АЛҒАШҚЫ ПЬЕСАЛАРДАҒЫ ТАРТЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
І. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ
ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ- ТАҚЫРЫПТЫҚ,
ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1. Драмалардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 8
2. Пьесалардың жанрлық-тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ. Алғашқы пьесалардағы
тартыстың ерекшелігі
2.1. Драмадағы
тартыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 33
2.2. Драмадағы
мінез ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
ХХ ғасыр басындағы драматургия туралы С.Садуақасов [1], Ж.Аймауытов
[2], М.Әуезов [3], С.Қожанов [4], Д.Әділов [5], М.Дулатов [6], Ш.Құсайынов
[7], Ғ.Мүсірепов [8], Ә.Тәжібаев [9], С.Ордалиев [10] т.б. ғалымдардың ой-
пікірлері бар.
Қазақ ұлттық драматургиясын арнайы нысанаға алып зерттеу үрдісі 1950
жылдардан бастап кеңінен қолға алынды. Зерттеушілер С.Ордалиев [11],
А.Маловичко [12], Р.Рүстембекова [13], Н.Ғабдулин [14], Ә.Тәжібаев [15],
Р.Нұрғали [16], Т.Есембеков [17], Ж.Әбілов [18], С.Дәуітова [19]
С.Құлбарақов [20], Г.Орда [21], Ә.Шапауов [22], Л.Аупбаева [23],
Б.Сұлтановалардың [24] монографиялық зерттеулері соның айғағы.
Драматургия өнері – мәдениет, әдеби байланыстарды қалыптастыратын,
дамытатын сала. Ол елдер мен елдерді жақындастырып, бір күшке айналдырған
тіл, мәдениетті жер бетіне таратуға орасан зор қызмет етуші.
Театр тарихы мен драматургия теориясындағы жылдан-жылға толығып
отыратын жаңа көзқарастар зерттеудің тың жұмыс болуына негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ және шетел драматургиясы байланыстары жөнінде Ж.Абызов [25],
Қ.Қуандықов [26], Б.Құндақбаев [27], Ә.Сығаев [28], К.Уәлиев [29], т.б.
еңбектері бар. Олар батыс-шығыс әдеби байланыстарын, аудармалар және орыс
драматургиясының қазақша аудармалары туралы құнды пікірлер айтқан.
Жұмысымызда бұдан өзге де жекелеген теориялық мәселелерге қатысты басқа да
ғалымдардың зерттеулері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ сахна өнері мен
драматургиясының көркемдік даму барысы, батыс және шығыс, түркі халықтары
драматургиясындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындау.
Зерттеудің ғылыми жетістігі.
− ХХ ғасыр басындағы драматургия жанрының бастаулары, оның сахналану
өнері;
−Алғашқы шағын пьесалардағы драмалық жағдай, тартыс пен мінез
мәселелерінің кейінгі жылдармен салыстыру барысындағы көркемдік жетістігі;
Зерттеу нысаны. Негізгі нысанаға қазақ және алыс, жақын шетел
ғалымдарының шығармаларының төл нұсқасы мен аудармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Еңбекте
отандық және шетелдік ғалымдардың театр тарихы мен драматургия тарихы мен
теориясына байланысты еңбектер, жанрлық ерекшеліктеріне арналған зерттеулер
негіз болды. Атап айтқанда, С.Садуақасов [30], М.Әуезов [31], З.Қабдолов
[32], С.Қирабаев [33], Р.Нұрғали [34], Т.Есембеков [35], Ж.Әбілов [36],
С.Құлбарақов [37], С.Дәуітова [38], Ә.Шапауов [39], А.Ақтанова [40],
Н.Насиева [41], Б.Сұлтанова [42], Л.Серғазы [43] және т.б. отандық көрнекті
зерттеушілердің еңбектеріндегі ғылыми-теориялық қағидалар басшылыққа
алынды.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы,
талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері және стилистикалық талдау
қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Жұмыстың
нәтижелері мен тұжырымдары қазақ, орыс халықтары әдебиеттерінің ортақ
тарихын негізге ала жазылып жатқан зерттеулерге септігін тигізеді. Зерттеу
жұмысының материалдары орта және орта арнаулы білім беретін мектептердегі,
орта оқу орындарындағы әдебиеттану, өнертану бағдарындағы арнаулы пән үшін
көмекші құрал бола алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Жұмыс Ш.Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
КІРІСПЕ
Қазақ халқының өзіне тән сан ғасырлық даму жолының көркем шежіресі
жинақталды. Халықтың мұң-зары, арман үміті, алдағы жарқын өмірге деген
сенімі жарық жұлдыздай алдан жарқырап көрініп тұрғандай еді.
XX ғасырдың басындағы әлеуметтік қозғалыстар, төңкерістер әдебиет
беттерінде өзіне лайық таңба қалдырып отырды. Төңкерістер қолма-қол
әдебиетке әсер етті.
Көптеген идеялық ағымдары бар, жанрлары жан-жақты тармақтала бастаған
әдебиеттің өкілдері кешегі отар, қаналған елдің әр жастағы, әр деңгейдегі,
әр түрлі саяси бағдардағы перзенттері ұлы өзгерісті әртүрлі қабылдады.
Төңкеріс кезіндегі аса күрделі, шиеленісті әлеуметтік жағдайлар
жазушы қауымына да түрліше әсер етті. Тығырыққа тіреп, түрлі саяси қуғын-
сүргінге түсті, түрлі жала жабылды, абақтыларға қамалды. Олар зорлық-
зомбылықтың неше атасын көрді, отбасынан айырылды. Асыл азаматтар елінен
қудаланды. Шығармалары електен өтті, құртылды. Қаншама еліміздің бетке
ұстар, көзі ашық, кеудесі кең азаматтары, қаламымен жыр қозғап еліне күн
болам деген ақындары мен жазушылары, оқыған қауым зиялы өкілдері
құрбандыққа шалынды. Аяусыз опат болды.
Әдебиет – халық өмірінің айнасы, көркем бейнесі. Бұл заңдылықты қазақ
әдебиетінің туу, өзіндік қалыптасу жолынан да көруге болады. Саяси
толқындар легі, экономикалық дағдарыстар, қоғамдық ойдағы қым-қиғаш
тартыстар тұтас үрдісті тоқтатып, әдебиетке тосқауыл бола алмады. Кең
байтақ даланың дүбірлі өмірі бейнелі тіл өрнегімен қағаз бетіне өзіндік
бедерін салып жатты.
Табиғатынан дарынды халқымыздың мұраларын игеруде Мұхтар Әуезов,
Бейімбет Майлин, Көлбай Төгісов, Қошке Кемеңгеров, Ғабит Мүсірепов, Асқар
Тоқмағанбетов еңбектері елеулі.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары негізі
туралы айтар болсақ, бұл драма жанрының аяқ алып, өмірге нық еніп қанат
жаяр кезеңінің нағыз бастауы, қайнар көзі екені мәлім. Қазан төңкерісінен
кейінгі далаға еніп жатқан жаңалықтар, халық күресінің кей келелі тұстары
драмалық шығармаларда өз арқауын тауып жатты.
Қазан төнкерісіне дейінгі әдебиет саласындағы негізгі байлығымыз халық
ауыз әдебиеті, яғни фольклор болса, төңкерістен кейін әдебиетімізде жанрлық
формалар өрістеді.
Қазақ әдебиеті мен өнері туралы тұтас ғылым салаларының туып,
қалыптасып, дамуында А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Исмаилов, Қ.Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М.Қаратаев көп
еңбек сіңіріп, жаңа арналарға негіз бола білді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия, эпикалық проза, әсіресе роман
түбегейлі зерттеліп келе жатыр. Ал драматургия туралы арнайы еңбектерден
Ә.Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының очеркі (1964), Р.Рүстембекованың
Қазақ совет комедиясы (1975), М.Дүйсеновтың Қазақ драматургиясының жанр,
стиль мәселесі (1977), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979),
Н.Ғабдуллиннің Ғ.Мүсірепов – драматург (1982), Р.Нұрғалидің Арқау,
Ә.Шапауовтың “Драмадағы дәстүр” зерттеу еңбектерін бөліп атау қажет.
Егер әлем драматургиясы сан ғасырлық ұланғайыр жолдан өтсе, қазақ
драматургиясының тарихы бір ғасырға жетті. Қазан төңкерісінен кейін өрлеп
дамыды, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай
әдебиеті озық дәстүрлерімен қауыша түсіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін –
драматургия мен театр өнерін дүниеге әкелді.
Тұтас жүйелі, жан-жақты әдеби-мәдени процесс пайда болды. Қазір қазақ
драматругиясы жалпы драмаға тән түгел қасиеттерге ие. Уақытпен ілесіп даму
үстінде. Әдебиеттің ерекше бір түрі - драматургия театрды нысана етеді,
сахна төрінде қойылу үшін жазылады. Танымдық, тәрбиелік мәнді, идеялық-
эстетикалық әсері орасан күшті-драматургия тағдырлар тоғысуы, мінездер
қақтығысы, сезімдер шайқасын көрсетіп, аса қатал композиция талаптарын
ескере отырып, ерекше көркемдік құрал- диалогтар мен монологтар арқылы
өмірдің түрлі шындықтарын ашады. Құбылыстарға баға береді, билік айтады.
Жанр тудыратын элементтер деп - сюжет түзілісі, композиция, тақырып,
поэтика, бір сөзбен шығарма идеясын және мазмұнын ашатын көркемдік
құралдарды айтады. Бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да
қосқан дұрыс. Трагедия – қайғыртады, комедия - күлдіртеді, драма –
толқытады. [44,226].
Даму үрдісінде бұл жанрлар өзара ықпалдасады, бірін-бірі толықтырып,
байытады. Кей жанр құбылысы дегенде табиғи диалектикалық өзгерістерді
айтамыз, әйтпесе, шекарасыз, жағасыз, арнасыз жанрлық форма жоқ. Бұл
талаптар ескерілмеген жағдайда шығарма босаң, сюжеті болжыр тартады.
Көркемдік қасиеттері жұтаң реңсіздікке ұрынып эстетикалық қасиеттерінен
айрылады.
Жанр, - деп жазды М.Бахтин, - әрқашан өзі, әрі өзі емес, әрқашан көне,
әрі жаңа, жанр әдебиет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа шығарма
тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің тынысымен өмір сүреді,
бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында сақтайды. Жанр – әдеби
даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде қалады [45,178].
Кіріспе мен екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен
тұратын бұл жұмысты драманы зерттеген ғалымдар еңбектеріне сүйене отыра
жаздық.
І. АЛҒАШҚЫ ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ - ТАҚЫРЫПТЫҚ ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Драмалардың зерттелуі
Драматургия жанрларының ішінде өмірге айрықша жақын түрі – трагедия,
өйткені бұл формада тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар,
құштарлықтар мен сезімдер шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор
пафоспен, әрі реалистік тереңдікпен бейнеленеді. Классикалық
әдебиетіміздегі трагедияда дара тұлғаның әлеуметтік қоғамдық қайшылықтармен
кереғар қайшы келуі, бітіспес күреске түсуі көрсетілген. Трагедия
қаһармандары сұм заманның қатыгез әдеттерімен шайқаста опат болады.
Қаһарман алдында түрлі кедергілер, асу бермес тосқауылдар тұрады.
Трагедиялық рухты қайсар жанның алапат күресін суреттейді. Кейіпкер теңізде
сұрапыл тебіреніс құшағында: ол өз ішіне терең бойлайды. Ол қамығады,
қайғылы азапты жол кешеді, кедергі, қарсылықтармен қаймықпай күреседі.
Трагедияның ең басты ерекшелігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық конфликт кейіпкердің тартқан азабы мен өліміне сабақтас. Бұл
қосалқы, сырт сипаттардың бірі болып табылады. Ал трагедиялық тартыстың
өзегі әлеуметтік-тарихи, қоғамдық-саяси қабырғалы оқиғалардың, күштердің
шайқасында жатыр. Бұл қақтығыста кең құлаш, қоғамдық мағына, философиялық
тереңдік бар.
Трагедияның тағы бір маңызды сипаты – басты кейіпкер түрлі оқиғалар
әлегінен үлкен қателікке душар келеді, зор адасуға ұшырайды. Бұл әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қарым – қатынастар тудыратын, кейіпкердің өз еркінен
тыс, оның идеал-мұраттарын күйретіп, мақсатына жеткізбей мерт қылады.
Тағдыр, жазмыш бұйрығы тақылеттес ерекше жағдаяттан шығады.
Сөз жоқ, трагедиялық қателікке ұрыну, үйірінен адасу қаһарманды әуре
сарсанға салады. Ол өз басын тауға да, тасқа да соғуға мәжбүр болады. Сонда
да алға қойған мақсатына жету жолдарын іздестіреді, бірақ өзінен әлдеқайда
сұрапыл күштер соққысынан мерт болады.
Сөйтіп, трагедия драматургияның қаһарлы тартыстар мен адасулар
шайқасы қат-қабат өмірдің объективті қайшылықтарын терең образдар арқылы
ашып, зор айқастар, үлкен күрестерді бастан өткеріп, шындыққа жету жолында
опат болатын күрделі тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы эмоциялық-эстетикалық
ғаламат әсермен оқырманға, көрерменге берілетін, болмыстың ауыр
қиындықтарын айқара ашып, қопара бейнелейтін іргелі жанры.
Әрине, қалыпты өмірдің өзіндік тілек, талап, шарттары мен тарихи,
трагедиялық тұлғалық мақсаты арасындағы күрес-конфликт, тартыс атаулының әр
қоғамда, әр дәуірде, әр әлеуметтік ұлттық ортада сан алуан формаларда болуы
– объективті заңдылық. Трагедиялық тартыстар мен адасулар табиғаттың,
эстетикалық-эмоциялық әсер ерекшеліктерін, сюжеттік материалмен көркемдік-
композициялық құралдар жүйесін, тақырыптық идеялық нысананы ескере отырып,
қазақ трагедиясын мынадай салаларға бөлуге болады:
а. эпикалық трагедия
ә. тарихи трагедия
б. адамгершілік-тұрмыстық трагедия [46,228]. Сөз жоқ, қазақ
драмаларының барлық жанрларының негізгі қайнар көзі, алатын арқауы, күре
тамыры-халық ауыз әдебиеті үлгілері, фольклордың сан алуан нұсқалары. Әлем
драматургиясы мектебінен үлгі ала отыра қазақ қаламгерлері ұлттық
топшылаудағы берекелі дәстүрлерді жаңашылдықпен дамыта білді.
Қай драмалық шығарманы қарастырсақ та, шығарма тілінің көркем, әдемі
жеткізілгені нұр үстіне нұр болары хақ. Шығарма сахна төріне қойылуға
лайықталып, тілі шұбалаңқы болмауы керек.
Кейіпкер тілі жатық, сөйлемдері мен айтатын репликалары нақты, шығарманың
негізгі тақырыбын, мазмұнын ашуға жәрдемді болуы тиіс деп ойлаймын. Бірақ,
бұл шығарманың тілі құр қатып қалған пікірлер легінен тұрады деп есептемеу
керек. Сәтті қойылым көпшілік қауым көңілінен ұзақ уақытқа орын алары
сөзсіз. Театр әртістерінің шебер ойыны мен бет пішінінің түрлі құбылуы,
эмоциялық байытуы ерекше мағына береді. Пьесаны көруші көрермен көзбен көре
отырып, көңіліне тоқиды. Ләззат ала отыра, бойына құяды. Сондықтан шығарма
авторы көп тер төгеді. Драмалық шығармалар көлемі жағынан шағын, 50-70
беттен аспауы шарт.
Қазақ драматургиясының әлем халықтарының драматургиясымен
салыстырғанда тууы, дамуы, зерттелуі жағынан кейінірек. Қазақ сөз өнерінде
драматургия классикалық үлгіде неміс, ағылшын, грек, орыс драма жанрымен
салыстырмалы түрде ХХ ғасырдың басында қалыптасты. Қазақ әдебиетінде
драматургия басқа әдеби жанрларға қарағанда көп кейін туды. Қазақтың ауыз
әдебиетінің халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына тән шығармаларында: жар-
жар, беташар, бәдік жыры сияқты өлеңдерде, айтыстарда драмалық
элементтердің барлығы аңғарылады.
Қазақ халқының ғұлама ғалымы Мұхтар Әуезов: Анығында ақындар
айтысының негізінде, өзгеше жанрлық бітім мазмұнында қолдану дәстүрінде
қазақтың халықтық театрлық өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының дән
ұрығы бар деуге болады,-деп айтқан болатын.
Қазақ жастары ұйымдастырған әдеби ойын-сауық кештері ұлттық сахналық
өнер мен драматургияның бастамасы болды. Бұлардың тәжірибелері отандық
драматургияның пайда болуына, ұлттық драмалық шығармалардың жазылуына ықпал
жасады. Қазақстанның әр түкпіріндегі алғашқы сахналық талпыныстар Қазан
төңкерісімен ілесе, ұлттық драматургияның дүниеге келуіне негіз болды.
Алғашқы қазақ драмалары 1910-1915 жылдары пайда болды. Алғашқы пьесалар
авторлары К.Тоғысов Надандық құрбаны, И.Мендіханов Малдыбай,
Тамырлар, Байғұстар, А. Лиханов Манап, Б.Серкебаев Бақсы, Ғазиза,
Жер дауы. 1915 жылы К.Тоғысовтың Надандық құрбаны драмасы жеке кітап
болып Уфада басылып шықты. Одан кейін Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, М.
Дулатов, Қошке Кемеңгеров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин тағы
басқалардың алғашқы драмалық шығармалары ұлттық драматургияның негізін
қалады.
Еуропалық үлгіде драматургияның қыры мен сырын меңгеруге қазақ
топырағында алғаш рет ден қойған Жүсіпбек Аймауытов. Оның тұңғыш үш пьесасы
Рабиға, Мансапқорлар, Қанапия-Шәрбану 1916-1917 жылдары, ал Ел
қорғаны, Шернияз, Сылаң қыз 1920-1925 жылдар ішінде жазылған.
XX ғасырдың 20-жылдарындағы Отандық драматургияда әйел бостандығы мен
теңдігі басты тақырыпқа айналды. Ж.Аймауытов, К.Кемеңгеров, М. Дулатов, С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Ж. Шанин, Б. Майлин шығармаларында туған халқының
тарихы мен тағдыры, еркіндігі мен теңдігі қос арнадай ағынды ағыс құрайды.
Қандай да бір пьеса болса да ел өмірінің тұрмыс-тіршілігі сол кездегі басты
тақырыптары - 1916 жыл оқиғасы, би-болыстар мен қалың көптің арасындағы
тартыс, әйел теңдігі мәселесі, түрлі әлеуметтік қайшылықтар тағы басқа
мәселелер көтеріліп, театр сахнасында қойылды. Мысалы, 1926 жылы К.
Кемеңгеровтың Алтын сақина, Ескі оқу пьесалары Қазақ драма театр
сахнасында қойылған. Бұл пьесалардың негізгі тақырыбы - әйел теңсіздігі мен
қазақ балаларының ауыл молдасынан ескіше сауат ашып, білім алуы
суреттеледі.
Қазақ драматургиясының қалыптасып өрістеген дәуірі XX ғасырдың алғашқы
ширегі болатын. Қазақ драматургиясының туу, қалыптасу және даму процесі
сахналық драмалық өнері орыс, украин, армян және грузин халықтарын былай
қойғанда, туысқан өзбек, татар халықтары драматургиясының даму процесінен
өзгеше. Себебі, қазақ халқы бұрыннан өз өнерлерін тойларда көрсеткен
болатын. Қазақ драматургиясының ұрығы ерте заманда елдің әдет-салтынан,
ойын – сауығынан, ән – күйі мен өлең жырларынан басталған. Оған дәлел
суырып салма ақындардың өнері, айтыс өлеңдер, ертегі, аңыздар бола алады.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры деп
атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген тұста
көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің
көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде
ерекше орны бар. Қазақтың кең даласының әр түкпірінде тұңғыш әуесқойлық
қойылымдар мен драматургия- лық шығармалардың тууы халық шығармашылығының
көркемдік құдіреті. Дәлел ретінде Жүсіпбек Аймауытовты келтіруге болады.
Жүсіпбек Аймауытов Семейде оқып жүрген жылдары жастардың ойын-сауық
кештеріне қатысып, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған және өзі
басты ролдерде ойнап, өз өнерін халыққа паш еткен. 1917 жылы 17 желтоқсанда
Семейде оқитын жастардың әдеби кеші болып, онда Ж. Аймауытовтың Ескі
тәртіппен бала оқыту, Рабиға атты бір перделі пьесалары қойылған. Осы
кезден бастап Ж. Аймауытов әрі жазушы, әрі драматург, әрі режиссер, әрі
актер ретінде көзге түсе бастады.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай -
1905 жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-
демократ оқығандарының келуі. Және осы кезде татар труппаларының
Қазақстанда гастрольдері басталған. Міне, осы театрдың ойындарын көрген
қазақтың беделді жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынды. Сахнаға
қоятын пьеса болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-
ғұрыптарын, ұлттық ойындарын сахналаудан бастайды. Осы кезде көркем
үйірмелер ұйымдастырылады. Қазақ жастары үйірмелерге қатысып, азды-көпті
тәжірибе жинайды. Көркем үйірмелер әдебиетіміздегі драматургия жанрының
дамуына ұйытқы болады. Бұған кәсіби театрымыз құрылмай тұрғаны кездегі
Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин және тағы
басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел бола алады. Олардың
драматургиялық қадамына көркем үйірменің ықпалы зор болған. Осындай ірі
жазушыларымыздың әдеби сапарларының бастауында драматургия жанрының батыл
енуі кездейсоқ оқиға емес. С.Сейфуллиннің Бақыт жолына атты пьесасының
негізгі тақырыбы - өмірі қорлық пен күндікте өткен бұрынғы қазақ
әйелдерінің өмірі революция жеңісі нәтижесінде теңдікке, бостандыққа ие
болуы, сүйгеніне қосылуға мүмкіндіктің тууы. Пьесадағы оқиға шағын да
ықшамды, бірақ драмалық тартысқа толы. 1916 жылғы майданның қара жұмысына
жігіт алу кезіндегі атақты дүрбелеңнің күндерінде Терлікбай деген шал
өзінің кіші баласы Телжанды қалайда аман алып қалу мақсатымен жас қызы
Мүслиманы елудегі Нөкербай деген болысқа бермек болады. Бірақ орысша оқыған
үлкен баласы әке ниетіне қарсы шығып, қаладағы жолдастарының көмегімен
қарындасына бостандық әпереді, оның сүйген жігіті Біржанға қосылуына
мүмкіндік жасайды. Бұл пьеса Жүсіпбек Аймауытовтың Қанапия мен
Шәрбану, Рабиға пьесаларына ұқсас келеді. Яғни бұл екі жазушы сол
кездегі таптық күресті, әйелдердің революция жеңісі нәтижесінде теңдік
алып, өз сүйгендеріне қосылуы суреттеліп көрсетіледі. Мысалы, Қанапия мен
Шәрбану пьесасындағы Жасасын бостандық! Жасасын әйел теңдігі! Жасасын
бұқара өкіметі!, - деп комиссардың сөзін барлығы шулап алып кетуі
Жасасын, жасасын!, Рабиға пьесасында да Рабиғаның әйелдерді теңдікке,
бостандыққа шақыруы суреттеледі. Міне, пьесадағы суреттелінетін тақырыптың
қысқаша баяндамасы осы. Бірақ бір адамның үй ішінде болған осы бір
кішкентай оқиғаны автор драмалық тартыс дәрежесіне жеткізіп, мәселеге саяси
мән беріп, суреттейді. Адамды әрекет үстінде көрсету
- драманың негізгі талабы. Бұл талап драмалық шығарманың табиғи
жаратылысының жанрлық ерекшелегінен туған заңды талап. Драманың
спецификалық ерекшелігі болып табылатын әрекетте, драмалық мазмұнды ашу,
бейнелеу тәсілі болып есептелінетін мінезде драма жазған жазушылардан
адамның ой-арманы мен іс-әрекетін жай сырттай баяндамай, солардың тікелей
әрекеті арқылы көрсетуді талап етеді. Сөйтіп, суреттелініп отырған оқиғаға
жазушының көзқарасын кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінезі арқылы танытудың
қажеттігінен туады.
Драманың өзіндік осы бір ерекшелігін жазушы М.Горький жоғары бағалап,
драманы әдебиеттің ең қиын жанры деп есептеген. Оның қиындығы суреттелінген
оқиғаға қатысушы адамдар өздерінің бүкіл қасиеттерін роман, повестерден
автордың баяндауындай емес, әрекет, қимыл үстінде көрсетуінде. Пьеса
авторды еркін араласуына жол бермейді, пьесада көрушіге оның
түсіндірушінің, баяндауының қажеттігі мүлде жойылады, - деген жазушы.
М.Горькийден басқа орыстың белгілі жазушылары драманың осы қасиетін сан рет
айтқан болатын. Кеңес жазушыларының бірі А.Н. Толстой да драматургияның
жанрлық ерекшелігін айта келіп драматургтің өз атынан ештеңе айта
алмайтындығын, тек пьесадағы кейіпкерлердің ой-өрісі, іс-әрекеті,
психологиясы арқылы ғана өз мақсатына жететіндігін айтқандығы мәлім.
Театрдың жаны - драма, - деп Гоголь айтқандай, драмалық шығармасыз
сахналық өнердің тууы мүмкін емес. Төңкерістен бұрын бұдан басқа да
пьесалардың сахнаға қойылғаны туралы мәліметтер кездеседі. Мұндай дүниелер
аз болғанымен, солардың кейбіреуінің авторы белгісіз, әрі баспаға басылмай
қолжазба күйінде тарағандықтан, аты болмаса, заты бейтаныс болғандықтан,
олардың көркемдік-идеялық мазмұнын айту қиын. Ал, баспаға басылып, жарық
көрген пьесалар саусақпен санарлықтай болды. Жоғарыда айтып кеткен пьесалар
1915 жылы жеке кітап болып Уфада басылып шыққан Көлбай Тоғысовтың
Надандық құрбаны мен уездік крестьян начальнигі А.Лихановтың Манап атты
драмалары Айқап журналының бірнеше санына жарияланды. Бұл екі пьесада
қазақ даласындағы ескіліктің шырмауын, феодалдық дәстүрдің пасық кәделерін
пайдаланып, халыққа зорлық жасаған жуандардың сорақы қылықтары, әйелге
деген қылмыстары көрсетіледі. Пьеса авторы заң орындарындағы
шенеуніктердің, адвокаттардың, тілмаштардың ақшаға сатылып жасайтын әдет-
қылықтарын дұрыс бейнелеген. Манап драмасына байланысты сыни пікірлер көп
кездеседі. Мысалы, Айқап журналының бетінде Манап драмасы туралы Сәкен
Сейфуллиннің мақаласы жарияланған. Осы мақалада драма біраз сынға алынды.
Біріншіден жазушы қазақ тұрмысын білмегендіктен, қазақты мазақ қылып
жазғаны және бұл шығарма қазақ тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына сай емес -
дейді Сәкен Сейфуллин. Жазушының олай айтуының себептерін мына жағдайлардан
көруге болады. Мысалы, Әлімбек шал өз немересіне айттырған Гүлбаһрамды,
немересі қайтыс болғаннан кейін, өзіне әмеңгерлікке алуы. Манап
драмасындағы қазақ әйелдерінің начальникке барып күйеуінің ұрғаны, малай
қылғаны жайлы айтып, күйеулерінің үстінен арыз қылады. Бұны да Сәкен
Сейфуллин жоққа шығарады. Қазақтың әйелдері өйтіп топтанып та, жеке барып
та начальникке арыз қылмайды - дейді Сәкен Сейфуллин. Манап драмасының
тағы бір кемшілігі драманың қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылғандығы (аударған
Мұхамбетқали Есенкелдин). Манап драмасында қазақ халқына тән емес әдет-
ғұрыптар көп кездеседі және орыс драмасына тән құбылыстар бар. 1919
жылы халық үйінің қасынан Ақмола жастарының тұрақты драмалық көркем
үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасында Қошке Кемеңгеровтың Бостандық
жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты пьесалары мен Асаубаевтың
Бейнетті мал пьесалары қойылды. Қазақстан қалаларында театрлар ашылып,
қазақ жазушыларының пьесалары қойыла бастады. 20-30-шы жылдарда
жазылған пьесаларда көтерілген мәселелер: ескі мен жаңаның күресі, сол
кездегі кертартпа элементтерді әшкерелеу, молдаларды сықақ ету тағы басқа
тақырыбы жағынан алғанда 1920-30 жылдардағы шағын пьесалар негізінен өмір
талабынан қалыспай, оған сай дамыды. Осындай тақырыптарды қамтыған шағын
пьесалардың Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Міржақып Дулатов, Бейімбет
Майлин, Қошке. Кемеңгеров, Мұхтар Әуезов тағы басқа жазушылар қаламынан
туғанын көреміз. Драматург-жазушылардың сол кездегі кертартпа жағдайларды,
ескі мен жаңаның арасындағы жағдайды әшкерелеп жазғанын, өз шығармаларына
арқау етіп алғанын пьесаларынан көруге болады. 20-30-шы жылдары жас
қазақ драматургиясының тақырыбының шеңбері онша кең бола алған жоқ.
Революция, әйел теңдігі, махаббат, ескі салт-санаға қарсы күрес, жаңа өмір
шындығының кейбір көріністеріне арналып жазылған үлкенді-кішілі пьесалар
болатын. Қазақ драматургиясы тарихында өз дәуіріне белгілі болған
шығармалар: Жүсіпбек Аймауытовтың Рабиға, Шернияз, Қанапия-Шәрбану,
Сылаң қызы, Сәкен Сейфуллиннің Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлары,
М.Әуезовтің Түнгі сарын, Бәйбіше-тоқал, Еңлік-Кебек, Қаракөзі, Ж.
Шаниннің Арқалық батыры, Б. Майлиннің Майдан, Ауыл мектебі, Шаншар
молда, Неке қияр, Ж. Тілепбергеновтің Перизат-Рамазан және Е.Ерданаев,
С.Абланов, Асқар Тоқмағамбетов тағы басқа драматург-жазушылардың пьесалары
ауылдағы көркем өнерпаздар үйірмелерінде, жаңа құрыла бастаған қазақ
театрының сахналарында қойылып, көпшілік қауымның назарын аударды. 30-
шы жылдары қазақ драматургиясына Мұхтар Әуезовтің Түнгі сарын, Айман-
Шолпан, Абай, Ілияс Жансүгіровтің Кен, Бейімбет Майлиннің Аманкелді,
Талтаңбайдың тәртібі, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты
пьесалары сахна төрінен орын ала бастады. Қазақ драматургиясының ішкі
жанрлық сипаты (драма, трагедия, комедия, водевиль, скечь) айқындалды.
Қазақ драматургиясында тап тартысы, революция, революциялық жеңісті баянды
ету сияқты өзекті тақырыптарға: Қызыл сұңқарлар, Майдан, Түнгі сарын,
Аманкелді сияқты пьесалар жазылғанмен халық өміріне түбегейлі өзгеріс
енгізген ұлы революция туралы айтылар сөз әлі де болса алда кезек күтіп
тұрған шындығы бар еді [25,7-10]. Бұған қоса Жүсіпбек Аймауытов
пьесаларында айтуға болады. Жүсіпбек Аймауытов пьесаларынан 1916 жылғы ұлт-
азаттық қозғалыс көріністерін, революцияның халық өміріне әкелген
өзгерістерін айқын көре аламыз.
Драматургия - қазақ әдебиетінде 20-ғасырдың басында әлеуметтік -
қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды
жемісі ретінде туған жаңа жанрлық түр. Драматургияның тез өсіп, жедел
жетілуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - халықтың ғасырлар бойы
жинақталған, сұрыпталған, екшелген бай фольклоры. Фольклорымыздың
күрделі, бай, мағыналы арнасының бірі - айтыс халықтық драма, халықтық
театр. Мұнда сахна өнерінің, драманың барлық элементтері: көрермен,
орындаушы, салтанат, диалог, монолог, музыка - бәрі бар. Осы ұлттық драма,
ұлттық театр, айтыс негізінде ғасырлар бойы халықпен бірге жасаған өнер
біздің заманымызда социалистік қазақ ұлтының театры, драматургиясы болып,
қайта туып, тез, қауырт даму жолына түсті, рухани қазынамызға айналды,- деп
Рымғали Нұрғали өз ойын білдірген.
Тұңғыш қазақ пьесаларына ауыз әдебиетінің жасаған әсер ықпалы жанрлық
форманың дамуындағы күрделі процестен айқын көрінеді. Алғашқы драматургтар
эпостық материалдарды арқау ете отырып, Еуропа, орыс татар әдебиетіндегі
драмалық формаларды пайдаланып, жаң жанрлардың үлгілерін жасады. Сюжеті,
образдары эпостан алынған Жұмат Шаниннің Арқалдық батыр, Ғабит
Мүсіреповтің Қозы Көрпеш - Баян сұлу пьесалары драматургияның жанрлық
сырларын, поэтикалық ерекшеліктерін меңгерудегі қазақ әдебиетінде ең алғаш
тәжірибелер. Бұл пьесаларда эпоста баяндалатын оқиғаларды диалогқа көшіру,
жырдағы толғауларды өз қалпында алу, детальдарды, сөйлемдерді сөзбе - сөз
пайдалану жиі кездеседі. Эпос үлгілерін сахна ерекшелігіне қарай ықшамдап,
артистер ойынына лайықтап, драмалық формаға түсіре, инсценировкалау
тәжірибесі де көрінеді. Фольклор материалдарына сүйеніп жасаған Мұхтар
Әуезов, Ғабит Мүсірепов шығармалары бұл жанрға деген жаңаша көзқарастың,
әдебиеттің дамуы жолындағы жауапкершіліктің айғағы. Эпостан алынған
дүниелер көп зерттеліп, авторлық идеал, суреткерлік концепция тұрғысынан
қайтадан сомдалып шыққан. Олар фольклор үлгілерін, сөзбе - сөз көшіріп,
вариация жасамайды, белгілі мотивтерді қайталамайды. Халық даналығына өз
тараптарынан терең ой қосып, реалистік, типтік деңгейге көтерілген образдар
жасау, арқылы өнерді байыта түседі. Мұхтар Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қара
Қыпшақ Қобыланды, Айман-Шолпан, Ғабит Мүсіреповтың Қозы Көрпеш-Баян
сұлу, Қыз Жібек пьесалары - эпостық дәстүрлер мен әлемдік драматургия
сабақтарын шебер ұштастырудан туған кесік шығармалар, әдеби дамуға ықпал
еткен ұлттық классика.
1.2. Пьесалардың жанрлық-тақырыптық ерекшелігі.
Қазақ драматургтарының реализм әдісін меңгеру жолындағы ізденістерді ең
алдымен жаңа тақырыптарды, Қазан революциясы тудырған әлеуметтік
өзгерістерді, халық сахнасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен
терең ұштасып жатыр. Бұл жаңалық Сәкен Сейфуллиннің революционер бейнесін
жасаған Қызыл сұңқарлар драмасынан басталып, қазақ әдебиетіндегі
берекелі, жемісті мақсатқа айналды. Мұхтар Әуезовтің ескі ауылды көрсететін
пьесалар топтамасының өмірдегі құбылысқа лайық түр тауып, негізінен
трагедия болуында заңдылық бар. Бұл туындылар формасы жөнінен Еуропа, орыс
әдебиетіндегі классикалық пьесаларға ұқсас. Қазақ ұлтының өміріндегі елеулі
кезеңдердің бірінде де драматургтар үн қосып отырды. Бұл орайда Мұхтар
Әуезовтің жаңа адамды, кеңестік шындықты, социализм мұратын апқау еткен
пьесалары тақырыптың әр алуандығымен көзге түседі. Революционерлер, тарихи
адамдар бейнесі (Октябрь үшін), кеңестік интеллегенцияның қалыптасуы
(Тартыс, Алма баяғыда, Дос-бедел дос), семяның тууы (Тас түлек),
Ұлы Отан соғысындағы халық қаһармандығы (Сын сағатта, Қынаптан қылыш,
Намыс гвардиясы, Асыл нәсілдер) партия қызметкерлерінің,
коммунистерінің тұлғасы (Шекарада, Алуа) – осы секілді әр саладағы
идеялық - эстетикалық ізденістердің өзегі типтік ортада шынайы тартыс
үстінде көрінген типтік характерлер жасау, қаһармандардың психологиясын ашу
талаптары болып табылады. Мұхтар Әуезовтің кеңестік өмірді бейнелейтін
пьесаларында ұзақ мерзімді тартысты қамту, көпшілік көріністеріне айрықша
мән беру, астар, символ, шарттылық, фантастика, эпика элементтерін
кірістіру секілді қазақ драматургиясында тұңғыш рет қолданылған формалық
жаңа сипаттар бар. Алғашқы қазақ комедияларының арқауы-халық арасында
ұрпақтан - ұрпаққа жетіп, үнемі жетілдірумен келген аңыздар, күлкілі
әңгімелер болған оқиғалар. Жұмат Шаниннің шағын көлемді, қысқа қайырылған
Торсықбай, Айдарбек секілді комедияның сюжеті ел аузында айтылатын
қалпынан көп өзгеріске түспеген. Фольклор материалын сахнаға лайықтау,
диалогтар жасау, кейіпкерлер мінезін айқындау, тартысты күшейту драматург -
аңыздан төл шығарма жасаған. Жұмат Шаниннің Қара құлып, Жанды сурет
сияқты авторлық қиялдан туған. Қазақтың тұңғыш сатиралық комедиясы Үш
бажа - эпостық дәстүрлер арнасынан әлі шығып болмаған, сюжетін,
ситуациясын, көркемдік құралдарын фольклордан алып жасайтын кезеңнің
жемісі. Айман - Шолпан пьесасының соңғы вариантында Мұхтар Әуезов
фольклорды пайдалана отырып, реалистік комедия жасаудың творчестволық
үлгісін көрсетті.
Кез-келген драматургтiң пьесалары – театрдың жақсы репертуары бола
бiлуiмен ғана шығармашылық өнерi жайында әдiл бағасын алады. Ғалым,
сыншылардың пiкiрлерiнен драматургия саласындағы алғашқы жетiстiктерi мен
сыни кемшiлiктерi жайлы республика театрларында табысты қойылып,
көпшiлiктiң ықыласына ие болғаны ып келе жатқанын аңғарамыз.
Қаламгердің жанрды игерудегi шеберлiгі жайында академиялық және облыс
театрларында әр жылдары қойылған драмалық шығармалары - әдебиет
зерттеушiлерi, театр танушылардың назарынан шет қалған емес.
Жазушы-драматургтердің төл драмалық шығармалары мен инсценировка-
пьесаларында тартыс пен мінездің атқаратын қызметi жоғары. Сонымен қатар
автор тудырған кейiпкерлерiнiң бейнесi алдыңғы және замандас драматургтер
шығармаларымен салыстыра қарағанда әлсiремей, шыңдала түскенiн байқаймыз.
Автор мінезді драма табиғатына лайық қатал сындарда шыңдап
барып бiрақ танытады. Бiр ерекшелiгi – пьесаларының негiзгi мазмұны, оқиға
арқауы бiрiншi көрiнiс-бөлiмiнде толық ашылуы. Бұны драматургия жанрында –
экспозиция дейдi. “Экспозииция (лат. expositio-түсiндiру) - көркем
шығармада оқиға дамып өрiстейтiн орынды, ортаны, ол оқиғаға қатысатын
кейiпкерлердi сипаттап алғаш оқушыға таныстыру. Экспозиция негiзгi оқиға
желiсiнiң шиеленiсiне тiкелей байланысты болмай, соған кiрiспе-эпизод
ретiнде өз алдына оқшаулау тұрады. Себебi, ол оқиғаның, тартыстың басталуы
емес. Тек қана тартыс-қақтығыстың барысын неғұрлым айқын, анық түсiнiп-
бiлуге қажеттi дерек, суреттемелер”,-десе, А.Толстой: ”Экспозиция бiрiншi
актыда мүмкiндiгiнше толық ашылып болу керек”, - дейдi, ал, академик
З.Қабдолов: “Драмадағы хал-күйдiң басы (экспозиция), әрине, пьесаның
кiрiспесi iспеттi, алғашқы актыда жатады. Мұның мiндетi – көрермендi
пьесаға қатынасатын адамдармен (персонаждармен) таныстыру. Экспозиция екi
түрлi (жағдай экспозициясы, мiнез экспозициясы) болуы мүмкiн”, -деп,
зерттеуші Р.Рүстембекова: ”Оқиға басталмастан бұрынғы жағдаймен оқушыны
таныстыру немесе кейiпкерлер жайында шығарма бойында ақпар берудi
“экспозиция” десек, драматургияда мұның да орны маңызды. Егер драматург
экспозицияны созып алса, оқиға баяулап, сылбыр дамиды”, - дейдi.
Қазақ әдебиетiнiң майталман қаламгерлерi М.Әуезов, Б.Майлин,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсiрепов, Ж.Аймауытов т.б. шығармалары инсценировка талабында
республика театрларының сахналарынан елеулi орын алды. Прозалық
туындылардың жанрлық шарты қатал драмалық шығармаларға айналу барысы жеңiл
жол емес екендiгi белгiлi. Прозалық шығармалардағы авторлық еркiн көсiлу,
кейiпкерлер бейнесiн ашуда т.б. компоненттердi шектеуден сахналық туынды
жасалмайды. Эпостан драмаға өту, яғни инсценировкаланған дүние бойында
бiрiншi кезекте драмалық тартыс, драмалық жағдай, характер, драма тiлi
болуы – жанр талабы. Ғалым Р.Нұрғалиев:''...прозадағы драматизм проблемасын
зерттеу – жанрлардың өзара тоғысу, бiр-бiрiн байыту құбылыстарын, өнердiң
қазiргi тенденцияларын ашып беруге мүмкiндiк тудырады. Бүгiнгi таңдағы
әдебиетке, оның қай жанрына болсын қойылатын биiк талаптардың бiрi –
драматизм”, - деп ой қорытса, зерттеуші Т.Есембеков: "Драматизм – это в
большинстве случаев рассогласование, несовпадение, противосостояние,
несовместимость каких-то начал, таким образом драматические ситуации по
своей природе неустойчивы, обладают колебательным характером, им присущи
напряженность и непредсказуемость, эмоциональная вибрация, хаотичность
выбора, состояние фрустраци" ,- дейдi.
Қазақ драматургиясында драма жанрымен бірге комедия жанры да дамыды.
Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматургтердің комедиялары
сол кездегі қазақ ауылындағы ескіліктің, надандықтың сарқыншақтарын,
келеңсіз көріністерін сатира негізіне салып өз пьесаларында көрсеткен.
Бейімбет Майлин қаламынан туған Неке қияр, Көзілдірік, Шаншар молда,
Ауыл мектебі, Қос қақпан, Жүсіпбек Аймауытовтың Сылаң қызы 20-30
жылдары сахна төрінен орын ала бастады. Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет
Майлин комедиялары атының өзі, кейіпкерлерінің есімі олардың әлеуметтік
ортасының идеялынан жақсы хабар береді. Кейіпкерлер тілі лексикалық,
синтаксистік, интонациялық жағынан өзара дараланып берілген. Әлеуметтік
мәнді мәселелерге құрылған, әр түрлі мінез-құлықтары бар, сан алуан күлкіге
негізделген, жанр шарттарына толық жауап беретін Жүсіпбек Аймауытов,
Бейімбет Майлин тағы басқа драматург-жазушылардың реалистік комедиялары
қазақ драматургиясының кейінгі дамуына үлкен әсер етті. Қазақ
комедияларында адам мінезіндегі олқылықтар, махаббат тұрлаусыздығы, дүние-
қоңыздық, парақорлық, зиянкестілік, жағымпаздық күлкі болады. Әр драматург
дәл фактіні, нақты деректі, негізгі оқиғаны пьесаға арқау еткенде өзінің
идеалына мұратына орай оларды әр түрлі пайдаланады.
Қазақ драматургиясының дамып, өсуіне классикалық туындыларды аудару
тәжірибесі үлкен әсер етті. 20-30-шы жылдары қазақ театрының сахнасына
орыс, еуропа халықтарының ең үздік саналған драмалық шығармаларының
кейбіреулері аударылып, қойыла бастады. Алғашқы аудармашылардың бірі
М.Дәулетбаев, Н.В.Гогольдың Үйленуін, У.Шекспирдің Гамлетін қазақ
тіліне аударса, М.Әуезов аударманың драматургиядағы классикалық үлгілерін
тудырды. Алғашқы аудармашылардың қатарына Ж.Аймауытовты да жатқызуға
болады. Ж.Аймауытов жазушы-драматург қана емес аударма саласымен
айналысқанын көреміз. Ж.Аймауытов А.С.Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман
пьесаларын қазақ тіліне аударып, драматургия саласын кеңейте түсті.
М.Әуезов драматургия саласында көп еңбек еткен. Бұның бірнеше себептері
де бар. Халық әдебиетінде, фольклорда форма жағынан драматургияға ұқсас
нұсқалар көп еді. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар,
сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі, мазмұны жағынан драматургия шығармашылығына
ағайындас.
ХХ ғасырға дейін қазақ халық әдебиеттерінде драматургияға өзек балатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген - М.Әуезов. Ол халық әдебиетінен
нәр алды. М.Әуезов орыс театрында жиі болып, Еуропа драматургиясымен
танысты. Алғашқыда Шекспир, Гоголь, Погодиндерді аударды, кейін өзі де
жазды.
М.Әуезов 30-дан аса ірі шығармалар тудырған қалам иесі. Жеке пьесалар
варианттарын қоса есептесе 50-ден асады. Бұларды тақырыптық материалдарына
қарап шартты түрде бірнеше салаларға бөлуге болады.
А)Аңызды, эпосты тарихи оқиғаларды арқау еткен шығармалары:
Еңлік-Кебек
Қобыланды
Айман-Шолпан
Бекет
Хан-Кене
Ә) Тарихи – төңкерістік тақырыптағы шығармалары:
Октябрь үшін
Түнгі сарын
Ақ қайың
Б) Кеңестік дәуір кезеңін бенелейтін шығармалары:
Тартыс
Тас түлек
Алма бағында
Шекарада
Алуа
В) Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған шығармалары:
Намыс гвардиясы
Қынаптан қылыш
Асыл нәсілдер
Г) Фантастикалық пьесалары:
Дос-Бедел дос
Елу жыл өткен соң
Ғ) Ақындар өмірі туралы:
Абай
Ақан-Зайра
Қарагөз
Д) Сценарийлері:
Райхан
Абай әндері
Қалқаман-Мамыр(1,256-258)
М.Әуезов әлемдік классикадан “Асауға тұсау”, “Отелло”, “Ревизорды”
қазақ тіліне 30-жылдары аударып, аудармашылық қызмет те атқарған [46,287].
М. Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар. жаңа кезеңінде,
әрбір жаңа шығарма тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің
тынысымен өмір сүреді, бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында
сақтайды. Жанр-әдеби даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде
қалады.
М. Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар. М. Әуезов әдебиетке
Еңлік – Кебекті әкелді. Шығарма өзегі – эпостық материал. Әлемдегі
әдебиетте мұндай тәжірибе өнімді дәстүрлердің бірі. Гетенің Фаусты да
осындай тәжірибеден туған. Шекспирдің 2-3-ақ шығармасы автордың өзі тапқан
тың сюжетке жазылған (Махаббат машақаты, Жазғы күнгі түс, Виндзор
қулары).
М.Әуезовке дейін Еңлік-Кебек бірнеше нұсқада жарық көрген. Бұлардың
екеуі әңгіме жанрында, екеуі поэма, біреуі интермедия, екеуі пьеса.
Әңгімелердің біріншісі 1892 жылы Қазақ халқының есінен кетпей жүрген сөз,
деген әңгіме басылды. Бұл “Еңлік-Кебек” болатын. Авторы белгісіз. Осы
нұсқада кейіпкерлер аты, жер-су аттары сақталған. Екіншісі 1900 жылы Қазақ
тұрмысынан хикая деген атпен Дала уалаяты газеті беттерінде жарияланды.
Адам аттары өзгерген. Үшіншісі Мағауия Абайұлының Еңлік-Кебек поэмасы деп
аталатын нұсқасы. Енді бір нұсқасы Шәкәрімнің Жолсыз жаза деген туындысы.
М.Әуезов жазған Еңлік-Кебек алғашқы интермедия. 1917 жылы, Ойқұдықта
қатар қосып тіккен 2 киіз үйде, мамыр айында қойылған. Абай ауылында
қойылып, сахара қазақтары үшін бір жаңалық болды. Көрермендер Еңлік пен
Кебектің махаббатының тереңдігіне қанығып, қастық еткендерді айыптап
тарайды. Пьеса режиссері де, суфлері де автор өзі болды. Осы жолы сәтті
айтылған ойлар мен шебер сөздер 1922 жылы нұсқасына енді. Пьесаның 1922
жылғы нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі, Абыздың ырымшыл, қонақшыл, ақылгөй
бәйбішесі Таңшолпан көрсетілетін, ал соңғы нұсқада бұлардың бірде-бірі жоқ.
Пьесада редакторлық өзгерістер де жоқ емес Кейіперлердің айтар сөздеріне
өзгертушіліктер болып, сарыны да өзге мағынаға тоғысты.
1922 жылғы нұсқада Абыз рушыл батагөйлігін місе тұтқан, бір рудың
мерейін үстем қылуды көздесе, соңғы нұсқада Абыз - әлеуметтік еңсесі биік,
көрнекті, көнекөз өкілі, қараңғылықты түсінген, әділетсіздікті көріп
күрсінген ақылгөй қарт бейнесінде.
1956 жылғы нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі ауызға алынбайды. Абыздың
әйелі Таңшолпанға қатысты кей жерлер пьесаға енбеген. Еңліктің 1922 жылғы
нұсқада елмен, туған жермен қоштасу өлеңі 11 шумақ болса, кейінгі нұсқада
ықшамдалып, 4 шумақ етіп берілген. 1922 жылғы пьеса Орынбордан жарық
көрген. Автор қолжазбасы жоғалған. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді.
Автор шығармалары мотивінен алшақтамаған Абыздың тұлғасы күшейтілген.
Сөйтіп, шығармалардың негізгі мотиві Абызға ауысқан. Оның монологында
Асанқайғы сарындары бар. Соңғы актідегі Абыз монологі қазақ ақ өлеңінің
озық үлгісі. Ғашықтық көріністері тереңдеген. Жамал бейнесі қосылған. Қайта
1956 ж. қаралды. Билер сахнасы күшейтілген. Абыз толғауымен басталды, Абыз
жырау толғауымен аяқталды. Тұтас алғанда пьеса-трагедия көп сарынды
симфонияға ұқсас. Қазақтың ауыр өмірін көрсетеді, заманды сынайды. Пьеса
1917 жылы алғаш қойылғанда билет құны 50 т., 100-ден аса көрермен жиылған.
Барлық ақшалай қор 54 сом, 50 тиын болған. Бұл ақша Құлжада ашаршылыққа
ұшыраған қазақтардың пайдасына жөнелтіледі.
Алғаш пьесаларды қоюда тек ер адамдар ғана болған.
Абыз – Зікәйіл.
Кебек – Ақкенже.
Еңлік – Ахмет.
Қалампыр – Жағыпар.
Жапал – Жебірейіл.
Кеңгірбай – Ысмайлхан.
Көбей – Құтайба.
Ақанды – Бастами ойнайды.
Еңлік – Кебек жайлы алғашқы сын мақалалар сол кездегі баспасөз
беттерінде жарық көрді. Пьесаға байланысты сындар айтылды: әртістер
ойынына, киім жұтаңдығына, образды сомдау, декорацияның мақсатқа сай болуы
туралы. Еңбекші қазақ газетінде шыққан 3 мақалаға көңіл бөлерлік. Бірінші
мақалада жоғарыда айтылған жайлар сөз бола келе, соңында олқылықтарды
көрсете отыра Орынборда болсын, кейінгі астана Қызылордада болсын, болған
ойындардың ішіндегі өңді көңілге қонымдысы болды деп ойын түйіндейді.
Екінші мақала әртістерді атамай, тек кейіпкерлер мінез-құлқы мен
образдарына тоқталады.
Үшінші мақала трагедияның кей кемшіл тұстарын көрсетеді. “Пьесаның
құрылысы сахнаға ауырлық көрсетеді”,-деп “Еңбекші Қазақ” газеті көрсетті.
Әрине, бұл сол заман талабының көрінісі. Дегенмен, бұл мақалалар сол
кезде драматургия жанрының жаңа бір белеске шығуының көрінісі. “Көш жүре
келе түзеледі”-демекші, пьеса ойындары қойылымымен байланысты театр сыны да
өрбіді, бір шығарма қайта өңделіп, мазмұны тереңдеді, талаптары заманына
қарай кей өзгерістерді көтерді. Негізгі мақсат: шығарма идеясы мен мазмұны
сақталады, оған жетер жолдар қайта қаралып, өзгерістерге ұшырайды. Мысалы:
“Еңлік-Кебек” трагедиясында Еңлік бірде суға, бірде ат құйрығына байланып
өлтіріледі, бірде басқаға күйеуге шығуға мәжбүр болады
Еңлiк-Кебек пьесасында билер сахнасы кең өрiс алған. Нысан абыздың
үйiнiң төрiнде отырып күңiренуi, Асан қайғы сарынымен сарындас келедi.
Абызды ел жағдайы көп толғантады. Көптi көрген көнекөз абыз терең
толғаныста. Сол үйде Кебекпен, Есенмен кездеседi. Алғаш Кебекпен
кездескенде Кебектiң болашағын дәлдiкпен болжай бiледi. Абыз жас батырға
бата бередi. Бiрiншi перде осымен бiтедi. Келесi перде Еңлiктiң әкесi Ақан
мен шешесi Қалампырдың отбасы, ошақ қасының суреттелуiмен ашылады. Түр
әлпеттерiнде сөз айтуларында бiр мұң табы, шер iзi сезiледi. Бұл, әрине,
еркек кiндiктi ұрпақ сүймеуiнiң азабы. Жалғыз көңiлге медеу-Еңлiк.
Кебек ұстамды, ақылды болып суреттеледі, Есен даңғой, рабайсыз ойлы,
қызба мiнездi батырды елестетедi. Есенмен Ақан үйiнде кездесемiз. Тұрпайы
Есен Еңлiктен осыған дейiн жауап ала алмадым, тоқетерiн қазiр бiлейiн деп
келгенiн айтты. Еңлiк пен Есен арасындағы сөз шарпысуы - шебер жазылған,
психологиялық диалог. Бұл жерде тартыс бастау алады, сонымен қатар екi
кейiпкердiң жан дүниесi, ойлары, мiнез-құлықтарына терең үңiлiп, кейiпкер
мiнезiн, болмысын тануға мүмкiндiк туады. Еңлiк Есеннiң түпкi мақсатын
бiлдi, туыс намысы емес, жеке басын қанағаттандыру. Есеннiң олқы тұсы-
алдарқатуға мүмкiндiк беруi.
Күрделi психологиялық сәт. Есен Еңлiктi еркелете бастаған сөзiн
қорқытумен аяқтады. Конфликтiлi жағдаят екеуiнiң тартысуынан туындайды:
бiрi алам десе, екiншiсi- сүймеймiн, тимеймiн,-дейдi.
Драмашы Мұхтар Әуезов Кебектi де Ақан үйiне айдап әкеледi. Тағдыр айдап
Кебек қызыл түлкiнi қуа жүрiп, адасып, осы Ақан елiне тап болады.
Тасырлықтан ада батырды таныса келе бәрi бiлетiн болып шықты. Ел iшiнде
сегiз қырлы, бiр сырлы сырбаз Кебек атымен белгiлi батыр. Жазушы
психологиялық тұрғыдан екi жастың кездесуiн жақсы ойластырған. Кебектi әке-
шешесi, Еңлiк, қойшы бала Жапал қыстаған соң бiр әңгiме айтуға қолпаштайды.
Әңгiмесi қарабайыр, мақтанудан ада.
Еңлiк пен Кебек диалогі Жолсыз жазадағы диалогпен сарындас. Белгiлi
болғаны екi жас бiрiн бiрi сүйдi. Есен мен Кебек екеуi бiрiне-бiрi қарама-
қарсы образдар. Еңлiк олардан ерекше. Адамды тани бiледi, әйелге тән қулығы
да бар, керек десең Есендi алдарқата бiледi. Кебек Еңлiктi бiлмейтiндей
сыңай бередi, Есендi қайдан келгенiң белгiсiз деп кемсітеді. Бұл Есендi
ширықтыруға жасалған әрекет. Еңлiк келiнiң, сен қайнағасысың дейдi. Есен
бұны естен шығарған, әмеңгерi екенiн ғана бiледi. Екi батырдың шарпысуын
Еңлiктiң бiр ауыз сөзi тоқтатады, әр батыр өзiнше жориды. Трагедиялық
конфликт ширығуда. Таңдау бiреу. Не Есен, не Кебек өлуi тиiс.
Таңдау Кебекте. Еңлiк елiн, аяулы ата-анасын, туған жерiн қиып Кебекпен
қол ұстасуға бел шештi. Екi ел жаулас. Қыз-матай, жiгiт- тобықты. Бұл
әрекет ауруға-сылтау iспеттi болды. Екi елдiң жауласуына түскен келесi
сызат. Еңлiктiң қоштасу өлеңi осыдан хабардар етедi.
Бұл үшеудiң конфликтi осымен тыным тапқандай. Бiрақ әсте олай емес,
одан да шырғалағаң оқиғалар легiне бастау бұл.
Есенмен ғана шарпысу болса, ендi екі ру ел шарпысады. Еңлiк елi мал
барымталайды. Соғыс, өлiм. Еңлiктi жаудың қызы деген ел қалай қабылдайды!?
Кебек елiнiң батыры, Еңлікке елі пана болар, бауырына тартар деген үмiтте.
Екi елдiң билерi тоқайласты. Матай Еспембет те, тобықты Көбей де
тайынбауда.
Үшiншi актi билердiң шарпысуын суреттейдi.
Төртiншi актi Кебектiң монологiмен басталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
І. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ АЛҒАШҚЫ
ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ- ТАҚЫРЫПТЫҚ,
ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1. Драмалардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 8
2. Пьесалардың жанрлық-тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ. Алғашқы пьесалардағы
тартыстың ерекшелігі
2.1. Драмадағы
тартыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 33
2.2. Драмадағы
мінез ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
ХХ ғасыр басындағы драматургия туралы С.Садуақасов [1], Ж.Аймауытов
[2], М.Әуезов [3], С.Қожанов [4], Д.Әділов [5], М.Дулатов [6], Ш.Құсайынов
[7], Ғ.Мүсірепов [8], Ә.Тәжібаев [9], С.Ордалиев [10] т.б. ғалымдардың ой-
пікірлері бар.
Қазақ ұлттық драматургиясын арнайы нысанаға алып зерттеу үрдісі 1950
жылдардан бастап кеңінен қолға алынды. Зерттеушілер С.Ордалиев [11],
А.Маловичко [12], Р.Рүстембекова [13], Н.Ғабдулин [14], Ә.Тәжібаев [15],
Р.Нұрғали [16], Т.Есембеков [17], Ж.Әбілов [18], С.Дәуітова [19]
С.Құлбарақов [20], Г.Орда [21], Ә.Шапауов [22], Л.Аупбаева [23],
Б.Сұлтановалардың [24] монографиялық зерттеулері соның айғағы.
Драматургия өнері – мәдениет, әдеби байланыстарды қалыптастыратын,
дамытатын сала. Ол елдер мен елдерді жақындастырып, бір күшке айналдырған
тіл, мәдениетті жер бетіне таратуға орасан зор қызмет етуші.
Театр тарихы мен драматургия теориясындағы жылдан-жылға толығып
отыратын жаңа көзқарастар зерттеудің тың жұмыс болуына негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ және шетел драматургиясы байланыстары жөнінде Ж.Абызов [25],
Қ.Қуандықов [26], Б.Құндақбаев [27], Ә.Сығаев [28], К.Уәлиев [29], т.б.
еңбектері бар. Олар батыс-шығыс әдеби байланыстарын, аудармалар және орыс
драматургиясының қазақша аудармалары туралы құнды пікірлер айтқан.
Жұмысымызда бұдан өзге де жекелеген теориялық мәселелерге қатысты басқа да
ғалымдардың зерттеулері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ сахна өнері мен
драматургиясының көркемдік даму барысы, батыс және шығыс, түркі халықтары
драматургиясындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындау.
Зерттеудің ғылыми жетістігі.
− ХХ ғасыр басындағы драматургия жанрының бастаулары, оның сахналану
өнері;
−Алғашқы шағын пьесалардағы драмалық жағдай, тартыс пен мінез
мәселелерінің кейінгі жылдармен салыстыру барысындағы көркемдік жетістігі;
Зерттеу нысаны. Негізгі нысанаға қазақ және алыс, жақын шетел
ғалымдарының шығармаларының төл нұсқасы мен аудармалары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Еңбекте
отандық және шетелдік ғалымдардың театр тарихы мен драматургия тарихы мен
теориясына байланысты еңбектер, жанрлық ерекшеліктеріне арналған зерттеулер
негіз болды. Атап айтқанда, С.Садуақасов [30], М.Әуезов [31], З.Қабдолов
[32], С.Қирабаев [33], Р.Нұрғали [34], Т.Есембеков [35], Ж.Әбілов [36],
С.Құлбарақов [37], С.Дәуітова [38], Ә.Шапауов [39], А.Ақтанова [40],
Н.Насиева [41], Б.Сұлтанова [42], Л.Серғазы [43] және т.б. отандық көрнекті
зерттеушілердің еңбектеріндегі ғылыми-теориялық қағидалар басшылыққа
алынды.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы,
талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері және стилистикалық талдау
қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Жұмыстың
нәтижелері мен тұжырымдары қазақ, орыс халықтары әдебиеттерінің ортақ
тарихын негізге ала жазылып жатқан зерттеулерге септігін тигізеді. Зерттеу
жұмысының материалдары орта және орта арнаулы білім беретін мектептердегі,
орта оқу орындарындағы әдебиеттану, өнертану бағдарындағы арнаулы пән үшін
көмекші құрал бола алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Жұмыс Ш.Уәлиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
КІРІСПЕ
Қазақ халқының өзіне тән сан ғасырлық даму жолының көркем шежіресі
жинақталды. Халықтың мұң-зары, арман үміті, алдағы жарқын өмірге деген
сенімі жарық жұлдыздай алдан жарқырап көрініп тұрғандай еді.
XX ғасырдың басындағы әлеуметтік қозғалыстар, төңкерістер әдебиет
беттерінде өзіне лайық таңба қалдырып отырды. Төңкерістер қолма-қол
әдебиетке әсер етті.
Көптеген идеялық ағымдары бар, жанрлары жан-жақты тармақтала бастаған
әдебиеттің өкілдері кешегі отар, қаналған елдің әр жастағы, әр деңгейдегі,
әр түрлі саяси бағдардағы перзенттері ұлы өзгерісті әртүрлі қабылдады.
Төңкеріс кезіндегі аса күрделі, шиеленісті әлеуметтік жағдайлар
жазушы қауымына да түрліше әсер етті. Тығырыққа тіреп, түрлі саяси қуғын-
сүргінге түсті, түрлі жала жабылды, абақтыларға қамалды. Олар зорлық-
зомбылықтың неше атасын көрді, отбасынан айырылды. Асыл азаматтар елінен
қудаланды. Шығармалары електен өтті, құртылды. Қаншама еліміздің бетке
ұстар, көзі ашық, кеудесі кең азаматтары, қаламымен жыр қозғап еліне күн
болам деген ақындары мен жазушылары, оқыған қауым зиялы өкілдері
құрбандыққа шалынды. Аяусыз опат болды.
Әдебиет – халық өмірінің айнасы, көркем бейнесі. Бұл заңдылықты қазақ
әдебиетінің туу, өзіндік қалыптасу жолынан да көруге болады. Саяси
толқындар легі, экономикалық дағдарыстар, қоғамдық ойдағы қым-қиғаш
тартыстар тұтас үрдісті тоқтатып, әдебиетке тосқауыл бола алмады. Кең
байтақ даланың дүбірлі өмірі бейнелі тіл өрнегімен қағаз бетіне өзіндік
бедерін салып жатты.
Табиғатынан дарынды халқымыздың мұраларын игеруде Мұхтар Әуезов,
Бейімбет Майлин, Көлбай Төгісов, Қошке Кемеңгеров, Ғабит Мүсірепов, Асқар
Тоқмағанбетов еңбектері елеулі.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары негізі
туралы айтар болсақ, бұл драма жанрының аяқ алып, өмірге нық еніп қанат
жаяр кезеңінің нағыз бастауы, қайнар көзі екені мәлім. Қазан төңкерісінен
кейінгі далаға еніп жатқан жаңалықтар, халық күресінің кей келелі тұстары
драмалық шығармаларда өз арқауын тауып жатты.
Қазан төнкерісіне дейінгі әдебиет саласындағы негізгі байлығымыз халық
ауыз әдебиеті, яғни фольклор болса, төңкерістен кейін әдебиетімізде жанрлық
формалар өрістеді.
Қазақ әдебиеті мен өнері туралы тұтас ғылым салаларының туып,
қалыптасып, дамуында А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, С.Сейфуллин,
М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Исмаилов, Қ.Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М.Қаратаев көп
еңбек сіңіріп, жаңа арналарға негіз бола білді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия, эпикалық проза, әсіресе роман
түбегейлі зерттеліп келе жатыр. Ал драматургия туралы арнайы еңбектерден
Ә.Тәжібаевтың Қазақ драматургиясының очеркі (1964), Р.Рүстембекованың
Қазақ совет комедиясы (1975), М.Дүйсеновтың Қазақ драматургиясының жанр,
стиль мәселесі (1977), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979),
Н.Ғабдуллиннің Ғ.Мүсірепов – драматург (1982), Р.Нұрғалидің Арқау,
Ә.Шапауовтың “Драмадағы дәстүр” зерттеу еңбектерін бөліп атау қажет.
Егер әлем драматургиясы сан ғасырлық ұланғайыр жолдан өтсе, қазақ
драматургиясының тарихы бір ғасырға жетті. Қазан төңкерісінен кейін өрлеп
дамыды, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай
әдебиеті озық дәстүрлерімен қауыша түсіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін –
драматургия мен театр өнерін дүниеге әкелді.
Тұтас жүйелі, жан-жақты әдеби-мәдени процесс пайда болды. Қазір қазақ
драматругиясы жалпы драмаға тән түгел қасиеттерге ие. Уақытпен ілесіп даму
үстінде. Әдебиеттің ерекше бір түрі - драматургия театрды нысана етеді,
сахна төрінде қойылу үшін жазылады. Танымдық, тәрбиелік мәнді, идеялық-
эстетикалық әсері орасан күшті-драматургия тағдырлар тоғысуы, мінездер
қақтығысы, сезімдер шайқасын көрсетіп, аса қатал композиция талаптарын
ескере отырып, ерекше көркемдік құрал- диалогтар мен монологтар арқылы
өмірдің түрлі шындықтарын ашады. Құбылыстарға баға береді, билік айтады.
Жанр тудыратын элементтер деп - сюжет түзілісі, композиция, тақырып,
поэтика, бір сөзбен шығарма идеясын және мазмұнын ашатын көркемдік
құралдарды айтады. Бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да
қосқан дұрыс. Трагедия – қайғыртады, комедия - күлдіртеді, драма –
толқытады. [44,226].
Даму үрдісінде бұл жанрлар өзара ықпалдасады, бірін-бірі толықтырып,
байытады. Кей жанр құбылысы дегенде табиғи диалектикалық өзгерістерді
айтамыз, әйтпесе, шекарасыз, жағасыз, арнасыз жанрлық форма жоқ. Бұл
талаптар ескерілмеген жағдайда шығарма босаң, сюжеті болжыр тартады.
Көркемдік қасиеттері жұтаң реңсіздікке ұрынып эстетикалық қасиеттерінен
айрылады.
Жанр, - деп жазды М.Бахтин, - әрқашан өзі, әрі өзі емес, әрқашан көне,
әрі жаңа, жанр әдебиет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа шығарма
тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің тынысымен өмір сүреді,
бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында сақтайды. Жанр – әдеби
даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде қалады [45,178].
Кіріспе мен екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен
тұратын бұл жұмысты драманы зерттеген ғалымдар еңбектеріне сүйене отыра
жаздық.
І. АЛҒАШҚЫ ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ - ТАҚЫРЫПТЫҚ ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1. Драмалардың зерттелуі
Драматургия жанрларының ішінде өмірге айрықша жақын түрі – трагедия,
өйткені бұл формада тіршіліктің сан алуан қайшылықтары, ғаламат тартыстар,
құштарлықтар мен сезімдер шайқасы, ойлар мен идеялар қақтығысы ерекше зор
пафоспен, әрі реалистік тереңдікпен бейнеленеді. Классикалық
әдебиетіміздегі трагедияда дара тұлғаның әлеуметтік қоғамдық қайшылықтармен
кереғар қайшы келуі, бітіспес күреске түсуі көрсетілген. Трагедия
қаһармандары сұм заманның қатыгез әдеттерімен шайқаста опат болады.
Қаһарман алдында түрлі кедергілер, асу бермес тосқауылдар тұрады.
Трагедиялық рухты қайсар жанның алапат күресін суреттейді. Кейіпкер теңізде
сұрапыл тебіреніс құшағында: ол өз ішіне терең бойлайды. Ол қамығады,
қайғылы азапты жол кешеді, кедергі, қарсылықтармен қаймықпай күреседі.
Трагедияның ең басты ерекшелігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық конфликт кейіпкердің тартқан азабы мен өліміне сабақтас. Бұл
қосалқы, сырт сипаттардың бірі болып табылады. Ал трагедиялық тартыстың
өзегі әлеуметтік-тарихи, қоғамдық-саяси қабырғалы оқиғалардың, күштердің
шайқасында жатыр. Бұл қақтығыста кең құлаш, қоғамдық мағына, философиялық
тереңдік бар.
Трагедияның тағы бір маңызды сипаты – басты кейіпкер түрлі оқиғалар
әлегінен үлкен қателікке душар келеді, зор адасуға ұшырайды. Бұл әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қарым – қатынастар тудыратын, кейіпкердің өз еркінен
тыс, оның идеал-мұраттарын күйретіп, мақсатына жеткізбей мерт қылады.
Тағдыр, жазмыш бұйрығы тақылеттес ерекше жағдаяттан шығады.
Сөз жоқ, трагедиялық қателікке ұрыну, үйірінен адасу қаһарманды әуре
сарсанға салады. Ол өз басын тауға да, тасқа да соғуға мәжбүр болады. Сонда
да алға қойған мақсатына жету жолдарын іздестіреді, бірақ өзінен әлдеқайда
сұрапыл күштер соққысынан мерт болады.
Сөйтіп, трагедия драматургияның қаһарлы тартыстар мен адасулар
шайқасы қат-қабат өмірдің объективті қайшылықтарын терең образдар арқылы
ашып, зор айқастар, үлкен күрестерді бастан өткеріп, шындыққа жету жолында
опат болатын күрделі тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы эмоциялық-эстетикалық
ғаламат әсермен оқырманға, көрерменге берілетін, болмыстың ауыр
қиындықтарын айқара ашып, қопара бейнелейтін іргелі жанры.
Әрине, қалыпты өмірдің өзіндік тілек, талап, шарттары мен тарихи,
трагедиялық тұлғалық мақсаты арасындағы күрес-конфликт, тартыс атаулының әр
қоғамда, әр дәуірде, әр әлеуметтік ұлттық ортада сан алуан формаларда болуы
– объективті заңдылық. Трагедиялық тартыстар мен адасулар табиғаттың,
эстетикалық-эмоциялық әсер ерекшеліктерін, сюжеттік материалмен көркемдік-
композициялық құралдар жүйесін, тақырыптық идеялық нысананы ескере отырып,
қазақ трагедиясын мынадай салаларға бөлуге болады:
а. эпикалық трагедия
ә. тарихи трагедия
б. адамгершілік-тұрмыстық трагедия [46,228]. Сөз жоқ, қазақ
драмаларының барлық жанрларының негізгі қайнар көзі, алатын арқауы, күре
тамыры-халық ауыз әдебиеті үлгілері, фольклордың сан алуан нұсқалары. Әлем
драматургиясы мектебінен үлгі ала отыра қазақ қаламгерлері ұлттық
топшылаудағы берекелі дәстүрлерді жаңашылдықпен дамыта білді.
Қай драмалық шығарманы қарастырсақ та, шығарма тілінің көркем, әдемі
жеткізілгені нұр үстіне нұр болары хақ. Шығарма сахна төріне қойылуға
лайықталып, тілі шұбалаңқы болмауы керек.
Кейіпкер тілі жатық, сөйлемдері мен айтатын репликалары нақты, шығарманың
негізгі тақырыбын, мазмұнын ашуға жәрдемді болуы тиіс деп ойлаймын. Бірақ,
бұл шығарманың тілі құр қатып қалған пікірлер легінен тұрады деп есептемеу
керек. Сәтті қойылым көпшілік қауым көңілінен ұзақ уақытқа орын алары
сөзсіз. Театр әртістерінің шебер ойыны мен бет пішінінің түрлі құбылуы,
эмоциялық байытуы ерекше мағына береді. Пьесаны көруші көрермен көзбен көре
отырып, көңіліне тоқиды. Ләззат ала отыра, бойына құяды. Сондықтан шығарма
авторы көп тер төгеді. Драмалық шығармалар көлемі жағынан шағын, 50-70
беттен аспауы шарт.
Қазақ драматургиясының әлем халықтарының драматургиясымен
салыстырғанда тууы, дамуы, зерттелуі жағынан кейінірек. Қазақ сөз өнерінде
драматургия классикалық үлгіде неміс, ағылшын, грек, орыс драма жанрымен
салыстырмалы түрде ХХ ғасырдың басында қалыптасты. Қазақ әдебиетінде
драматургия басқа әдеби жанрларға қарағанда көп кейін туды. Қазақтың ауыз
әдебиетінің халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына тән шығармаларында: жар-
жар, беташар, бәдік жыры сияқты өлеңдерде, айтыстарда драмалық
элементтердің барлығы аңғарылады.
Қазақ халқының ғұлама ғалымы Мұхтар Әуезов: Анығында ақындар
айтысының негізінде, өзгеше жанрлық бітім мазмұнында қолдану дәстүрінде
қазақтың халықтық театрлық өнерінің мол белгілері бар. Халық театрының дән
ұрығы бар деуге болады,-деп айтқан болатын.
Қазақ жастары ұйымдастырған әдеби ойын-сауық кештері ұлттық сахналық
өнер мен драматургияның бастамасы болды. Бұлардың тәжірибелері отандық
драматургияның пайда болуына, ұлттық драмалық шығармалардың жазылуына ықпал
жасады. Қазақстанның әр түкпіріндегі алғашқы сахналық талпыныстар Қазан
төңкерісімен ілесе, ұлттық драматургияның дүниеге келуіне негіз болды.
Алғашқы қазақ драмалары 1910-1915 жылдары пайда болды. Алғашқы пьесалар
авторлары К.Тоғысов Надандық құрбаны, И.Мендіханов Малдыбай,
Тамырлар, Байғұстар, А. Лиханов Манап, Б.Серкебаев Бақсы, Ғазиза,
Жер дауы. 1915 жылы К.Тоғысовтың Надандық құрбаны драмасы жеке кітап
болып Уфада басылып шықты. Одан кейін Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, М.
Дулатов, Қошке Кемеңгеров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин тағы
басқалардың алғашқы драмалық шығармалары ұлттық драматургияның негізін
қалады.
Еуропалық үлгіде драматургияның қыры мен сырын меңгеруге қазақ
топырағында алғаш рет ден қойған Жүсіпбек Аймауытов. Оның тұңғыш үш пьесасы
Рабиға, Мансапқорлар, Қанапия-Шәрбану 1916-1917 жылдары, ал Ел
қорғаны, Шернияз, Сылаң қыз 1920-1925 жылдар ішінде жазылған.
XX ғасырдың 20-жылдарындағы Отандық драматургияда әйел бостандығы мен
теңдігі басты тақырыпқа айналды. Ж.Аймауытов, К.Кемеңгеров, М. Дулатов, С.
Сейфуллин, М. Әуезов, Ж. Шанин, Б. Майлин шығармаларында туған халқының
тарихы мен тағдыры, еркіндігі мен теңдігі қос арнадай ағынды ағыс құрайды.
Қандай да бір пьеса болса да ел өмірінің тұрмыс-тіршілігі сол кездегі басты
тақырыптары - 1916 жыл оқиғасы, би-болыстар мен қалың көптің арасындағы
тартыс, әйел теңдігі мәселесі, түрлі әлеуметтік қайшылықтар тағы басқа
мәселелер көтеріліп, театр сахнасында қойылды. Мысалы, 1926 жылы К.
Кемеңгеровтың Алтын сақина, Ескі оқу пьесалары Қазақ драма театр
сахнасында қойылған. Бұл пьесалардың негізгі тақырыбы - әйел теңсіздігі мен
қазақ балаларының ауыл молдасынан ескіше сауат ашып, білім алуы
суреттеледі.
Қазақ драматургиясының қалыптасып өрістеген дәуірі XX ғасырдың алғашқы
ширегі болатын. Қазақ драматургиясының туу, қалыптасу және даму процесі
сахналық драмалық өнері орыс, украин, армян және грузин халықтарын былай
қойғанда, туысқан өзбек, татар халықтары драматургиясының даму процесінен
өзгеше. Себебі, қазақ халқы бұрыннан өз өнерлерін тойларда көрсеткен
болатын. Қазақ драматургиясының ұрығы ерте заманда елдің әдет-салтынан,
ойын – сауығынан, ән – күйі мен өлең жырларынан басталған. Оған дәлел
суырып салма ақындардың өнері, айтыс өлеңдер, ертегі, аңыздар бола алады.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры деп
атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген тұста
көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің
көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде
ерекше орны бар. Қазақтың кең даласының әр түкпірінде тұңғыш әуесқойлық
қойылымдар мен драматургия- лық шығармалардың тууы халық шығармашылығының
көркемдік құдіреті. Дәлел ретінде Жүсіпбек Аймауытовты келтіруге болады.
Жүсіпбек Аймауытов Семейде оқып жүрген жылдары жастардың ойын-сауық
кештеріне қатысып, домбыра тартып, ән салып, спектакльдер қойған және өзі
басты ролдерде ойнап, өз өнерін халыққа паш еткен. 1917 жылы 17 желтоқсанда
Семейде оқитын жастардың әдеби кеші болып, онда Ж. Аймауытовтың Ескі
тәртіппен бала оқыту, Рабиға атты бір перделі пьесалары қойылған. Осы
кезден бастап Ж. Аймауытов әрі жазушы, әрі драматург, әрі режиссер, әрі
актер ретінде көзге түсе бастады.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай -
1905 жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-
демократ оқығандарының келуі. Және осы кезде татар труппаларының
Қазақстанда гастрольдері басталған. Міне, осы театрдың ойындарын көрген
қазақтың беделді жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынды. Сахнаға
қоятын пьеса болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-
ғұрыптарын, ұлттық ойындарын сахналаудан бастайды. Осы кезде көркем
үйірмелер ұйымдастырылады. Қазақ жастары үйірмелерге қатысып, азды-көпті
тәжірибе жинайды. Көркем үйірмелер әдебиетіміздегі драматургия жанрының
дамуына ұйытқы болады. Бұған кәсіби театрымыз құрылмай тұрғаны кездегі
Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Жұмат Шанин және тағы
басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел бола алады. Олардың
драматургиялық қадамына көркем үйірменің ықпалы зор болған. Осындай ірі
жазушыларымыздың әдеби сапарларының бастауында драматургия жанрының батыл
енуі кездейсоқ оқиға емес. С.Сейфуллиннің Бақыт жолына атты пьесасының
негізгі тақырыбы - өмірі қорлық пен күндікте өткен бұрынғы қазақ
әйелдерінің өмірі революция жеңісі нәтижесінде теңдікке, бостандыққа ие
болуы, сүйгеніне қосылуға мүмкіндіктің тууы. Пьесадағы оқиға шағын да
ықшамды, бірақ драмалық тартысқа толы. 1916 жылғы майданның қара жұмысына
жігіт алу кезіндегі атақты дүрбелеңнің күндерінде Терлікбай деген шал
өзінің кіші баласы Телжанды қалайда аман алып қалу мақсатымен жас қызы
Мүслиманы елудегі Нөкербай деген болысқа бермек болады. Бірақ орысша оқыған
үлкен баласы әке ниетіне қарсы шығып, қаладағы жолдастарының көмегімен
қарындасына бостандық әпереді, оның сүйген жігіті Біржанға қосылуына
мүмкіндік жасайды. Бұл пьеса Жүсіпбек Аймауытовтың Қанапия мен
Шәрбану, Рабиға пьесаларына ұқсас келеді. Яғни бұл екі жазушы сол
кездегі таптық күресті, әйелдердің революция жеңісі нәтижесінде теңдік
алып, өз сүйгендеріне қосылуы суреттеліп көрсетіледі. Мысалы, Қанапия мен
Шәрбану пьесасындағы Жасасын бостандық! Жасасын әйел теңдігі! Жасасын
бұқара өкіметі!, - деп комиссардың сөзін барлығы шулап алып кетуі
Жасасын, жасасын!, Рабиға пьесасында да Рабиғаның әйелдерді теңдікке,
бостандыққа шақыруы суреттеледі. Міне, пьесадағы суреттелінетін тақырыптың
қысқаша баяндамасы осы. Бірақ бір адамның үй ішінде болған осы бір
кішкентай оқиғаны автор драмалық тартыс дәрежесіне жеткізіп, мәселеге саяси
мән беріп, суреттейді. Адамды әрекет үстінде көрсету
- драманың негізгі талабы. Бұл талап драмалық шығарманың табиғи
жаратылысының жанрлық ерекшелегінен туған заңды талап. Драманың
спецификалық ерекшелігі болып табылатын әрекетте, драмалық мазмұнды ашу,
бейнелеу тәсілі болып есептелінетін мінезде драма жазған жазушылардан
адамның ой-арманы мен іс-әрекетін жай сырттай баяндамай, солардың тікелей
әрекеті арқылы көрсетуді талап етеді. Сөйтіп, суреттелініп отырған оқиғаға
жазушының көзқарасын кейіпкерлердің іс-әрекеті, мінезі арқылы танытудың
қажеттігінен туады.
Драманың өзіндік осы бір ерекшелігін жазушы М.Горький жоғары бағалап,
драманы әдебиеттің ең қиын жанры деп есептеген. Оның қиындығы суреттелінген
оқиғаға қатысушы адамдар өздерінің бүкіл қасиеттерін роман, повестерден
автордың баяндауындай емес, әрекет, қимыл үстінде көрсетуінде. Пьеса
авторды еркін араласуына жол бермейді, пьесада көрушіге оның
түсіндірушінің, баяндауының қажеттігі мүлде жойылады, - деген жазушы.
М.Горькийден басқа орыстың белгілі жазушылары драманың осы қасиетін сан рет
айтқан болатын. Кеңес жазушыларының бірі А.Н. Толстой да драматургияның
жанрлық ерекшелігін айта келіп драматургтің өз атынан ештеңе айта
алмайтындығын, тек пьесадағы кейіпкерлердің ой-өрісі, іс-әрекеті,
психологиясы арқылы ғана өз мақсатына жететіндігін айтқандығы мәлім.
Театрдың жаны - драма, - деп Гоголь айтқандай, драмалық шығармасыз
сахналық өнердің тууы мүмкін емес. Төңкерістен бұрын бұдан басқа да
пьесалардың сахнаға қойылғаны туралы мәліметтер кездеседі. Мұндай дүниелер
аз болғанымен, солардың кейбіреуінің авторы белгісіз, әрі баспаға басылмай
қолжазба күйінде тарағандықтан, аты болмаса, заты бейтаныс болғандықтан,
олардың көркемдік-идеялық мазмұнын айту қиын. Ал, баспаға басылып, жарық
көрген пьесалар саусақпен санарлықтай болды. Жоғарыда айтып кеткен пьесалар
1915 жылы жеке кітап болып Уфада басылып шыққан Көлбай Тоғысовтың
Надандық құрбаны мен уездік крестьян начальнигі А.Лихановтың Манап атты
драмалары Айқап журналының бірнеше санына жарияланды. Бұл екі пьесада
қазақ даласындағы ескіліктің шырмауын, феодалдық дәстүрдің пасық кәделерін
пайдаланып, халыққа зорлық жасаған жуандардың сорақы қылықтары, әйелге
деген қылмыстары көрсетіледі. Пьеса авторы заң орындарындағы
шенеуніктердің, адвокаттардың, тілмаштардың ақшаға сатылып жасайтын әдет-
қылықтарын дұрыс бейнелеген. Манап драмасына байланысты сыни пікірлер көп
кездеседі. Мысалы, Айқап журналының бетінде Манап драмасы туралы Сәкен
Сейфуллиннің мақаласы жарияланған. Осы мақалада драма біраз сынға алынды.
Біріншіден жазушы қазақ тұрмысын білмегендіктен, қазақты мазақ қылып
жазғаны және бұл шығарма қазақ тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына сай емес -
дейді Сәкен Сейфуллин. Жазушының олай айтуының себептерін мына жағдайлардан
көруге болады. Мысалы, Әлімбек шал өз немересіне айттырған Гүлбаһрамды,
немересі қайтыс болғаннан кейін, өзіне әмеңгерлікке алуы. Манап
драмасындағы қазақ әйелдерінің начальникке барып күйеуінің ұрғаны, малай
қылғаны жайлы айтып, күйеулерінің үстінен арыз қылады. Бұны да Сәкен
Сейфуллин жоққа шығарады. Қазақтың әйелдері өйтіп топтанып та, жеке барып
та начальникке арыз қылмайды - дейді Сәкен Сейфуллин. Манап драмасының
тағы бір кемшілігі драманың қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылғандығы (аударған
Мұхамбетқали Есенкелдин). Манап драмасында қазақ халқына тән емес әдет-
ғұрыптар көп кездеседі және орыс драмасына тән құбылыстар бар. 1919
жылы халық үйінің қасынан Ақмола жастарының тұрақты драмалық көркем
үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасында Қошке Кемеңгеровтың Бостандық
жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты пьесалары мен Асаубаевтың
Бейнетті мал пьесалары қойылды. Қазақстан қалаларында театрлар ашылып,
қазақ жазушыларының пьесалары қойыла бастады. 20-30-шы жылдарда
жазылған пьесаларда көтерілген мәселелер: ескі мен жаңаның күресі, сол
кездегі кертартпа элементтерді әшкерелеу, молдаларды сықақ ету тағы басқа
тақырыбы жағынан алғанда 1920-30 жылдардағы шағын пьесалар негізінен өмір
талабынан қалыспай, оған сай дамыды. Осындай тақырыптарды қамтыған шағын
пьесалардың Жүсіпбек Аймауытов, Сәкен Сейфуллин, Міржақып Дулатов, Бейімбет
Майлин, Қошке. Кемеңгеров, Мұхтар Әуезов тағы басқа жазушылар қаламынан
туғанын көреміз. Драматург-жазушылардың сол кездегі кертартпа жағдайларды,
ескі мен жаңаның арасындағы жағдайды әшкерелеп жазғанын, өз шығармаларына
арқау етіп алғанын пьесаларынан көруге болады. 20-30-шы жылдары жас
қазақ драматургиясының тақырыбының шеңбері онша кең бола алған жоқ.
Революция, әйел теңдігі, махаббат, ескі салт-санаға қарсы күрес, жаңа өмір
шындығының кейбір көріністеріне арналып жазылған үлкенді-кішілі пьесалар
болатын. Қазақ драматургиясы тарихында өз дәуіріне белгілі болған
шығармалар: Жүсіпбек Аймауытовтың Рабиға, Шернияз, Қанапия-Шәрбану,
Сылаң қызы, Сәкен Сейфуллиннің Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлары,
М.Әуезовтің Түнгі сарын, Бәйбіше-тоқал, Еңлік-Кебек, Қаракөзі, Ж.
Шаниннің Арқалық батыры, Б. Майлиннің Майдан, Ауыл мектебі, Шаншар
молда, Неке қияр, Ж. Тілепбергеновтің Перизат-Рамазан және Е.Ерданаев,
С.Абланов, Асқар Тоқмағамбетов тағы басқа драматург-жазушылардың пьесалары
ауылдағы көркем өнерпаздар үйірмелерінде, жаңа құрыла бастаған қазақ
театрының сахналарында қойылып, көпшілік қауымның назарын аударды. 30-
шы жылдары қазақ драматургиясына Мұхтар Әуезовтің Түнгі сарын, Айман-
Шолпан, Абай, Ілияс Жансүгіровтің Кен, Бейімбет Майлиннің Аманкелді,
Талтаңбайдың тәртібі, Ғабит Мүсіреповтің Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты
пьесалары сахна төрінен орын ала бастады. Қазақ драматургиясының ішкі
жанрлық сипаты (драма, трагедия, комедия, водевиль, скечь) айқындалды.
Қазақ драматургиясында тап тартысы, революция, революциялық жеңісті баянды
ету сияқты өзекті тақырыптарға: Қызыл сұңқарлар, Майдан, Түнгі сарын,
Аманкелді сияқты пьесалар жазылғанмен халық өміріне түбегейлі өзгеріс
енгізген ұлы революция туралы айтылар сөз әлі де болса алда кезек күтіп
тұрған шындығы бар еді [25,7-10]. Бұған қоса Жүсіпбек Аймауытов
пьесаларында айтуға болады. Жүсіпбек Аймауытов пьесаларынан 1916 жылғы ұлт-
азаттық қозғалыс көріністерін, революцияның халық өміріне әкелген
өзгерістерін айқын көре аламыз.
Драматургия - қазақ әдебиетінде 20-ғасырдың басында әлеуметтік -
қоғамдық факторлардың ықпалымен, ұлттық өнердің тарихи дамуының заңды
жемісі ретінде туған жаңа жанрлық түр. Драматургияның тез өсіп, жедел
жетілуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі - халықтың ғасырлар бойы
жинақталған, сұрыпталған, екшелген бай фольклоры. Фольклорымыздың
күрделі, бай, мағыналы арнасының бірі - айтыс халықтық драма, халықтық
театр. Мұнда сахна өнерінің, драманың барлық элементтері: көрермен,
орындаушы, салтанат, диалог, монолог, музыка - бәрі бар. Осы ұлттық драма,
ұлттық театр, айтыс негізінде ғасырлар бойы халықпен бірге жасаған өнер
біздің заманымызда социалистік қазақ ұлтының театры, драматургиясы болып,
қайта туып, тез, қауырт даму жолына түсті, рухани қазынамызға айналды,- деп
Рымғали Нұрғали өз ойын білдірген.
Тұңғыш қазақ пьесаларына ауыз әдебиетінің жасаған әсер ықпалы жанрлық
форманың дамуындағы күрделі процестен айқын көрінеді. Алғашқы драматургтар
эпостық материалдарды арқау ете отырып, Еуропа, орыс татар әдебиетіндегі
драмалық формаларды пайдаланып, жаң жанрлардың үлгілерін жасады. Сюжеті,
образдары эпостан алынған Жұмат Шаниннің Арқалдық батыр, Ғабит
Мүсіреповтің Қозы Көрпеш - Баян сұлу пьесалары драматургияның жанрлық
сырларын, поэтикалық ерекшеліктерін меңгерудегі қазақ әдебиетінде ең алғаш
тәжірибелер. Бұл пьесаларда эпоста баяндалатын оқиғаларды диалогқа көшіру,
жырдағы толғауларды өз қалпында алу, детальдарды, сөйлемдерді сөзбе - сөз
пайдалану жиі кездеседі. Эпос үлгілерін сахна ерекшелігіне қарай ықшамдап,
артистер ойынына лайықтап, драмалық формаға түсіре, инсценировкалау
тәжірибесі де көрінеді. Фольклор материалдарына сүйеніп жасаған Мұхтар
Әуезов, Ғабит Мүсірепов шығармалары бұл жанрға деген жаңаша көзқарастың,
әдебиеттің дамуы жолындағы жауапкершіліктің айғағы. Эпостан алынған
дүниелер көп зерттеліп, авторлық идеал, суреткерлік концепция тұрғысынан
қайтадан сомдалып шыққан. Олар фольклор үлгілерін, сөзбе - сөз көшіріп,
вариация жасамайды, белгілі мотивтерді қайталамайды. Халық даналығына өз
тараптарынан терең ой қосып, реалистік, типтік деңгейге көтерілген образдар
жасау, арқылы өнерді байыта түседі. Мұхтар Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қара
Қыпшақ Қобыланды, Айман-Шолпан, Ғабит Мүсіреповтың Қозы Көрпеш-Баян
сұлу, Қыз Жібек пьесалары - эпостық дәстүрлер мен әлемдік драматургия
сабақтарын шебер ұштастырудан туған кесік шығармалар, әдеби дамуға ықпал
еткен ұлттық классика.
1.2. Пьесалардың жанрлық-тақырыптық ерекшелігі.
Қазақ драматургтарының реализм әдісін меңгеру жолындағы ізденістерді ең
алдымен жаңа тақырыптарды, Қазан революциясы тудырған әлеуметтік
өзгерістерді, халық сахнасындағы айрықша құбылыстарды бейнелеу мақсатымен
терең ұштасып жатыр. Бұл жаңалық Сәкен Сейфуллиннің революционер бейнесін
жасаған Қызыл сұңқарлар драмасынан басталып, қазақ әдебиетіндегі
берекелі, жемісті мақсатқа айналды. Мұхтар Әуезовтің ескі ауылды көрсететін
пьесалар топтамасының өмірдегі құбылысқа лайық түр тауып, негізінен
трагедия болуында заңдылық бар. Бұл туындылар формасы жөнінен Еуропа, орыс
әдебиетіндегі классикалық пьесаларға ұқсас. Қазақ ұлтының өміріндегі елеулі
кезеңдердің бірінде де драматургтар үн қосып отырды. Бұл орайда Мұхтар
Әуезовтің жаңа адамды, кеңестік шындықты, социализм мұратын апқау еткен
пьесалары тақырыптың әр алуандығымен көзге түседі. Революционерлер, тарихи
адамдар бейнесі (Октябрь үшін), кеңестік интеллегенцияның қалыптасуы
(Тартыс, Алма баяғыда, Дос-бедел дос), семяның тууы (Тас түлек),
Ұлы Отан соғысындағы халық қаһармандығы (Сын сағатта, Қынаптан қылыш,
Намыс гвардиясы, Асыл нәсілдер) партия қызметкерлерінің,
коммунистерінің тұлғасы (Шекарада, Алуа) – осы секілді әр саладағы
идеялық - эстетикалық ізденістердің өзегі типтік ортада шынайы тартыс
үстінде көрінген типтік характерлер жасау, қаһармандардың психологиясын ашу
талаптары болып табылады. Мұхтар Әуезовтің кеңестік өмірді бейнелейтін
пьесаларында ұзақ мерзімді тартысты қамту, көпшілік көріністеріне айрықша
мән беру, астар, символ, шарттылық, фантастика, эпика элементтерін
кірістіру секілді қазақ драматургиясында тұңғыш рет қолданылған формалық
жаңа сипаттар бар. Алғашқы қазақ комедияларының арқауы-халық арасында
ұрпақтан - ұрпаққа жетіп, үнемі жетілдірумен келген аңыздар, күлкілі
әңгімелер болған оқиғалар. Жұмат Шаниннің шағын көлемді, қысқа қайырылған
Торсықбай, Айдарбек секілді комедияның сюжеті ел аузында айтылатын
қалпынан көп өзгеріске түспеген. Фольклор материалын сахнаға лайықтау,
диалогтар жасау, кейіпкерлер мінезін айқындау, тартысты күшейту драматург -
аңыздан төл шығарма жасаған. Жұмат Шаниннің Қара құлып, Жанды сурет
сияқты авторлық қиялдан туған. Қазақтың тұңғыш сатиралық комедиясы Үш
бажа - эпостық дәстүрлер арнасынан әлі шығып болмаған, сюжетін,
ситуациясын, көркемдік құралдарын фольклордан алып жасайтын кезеңнің
жемісі. Айман - Шолпан пьесасының соңғы вариантында Мұхтар Әуезов
фольклорды пайдалана отырып, реалистік комедия жасаудың творчестволық
үлгісін көрсетті.
Кез-келген драматургтiң пьесалары – театрдың жақсы репертуары бола
бiлуiмен ғана шығармашылық өнерi жайында әдiл бағасын алады. Ғалым,
сыншылардың пiкiрлерiнен драматургия саласындағы алғашқы жетiстiктерi мен
сыни кемшiлiктерi жайлы республика театрларында табысты қойылып,
көпшiлiктiң ықыласына ие болғаны ып келе жатқанын аңғарамыз.
Қаламгердің жанрды игерудегi шеберлiгі жайында академиялық және облыс
театрларында әр жылдары қойылған драмалық шығармалары - әдебиет
зерттеушiлерi, театр танушылардың назарынан шет қалған емес.
Жазушы-драматургтердің төл драмалық шығармалары мен инсценировка-
пьесаларында тартыс пен мінездің атқаратын қызметi жоғары. Сонымен қатар
автор тудырған кейiпкерлерiнiң бейнесi алдыңғы және замандас драматургтер
шығармаларымен салыстыра қарағанда әлсiремей, шыңдала түскенiн байқаймыз.
Автор мінезді драма табиғатына лайық қатал сындарда шыңдап
барып бiрақ танытады. Бiр ерекшелiгi – пьесаларының негiзгi мазмұны, оқиға
арқауы бiрiншi көрiнiс-бөлiмiнде толық ашылуы. Бұны драматургия жанрында –
экспозиция дейдi. “Экспозииция (лат. expositio-түсiндiру) - көркем
шығармада оқиға дамып өрiстейтiн орынды, ортаны, ол оқиғаға қатысатын
кейiпкерлердi сипаттап алғаш оқушыға таныстыру. Экспозиция негiзгi оқиға
желiсiнiң шиеленiсiне тiкелей байланысты болмай, соған кiрiспе-эпизод
ретiнде өз алдына оқшаулау тұрады. Себебi, ол оқиғаның, тартыстың басталуы
емес. Тек қана тартыс-қақтығыстың барысын неғұрлым айқын, анық түсiнiп-
бiлуге қажеттi дерек, суреттемелер”,-десе, А.Толстой: ”Экспозиция бiрiншi
актыда мүмкiндiгiнше толық ашылып болу керек”, - дейдi, ал, академик
З.Қабдолов: “Драмадағы хал-күйдiң басы (экспозиция), әрине, пьесаның
кiрiспесi iспеттi, алғашқы актыда жатады. Мұның мiндетi – көрермендi
пьесаға қатынасатын адамдармен (персонаждармен) таныстыру. Экспозиция екi
түрлi (жағдай экспозициясы, мiнез экспозициясы) болуы мүмкiн”, -деп,
зерттеуші Р.Рүстембекова: ”Оқиға басталмастан бұрынғы жағдаймен оқушыны
таныстыру немесе кейiпкерлер жайында шығарма бойында ақпар берудi
“экспозиция” десек, драматургияда мұның да орны маңызды. Егер драматург
экспозицияны созып алса, оқиға баяулап, сылбыр дамиды”, - дейдi.
Қазақ әдебиетiнiң майталман қаламгерлерi М.Әуезов, Б.Майлин,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсiрепов, Ж.Аймауытов т.б. шығармалары инсценировка талабында
республика театрларының сахналарынан елеулi орын алды. Прозалық
туындылардың жанрлық шарты қатал драмалық шығармаларға айналу барысы жеңiл
жол емес екендiгi белгiлi. Прозалық шығармалардағы авторлық еркiн көсiлу,
кейiпкерлер бейнесiн ашуда т.б. компоненттердi шектеуден сахналық туынды
жасалмайды. Эпостан драмаға өту, яғни инсценировкаланған дүние бойында
бiрiншi кезекте драмалық тартыс, драмалық жағдай, характер, драма тiлi
болуы – жанр талабы. Ғалым Р.Нұрғалиев:''...прозадағы драматизм проблемасын
зерттеу – жанрлардың өзара тоғысу, бiр-бiрiн байыту құбылыстарын, өнердiң
қазiргi тенденцияларын ашып беруге мүмкiндiк тудырады. Бүгiнгi таңдағы
әдебиетке, оның қай жанрына болсын қойылатын биiк талаптардың бiрi –
драматизм”, - деп ой қорытса, зерттеуші Т.Есембеков: "Драматизм – это в
большинстве случаев рассогласование, несовпадение, противосостояние,
несовместимость каких-то начал, таким образом драматические ситуации по
своей природе неустойчивы, обладают колебательным характером, им присущи
напряженность и непредсказуемость, эмоциональная вибрация, хаотичность
выбора, состояние фрустраци" ,- дейдi.
Қазақ драматургиясында драма жанрымен бірге комедия жанры да дамыды.
Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин тағы басқа драматургтердің комедиялары
сол кездегі қазақ ауылындағы ескіліктің, надандықтың сарқыншақтарын,
келеңсіз көріністерін сатира негізіне салып өз пьесаларында көрсеткен.
Бейімбет Майлин қаламынан туған Неке қияр, Көзілдірік, Шаншар молда,
Ауыл мектебі, Қос қақпан, Жүсіпбек Аймауытовтың Сылаң қызы 20-30
жылдары сахна төрінен орын ала бастады. Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет
Майлин комедиялары атының өзі, кейіпкерлерінің есімі олардың әлеуметтік
ортасының идеялынан жақсы хабар береді. Кейіпкерлер тілі лексикалық,
синтаксистік, интонациялық жағынан өзара дараланып берілген. Әлеуметтік
мәнді мәселелерге құрылған, әр түрлі мінез-құлықтары бар, сан алуан күлкіге
негізделген, жанр шарттарына толық жауап беретін Жүсіпбек Аймауытов,
Бейімбет Майлин тағы басқа драматург-жазушылардың реалистік комедиялары
қазақ драматургиясының кейінгі дамуына үлкен әсер етті. Қазақ
комедияларында адам мінезіндегі олқылықтар, махаббат тұрлаусыздығы, дүние-
қоңыздық, парақорлық, зиянкестілік, жағымпаздық күлкі болады. Әр драматург
дәл фактіні, нақты деректі, негізгі оқиғаны пьесаға арқау еткенде өзінің
идеалына мұратына орай оларды әр түрлі пайдаланады.
Қазақ драматургиясының дамып, өсуіне классикалық туындыларды аудару
тәжірибесі үлкен әсер етті. 20-30-шы жылдары қазақ театрының сахнасына
орыс, еуропа халықтарының ең үздік саналған драмалық шығармаларының
кейбіреулері аударылып, қойыла бастады. Алғашқы аудармашылардың бірі
М.Дәулетбаев, Н.В.Гогольдың Үйленуін, У.Шекспирдің Гамлетін қазақ
тіліне аударса, М.Әуезов аударманың драматургиядағы классикалық үлгілерін
тудырды. Алғашқы аудармашылардың қатарына Ж.Аймауытовты да жатқызуға
болады. Ж.Аймауытов жазушы-драматург қана емес аударма саласымен
айналысқанын көреміз. Ж.Аймауытов А.С.Пушкиннің Сараң сері, Тас мейман
пьесаларын қазақ тіліне аударып, драматургия саласын кеңейте түсті.
М.Әуезов драматургия саласында көп еңбек еткен. Бұның бірнеше себептері
де бар. Халық әдебиетінде, фольклорда форма жағынан драматургияға ұқсас
нұсқалар көп еді. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар,
сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі, мазмұны жағынан драматургия шығармашылығына
ағайындас.
ХХ ғасырға дейін қазақ халық әдебиеттерінде драматургияға өзек балатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген - М.Әуезов. Ол халық әдебиетінен
нәр алды. М.Әуезов орыс театрында жиі болып, Еуропа драматургиясымен
танысты. Алғашқыда Шекспир, Гоголь, Погодиндерді аударды, кейін өзі де
жазды.
М.Әуезов 30-дан аса ірі шығармалар тудырған қалам иесі. Жеке пьесалар
варианттарын қоса есептесе 50-ден асады. Бұларды тақырыптық материалдарына
қарап шартты түрде бірнеше салаларға бөлуге болады.
А)Аңызды, эпосты тарихи оқиғаларды арқау еткен шығармалары:
Еңлік-Кебек
Қобыланды
Айман-Шолпан
Бекет
Хан-Кене
Ә) Тарихи – төңкерістік тақырыптағы шығармалары:
Октябрь үшін
Түнгі сарын
Ақ қайың
Б) Кеңестік дәуір кезеңін бенелейтін шығармалары:
Тартыс
Тас түлек
Алма бағында
Шекарада
Алуа
В) Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған шығармалары:
Намыс гвардиясы
Қынаптан қылыш
Асыл нәсілдер
Г) Фантастикалық пьесалары:
Дос-Бедел дос
Елу жыл өткен соң
Ғ) Ақындар өмірі туралы:
Абай
Ақан-Зайра
Қарагөз
Д) Сценарийлері:
Райхан
Абай әндері
Қалқаман-Мамыр(1,256-258)
М.Әуезов әлемдік классикадан “Асауға тұсау”, “Отелло”, “Ревизорды”
қазақ тіліне 30-жылдары аударып, аудармашылық қызмет те атқарған [46,287].
М. Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар. жаңа кезеңінде,
әрбір жаңа шығарма тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің
тынысымен өмір сүреді, бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында
сақтайды. Жанр-әдеби даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде
қалады.
М. Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар. М. Әуезов әдебиетке
Еңлік – Кебекті әкелді. Шығарма өзегі – эпостық материал. Әлемдегі
әдебиетте мұндай тәжірибе өнімді дәстүрлердің бірі. Гетенің Фаусты да
осындай тәжірибеден туған. Шекспирдің 2-3-ақ шығармасы автордың өзі тапқан
тың сюжетке жазылған (Махаббат машақаты, Жазғы күнгі түс, Виндзор
қулары).
М.Әуезовке дейін Еңлік-Кебек бірнеше нұсқада жарық көрген. Бұлардың
екеуі әңгіме жанрында, екеуі поэма, біреуі интермедия, екеуі пьеса.
Әңгімелердің біріншісі 1892 жылы Қазақ халқының есінен кетпей жүрген сөз,
деген әңгіме басылды. Бұл “Еңлік-Кебек” болатын. Авторы белгісіз. Осы
нұсқада кейіпкерлер аты, жер-су аттары сақталған. Екіншісі 1900 жылы Қазақ
тұрмысынан хикая деген атпен Дала уалаяты газеті беттерінде жарияланды.
Адам аттары өзгерген. Үшіншісі Мағауия Абайұлының Еңлік-Кебек поэмасы деп
аталатын нұсқасы. Енді бір нұсқасы Шәкәрімнің Жолсыз жаза деген туындысы.
М.Әуезов жазған Еңлік-Кебек алғашқы интермедия. 1917 жылы, Ойқұдықта
қатар қосып тіккен 2 киіз үйде, мамыр айында қойылған. Абай ауылында
қойылып, сахара қазақтары үшін бір жаңалық болды. Көрермендер Еңлік пен
Кебектің махаббатының тереңдігіне қанығып, қастық еткендерді айыптап
тарайды. Пьеса режиссері де, суфлері де автор өзі болды. Осы жолы сәтті
айтылған ойлар мен шебер сөздер 1922 жылы нұсқасына енді. Пьесаның 1922
жылғы нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі, Абыздың ырымшыл, қонақшыл, ақылгөй
бәйбішесі Таңшолпан көрсетілетін, ал соңғы нұсқада бұлардың бірде-бірі жоқ.
Пьесада редакторлық өзгерістер де жоқ емес Кейіперлердің айтар сөздеріне
өзгертушіліктер болып, сарыны да өзге мағынаға тоғысты.
1922 жылғы нұсқада Абыз рушыл батагөйлігін місе тұтқан, бір рудың
мерейін үстем қылуды көздесе, соңғы нұсқада Абыз - әлеуметтік еңсесі биік,
көрнекті, көнекөз өкілі, қараңғылықты түсінген, әділетсіздікті көріп
күрсінген ақылгөй қарт бейнесінде.
1956 жылғы нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі ауызға алынбайды. Абыздың
әйелі Таңшолпанға қатысты кей жерлер пьесаға енбеген. Еңліктің 1922 жылғы
нұсқада елмен, туған жермен қоштасу өлеңі 11 шумақ болса, кейінгі нұсқада
ықшамдалып, 4 шумақ етіп берілген. 1922 жылғы пьеса Орынбордан жарық
көрген. Автор қолжазбасы жоғалған. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді.
Автор шығармалары мотивінен алшақтамаған Абыздың тұлғасы күшейтілген.
Сөйтіп, шығармалардың негізгі мотиві Абызға ауысқан. Оның монологында
Асанқайғы сарындары бар. Соңғы актідегі Абыз монологі қазақ ақ өлеңінің
озық үлгісі. Ғашықтық көріністері тереңдеген. Жамал бейнесі қосылған. Қайта
1956 ж. қаралды. Билер сахнасы күшейтілген. Абыз толғауымен басталды, Абыз
жырау толғауымен аяқталды. Тұтас алғанда пьеса-трагедия көп сарынды
симфонияға ұқсас. Қазақтың ауыр өмірін көрсетеді, заманды сынайды. Пьеса
1917 жылы алғаш қойылғанда билет құны 50 т., 100-ден аса көрермен жиылған.
Барлық ақшалай қор 54 сом, 50 тиын болған. Бұл ақша Құлжада ашаршылыққа
ұшыраған қазақтардың пайдасына жөнелтіледі.
Алғаш пьесаларды қоюда тек ер адамдар ғана болған.
Абыз – Зікәйіл.
Кебек – Ақкенже.
Еңлік – Ахмет.
Қалампыр – Жағыпар.
Жапал – Жебірейіл.
Кеңгірбай – Ысмайлхан.
Көбей – Құтайба.
Ақанды – Бастами ойнайды.
Еңлік – Кебек жайлы алғашқы сын мақалалар сол кездегі баспасөз
беттерінде жарық көрді. Пьесаға байланысты сындар айтылды: әртістер
ойынына, киім жұтаңдығына, образды сомдау, декорацияның мақсатқа сай болуы
туралы. Еңбекші қазақ газетінде шыққан 3 мақалаға көңіл бөлерлік. Бірінші
мақалада жоғарыда айтылған жайлар сөз бола келе, соңында олқылықтарды
көрсете отыра Орынборда болсын, кейінгі астана Қызылордада болсын, болған
ойындардың ішіндегі өңді көңілге қонымдысы болды деп ойын түйіндейді.
Екінші мақала әртістерді атамай, тек кейіпкерлер мінез-құлқы мен
образдарына тоқталады.
Үшінші мақала трагедияның кей кемшіл тұстарын көрсетеді. “Пьесаның
құрылысы сахнаға ауырлық көрсетеді”,-деп “Еңбекші Қазақ” газеті көрсетті.
Әрине, бұл сол заман талабының көрінісі. Дегенмен, бұл мақалалар сол
кезде драматургия жанрының жаңа бір белеске шығуының көрінісі. “Көш жүре
келе түзеледі”-демекші, пьеса ойындары қойылымымен байланысты театр сыны да
өрбіді, бір шығарма қайта өңделіп, мазмұны тереңдеді, талаптары заманына
қарай кей өзгерістерді көтерді. Негізгі мақсат: шығарма идеясы мен мазмұны
сақталады, оған жетер жолдар қайта қаралып, өзгерістерге ұшырайды. Мысалы:
“Еңлік-Кебек” трагедиясында Еңлік бірде суға, бірде ат құйрығына байланып
өлтіріледі, бірде басқаға күйеуге шығуға мәжбүр болады
Еңлiк-Кебек пьесасында билер сахнасы кең өрiс алған. Нысан абыздың
үйiнiң төрiнде отырып күңiренуi, Асан қайғы сарынымен сарындас келедi.
Абызды ел жағдайы көп толғантады. Көптi көрген көнекөз абыз терең
толғаныста. Сол үйде Кебекпен, Есенмен кездеседi. Алғаш Кебекпен
кездескенде Кебектiң болашағын дәлдiкпен болжай бiледi. Абыз жас батырға
бата бередi. Бiрiншi перде осымен бiтедi. Келесi перде Еңлiктiң әкесi Ақан
мен шешесi Қалампырдың отбасы, ошақ қасының суреттелуiмен ашылады. Түр
әлпеттерiнде сөз айтуларында бiр мұң табы, шер iзi сезiледi. Бұл, әрине,
еркек кiндiктi ұрпақ сүймеуiнiң азабы. Жалғыз көңiлге медеу-Еңлiк.
Кебек ұстамды, ақылды болып суреттеледі, Есен даңғой, рабайсыз ойлы,
қызба мiнездi батырды елестетедi. Есенмен Ақан үйiнде кездесемiз. Тұрпайы
Есен Еңлiктен осыған дейiн жауап ала алмадым, тоқетерiн қазiр бiлейiн деп
келгенiн айтты. Еңлiк пен Есен арасындағы сөз шарпысуы - шебер жазылған,
психологиялық диалог. Бұл жерде тартыс бастау алады, сонымен қатар екi
кейiпкердiң жан дүниесi, ойлары, мiнез-құлықтарына терең үңiлiп, кейiпкер
мiнезiн, болмысын тануға мүмкiндiк туады. Еңлiк Есеннiң түпкi мақсатын
бiлдi, туыс намысы емес, жеке басын қанағаттандыру. Есеннiң олқы тұсы-
алдарқатуға мүмкiндiк беруi.
Күрделi психологиялық сәт. Есен Еңлiктi еркелете бастаған сөзiн
қорқытумен аяқтады. Конфликтiлi жағдаят екеуiнiң тартысуынан туындайды:
бiрi алам десе, екiншiсi- сүймеймiн, тимеймiн,-дейдi.
Драмашы Мұхтар Әуезов Кебектi де Ақан үйiне айдап әкеледi. Тағдыр айдап
Кебек қызыл түлкiнi қуа жүрiп, адасып, осы Ақан елiне тап болады.
Тасырлықтан ада батырды таныса келе бәрi бiлетiн болып шықты. Ел iшiнде
сегiз қырлы, бiр сырлы сырбаз Кебек атымен белгiлi батыр. Жазушы
психологиялық тұрғыдан екi жастың кездесуiн жақсы ойластырған. Кебектi әке-
шешесi, Еңлiк, қойшы бала Жапал қыстаған соң бiр әңгiме айтуға қолпаштайды.
Әңгiмесi қарабайыр, мақтанудан ада.
Еңлiк пен Кебек диалогі Жолсыз жазадағы диалогпен сарындас. Белгiлi
болғаны екi жас бiрiн бiрi сүйдi. Есен мен Кебек екеуi бiрiне-бiрi қарама-
қарсы образдар. Еңлiк олардан ерекше. Адамды тани бiледi, әйелге тән қулығы
да бар, керек десең Есендi алдарқата бiледi. Кебек Еңлiктi бiлмейтiндей
сыңай бередi, Есендi қайдан келгенiң белгiсiз деп кемсітеді. Бұл Есендi
ширықтыруға жасалған әрекет. Еңлiк келiнiң, сен қайнағасысың дейдi. Есен
бұны естен шығарған, әмеңгерi екенiн ғана бiледi. Екi батырдың шарпысуын
Еңлiктiң бiр ауыз сөзi тоқтатады, әр батыр өзiнше жориды. Трагедиялық
конфликт ширығуда. Таңдау бiреу. Не Есен, не Кебек өлуi тиiс.
Таңдау Кебекте. Еңлiк елiн, аяулы ата-анасын, туған жерiн қиып Кебекпен
қол ұстасуға бел шештi. Екi ел жаулас. Қыз-матай, жiгiт- тобықты. Бұл
әрекет ауруға-сылтау iспеттi болды. Екi елдiң жауласуына түскен келесi
сызат. Еңлiктiң қоштасу өлеңi осыдан хабардар етедi.
Бұл үшеудiң конфликтi осымен тыным тапқандай. Бiрақ әсте олай емес,
одан да шырғалағаң оқиғалар легiне бастау бұл.
Есенмен ғана шарпысу болса, ендi екі ру ел шарпысады. Еңлiк елi мал
барымталайды. Соғыс, өлiм. Еңлiктi жаудың қызы деген ел қалай қабылдайды!?
Кебек елiнiң батыры, Еңлікке елі пана болар, бауырына тартар деген үмiтте.
Екi елдiң билерi тоқайласты. Матай Еспембет те, тобықты Көбей де
тайынбауда.
Үшiншi актi билердiң шарпысуын суреттейдi.
Төртiншi актi Кебектiң монологiмен басталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz