды.
Адамзат қоғамының дамуына орай, қылмыстық құқықты жетілдіру саласында
халықаралық ынтымақтастықтың объективті қажеттігі де туындайды. Халықаралық
қауымдастықта халықаралық қылмыстың құрылымы мен серпіні өзгеріп келе
жатқандығы оғаш та болса, шындық.
Халықаралық қылмыстардың экоцид, геноцид, адам құқықтарын жаппай бұзу
сияқты жаңа түрлері пайда болуда. Соған орай, мемлекеттерге "халықаралық
қатынастарда құқықтық тәртіп пен заңдылықты сақтау және нығайту арқылы
халықаралық қылмыстылыққа қарсы күресті үдету қажет және халықаралық
қылмыстық құқықты одан әрі дамытып, осы саладағы халықаралық шарттардан
туатын міндеттемелерді толық көлемде орындап, өздерінің ұлттық заңдарының
халықаралық қылмыстық құқық талаптарына сәйкес болуын қаматамасыз ету үшін
қайта қарап шығуы тиіс".[16]
Халықаралық қылмыстық құкық доктринасы ұзақ уақытқа дейін халықаралық
қылмыс ұғымын анықтай алмады. Теоретиктердің бір тобы халықаралық қылмыстық
құқықты халықаралық жария құқық саласына жатқызса, екінші бір тобы -
халықаралық жеке құқыққа, келесі біреулері - халықаралық қылмыстық құқықты
құқықтың жеке дербес саласы деп белгіледі. Сонымен бірге, халықаралық жария
құқықтың қылмыстануына жол бермеу туралы пікірлер де айтылып жатты, ягни
халықаралық қылмыстық құқық деген ұғым мүлдем жоқ деген көзқарастар да
болды.
В.П.Панов құқық саласы ұғымын негіздеу үшін осы саланың кұқықтық
реттеу затын айқындау керек деп әділ айтып өткен. "Халықаралық қылмыстық
құқық затына қандай құрамдас бөліктер кіреді? Біріншіден, бұл халықаралық
шарттарда көзделген қылмыстарды ерекше тәртіпте алдын алу, тергеу және
жазалаудағы ынтымақтастық. Екіншіден, халықаралық құқықтық тәртіпке қауіп
төндіретін жеке әрекеттерді мемлекеттердің қылмыс деп жазалауын бекіту,
юрисдикция мен сот іс жүргізуін анықтау, қылмыстық істер бойынша бір-
бірлеріне құқықтық көмек көрсету, қылмыскерлерді ұстап беру, қылмыстылықпен
күрестегі халықаралық ұйым қызметтері және т.б. сияқты ынтымақтастықтың
жеке мәселелері. Сонымен бірге, құқықтық реттеу затына қылмыстық әділ
соттылық ережелері мен ең төменгі стандарттарды бекітуді, құқық
бұзушылармен сөйлесу және қылмыстық құқықты бір ізділікке салуды жатқызуға
болады."[17]
Сонымен, саланың зат құрылымын саралауды ескере отырып, халықаралық
қылмыстық құқық - бүл халықаралық шарттарда көзделген қылмыстармен
күресудегі мемлекеттердің ынтымақтастығын реттейтін қағидалар мен нормалар
жүйесі екенін атап өту қажет.
Халықаралық қылмыстық құқық халықаралық жария құқықтың жеке бір
саласы. Соған орай, халықаралық кылмыстық құқықта дербес зерттеу заты,
құқықтық нормаларды қамтамасыз етудің ерекше тәсілі, арнаулы қағидалар
жүйесі, халықаралық қылмыс субъектілері бар. Сонымен бірге, халықаралық
қылмыстық құқыққа қылмыстық құқықтық көпшілік мойындаған институттары да
тән: қылмысқа бірге қатысу, қажетті қорғану, аса қажеттілік және т.б.
Халықаралық қылмыстық құқықтың қайнар көздер жүйесі, тұтастай алғанда
халықаралық жария құқық институттарының жүйесін қайталайды, тек реттеу
затының ерекшелігіне байланысты болмашы өзгерістері болуы мүмкін. Мысалы,
халықаралық жария құқықтың негізгі қайнар көздері - екі жақты және көп
жақты шарттар болып табылады. Мұндай шарттық нормалар әмбебапты және
аймақтық сипатта. Ерекше орын БҰҰ аясында қабылданған шарттарға беріледі.
Осы салада жүйелеу жұмысының толық аяқталмағанын айту керек. Сондықтан
халықаралық қылмыстық құқыққа қатысты құқықтық нормаларды халықаралық
құқықтың басқа салаларынан да табуға болады. Мысалы, өлім жазасын алып
тастау туралы Конвенциялық нормалар, азаптауды болдырмау және тыйым салу
туралы, кәмелетке толмағандарды, әйелдер мен балаларды түрмеде қамауда
ұстау ережелерін "Халықаралық жария құқықтағы адам құқықтары" деген саладан
кездестіруге болады.
