Алғашқы қойылымдардың көркемдігі мен дәстүрі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе . . . 5

I. XX ғасыр басындағы ұлт театры туралы

1. 1. Ұлт театрының қалыптасуы . . . 8

1. 2. Театрда туған ойлар . . . 17

II. Алғашқы қойылымдардың көркемдігі мен дәстүрі

2. 1. Уақыт және театр . . . 39

2. 2. Драмадағы дәстүр . . . 52

Қорытынды . . . 66

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 67

Зерттеу тақырыбының өзектілігі .

Драматургия жанры мен театр тарихы мәселелері жайында А. Байтұрсынов [1], Ж. Аймауытов [2], М. Әуезов [3], С. Садуақасов [4], Д. Әділов [5], М. Дулатов [6], Ш. Құсайынов [7], Ә. Әбішев [8], Н. Ғабдулин [9], С. Ордалиев [10] т. б. ғалымдардың әр түрлі кезеңдегі ой-пікірлері осы саланы зерттеудің негізгі бастау іспетті.

Қазақ театры тарихы мен драматургиясын арнайы нысанаға алып зерттеу үрдісі 1950 жылдардан бастап кеңінен қолға алынды. Ізденушілер С. Ордалиев [11], А. Маловичко [12], Р. Рүстембекова [13], Н. Ғабдулин [14], Ә. Тәжібаев [15], Р. Нұрғали [16], Т. Есембеков [17], Ж. Әбілов [18], С. Дәуітова [19] С. Құлбарақов [20], Ә. Шапауовтардың [21] монографиялық зерттеулері соның айғағы.

Театр тарихы мен драматургия өнері - өркениеттерді байланыстырушы құбылыстардың ішіндегі ең нәтижелісі. Сонымен қатар ол өнер мен мәдениет, әдеби байланыстарды қалыптастыратын, дамытатын сала. Ол елдер мен елдерді жақындастырып, бір күшке айналдырған тіл, мәдениетті жер бетіне таратуға орасан зор қызмет етуші.

Сондықтан зерттелетін материалдың молдығы, театр тарихы мен драматургия теориясындағы жылданжылға толығып отыратын жаңа көзқарастар зерттеудің тың жұмыс болуына негіз болды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмысымызда біз отандық, кейде салыстырмалы түрде алыс және жақын шетел, орыс ғалымдарының пікірлерін жинақтай отырып, қолдандық.

Қазақ және шетел театры тарихы мен драматургиясы байланыстары жөнінде Ж. Абызов [22], Қ. Қуандықов [23], Б. Құндақбаев [24], Ә. Сығаев[25], К. Уәлиев [26], т. б. сынды зерттеушілеріміздің еңбектері бар. Олар батыс-шығыс әдеби байланыстарын, аудармалар және орыс драматургиясының қазақша аудармалары туралы құнды пікірлер айтқан. Жұмысымызда бұдан өзге де жекелеген теориялық мәселелерге қатысты басқа да ғалымдардың зерттеулері қарастырылды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты қазақ театры тарихы мен драматургиясының көркемдік даму барысы, батыс және шығыс, түркі халықтары театры тарихы мен драматургиясындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы .

− Ұлт театры тарихы мен драматургиясының көркемдік даму барысы, бастаулары, оның даму деңгейі нысанаға алынады;

− орыс тілінен қазақшаға пьесалардың сөзбесөз аудару тәсілінің ұстанымдары, өзіндік ерекшеліктері сараланды;

Зерттеу нысаны . Зерттеу жұмысының негізгі нысанасына қазақ, орыс, ағылшын, неміс, поляк ақын-жазушылары шығармаларының төл нұсқасы мен аудармалары алынды.

Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Еңбекте отандық және шетелдік ғалымдардың театр тарихы мен драматургия тарихы мен теориясына байланысты еңбектер, жанрлық ерекшеліктеріне арналған зерттеулер негіз болды. Атап айтқанда, С. Садуақасов [27], М. Әуезов [28], З. Қабдолов [29], С. Қирабаев [30], Р. Нұрғали [31], Т. Есембеков [32], Ж. Әбілов [33], С. Құлбарақов [34], С. Дәуітова [35], Ә. Шапауов [36], А. Ақтанова [37], Н. Насиева [38] және т. б. отандық көрнекті зерттеушілердің еңбектеріндегі ғылыми-теориялық қағидалар басшылыққа алынды.

Зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы, талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері және стилистикалық талдау қолданылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдары қазақ, орыс халықтары әдебиеттерінің ортақ тарихын негізге ала жазылып жатқан зерттеулерге септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының материалдары орта және орта арнаулы білім беретін мектептердегі, орта оқу орындарындағы әдебиеттану, өнертану бағдарындағы арнаулы пән үшін көмекші құрал бола алады.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Жұмыс Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды.

Жұмыстың құрылымы. Кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.

КІРІСПЕ

XX ғасырдың басындағы әлеуметтік қозғалыстар, төңкерістер әдебиет беттерінде өзіне лайық таңба қалдырып отырды. Төңкерістер қолма-қол әдебиетке әсер етті.

Көптеген идеялық ағымдары бар, жанрлары жан-жақты тармақтала бастаған әдебиеттің өкілдері кешегі отар, қаналған елдің әр жастағы, әр деңгейдегі, әр түрлі саяси бағдардағы перзенттері ұлы өзгерісті әртүрлі қабылдады.

Төңкеріс кезіндегі аса күрделі, шиеленісті әлеуметтік жағдайлар жазушы қауымына да түрліше әсер етті. Тығырыққа тіреп, түрлі саяси қуғын-сүргінге түсті, түрлі жала жабылды, абақтыларға қамалды. Олар зорлық-зомбылықтың неше атасын көрді, отбасынан айырылды. Асыл азаматтар елінен қудаланды. Шығармалары електен өтті, құртылды. Қаншама еліміздің бетке ұстар, көзі ашық, кеудесі кең азаматтары, қаламымен жыр қозғап еліне күн болам деген ақындары мен жазушылары, оқыған қауым зиялы өкілдері құрбандыққа шалынды. Аяусыз опат болды.

Әдебиет - халық өмірінің айнасы, көркем бейнесі. Бұл заңдылықты қазақ әдебиетінің туу, өзіндік қалыптасу жолынан да көруге болады. Саяси толқындар легі, экономикалық дағдарыстар, қоғамдық ойдағы қым-қиғаш тартыстар тұтас үрдісті тоқтатып, әдебиетке тосқауыл бола алмады. Кең байтақ даланың дүбірлі өмірі бейнелі тіл өрнегімен қағаз бетіне өзіндік бедерін салып жатты.

Табиғатынан дарынды халқымыздың мұраларын игеруде Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Көлбай Төгісов, Қошке Кемеңгеров, Ғабит Мүсірепов, Асқар Тоқмағанбетов еңбектері елеулі.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары негізі туралы айтар болсақ, бұл драма жанрының аяқ алып, өмірге нық еніп қанат жаяр кезеңінің нағыз бастауы, қайнар көзі екені мәлім. Қазан төңкерісінен кейінгі далаға еніп жатқан жаңалықтар, халық күресінің кей келелі тұстары драмалық шығармаларда өз арқауын тауып жатты.

Қазан төнкерісіне дейінгі әдебиет саласындағы негізгі байлығымыз халық ауыз әдебиеті, яғни фольклор болса, төңкерістен кейін әдебиетімізде жанрлық формалар өрістеді.

Қазақ әдебиеті мен өнері туралы тұтас ғылым салаларының туып, қалыптасып, дамуында А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Исмаилов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. Қаратаев көп еңбек сіңіріп, жаңа арналарға негіз бола білді.

Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия, эпикалық проза, әсіресе роман түбегейлі зерттеліп келе жатыр. Ал драматургия туралы арнайы еңбектерден Ә. Тәжібаевтың «Қазақ драматургиясының очеркі» (1964), Р. Рүстембекованың «Қазақ совет комедиясы» (1975), М. Дүйсеновтың «Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі» (1977), Е. Жақыповтың «Дастаннан драмаға» (1979), Н. Ғабдуллиннің «Ғ. Мүсірепов - драматург» (1982), Р. Нұрғалидің «Арқау», Ә. Шапауовтың “Драмадағы дәстүр” зерттеу еңбектерін бөліп атау қажет.

Егер әлем драматургиясы сан ғасырлық ұланғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы бір ғасырға жетті. Қазан төңкерісінен кейін өрлеп дамыды, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті озық дәстүрлерімен қауыша түсіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін - драматургия мен театр өнерін дүниеге әкелді.

Тұтас жүйелі, жан-жақты әдеби-мәдени процесс пайда болды. Қазір қазақ драматругиясы жалпы драмаға тән түгел қасиеттерге ие. Уақытпен ілесіп даму үстінде. Әдебиеттің ерекше бір түрі - драматургия театрды нысана етеді, сахна төрінде қойылу үшін жазылады. Танымдық, тәрбиелік мәнді, идеялық-эстетикалық әсері орасан күшті-драматургия тағдырлар тоғысуы, мінездер қақтығысы, сезімдер шайқасын көрсетіп, аса қатал композиция талаптарын ескере отырып, ерекше көркемдік құрал- диалогтар мен монологтар арқылы өмірдің түрлі шындықтарын ашады. Құбылыстарға баға береді, билік айтады.

Жанр тудыратын элементтер деп - сюжет түзілісі, композиция, тақырып, поэтика, бір сөзбен шығарма идеясын және мазмұнын ашатын көркемдік құралдарды айтады. Бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да қосқан дұрыс. Трагедия - қайғыртады, комедия - күлдіртеді, драма - толқытады. [44, 226] .

Даму үрдісінде бұл жанрлар өзара ықпалдасады, бірін-бірі толықтырып, байытады. Кей жанр құбылысы дегенде табиғи диалектикалық өзгерістерді айтамыз, әйтпесе, шекарасыз, жағасыз, арнасыз жанрлық форма жоқ. Бұл талаптар ескерілмеген жағдайда шығарма босаң, сюжеті болжыр тартады. Көркемдік қасиеттері жұтаң реңсіздікке ұрынып эстетикалық қасиеттерінен айрылады.

«Жанр, - деп жазды М. Бахтин, - әрқашан өзі, әрі өзі емес, әрқашан көне, әрі жаңа, жанр әдебиет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа шығарма тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің тынысымен өмір сүреді, бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында сақтайды. Жанр - әдеби даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде қалады» [45, 178] .

Кіріспе мен екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұратын бұл жұмысты драманы зерттеген ғалымдар еңбектеріне сүйене отыра жаздық.

XX ғасыр басындағы ұлт театры туралыҰлт театрының қалыптасуы

Қазақ театры тарихы мен драматургия жанры саласы ХХ ғасырдың басынан басталып зерттеле бастады. Алғашқы қазақ дарамалары жарық көргеннен кейін, сыни-мақалалар газет-журнал беттерінде жариялана бастады. Қазақ драматургиясын, театр өнерін М. Әуезов, С. Садуақасов, Д. Әділов, Б. Құндақбаев, Ә. Тәжібаев, Қ. Қуындықов, Р. Нұрғали, Ә. Сығаев, К. Уәлиев тағы басқа ғалымдар зерттеді.

Театр өнерін арнайы зерттеуші Бағыбек Құндақбаев «Заман және театр өнері» [39, 5] еңбегінде ұлттық сахна өнерінің даму белестерін қарастырып, қойылымдар мен актерлік өнер жайлы айтады. Зерттеушінің осы кітапқа енген «Жүсіпбек Аймауытов және театр өнері» мақаласы жарияланған. Жүсіпбек Аймауытовтың драмалық шығармалары жайлы, өнер саласына тигізген ықпалы жайлы айтып, оның жазушы, драматург, режиссер, актер екенін дәлелдейді.

XX ғасырдың басындағы, 20-40 жылдардағы ұлттық драма жанрының зерттелуі, дамуы, тууы мен Жүсіпбек Аймауытұлының пьесаларындағы драмалық жағдай, кейіпкерлер мінезі, қаһармандар арасындағы тартыс, 20-40 жылдардағы драматург-жазушылардың пьесаларымен салыстырылып көрсетіледі.

XX ғасырдың 20-жылдарындағы отандық драматургияда негізгі мәселе болған басты тақырып - әйел бостандығы мен теңдігі, үстем таптың халыққа жасаған зорлығы. К. Кемеңгеров, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ж. Шанин, Б. Майлин шығармаларында туған халқының тарихы мен тағдыры, еркіндігі мен теңдігі үлкен мәселе болды. Қандай да бір пьеса болса да ел өмірінің тұрмыс-тіршілігі сол кездегі басты тақырыптары - 1916 жыл оқиғасы, би-болыстар мен қалың көптің арасындағы тартыс, әйел теңдігі мәселесі, түрлі әлеуметтік қайшылықтар тағы басқа мәселелер көтеріліп, театр сахнасында қойылды. Аталған дәуірдегі драматург - жазушылардың драмалық шығармаларының бір - біріне ұқсас болып келуі, сол кездегі әлеуметтік жағдайға байланысты екенін көреміз.

ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлттық театр тарихы мен драма жанрының алғашқы суреткерлері И. Меңдіханов, Б. Серкебаев, К. Төгісов, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Ж. Шанин, Д. Әділұлы, С. Сәдуақасов, Қ. Кемеңгерұлы негізін қалаған ұлт театры, ұлттық драматургиямыздың, театр тарихымыздың орны ерекше.

XX ғасырдың алғашқы жылдарында-ақ жазыла бастаған қазақ пьесаларының жалғасы іспетті XX ғасырдың 20 - жылдары Қ. Кемеңгеровтың [40, 7] қаламынан “Алтын сақина”, “Парашылар”, “Ескі оқу” пьесалары туады. “Байғұстардағы” Жамал, “Надандық құрбанындағы” Хадиша, “Алтын сақинадағы” Халима болып, “Малдыбайдағы” сараң Малдыбай дүниеқұмар Жәния мен Тәуірше болып, “Бақсыдағы” өз құлқы үшін елін алдап жүрген бақсы Жұрынтай қожа - молдалардың ісін әшкере ететін “Ескі оқудағы” молда болып, яғни, алғашқы қазақ пьесаларындағы мінездер өз жалғасын Қошкенің драмалық шығармаларында табады.

“Алтын сақина” - трагедия. Трагедия кейіпкері, әдетте, заманның теріс әдеттерімен күрес процесінде түрлі - түрлі қиыншылықтарды көреді. “Алтын сақинадағы” Халима да: “Үй берекесін қалай орнатуға болады? Сағынтайға арым таза екенімді қалай сендіремін?” деген сияқты толғаныстар үстінде жүріп, ақырында о дүниелік болады. Жәния мен Өріктің бірлесіп жасаған қорлықтары, Сағынтайдың сабауы, ененің жала жабуы - осының бәріне көніп жүрген Халима ененің “қолынан” құрбан болады. Үлкен қиянатқа ұщыраған Халима неден өлді? Мүмкін, қатігез ененің көз көрмес, құлақ естімес істеріне ақ жүрегі шыдамады ма? Әлде, сүйген жарының жала сөзге еріп әйеліне деген опасыздығына күйзелді ме? Болмаса, теңдік үшін күресуге өзіне серік таппай, жалғыздықтан өлді ме?

Драматургия жанрын проза, поэзиядан бөлектеп тұратын элемент - тартыс. “Алтын сақинадағы” тартыс Жәния мен Халима арасында туындайды. Халима - ақ жүректі, адал болып суреттелсе, Жәния оған қарама - қарсы қойылып бейнеленеді, ол - арамдық пен қатігездік тоғысқан образ. Жәния мен Халима арасындағы тартыс - ескі мен жаңаның, жақсылық пен жамандықтың, ізгілік пен жауыздықтың тартысы. Халима қазаға ұшырағаннан жауыздық жеңеді деген мағына емес, керісінше, сол адам күллі өмірін пида еткен арманның, мақсаттың, тілектің қаншалықты зор екендігін танытады. Жәния арқылы берілген ескілік әшкерелене отырып, оқырманды қаза болған кейіпкердің тілегі үшін күресуге шақырады, алға ұмтылуға жігер рухын себеді.

Бір қарағанда бұл ене мен келін арасындағы бітпес дауды суреттейтін туынды іспетті. Оны ғалым Р. Рүстембекова [41, 9] да құптайды. Шынында да, бұл туынды мазмұнында ене мен келін арасындағы дау жатыр. Бұл - тар шеңберде қарастырғанда солай болып көрінеді. Алайда пьесадағы кейіпкерлердің диалогтарына терең үңілсек, бұл мәселеден гөрі әйел теңдігі, әйел бостандығы, әйелдің қоғам өмірінде алар орны сияқты күрделі, күрделі де ауқымды мәселелер қозғалады.

Екі қазақ әйелінің - Бану мен Халиманың шағын ғана диалогынан пьесаның идеясы айқындалады. Теңдік үшін күреспек түгілі өзінің тұрмысына риза болған, барлық әйелдердің басында болған жайт қой деп көніп жүрген Банудың: “Әйелдің қолынан не келеді дейсің? ” деген сауалына өр Халима: “Жағаласып өл!” деп, оны күреске, теңдік үшін күреске шақырады. Бұл - сол кездің барлық әйелдеріне арнала айтылған үндеу. “Әйелге қорлықты құдай жазып қойып па? Анау күні біздің үйге бір қазақтың оқығаны келгенде, сол қатынын әлпештеп - ақ отырды” ¹ деп, әр сөзінде үгіттік үні байқалатын Халима өмір бойы теңдікті аңсап өтті. “Қазақтың оқығаны” дей отыра, шебер драматург бұл тығырықтан шығар жалғыз ғана жол - оқу, білім - ғылым екенін байқатады. Сөйтіп, Халима образы арқылы өзіндік ой - пікірлерін, көзқарасын білдіреді.

Қ. Кемеңгерұлы “Алтын сақина” арқылы өзі өмір сүрген қоғамның тынысын бір отбасы мүшелері арқылы бейнелесе, қоғамның жағымсыз жайларын “Парашылар” комедиясында күлкіге айналдыра шенейді. “Парашылар” - небары бес - ақ кейіпкерден құралған бір перделі комедия. Комедия басында “сен кір, сен кір” деп, бір - бірін итермелеп тұрған Қоңырбай мен Момынбай деген ауыл адамдарын көреміз. Бұларға ақша жинап, жер мәселесін шешу үшін ауыл ұлыққа жібереді, сенім артады. Ал олар 200 сомды қалталарына салып алып, біраз болса да пайда түсіргілері келеді. Көп ақшаға кенелеміз деп жүрген бұл екеуі абақтыға қамалады. Комедия Момынбайдың: “Енді ұлық алдына келсем, имнасыз өтейін” ¹ дегенімен аяқталады.

Комедияның әр элементі күлкі тудыруы шарт. “Парашылардың” басында - ақ Момынбайдың бөркін басынан аламын деп жерге түсіріп алуы, Максимнің айғайынан оянып ұшып кете жаздауы, Қарабек кірерде тағы да жығылып қалуы, одан шалбардың тарлығынан аяғын әрең басып кіруі - барлығы да комедияға тән күлкілі жайттар. Бұл әрекеттерге емес, екеуінің надандығына, аңқаулығына күлеміз. Күлу арқылы жиренеміз. Кейіпкерлер есімдерінің өзі көп нәрсені аңғартады. Момынбай - бірақ ол тіпті де момын емес, керісінше, өз қара басын құнттап жүрген алаяқтардың бірі. Қарабек - атына заты сай, барлық іс - әрекеті алдау мен арбауға жұмсалған оның ісі де, ниеті де қара.

“Ескі оқу” - 2 жарым бет көлемінде ауыл молдаларын қатты сынға алатын бір перделі комедия. Кейіпкерлер диалогын шебер пайдалана отырып, қазақ ауылындағы молдалардың барлық ісін көз алдымызға әкеледі. Молданың шыбықты ала жүгіріп ұрып - соғуы, ауыздарын ашқызып қойып тілдерін созғылауы, былапыт сөздерді айтуы - бәрі де арамза молданың надандығын көрсетеді. Осындай ерсі, оғаш қылықтары арқылы молдалық әшкереленеді. Пьесаның молданы қамшы астына алуымен аяқталуының өзінде авторлық мақсат бар. Ауыл жастарын арамза молдалардың көзін құртуға шақырады.

Драмалық шығармалардың қасиетін танытатын бірден - бір құрал - тіл. Академик Рымғали Нұрғали тілімен айтатын болсақ: «…тілі нашар пьесаға күн жоқ…».

“Алтын сақина” пьесасы - XX ғасыр басында дүниеге келген. Сол кездегі қазақ әдеби тілінде тұрақталған, нормаланған, сөздік қорда актив қолданған шапан, етік, қамзол, көйлек, жаулық, кебіс, бөрік, белбеу сияқты киім - кешек атаулары кездеседі. Бүгінде бұл сөздердің көпшілігі көнерген сөздер қатарына жатқызылады.

Драматург пьесаларында туыстық атауларын білідретін сөздер ( нағашы апа, шеше, келін, ене, күйеу, жезде, жиен, тоқал, әке, апа ) жиі ұшырасады.

«Ескі оқу» пьесасының тақырыбы ескіше оқу болғаннан кейін, мұнда аяттардан шағын үзінділер келтіріледі: « Аузбелла мен ашайтан ерраким, бисмилдә рахмен рақым. Әліп сана мамга сәкін ал, қысыпқа мөмге сәкін алқам тұрлу алқамду, лам тады ла».

Көрнекті ғалым Ахмет Байтұрсынов “Әдебиет танытқышында” шығарманың тіліне тоқталады да, шығарманың сөзіне мынадай шарттар қояды: Сөз дұрыстығы; Тіл тазалығы; Тіл анықтығы; Тіл дәлдігі; Тіл көрнектілігі [42, 27] .

Сөз дұрыстығы дегенде, “әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс жұмсалуы” деп түсінеміз, яғни, сөйлем ішінде сөздерді дұрыс көптеу, септеу, сөз тұлғаларын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақтарды дұрыс қолдану. Қошке Кемеңгерұлы драмаларында Ахмет Байтұрсынов атап өткен “Сөз дұрыстығы” шарты өте тамаша орындалған деп нық сеніммен айта аламыз. Тіл тазалығы дегенде, ана тілді шұбарламау мәселесі туралы айта келіп: “ басқа тілден сөз тұтыну қажет болатын болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу” дейді. XVIII ғасырларда ислам дініне байланысты қазақ тіліне араб - парсы сөздері ене бастайды. Ол кірме сөздерді қазақтың тіліне әбден сіңіскен, жалпыға түсінікті болған, тіпті төл сөздер болып кеткен десек те болады. Қ. Кемеңгерұлы драмаларында да мұндай араб - парсы сөздері мен сөз тіркестері көптеп кездеседі: садақа, құдайға шүкір, құдай сақтасын, аруақ, жалған, ұжмақ, сайтан, әзәзіл, күнә, тамұқ, көр азабы, қиямет, аят оқу, жұмалық, дұғалық оқу, тасбық тарту. Сонымен қоса “ Алла ” сөзімен қатар оның синонимі болып табылатын “ Жасаған ” сөзін де қолданады.

Қошке драмаларында кірме сөздер ғана емес, варваризмдер де баршылық. Шебер драматург Қарабекке: “Енді шықпасаң арстовайт еткіземін”, “Чепуха!” деп, Момынбай мен Қоңырбайға: “Спасиба”, “благорды нашандік! Нашандік, дабайт мая денге… дела не қарош… денге өзіме дабай” - деп әдейі айтқызады. Оған екі түрлі себеп бар: бірі - заманына орай қолданылуы. Ол кез қазақ даласын орыс патшасы билеген уақыт еді. Сол себептен де пьеса кейіпкерлерін драматург орыс ұлығының алдында орысша сөйлетеді. Екінші себеп - орыс ұлықтарының алдында сөйлей алмаған Момынбай мен Қоңырбай болып, өз ана тілімізден қашанға дейін безіп жүрмекпіз? Осы күймен алысқа бара аламыз ба? Болашағымыз қандай? деген авторлық идея.

Бұл сөздер дәл сол күйінде де, фонетикалық өзгерістерге ұшырап та жұмсалған: знәкөмилер, нашандік, жанарал, закон, стол, скамейка, здрәсти, пенжег, коньяк, каталошке, оредник, пристоп, волостной, благорды нашандік, дабай денге, не қарош.

Кейбір сөздердің орысшасы да, қазақшасы да еркін қолданысқа түскен: закон - заң, волостной - болыс.

Орыс ұлтының өкілдері ретінде бейнеленген Максим, Ивандарды автор өз ана тілдерінде сөйлетеді: “Солнце, как сияние”, “Неужели”, “Ай да молодец”, “Веселие интересно”, “Что - то не ладно”.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.