Халықаралық қылмыстық құқық ұлттық құқықта қабылданған құқықтық
санкцияларға сұйенеді. Соған орай, халықаралық сипаттағы қылмыстарға
қатысты юрисдикцияларды мемлекеттердегі қылмыстық соттар жүзеге асырады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы қылмыспен күрестегі мемлекеттер мен халықаралық
ұйымдар қызметтерінін үйлестіру орталығы болып табылады. Мұндай қызмет
қылмыстылықтың алдын алу, онымен күресу және құқық бұзушыларға ізгілік
көзқарасқа көмектесу саласында тәжірибелер алмасу арқылы жүзеге асырылады.
БҰҰ қызметінің бұл бағыты 1872 ж. құрылған ХҚПК қысқартылғаннан кейін 1950
ж. орнай бастады.[5]
БҰҰ қызметіндегі халықаралық ынтымақтастықтың дамуы, қылмыстылықтың
алдын алу, онымен күресу және құқық бұзушылармен қатынас жасауды бірқатар
факторлар айқындайды:
• қылмыстың нақты қоғамның объективті негізделген әлеуметтік құбылысы
ретінде болуы, мемлекеттердің олармен күресте жинақталған тәжірибелермен
алмасу қажеттігі;
• халықаралық қауымдастықта мемлекеттердің ұлтаралық корпорацияларының
қылмыстық әрекеттері алаңдатушылық туғызуда;
• ұйымдасқан қылмыстар үлкен залал әкелуде - олар мемлекеттердегі
қылмыстық істердің ажырамас бөлігіне айналды;
• бірқатар мемлекеттер үшін есірткі заттарын заңсыз сату, ұшақтарды
айдап әкету, әйелдер мен балаларды сату және т.б. елеулі проблемалардың
бірі болып отыр.
Жарты ғасырдан астам кезең ішінде БҰҰ қарастырып отырған мәселедегі
халықаралық ынтымақтастықты үйлестіру мен тиімді қолдауға жәрдемдесті.
Сонымен бірге, БҰҰ-ның қосалқы органдарының да белсенді рөлі бар, оның
ішінде, БҰҰ-ның қылмыстылықтың алдын алу және құқық бұзушылар мен қатынас
жасау Комитетін айтуға болады.
Жағымсыз, теріс құбылыс - қылмыстылықтың алдын алу және бұлтартпау
шаралары туралы мәселелерді шешуге бағытталған мемлекеттердің кез келген
әрекеттері халықаралық ынтымақтастық заңдарына негізделуі тиіс және ол
халықаралық құқықтың мынадай қағидаларының негізінде жүзеге асырылуы керек:
мемлекеттердің дербес теңдік қағидасы, мемлекеттердің ішкі істеріне қол
сұқпау қағидасы, бейбітшілікті қолдау және халықаралық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету.
Қылмыспен күресу мәселелерімен айналысатын органдар жүйесі мынадай
сипатта белгіленген:
• Қылмыстылықпен күрес және құқық бұзушылармен қатынас жасау жөніндегі
БҰҰ Конгресі. Бес жылда бір рет шақырылады.
• Қылмыстылықтың алдын алу және онымен күрес жөніндеғі БҰҰ комитеті.
• Ұлттық тілшілер институты (жүйесі)
• 1968 ж. құрылған БҰҰ-ның әлеуметгік қорғау ғылыми- зерттеу
институты, Римде орналасқан.
• Қылмыстылықпен күрес және құқық бұзушылармен қатынас жасау жөніндегі
аймақтық институт.
• Қылмыстылық және қылмыстық әділ соттылық саласындағы ғаламдың
ақпараттық жуйе.
• Ақпараттар жинауға, саралауға, алмасуға және таратуға, сондай-ақ БҰҰ
Бас хатшысының суратуы бойынша және ұдайы негіздерде мемлекеттердің
қылмыстылық серпіні, құрылымы және көлемі туралы мәліметтерді беруіне
көмектеседі.
• Қылмыспен күрес және оның алдын алу ісінде БҰҰ-мен ынтымақтастық
жасаушы үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдар.
Қылмыстық істердің алдын алу проблемалары. БҰҰ Конгрестерінде, Комитет
мәжілістерінде қарастырылатын мәселелердің жартысынан көбі қылмыстың алдын
алуға жатқызылады. Осы саладағы БҰҰ органдарының қызметін күшейту кейінгі
жылдардағы қылмыстық істердің криминологиялық аспектілерінің үдеп кетуіне
байланысты болып отыр.
Халықаралық қылмыспен күрес іс-тәжірибесі халықаралық және ұлттық
органдардың құқық бұзушылықтардың алдын алу қызметтерінің келешегін
көрсетіп отыр.
Халықаралық қылмыстық құқықта мұндай күрестің екі негізгі бағыттар
бойынша жүзеге асырылатыны жалпыға мәлім. Біріншісі - құқық бұзушылықтың,
оның ішіндегі ең қауіптісі – қылмысың алдын алу. Екіншісі - жасалып жатқан
немесе жасалған кылмыстарды көпшілік жағдайларда кінәлыға жаза тағайындау
арқылы ашу, тергеу.
XX ғ. 60-жылдарының аяғы мен 70-жылдарының басында БҰҰ-ның бірқатар
құжаттарында қылмыстылықтың алдын алуды жоспарлаудың маңыздылығы мен
қажеттігі белгіленді. Жоспарлаудың ұлттық және ішкі мемлекеттік деңгейі
ескерілді. Конгресс кұжаттарында халықаралық қылмыстардың шеңберін
айқындауға талпыныс жасалғанда қылмыспен күресуде экстрадицияны
халықаралық ұйымдар арқылы жеңілдетуге, әмбебап юрисдикцияны тарату арқылы
күресу туралы үсыныстар жасалды. Ұзақ уақытқа дейін халықаралық қауымдастық
ішкі мемлекеттік шараларды талап ететін жалпы қылмыстық сипаттағы
қылмыстарды белгілі бір жағдайларда халыкаралық қылмыс болып есептелетін
және онымен күресу кешенді шараларды талап ететін әрекеттермеи шатастырып
келді. Қазіргі заман жағдайында жалпы қылмыстық істермен күресу ұлттық
деңгейде жүргізілуі тиіс екендігі дау тудырмас. Мемлекеттердің
қылмыскерлерді ұстап беру және ақпараттармен алмасудағы ынтымақтастығы
тиімді болатыны өз-өзінен тиімді болар.[6]
Лаңкестік, ұшақтарды айдап кету, арнайы қорғанышы бар адамдарға қарсы
қылмыстар сияқты құқыққа қайшы әрекеттермен күрес шаралары мен онымен
күресу істері күрделірек сипатта.
Жасалған қылмыстармен күрес. Жасалған қылмыстармен күрес деп қылмыстық
әділет органдарының жасалған қылмыстарды ашу және тергеуі, кінәлы адамдарды
сот органдарына беру және жазалау қызметіп айтады. Соған орай, бұл жерде
ұлттық қылмыстық заңдармен жазаланатын нақты қылмыстар туралы және тәуелсіз
мемлекеттердің құқық қорғау органдарының қызметі туралы сөз болып отыр.
Сондықтан, халықаралық деңгейде жасалған қылмыстармен күрес мәселелерін
талқылау күрделі проблема болып табылады. Осы себепке байланысты бұл
мәселелердің кейбірі ғана БҰҰ-да қаралуға жатады.
БҰҰ органдарында қылмыскерлерді ұстап беру, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету, жасалған нақты қылмыстардың әдістері мен
тәсілдеріне қатысты және оларды жасаған адамдар туралы мәліметтер алмасу;
бірнеше мемлекеттер аумағында жасалған қылмыстармен күресті үйлестірудің
шарттық-құқықтық негіздері сияқты мәселелер арнайы дайындалды.
БҰҰ Конгрестері қылмыстардың жеке түрлерімен күресудің кейбір
мәселелерін, оның ішінде кәмелетке толмағандардың қылмыстарын қарастырады.
Кәмелеттік жасқа толмағандар арасында қылмыс жасау мен ауыр қылмыстардың
үдеп кетуі көптеген елдерде үлкен проблемалар туғызып отыр. Кәмелетке
толмағандар арасындағы қылмыстылықты сот шараларының көмегімен ғана алдын
алмай, сонымен қатар заңға қайшы әрекет жасаған барлық кәмелетке
толмағандардың жағдайы мен құқығын қорғауды қамтамасыз етудің маңызы өте
зор. Мысалы, VI Конгресте "Қылмыс жасалғанға дейін және жасалғаннан кейін
кәмелетке толмағандарға қатысты әділдік пен әділ соттылық" тақырыбы
талқыланған кезде қылмысты кәмелетке толмағандар жасаған жағдайда қылмыстық
әділет органдарының қызметіне қатысты жалпы сипаттағы кейбір ұсыныстар
жасалған болатын Конгресс баяндамасында кәмелетке толмағандар ауыр
әрекеттер жасаған деп айыпталған кездерден басқа жағдайларда қандай да бір
түзеу мекемелеріне қамалмауы керектігі айтылған, оның ішінде бірінші
кезекте басқа адамдарға қатысты зорлық жасауы немесе басқа ауыр қылмыстарды
қайталап жасауы және егер де қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қандай
да бір өзге тиісті шаралар болмаған жағдайда қамалуы мүмкін. Сонымен бірге,
бұл әділ соттылық мақсатына жету үшін және әлеуметтік тиімді белгілерді
өздеріне сіңдіру үшін қажет екендігі көрсетілді. Кәмелетке толмаған құқық
бұзушыны сотқа дейін өте қажет болған жағдайда ғана қамауда ұстау керек.
Мұндай жағдайда, оған халықаралық қылмыстық құқықтың нормаларына орай,
құқықтық қорғанудың мұқият жасақталған құралы берілуі тиіс.[7]
Алькогольді ішімдіктер мен есірткіні асыра пайдалануға қатысты
қылмыстармен күресуге байланысты көптеген ұсыныстар жасалды. Заңсыз есірткі
саудасына байланысты мынадай ұсыныстар ұсынылды:
• Сот істерін жүргізуге көмек көрсету туралы халықаралық
конвенцияларды жасау және екі жақты, көп жақты деңгейлерде қылмыскерлерді
ұстап беру рәсімін жетілдіру;
• қылмыскерлерді беру туралы бұрынғы шарттарды жетілдіру немесе
жаңаларын жасау, оларда есірткі заттарымен байланысты қылмыстар жасаған
адамдар берілетін адамдар қатарына енгізіледі, сондай-ақ осы мәселеге
қатысты халықаралық конвенцияны жасау мүмкіндігін талқылау көрсетіледі;
• заңсыз есірткі саудасын ұлтаралық қылмыстар қатарына енгізу, оны БҰҰ
жасауы керек;
• есірткі заттарына байланысты қылмыскерлер бір мемлекетте сол үшін
сотталса, бірақ әділ соттылықтан қашып кеткендер тығылған мемлекетінде
тауып алынып, бірақ ұстап беру мүмкін болмаса, жазасын өтеуін қамтамасыз
ететін ұлттық заңдар;
• құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету саласында барлық мүмкіндіктермен
және тиісті ақпараттармен өзара алмасуды жүзеге асырады. Бұл әсіресе заңсыз
есірткі саудасымен айналысатын адамдардың қолданатын жаңа тәсілдері мен
маршруттарына қатысты болады;
• есірткі заттарына байланысты құқық бұзушылықтарға қатысты айғақтарды
жедел алу тетігін жетілдіру;
• шекаралық бақылаудың барлық нысандарын күшейту;
• заңсыз есірткі саудасына байланысты сотталған тұлғалар басқа
мемлекеттердің аумағында тығылып қалмауын барлық заңды және қолдан келетін
құралдармен қамтамасыз ету.
Қылмыстардың нақты түрлерімен күрес мәселелеріне қатысты жоғарыда
аталған тақырыптардан басқа, БҰҰ Конгерсі мен Комитеті басқа тақырыптарды
да қамтыды: әйелдер арасындағы қылмыстылық; апатты жағдайлар мен дұшпандық
әректтердің салдарынан көшіп-қонуға және қашуға байланысты; жекс тұлғалар
арасындағы зорлық-зомбылықтар; жол қозғалыстарына байланысты және
басқалары.
Құқық бұзушылармен халықаралық деңгейде қатынас жасау. Біріккен Ұлттар
Ұйымы осы бағытта мынадай негізгі позицияларды ұстанады:
• Халықаралық қылмыстық құқықтағы жазалау негізі мен мақсаттары;
• Қылмыстық жазаны орындаудың құқықтық регламенті. Сотталушылар
мәртебесі;
• Бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдармен және бостандықта
жүрген құқық бұзушылармен қатынас жасау проблемалары;
• Жазаның орындалуын бақылау;
• Құқық бұзушылармен қатынас жасау проблемаларында ғылыми әрекеттер
мен доктриналық түсіндірмелерді пайдалану.
Қылмыстылықтың алдын алу, онымен күрес және құқық бұзушылармен қатынас
жасау мәселелерімен айналысатын БҰҰ органдары соттан тыс талқылаулар мен өз
беттерінше жазалауларды айыптайды. БҰҰ қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін
заңды күшіне енген сот үкімі ғана құқықтық негіз бола алады деп есептейді.
1.2 Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен күресудегі
мемлекеттердің міндеттемелері
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде халықаралық сипаттағы қылмыстардың
түрлі атаулары кездесіп қалады: халықаралық қылмыстық істер, конвенциялық
қылмыстар, қылмыстық істер, халықаралық қылмыстар, ұлтаралық қылмыстар.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, барлық халықаралық құқық бұзушылықтар
халықаралық қылмыстар мен халықаралық сипаттағы қылмыстық істерге бөлінеді
(кейде контексте синонимдер де кездеседі: халықаралық қылмыстық істер).
Жеке адамдардың халықаралық қылмыстық жауапкершілік мәселелеріне арналған 7-
тараудың 7-параграфында халықаралық құқықтың, қағидалары мен нормаларын
адамзатқа аса қауіпті түрде бұзғанда халықаралық қылмыс болып есептеледі
делінген. Мұндай қылмыстар бейбітшілікті қамтамасыз ету, жеке адамды қорғау
және тұтастай алғандағы халықаралық қауымдастық мүдделерінің іргелі
негіздерін бұзады. Мұндай сипаттағы қылмыстардың субъектілері мемлекеттер
мен олардың басшылары, жоғары лауазымды адамдар мен қылмыстық әрекеттерді
орындаушылар болып табылады.
Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер көбіне ішкі мемлекеттік тәртіпке
қол сұғады. Бір мезгілде екі және бірнеше мемлекеттердің немесе тұтастай
халықаралық қауымдастықтың мүдделері қозғалады. Қарастырылып отырған
халықаралық құқық бұзушылықтар санатына мынадай сипат тән: біріншіден
халықаралық сипаттағы қылмыстық істерге мемлекеттер емес, жеке адамдар
жауап береді; екіншіден, қылмыстық қол сұғу объектісі түрлі салалардағы
мемлекетаралык қатынастар, халықаралық ынтымақтастық болып келеді;
үшіншіден, қылмыстық жауапкершілік ұлттық қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және атқару заңдары бойынша санкциялар көзделген халықаралық келісімдерге
сәйкес туындайды.[8]
Әлемдік тәжірибеде жиі кездесетін халықаралық сипаттағы қылмыстық
істердің кейбірін қарастырып көрейік.
Халықаралық терроризм. Халықаралық терроризм проблемаларына байланысты
мәселелерді талқылауға БҰҰ-ның басты органдары мен қосалқы органдары және
арнайы құрылған органдары (аһ һос) тартылады. Мысалы, 1979-1980 жж. БҰҰ
Халықаралық Соты Ирандағы кепілге алынған американдықтардың ісін қарады;
1986 ж. сот Никарагуаның АҚШ-қа қойған Никарагуаның аумақтық суларын АҚШ-
тың миналауы туралы талап-арызы бойынша шешім қабылдады. БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі басқыншылық барысындағы халықаралық терроризм актілеріне байланысты
мемлекеттердің шағымдарын қарады, мысалы Издаильдің Ливанға қарсы (70-80-
жж.), АҚШ-тың Гренадаға қарсы (1983 ж.) шағымдары. Қарастырылып отырған
мәселеде БҰҰ Бас Ассамблеясының негізгі қарары ретінде 1972 ж. 18
желтоқсанда 27-сессияда қабылданған қарарды айтуға болады, ол Бұұ мүше
мемлекеттерінің халықаралық терроризм проблемасына қатынастарын айқындап
берді және оны қарау үшін халықаралық терроризм жөніндегі Арнайы Комитетке
мандат берді. БҰҰ Бас Ассамблеясының 1987 ж. 7 желтоқсандағы және 1989
жылдың 4 желтоқсандағы қарарлардың да маңызы аса зор. Оларда БҰҰ аясында
және басқа да халықаралық ұйымдар жанынан халықаралық терроризм
проблемалары женіндегі арнайы органдар мен орталықтарды кұру туралы мәселе
қойылған болатын Сонымен қатар, осындай проблемаларды шешуде БҰҰ-ның
қосалқы органдары белсенділік танытты, оның ішінде, Қылмыстылықтың алдын
алу және құқық бұзушылармен қатысу жөніндегі БҰҰ Комитеті.
Халықаралық терроризммен күресудегі ынтымақтастыққа халықаралық
қылмыстық полиция ұйымы - Интерпол да өз ықпалын тигізіп келеді және
тигізуде. Интерполдың халықаралық терроризммен күрестегі қызметінін негізгі
бағыттарына ақпараттар алмасу және осы құбылысқа деген ұйымның қатынасын,
оның шешу жолдарын айқындайтын саяси-заңдық негізін жасау болып табылады.
Интерпол қызметіне ұйымдасқан қылмыс пен есірткі заттарының заңсыз айналымы
шенберінде жасалатын қылмыстарға байланысты терроризм мәселелерін шешу де
кіреді.
Халықаралық терроризмді бұтартпау шаралары туралы мәселелерді шешуге
бағытталған мемлекеттердің кез келгеп әрекеттері халықаралық ынтымақтастық
заңдарына негізделуі тиіс, ол өз кезегінде халықаралық құқықтың:
мемлекеттердің дербес теңдігі, ішкі істерге мемлекеттердің қол сұқпауы,
бейбітшілікті қолдау және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты
қағидаларының негізінде жүзеге асырылуы керек.
Халықаралық терроризммен күрес мәселелері жөніндегі халықаралық
келісімдерді саралағанда террористердің жиі кездесетін әрекеттерін
айқындауға мүмкіндік туды:
- елшілік, миссиялар, халықаралық ұйымның өкілдігі немесе штаб-
пәтерлерінің ғимараттарын жару;
- мүліктерді бұзуға немесе құртуға және адамдарға дене жарақат-тарын
салу немесе өлтіруге байланысты көшелердегі, әуе-жай, вокзал, мәдени
орталықтар, өндірістік ғимараттар, сауда және кәсіби қызметпен айналысатын
орындардағы бүлдіру актілері;
- жолданған заттар, бандерольдар, хаттар және басқа да пошталық
жолдаулар ішіне салынған жарылғыш құрылғыларды қасақана қолдану;
- қоғамдық ғимараттарға қарсы бағытталған кез келген бүлдіру
актілері;
- халыкаралық терроризм актілерін жасау мақсатында және оған кез
келген нысанда қатысуға астыртын сөз байласу және басқалары.
Халықаралық террористік актілерге (халықаралық терроризм нысандарына)
мыналарды жатқызады: адамдарды кепілге алу, азаматтық авиацияға қарсы
бағытталған актілер, қарақшылық (теңіздегі терроризм), сондай-ақ заңсыз
басқыншылық және ядролық материал қолдану. Алайда, олардың ерекше
халықаралық қауіптілігіне, кең таралғандығына және жасалу нысандарының әр
түрлілігіне байланысты мемлекеттер олармен күрес жолында арнайы
Конвенциялар қабылдап, оларды халықаралық сипаттағы жеке қылмыстар деп
бөледі.
Халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің нормативті-құқықтық
негіздерінің ережелерін дұрыс және тиімді имплементациялау - құзыретті
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, халықаралық қатынастың барлық
қатысушыларының қызметіне қойылатын негізгі талаптардың бірі. Егер жалпы
қылмыстық істермен күресте ең алдымен ішкі мемлекеттік құқық нормалары
ішінара, халықаралық құқық нормалары негізінде әрекет ететін құқық қорғау
органдары (полиция, сот органдары, прокуратура және басқалары) және кейбір
ведомствоаралық ұйымдар (Интерпол) әрекет етсе, халықаралық қылмыспен
күресте аталған органдар мен ұйымдардан басқа, халықаралық құқық және
конституциялық сыртқы саяси қағидалар негізінде, қажетті жағдайларда
нормалар негізінде әрекет ететін сыртқы қатынас органдары, халықаралық,
үкіметаралық ұйымдар қатысады.[9]
Халықаралық терроризммен күресте шарттық-құқықтық ынтымақтастық
қаншалықты тиімді болады, халықаралық терроризммен күрестегі халықаралық
келісімдер мен әдіс тәсілдердің құқықтық табиғаты қандай болады?
Халықаралық терроризммен күрес жөніндегі келісімдердің тиімділігінің
артуын қандай да бір елдің ішкі мемлекеттік заңнамадағы олардың
ережелерінің бекітілуінен, яғни трансформациялануынан байқауға болады.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.[10]
Сонымен, Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясының
ережелеріне орай, Қазақстанның басқа мемлекеттермен қатынасы күш қолдану
немесе күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасаудан өзара бас тарту қағидасы мен
ынтымақтасу қағидасын сақтау негізіне құрылған.
Осы қағидалар халықаралық терроризм мен күреске бағытталған
халықаралық қатынастарды жасауға және қылмыстылық пен терроризм-мен
күресетін халықаралық ұйымдарға Қазақстан Республикасыньң кіруіне және
қатысуына бағдар болады.
1992 ж. 25 мамырда Мәскеуде Қазақстан Республикасы мен Ресей
Федерациясы арасында достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Шартқа
қол қойылды, оны Қазақстан сол жылдың шілде айында бекітті. 34-бапта:
"Елдер үйымдасқан, оның ішінде халықаралық қылмысты-лықпен, терроризммен,
қарақшылықпен, нашақорлықпен, сондай-ақ
Есірткілер мен қарулардың... заңсыз айналымымен,теңіз кеме қатынасы
мен азаматтық авиацияга карсы бағытталған актілермен күресудегі
ынтымақтастықты дамытатып жине тсрсцдстін болады "- деп жарияланған.
1992 ж. осыған ұқсас шарттар Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан
Республикасы, Молдова Рсспубликасы арасында; 1993 ж. Қырғызстан,
Түркменстан, Грузия, Армения, және Тәжікстанмен жасалды. 1994 ж. Қазақстан
Республикасы мен Украина арасында достық, ынтымақтастық және өзара көмек
туралы Шартқа қол қойылды.
Қазақстан Республикасы көптеген мемлекеттермен халықаралык
терроризммен күресуде біріккен әрекеттер қабылдау туралы шарттар жасасты.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Иран Ислам Республикасы Үкіметі
арасында 1999 ж. 6 қазанда Тегеранда қабылданған "Ұйымдасқан қылмыс пен
терроризммен күресудегі ынтымақтастық туралы" Келісім. Осы келісімнің
кіріспесінде "ұйым-дасқан қылмыс пен терроризммен күрес саласында
халықаралық ынтымақтастықты дамытудың маңыздылығы" ерекше атап керсетілген.
Тараптар осы салада мәліметтер алмасуға уағдаласты және өз қызмет-терінің
негізгі бағыттарын айқындаған:
- ұйымдасқан қылмыспен және терроризммен күрес саласындағы
қылмыстардын алдын алу және тергеу;
- құжаттар, ақша, бағалы қағаздарды ... қолдан жасаумен күрес;
- қару, оқтар және жарылғыш заттар ... контрабандасымен күрес.
Тараптар сондай-ақ ішкі істер министрліктері мен басқа да орган-
дардың өкілдерінен Бірлескен комиссия құрды, осы шартқа қатысушы-
мемлекеттер аумағында кезекпен сессия өткізіп тұруға уағдаласты.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Герман Федерациялық Республикасы
Үкіметінің (бүгінгі таңда Германия) арасында 1995 ж. 10 сәуірінде қол
қойылған "Ұйымдасқан қылмыс, террроризм және басқа да қауіпті қылмыстар
түрімен күресуге ынтымақтастық" туралы келісім 10 жылға жасалған.
Келісімнің кіріспесінде "1992 ж. 22 қыркүйегінде қол қойылған Қазақстан
Республикасы мен Германия Федерациялық Республикасы арасындағы
қатынастардың негізі туралы" Бірлескен мәлімдеме негізінде тараптар "екі ел
арасындағы байланыстарды дамытуға үлес қосуға ниеттенеді", терроризм,
есірткі заттары мен психотропты заттарды шектен тыс пайдаланумен, әуе
жолымен заңсыз шығып кетудің тиімді алдын алу және күресу мақсатында
ынтымақтасуға ниеттенеміз" - деп белгіленген. 1-бапта осындай
ынтымақтастықтың шегі әр тараптың ішкі (ұлттық) заңымен айқындалған.
Терроризммсн күресу мақсатында жоспарланып жатқан және жасалған террористік
актілер, олардың жүзеге асырылу нысандары, террорлық топтар туралы
ақпараттар алмасу көзделген.
Келісімде терроризм актілері қоғамдық қауіпсіздікке елеулі қауіп
төндіретін қылмыс деп жарияланған. Осы шартқа орай, адамдардың әуе жолымен
заңсыз кіруімен куресу және жауап қайтару шараларын жасауға байланысты
бірлескен саралау жүргізу жөнінде жұмыс тобы құрылды. Қатысушы екі елдің
осы бағыттағы қызметтеріне жауапты құзыретті огандар айқындалды.
Халықаралық террористік актілерге (халықаралық терроризм нысандарына)
мыналарды жатқызады: адамдарды кепілге алу, азаматтық авиацияға қарсы
бағытталған актілер, қарақшылық (теңіздегі терроризм), сондай-ақ заңсыз
басқыншылық және ядролық материал қолдану. Алайда, олардың ерекше
халықаралық қауіптілігіне, кең таралғандығына және жасалу нысандарының әр
түрлілігіне байланысты мемлекеттер олармен күрес жолында арнайы
Конвенциялар қабылдап, оларды халықаралық сипаттағы жеке қылмыстар деп
бөледі.
Халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің нормативті-құқықтық
негіздерінің ережелерін дұрыс және тиімді имплементациялау - құзыретті
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, халықаралық қатынастың барлық
қатысушыларының қызметіне қойылатын негізгі талаптардың бірі. Егер жалпы
қылмыстық істермен күресте ең алдымен ішкі мемлекеттік құқық нормалары
ішінара, халықаралық құқық нормалары негізінде әрекет ететін құқық қорғау
органдары (полиция, сот органдары, прокуратура және басқалары) және кейбір
ведомствоаралық ұйымдар (Интерпол) әрекет етсе, халықаралық қылмыспен
күресте аталған органдар мен ұйымдардан басқа, халықаралық құқық және
конституциялық сыртқы саяси қағидалар негізінде, қажетті жағдайларда
нормалар негізінде әрекет ететін сыртқы қатынас органдары, халықаралық,
үкіметаралық ұйымдар қатысады.[9]
Халықаралық терроризммен күресте шарттық-құқықтық ынтымақтастық
қаншалықты тиімді болады, халықаралық терроризммен күрестегі халықаралық
келісімдер мен әдіс тәсілдердің құқықтық табиғаты қандай болады?
Халықаралық терроризммен күрес жөніндегі келісімдердің тиімділігінің
артуын қандай да бір елдің ішкі мемлекеттік заңнамадағы олардың
ережелерінің бекітілуінен, яғни трансформациялануынан байқауға болады.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.
Сөйтіп, халықаралық терроризмнің мемлекетаралық қатынастарға бүлдіруші
әсер ететінін, оның мемлекеттердің дипломатиялық қатынастарына, туристер
алмасу мен іскер ынтымақтастыққа, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке
тұтастай алғанда қауіп төндіретінін сезіне отырып, әрбір мемлекеттің өзін
қорғау реакциясын түсінуге болады. Ол ішкі мемлекеттік деңгейде жауап беру
шараларын көздейді, сол арқылы халықаралық заңдылық пен құқықтық тәртіптің
нормативті-құқықтық негіздері мен бірлігін нығайтуға жәрдемдесетіні сөзсіз.
Жаңа қылмыстық заңдар жалпы адамзаттық құндылықтарды белгілеп берді,
ол: адам өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары. Қазақ ССР-нің Қылмыстық
Кодексі мемлекеттің саяси және идеологиялық мұдделерін алдыға қоятын.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі аса қауіпті мемелкеттік қылмыстармен
бастальш, одан кейін социалистік меншікке қарсы қылмыстар, содан кейін ғана
- жеке адамға қарсы қылмыстар орын алатын.
Ал, терроризм тақырыбына келсек, ол жаңа Қылмыстық кодекске
"Терроризм" деп аталатын 233-баппен енгізілген. Осы бапта: "1. Терроризм,
яғни адамдардың каза болуы, елеулі муліктік зиян келтіру, не қоғамға
қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою
немесе өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық
қауіпсіздікті бұзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың шешім
қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді
дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту...". Сипаттаушы белгілер ретінде
мыналар аталған: қайталану, рецидив, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша, абайсызда адам өліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп соғуы,
сондай-ақ жаппай қырып-жоятын қаруды, радиоактивтік материалдарды...
қолдану арқылы қылмыс жасау..." деп көрсетілген.[13]
Егер бұрын әрекет еткен Қылмыстық Заңда тек мемлекеттер немесе
қоғамдық қайраткерлерге қарсы жасалған терроризм үшін жауапкер-шілік
көзделсе, жаңа заңда халыққа қатысты, оның ішінде әрбір нақты адам мен
азаматқа қатысты жасалған террорлық сипаттағы әрекеттер үшін жауапкершілік
көзделген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде терроризм үшін
жауапкершілік екі нормада 167 және 233-баптарда бекітілген. Сонымен бірге,
Қылмыстық кодекстің 167-бабы ҚазКСР Қылмыстық кодексінің 52-бабының орнына
келсе, 233-бап жаңадан енгізілген.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекісінің 234-бабында адамды
кепілге алу жөнінде анықтама берілкен. Осы құбылыс жөніндегі халықаралық-
құқықтық нормалардың өзгеруі Қазақстан Республикасының ұлттық заңдарына
оның аумағында осы қылмыстармен күресу ісіне қосқан маңызды үлесі болып
табылады.
239-бапта қылмыс деп "әуе немесе су көлігін не жылжымалы теміржол
құрамын айдап әкету, сол сияқты осындай көлік пен құрамды айдап әкету
мақсатында басып алу..." белгіленген Теңіз қарақшылығының белгілері 240-
бапта орын алған, соган сәйкес, "қарақшылық дегеніміз -теңіз немесе өзен
кемесіне бөтеннің мүлкін басып алу мақсатында күш қолданамын деп қорқытып
шабуыл жасау" болып табылады.[11]
247, 248, 249-баптарда радиоактивті материалдарды заңсыз сатып алу,
сақтау, пайдалану, біреуге беру немесе бүлдіру, сондай-ақ оларды тасымалдау
мен көму немесе радиоактивті материалдарды ұрлау немесе қорқытып алу қылмыс
деп айқындалған.
251-бапта тағы бір қылмыс түрі белгіленген, ол террористік актіні
орындау үшін көмекші сипатында - атыс қаруын, оқ-дәрілерді, жарылғыш
заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, біреуге беру,
өткізу, сақтау..., сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
252-255-баптарында да бейнеленгеа Жоғарыда аталғандарға қоса, қылмыстық
жазаланатын әрекет ретінде 242-бапқа сәйкес, терроризм актісі туралы
көрінеу жалған хабарлау, атап айтқанда: адамдардың қаза болуы... қаупін
тудыратын жарылыс, өрт қою немесе озге іс-әрекеттердің дайындалып жатқаны
туралы көрінеу жалған хабарлауды айта аламыз.
Қазақстан Республикасының "Терроризмге қарсы күрес туралы" 1999 ж.
Заңы Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің құқықтық және
ұйымдастырушылық негіздерін, мемлекеттік органдардың және меншік
нысандарына қарамастан, ұйымдардың қызмет тәртібін, сондай-ақ азаматтардың
терроризмге қарсы күресті жүзеге асыруға байланысты кұқықтарын, міндеттері
мен кепілдіктерін белгі-лейді. Онда мынадай ұғымдар айқындалған:
"терроризм", "террорлық әрекет", "халықаралық терроризм", "террорлық
акция", "террорлық акті", "террорлық ұйым", "терроршы", "терроризмге қарсы
операциялар", "арнаулы мақсаттағы бөлімшелер" және т.б.[2]
Өкінішке қарай, көптеген ұсыныстар мен ескертулерді Занды жасаушылар
ескермеді.
Мәдени құндылықтарды ұрлаумен күрес жүргізудің халықаралық-қүқықтық
мәселелері. Объектісі өнер туындылары болатын қылмыстарға келсек,
халықаралық қауымдастық заңсыз саудалауға ұшыраған меншікті қайтаруды
жеңілдетуге арналған ұлттық заңдардың арнайы ережелері туралы мәліметтер
алмасуды жетілдірудің маңыздылығын алға қойып отыр. Осындайда мәдени
құндылықтарды ұрлаумен немесе бүлдірумен айналысатын адамдарға қатысты
тиімді шаралар қабылдаудың объективті қажеттігі туындайды.
Қазақстан Республикасы халықаралық терроризммен куресуде басқа
мемлекеттермен белсенді ынтымақтасуда. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конституциясында, оның ішінде 1-баптың 1-тармағында: "1. Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы -адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары" - деп жарияланған Соған орай, адам мемлекеттің
ерекше қорғауында болады. Мемлекеттердің конституциялық сыртқы саяси
қағидаларына келсек, олардыц халықаралық зандылық пен құқықтық тәртіпке,
мемлекетаралық қатынастарға жағымсыз әсер ететін халықаралық терроризмнің
алдын алу және бұлтартпау үшін жүзеге асуы Конституцияның мынадай
ережесінде көрініс тапқан. 8-бапқа сәйкес, Қазақстан Республикасы
халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер
арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардьщ
теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды
бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып
қолданудан бас тартады.
Мәдениет және мәдени даму проблемалары халықаралық сипат алып келе
жатыр. Халықаралық мәдени байланыстарды дамыту халықаралық кұқық
нормаларының халықтардың өзара мәдени құндылықтармен танысу процесіне әсер
етуін ұлғайтады. Тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz