Қазақстан Республикасында екінші денгейлі банктердің табыстары мен шығыстарын талдау ( Цесна-Банк АҚ мысалында)
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі-нарықтық
эканомика маңызды құрылымының бірі. Банктер нарық делдалдары ретінде
шаруашылық қызметі барысында босатылатын шаруашылық органдарының
капиталдарың халықтың жинағын және басқа да бос ақша қаражаттарын тартады
және оларды қарызға алушыларға уақытша пайдалануға береді, ақша есебін
жүргізеді және қоғамның өнімнің айналымы мен өндірістің тиімділігіне
тікелей әсер ете отырып, экономика үшін басқа да көптеген қызметтерді
көрсетеді.
Яғни банк өзінің ерекше құрылымы бар мемлекеттің өте маңызды секторы
және ол кірістер мен шығыстар нәтижесінде қызмет атқаратын ұйым.
Елде жүргізілген экономикалық реформа банк қызметінің дамуына жаңа
кезең ашты. Нарыққа өту жағдайының ерекше өзекті мәселесі еліміздегі
банктермен басқа несие институттарының даму болашағы, оның тәжірибелік
жүзеге асырылуы. Банк қызметінің кірісті болуы оның дұрыс жолға
қойылғандығымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың тақырыптың зерттеу дәрежесі. Қазақстандық және де
шетелдік банктердің қызмет өрісін кеңейтуді тәжірибе жүзінде негіздеп және
тәжірибеге біршама прогрессивті, нақты нысандары мен жұмыс әдістемелері
жаңалықтарын енгізу. Бұл зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Соңғы жылдары қаржы нарықтарының - ақша нарығы және капитал нарығы
қалыптасуының қарқынды процесі жүріп жатыр.Кірістердің негізгі көзі ақша
нарығын дұрыс ұйымдастыра алу болып табылады.
Соңғы дамыған екі біртұтас, өзара байланысты жинақтарды мобилизациялау
мен қаржы құралдарын инвестициялау процесін жүзеге асырмай болмайды.
Жинақтау кіріс пен тұтыным арасындағы өз айырмашылығын ұсынады. Яғни шығыс
операцияларын жүргізе отырып, алға прогноздарды дұрыс жасай отырып ,
табыстарға қол жеткізу мүмкіндігі банктік операциаларының маңыздысын және
олардың жетілдіру жолдарын қарастыру каммерциалық банктер.
Кіріс саласында аса маңызға ие банк әрекеттерінің бірі инвестиция
тарту болып табылады.
Инвестициялар - пайда алу мақсатында қаржы құралдарын алу. Жинақтарды
инвестициялау нысаны әр түрлі болуы мүмкін: жинақ иесі мен олардың соңғы
тұтынылымына сол немесе басқа да қаржы делдалдары арасында болған кезде
өндіріске ақша қаржыларын тікелей және жанама салу.
Маңыздысы, салынған қаржы өндірістің дамуы мен экономиканың салығуына
ықпал ететін фактор ретінде қатынасуы болып табылады.
Банк өз қызметі барысында әр түрлі типтегі аудиториялармен байланысқа
түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. банк табысты
оптимизациялау мақсатына бұлармен бірлесіп қызмет жасайды.
Бірақ нарықта банктер, басқа қызметін кеңейтуді көздейтін бұл жалғыз
ғана мақсат емес. Бұдан басқа банктер қаржы ресурстарының табыстылығы мен
өтімділігін есепке алудың қолайлы банктерді репутацияларын құру мен
қолдануды қамтамасыз етуге талпынады және болып табылады.
Өз кезегінде, банктің танымалдылығының жақсы репутациясы нақтылы осы
банкке назар аударатын клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттермен қатынасы банктік өнімдерді сатып-алу барысында
туындайды.
Олар мыналардан тұрады: несиелер беру, депозиттік шот ашу, шығару
жөніндегі операциялар, құнды қағаздар сатып алу мен сату, валюталық
қатынастар, есеп айырысу операциялары және де трасталық қызметтер, бағалы
заттарды сақтау және тағы да басқа.
Көлемді клиенттермен қазіргі банк қызметінің маңызды ерекшелігі
дамыған несие жүйесі бар әлемнің барлық елдерінде банк операцияларын жүзеге
асыру.
Қазақстандағы коммерциялық банктер өз табыс базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсеке қабілеттілігін жоғарлату, өз клиенттері үшін
операциялар мен қызметтерді кең көлемде жүргізуге талпынатыны белгілі.
Бұл үшін дамыған банк қызметінде банктіқ қызмет көрсетуді ұсынуды
клиенттер мен банктің өзі үшін шығындардың ең төменгі мөлшерінде
клиенттерге қажетті қызмет көрсетудің тиімді бағасы болуының маңызы зор.
Көлемді клиенттермен тиімді икемді банк операцияларының жүйесі ішкі
жинақтарды мобилизациялауға ықпал етуге тиіс.
Бұл байланыстың ерекше мәні икемді банк қызметін көрсету экономиканы
өзгертетін тұтынымның қалыптасуына әсерін тигізеді.
Банктік қызмет нарығындағы бәсеке банктік қызмет көрсетудің сандық
және сапалық сипатына әсер етеді.
Ғасыр бойы дамыған ақпараттық технологияларды пайдалану
тұжырымдамаларын классикалық банктық қызметтерге ұсынуға талпыныс жасалды,
жаңа технологияларға назар аудармау банкроттыққа әкелуі мүмкін. Сондықтан
барлық банктер іс жүзіндегі жүзеге асушы және жаңа қызмет жаңалықтарына көп
көңіл бөледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасында екінші денгейлі
банктердің табыстары мен шығыстарын талдау (Цесна-Банк АҚ мысалында).
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
- кірістер мен шығындарды коммерциялық банктер тұрғысында алып
қарастыру;
- коммерциялық банктерде ұсынылатын қызметтердің теориялық
аспектілерімен танысу;
- коммерциялық банктерде ұсынылатын қызметтердің іс жүзіндегі талдануы
мен бағалануын жүргізу;
- банктік қызмет нарығының негізгі даму бағытын анықтау;
- банктік қызмет нарығында туындайтын проблемаларды қарастыру мен
оларды шешу жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
банктік жүйесінде қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы пайда болатын
экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде екінше денгейлі банктердің
табыстары мен шығындары болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің банктердің іс әрекетін анықтайтын заңдық және нормативтік
актілері. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің
статистикалық материалдары. Жұмыс барысында жалпы ғылыми, статистикалық
және экономикалық-математикалық әдістер пайдаланылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк өтімділігін басқару
Банк өтімділігінің коэффициенті – бұл банк балансының мәліметі бойынша
белгіленетін, несиелік және өтімді деп аталатын активтер жиынтығының
активтердің жалпы сомасына немесе пассивтің бірқатар тиісті баптарына
арақатынасын көрсететін көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің екінші деңгейдегі банктердің
өтімділігін реттеудегі рөлі мынада: ҚР Президентінің Ұлттық банк туралы
жарлығына сәйкес екінші деңгейдегі банктердің қызметі Ұлттық банк
белгілеген нормативтермен реттеледі.
Капитал жеткіліктілігі коэффициенті мен жарғылық қордың ең аз шамадағы
мөлшерінен өзге онда аз немесе 0,2-ге тең болатын өтімділік коэффициенті
анықталған. Бұл өтімді активтердің барлық міндеттеме сомасына қатынасы.
Өтімділікті басқару әдістері. Дүниежүзілік банктерінің іс-
тәжірибесінде өтімділік әдістер, оның ішінде, жалпы қор қаражатының әдісі
және активтерді бөлу әдісі арқылы басқарылады [1].
Жалпы қор қаражаты әдісінің мәні барлық ресурс түрінің активтерін
басқару процесіне жатады, атап айтқанда, салым ақшалар мен талап етілмелі
шотындағы қаражат қалдығы, мерзімді салым ақшалар мен депозиттер жарғылық
қор мен резервтер коммерциялық банктердегі ресурстардың жиынтық қорында
бірігеді.
Бұл жиынтық қордың қаражаты банк тұрғысынан алғанда пайда әкелуі
мүмкін актив түрлеріне бөлінеді.
Бұл арада тиісті активке салынған қаражат өтімділігінің баламалы
деңгейін сақтау – міндетті шарт. Осылайша, пайдалылық-өтімділік
арасындағы байланыстың тепе-теңдігі ұдайы сақталуы керек.
Бұл әдісті пайдалану барысында алдымен бірінші кезектегі резерв, яғни,
клиенттің несие алу, салым ақшаны өндіріп алу туралы алғашқы өтінішін
қанағаттандыруда пайдаланылуы мүмкін қаражатты білдіретін, активтерге
орналастырылуы ықтимал қаражат үлесі анықталады.
Бұл әдісті қолдануда ең алдымен бірінші кезектегі резерв болып
саналатын, активтерге салынатын қаражаттық үлесі анықталады, яғни, ол
қаражат клиенттердің салымын алу, несие алу сияқты талабы қанағаттандыру
үшін пайдаланылады.
Елдің банк іс-тәжірибесінде резервтерге шамамен бірінші кезекте Ұлттық
банктің корреспонденттік шотындағы қаражатты, коммерциялық корреспондент-
банктердің корреспонденттік шотындағы қаражатты, кассадағы қаражатты,
Ұлттық банктегі міндетті резервтерді жатқызуға болады. Содан кейін тиісті
табысты әкелетін, өтімді активтерді қамтитын екінші кезектегі
резервтерге орналастырылуы мүмкін қаражаттың үлесі анықталады. Қажет болған
жағдайда олар бірінші кезектегі резервтерді арттыру үшін пайдаланылуы
мүмкін. Екінші кезектегі резервтерге қысқа мерзімді мемлекеттік құнды
қағаздарды, оның ішінде, облигацияларды, аз ғана мерзімге берілетін
банкаралық несиені, өтеу мерзімі көпке созылмайтын өтімділігі жоғары
ссудаларды жатқызуға болады. Екінші кезектегі резервтердің шамасы салым
ақшалардың ауытқу диапазонына және несие сұранысына тәуелді болады. Егер
несиеге сұраныс неғұрлым жоғары болса, онда резерв соғұрлым қажет болады.
Активтердің үшінші тобы. Бұл топ қаражаттың үлкен үлесін қамтиды.
Активтердің үшінші тобына клиенттерге арналған ссуда жатады. Бұл активке
салынған қаражат банкке азғантай табыс әкеледі, алайда, басқаларға
қарағанда қатер деңгейі жоғары қаражат.
Экономиканың дамуын болжаудың негізінде үлесі мен құрамы анықталатын
активтердің бұл тобына өтеу мерзімі салыстырмалы түрде ұзаққа созылатын
бірінші класты құнды қағаздар кіреді. Бұл құнды қағаздардағы инвестиция
банкке белгілі бір процентті табыс әкеледі және өтеудің мерзімі жақындаған
сайын борыш міндеттемесі екінші кезектегі резервтерді толықтырушы ретінде
алға шығады.
Активтерді бөлудің әдісін немесе қаражаттың конверсия әдісін пайдалану
барысында банк тартқан қаражатқа өтімді қаражаттың қаншалықты тәуелді
болатындығы анықталып, ескеріледі және активтер мен пассивтердің тиісті
түрлері арасындағы арақатынас белгіленеді.
Бұл арада әрбір көзден алынатын қаражатты олардың айналасын қоса
ескере отырып, әр түрлі жолмен қамтамасыз етуді және осыған орай міндетті
резервтердің нормаларын қажет етеді.
Ішінара мерзімді салым ақшаға қарағанда талап етілмелі салым ақша
бойынша міндетті резервтердің ең жоғары нормаларын белгілеу қажет. Осыған
орай, талап етілмелі салым ақша түрінде тартылған қаражаттың қомақты үлесі
бірінші және екінші кезектегі резервтерге орналасуы керек.
Осы әдіске сәйкес банк ішіндегі банк деп те өзгеше атаумен аталатын
бірнеше өтімділік (пайдалылық) орталықтары анықталады.
Ішінара алғанда, мұндай орталықтарға мыналар жатады: талап етілмелі
салым ақша, мерзімді салым ақша мен депозиттер, жарғылық капитал мен
резервтер. Қаражат әрбір орталықтан оның тиісті өтімділігі мен пайдалылығын
қамтамасыз ететіндей есеппен активтің белгілі бір түрлеріне
орналастырылады. Мәселен, талап етілмелі салым ақша ең жоғары деңгейдегі
қамтамасыз етуді қажет еткендіктен оның көп бөлігі бірінші кезектегі
резервке бағытталады. Басқасы – салым ақшаның елеулі бөлігі - қысқа
мерзімді мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу жолымен екінші кезектегі
резервтерге бағытталады және талап етілмелі салым ақшаның салыстырмалы
түрдегі аздаған үлесі қайтарылатын мерзімі азғантай уақытқа белгіленіп,
банк ссудасына орналатырылуы керек.
Мерзімді салым ақша мен депозиттердің орталығына қатысты тартылған
қаражаттың өтімділігіне қойылатын талап өткендегісімен салыстырғанда төмен
болады, сондықтан да оның көп бөлігі банк ссудасына орналастырылады, ал,
қалған бірінші және екінші деңгейдегі резервтерге, сондай-ақ аздаған шамада
құнды қағаздарға орналастырылады [2].
Жарғылық капитал мен резерв орталықтарына қатысты қаражат белгілі бір
деңгейде үй-ғимаратқа, құрал-жабдыққа, техникаға жұмсалады, сондай-ақ
ішінара – өтімділігі аз құнды қағаздарға, пайға кетеді.
Жалпы қор әдісімен салыстырып қарағанда активтерді бөлу өтімділігі
жоғары активтердің үлесін нақты анықтауға және оларды кемітудің есебінен
қосымша ресурстарды табыстылығы жоғары активтерге – кәсіпорындар мен
ұйымдардың ссудаларына салуға мүмкіндік береді.
1.2 Банктік ресурстарды құрау көздері және пассивтік операциялар
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражат құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік операцияларды
жүзеге асыру үшін пайдаланады, яғни табыс алу мақсатында жұмылдырылған
ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылым мен сипаты көр жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудің мүмкіндігін анықтайды, ал неисе саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресустардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражтына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резевтері және
бір жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры (капитал) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
несиесінің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай жарғылық
қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады. Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын
кезегі мен тәртібі акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен
байланысты (пайданың мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін
артықшылықты акция немесе жай акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
заладың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік
қор жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу
қайтадан басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі [3].
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк іс-тәжірибесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырауы
салдарынан залалдың орын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарымға жатпайды. Банктегі
өзіндік қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте,
Ұлттық банк экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын
дамытудың көзі болып табылатын өзіндің қаражаттың мөлшеріне қарай
белгілейді. Оның есебінен банк өзіне қажетті үй-ғимаратты, машинаны, құрал-
жабдықты, есептеуші техниканы және т.б. керек-жарақтарды сатып алады.
Аталмыш шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен
қалыптасатын, банкті өндірістік және әлеуметтік жағынан дамытатын қор
жатады.
Өзіндік қаражаттың шамасын (мөлшерін) коммерциялық банктер көптеген
факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1.банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2.өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3.өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4.Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және
несиелікресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық
жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болсақ, коммерциялық банктер несие
ресурстарына оңай қол жеткізеді әрі банкке қажетті өзіндік қаражаттың
деңгейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз дамуына қарай ұштастыра
отырып несие саясатын күшейтетін болсақ, өзіндік қаражатты тұрақты түрде
өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының
санын) арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын
жылдам құру әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады.
Жылдың соңында пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да
жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды
шығаруда (немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша шығынды қажет етпейді.
Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде банктің нарықтағы позициясын
әлсіретуге әкеп соқтырып мынадай жағдайға жол беруі мүмкін: пайданы
жинақтау ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді
кемітеді.
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражатының есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит деп аталатын) қаражат және өзге несие мекемелерінен
қарызға (банкаралық несие арқылы) алған қаражат жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке – оның уақытша пайдалануына берілетінін
білдіретін экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадый тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі
ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез келген
шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі және қарыз
алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық банктің еркін (бос)
ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру бойынша
жүргізген жұмысының сыйақысы
болып табылады. Банктер бұл сыйақының мөлшерін арттыру үшін жалған салым
ақшаны құру арқылы өзінің ресірстық базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл
жалған салым ақшаның пайда болуына талап етілмелі шот өз септігін
тигізеді.
Банктің Алтын ережесінде қаржылық банк талабының шамасы мен мерзімі
оның міндеттемесінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келу керектігі айтылады.
Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие ресурсы
ретінде пайдалана алмайды, өйткені олар кез келген сәтте талап етілуі
мүмкін. Алайда, әдеттегіше, клиенттер өзінің барлық қаражатын бір мезгілде
өндіріп ала алмайды, сондықтан да банктің қолма-қол резервтері салыстырмалы
түрде көп болмайды. Оның үстіне, көптеген банк операциялары қолма-қол
ақшасыз түрінде жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық резерв
ретінде әрекет етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады әрі
басқа клиенттерге немесе басқа банктерге несие ретінде берілуі мүмкін.
Коммерциялық банктердің депозиттерді несие ресурсы ретінде пайдалануына шек
қоятын кассалық резервтерден басқа тағы бір шектеушіге орталық банк
белгілейтін міндетті резерв жатады.
Депозит шоттары әр түрлі болуы мүмкін. Оларды жіктеудің негізінде
салым ақшаның көздері, олардың мақсатты тағайындауы, табыстылық деңгейі
және т.б. секілді өлшемдер болады, алайда, өлшем ретінде көбінесе
салымшының категориясы мен салым ақшаны алудың формалары алға шығады.
Салымшылардың категорияларына қарай депозиттер былайша бөліп көрсетіледі:
-заңды тұлға (кәсіпорын, ұйым, өзге де банктер);
-жеке тұлға.
Қаражаттың алыну формасы бойынша депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
-талап етілмелі (нақты мерзімі болмайтын міндеттеме);
-мерзімді (нақты мерзімі бар міндеттеме);
-шартты (бұрын айтылған шарт күшіне енгенде алынатын қаражат).
Талап етілмелі депозит – клиент тарапынан банкке алдын ала хабарлаусыз
кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық, есеп айырысу,
бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен немесе
қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы қаражат
кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған. Клиенттер
есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы арқылы
ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы өздері
көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен
шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу
құжаттарымен ресімделуі мүмкін.
Банк өтімділігін басқару тұрғысынан алғанда банктер үшін ағымдағы және
бюджеттік шоттар, капитал салымын қаржыландыру жөніндегі шот, арнайы
тағайындау шоты пайдалы болып табылады, өйткені қаражаттың осылар бойынша
қозғалыс сипаты (жүзеге асырылатын немесе келіп түсетін аударымдардың
сомасы, мерзімі, кезеңділігі) банкке алдын ала белгілі болуы мүмкін.
Контокоррент (итальянша conto corrente – ағымдағы шот) – бұл бірыңғай
шот. Онда банктің клиентпен жүргізген барлық операциялары ескеріледі.
Контокорренте, бір жағынан, банк ссудасы мен клиенттің тапсырмасы бойынша
шоттан төленетін барлық төлемдер, екінші жағынан, аударымдар, салым
ақшалар, қайтарылған ссуда түрінде шотқа түскен қаражат көрініс табады.
Осылайша, бұл есеп айырысу мен ссуда шоттарының қосындысын білдіретін
активті-пассивтік шот болып табылады. Несие сальдосы клиенттің өзіндік
қаражатқа ие екенін білдірсе, ал дебет сальдосы айналымға қарыз қаражатының
тартылғанын әрі шот иесінің несие бойынша банктің борышкері болып
табылатынын білдіреді. Несие сальдосы бойынша банк клиенттің пайдасына
процентті есептейді, ал дебет сальдосы бойынша берген ссудасы үшін өз
пайдасына процентті өндіріп алады. Әрі-беріден соң, процент шот иесінің
пайдасына қарағанда банктің пайдасына ең жоғары мөлшерлеме бойынша
есептеледі. Контокоррентік шот ерекше сенімділік танытудың белгісі ретінде
сенімді клиентке, бірінші класты қарыз алушыға ашылады. Қаражаттың түсуіне
жұмсалатын шығын артатын болса, шот иесі әрбір жеке жағдайда несиені арнайы
ресімдеусіз келісімшартта белгіленген сомада ала алады [4].
Контокорренттік шотқа овердрафтық ағымдағы шот ұқсас болады. Бұл шот
клиент пен банктің арасындағы келісімнің негізінде несиенің қарызға
алынғанын білдіретін қаражат қалдығының шамасынан асып түскен соманы
белгілі бір мөлшерде есептен шығаруды ұйғарады. Алайда бұл шотты ажырата
білу керек. Овердрайфтіде (контокорренттіге қарағанда) мұндай қарыз алу
жағдайдан жағдайға қарай жүзеге асырылады, яғни, сипаты тұрақты емес.
Осыған орай бұл шотқа көбінесе пассивтік (несиелік) қалдық сипаты тән.
Овердрафтық ағымдағы шоттың болуы жекелеген операцияларды жүргізгісі
келетін клиенттің қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттарды ашуына бөгет
келтірмейді, ал, контокорренттік шотта банктің клиентке қатысты жүзеге
асыратын барлық операциялары шоғырланған. Оның үстіне, контокорренттік шот
шаруашылық ұйымдардың – заңды тұлғалардың адресіне ашылса, овердрафтық шот
қаражаттың түсуі мен жұмсалуының арасындағы, яғни, түскен қаражат пен
жұмсалған қаражаттың арасындағы уақытша айырмашылықты жабу үшін заңды
тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да ашылуы мүмкін. Талап етілмелі депозитке
бір жақты тәртіппен немесе бір-біріне тапсырма беру бойынша төлемдерді және
есеп айырысуларды жүзеге асыру мақсатында корреспондент банкісінде немесе
ҚР Ұлттық банкісінде ашылатын банктің корреспонденттік шоты қатысты болады.
Бір банктің басқа банкте ашқан корреспонденттік шоты ностро-шот (итальянша
nostro-conto – біздің шот) деп аталады және бұған керісінше, корреспондент
банктің осы банкіде ашатын корреспондеттік шоты лоро-шот (итальянша loro
conto – олардың шоты) деп аталады. Әдетте, банктердің корреспонденттік
қатынасы белгіленгенде тараптар осы шот бойынша овердрафты қалыптастырудың
мүмкіндіктерін қарастырады. Дебеттік немесе несиелік қалдық бойынша
проценттік мөлшерлемелер, мерзімдер, шекті мөлшерлер басқа шарттармен бірге
банктердің корреспондеттік қатынасы туралы келісім-шартпен анықталды [5].
Лоро-шотта пассивтік (несиелік) сальдоның қалыптасуы банк айналымында
корреспондент-банк арқылы тартылған қосымша ресурстардың бар екендігін
білдіреді, ал активтік (дебеттік) сальдо-овердрафтың пайда болғанын, яғни,
корреспондент банкке несиенің берілуін білдіреді. Керісінше, ностро-шот
бойынша несие қалдығы айналымға овердраф туралы келісімшартқа сәйкес басқа
банк қаражатының тартылғанын білдірсе, ал, дебеттік – осы корреспондент-
банкке өз қаражатының бір бөлігінің орналасқанын білдіреді.
Осылайша, лото-шоты және ностро шоты бойынша несие сальдосы банк
балансында оның (банктің) иелігіне корреспондент банктен кеп түскен
ресурстарды бейнелейді.
Клиент пен банк арасындағы келісімде қарастырылған қысқа мерзімді
несие (овердрафт) формасы ретінде болатын шот бойынша дебет сальдосы мен
шот иесінің шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыс ретінде болатын
клиенттің төлем тәртіптерін бұзуы, міндеттемелерді орындамауы және т.б.
салдарынан пайда болатын шот бойынша дебет сальдосын (жағымсыз сальдо) бір-
бірінен ажырата білу керек. Соңғы жағдайда банк клиентке қатаң санкция
қолданады – атап айтқанда, дебет сальдосы бойынша өсімақы, айыппұл өндіріп
алады немесе бұл соманы жоғары процентті өндіріп алумен мерзімі ұзартылған
ссуданың есебіне жатқызады; шот бойынша төлемдерді тоқтатып, барлық
түсімдерді банк алдында пайда болған берешектерді өтеу үшін клиенттің
шотына бағыттайды және т.б. Банктің мұндай қадамға баруын ақтауға болады,
өйткені, ол мұндай қадамға бармаса өзінің өтімділігі мен төлем қабілетіне
қауіп төнеді.
Көптеген коммерциялық банктерде кездесетін талап етілмелі салым
ақшаның тартылған қаражат құрылымындағы үлес салмағы жоғары. Бұл, әдетте,
банк ресурсын қалыптастырудың ең арзан көзі. Талап етілмелі шоттардағы
қаражаттың қалдығы тұрақты түрде жұмылдырылмайды, кейде шектен тыс
өзгермелі болады. Қаражатын кез келген сәтте алуға құқығы бар шот иесінің
мұндай мүмкіндігі банк айналымында өтімділігі жоғары активтердің (кассада,
корреспонденттік шотта қаражат қалдығының) болуын қажет етеді. Өтімділігі
жоғары активтер банк айналымында өтімділігі төмен, алайда жоғары табыс
әкелетін активтердің үлесін кемітудің есебінен болады [6].
Осы себептерге байланысты банк талап етілмелі шоттағы қалдық бойынша
оның (шоттың) иесіне процентті аз төлейді немесе мүлдем төлемейді. Алайда
талап етілмелі шоттағы қаражат қозғалысының жоғары болуына қарамастан
қалдықты кемітпей-ақ оның ең аз шамадағы деңгейін анықтауға әрі оны тұрақты
несие ресурсы ретінде пайдалануға болады.
Мерзімді депозит шотына аударуға (банкке қаражатын орналастырған
клиенттің табысын арттыру және банктердің несиеге беретін тұрақты
ресурстарын қалыптастыру мақсатында) болатын талап етілмелі шоттағы қаражат
үлесінің есеп айырысуы мына формула бойынша жүргізіледі:
Оорт
А= ______ 100%,
(1),
Онес
мұндағы:
А - депозиттік шотқа аударылуы мүмкін есеп айырысу және ағымдағы
шоттарда жыл бойы сақталған қаражаттың үлесі;
Оорт - есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттың бір жыл
ішіндегі орташа қалдығы;
Онес - ағымдағы және есеп айырысу шоты бойынша бір жылдың ішіндегі
несиенің айналымы;
Мерзімді салым ақша – бұл банктің белгілі бір мерзімге тартқан
депозиті. Өзіндік мерзімді салым ақша мен алдын ала хабардар етілетін
мерзімді салым ақша бөліп көрсетіледі.
Өзіндік мерзімді салым ақшада қаражат банктің иелігіне келісімшарт
бойынша белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен беріледі, ал оны
мерзімі толған соң иесі кез келген уақытта өндіріп ала алады. Мерзімді
салым ақша бойынша клиентке төленетін сыйақының мөлшері депозиттің
сомасына, мерзіміне және салымшының келісімшарт шарттарын қалай
орындағанына қарай белгіленеді. Салымшы салым ақшасын неғұрлым ұзақ
мерзімге әрі көп сомаға салатын болса, оның сыйақы мөлшері де соғұрлым
жоғары болады. Қолданыстағы іс-тәжірибе мерзімді салым ақшаны 1, 3, 6, 9,
12 айға немесе одан да ұзақ мерзімге ресімдеуді қарастырады. Мұндай
детальдық градация (бірте-бірте) салымшыларды өз қаражатын ұтымды
ұйымдастыруға және орналастыруға ынталандырады, сондай-ақ банктің өз
өтімділігін басқаруына жағдай жасайды.
Алынатын мерзімі алдын ала хабарланатын салым ақшада клиент өз
қаражатын келісімшартта белгіленген мерзімде (1-3, 3-6, 6-12 және одан да
көп айларға тең) өндіріп алатынын банкіге алдын ала хабарлап қояды. Салым
ақшаның проценттік мөлшерлемесі алдын ала хабарланған мерзімге қарай
анықталады.
Мерзімді салым ақшаның сомасы қомақты сомамен анықталады әрі
келісімшарттың әрекет ету мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Мерзімді салым
ақша ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Егер салымшы салым ақшаның
сомасын өзгерткісі келсе, яғни, оны кеміткісі немесе көбейткісі келсе, онда
ол қолданыстағы келісімшартты бұзып, өз салым ақшасын алып, оны жаңа
шарттармен қайта ресімдеуіне болады. Алайда, ол салым ақша бойынша
қаражатын мерзімінен бұрын алатын болса, келісімшартта қарастырылған
проценттің бір бөлігінен немесе одан толық айырылуы мүмкін. Әдеттегіше,
мұндай жағдайларда проценттер талап етілмелі салым ақша бойынша
төленетін проценттің мөлшеріне дейін кеміп кетеді [7].
Мерзімді салым ақшалар банк басшысы мен клиенттің (салымшының)
арасындағы келісімшартпен ресімделеді. Банктер әрбір салым ақша бойынша
типтік сипаты болатын депозиттік келісімшарттың формасын дербес әзірлейді.
Келісімшарт екі дана етіліп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі банктің
несие немесе депозит бөлігінде (банкте бұл жұмыс кімге тапсырылғанына
қарай) сақталады. Келісімшартта салым ақшаның сомасы, оның (келісімшарттың)
әрекет ету мерзімі, келісімшарттың әрекет ету мерзімі біткеннен кейін
салымшының алатын проценті, салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің
міндеттері мен құқықтары, келісімшартта айтылған шарттарды сақтаудағы
тараптардың жауапкершілігі, дау-таласты шешудің тәртібі қарастырылады.
Көптеген банктер өздерінің ұсақ, орташа немесе ірі клиенттеріне олардың
деңгейіне қарай анықтайтын мерзімді салым ақшаның ең аз шамадағы мөлшерін
белгілейді. Банк өз тарапынан келісімшартта қарастырылған барлық шарттарды
уақытылы орындауға міндеттенеді. Егер келісімшарттағы шартты бұзатын болса,
айталық, иесі қаражатын немесе ол бойынша процентті уақтылы қайтармаса
айыппұл немесе өсімақы төлейді. Банк пен клиенттің арасында туындаған дау-
талас төрелік сот тәртібімен шешіледі (егер салымшы жеке тұлға болатын
болса).
Мерзімді депозит пен талап етілмелі депозит арасындағы аралық жағдайға
Жинақ ақша салымы ие. Әдетте, бұл операцияны Жинақ ақша банкісі жүзеге
асыратын, бүгінгі таңда ресурстар үшін жүріп жатқан қатаң бәсекелестік
күрес жағдайында бұл секторды коммерциялық банктердің ссуда нарығы белсенді
түрде игере бастады.
Шетелдік іс-тәжірибе жинақ ақша операциясын депозиттік операциядан
бөлек қарастырады: Жинақ ақша салымын айрықшалап көрсететін ерекшелікке
оның иесіне салым ақшаның бар екендігін білдіретін куәліктің, көбінесе –
жинақ кітапшасының берілетіндігі жатады. Жинақ ақша депозиті ақшаны
жинақтауға қызмет етеді. Бұл арада төлемдер шотына орналастырылған немесе
белгілі бір мерзімге салынған ақша сомасы жинақ ақша салымына қатысты
болмайды.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: жинақ ақша
салымы ақшаны жинақтау мақсатында немесе ақшалай жинақты сақтау мақсатында
құрылады. Оның пайда болуы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады – ақшаны
үнемдеу, ақшаны белгілі бір мақсат үшін жинақтау мерзімді салым ақшадан
түсетін табысқа қарағанда біршама төмен болса да, оның табыс деңгейі
айтарлықтай жоғары болады. Отандық іс-тәжірибеде жинақ-ақша салымына ең
алдымен халықпен жүзеге асырылатын операциялар, дәлірегі, тұрғындардың
мерзімді жинақ ақша салымы және азаматтардың талап етілмелі шоты қатысты
болады. Коммерциялық банктер жинақ ақша банкісінің тәжірибесімен қаруланып,
клиентураға қызмет көрсетудің түрлерін көбейтті.
Банктің балансында жинақ ақша салымы мерзімді жинақ ақшадағы
баланс – шотта ескеріледі. Салым ақша мерзімді салым ақшаға ұқсас
ресімделеді немесе оның нақты салым ақша түрінің шартына қарай өзіндік
ерекшелігі болады. Мәселен, талап етілмелі жинақ ақша шоты жинақ кітапшасы
түрінде ресімделуі мүмкін. Онда салым ақша бойынша барлық операциялар
көрініс табады немесе келісімшартқа сәйкес клиентке дербес шоттан жекелеген
үзінді көшірме тұрақты түрде беріледі [8].
Ресурстар үшін жүріп жатқан бәсекелестік күресте банктердің қолданатын
маңызды құралына әр түрлі процент саясаты жатады, өйткені салым қаражатынан
алынатын табыс клиенттерді ынталандырады. Депозиттің процент мөлшерлемесін
әрбір коммерциялық банк ҚР ҰБ-ның есептік мөлшерлемесіне, ақша нарығының
жағдайына бағдарланып әрі өздерінің депозиттік саясатына қарай дербес
белгілейді. Депозиттік шоттың жекелеген түрлері бойынша табыстың шамасы
салым ақшаның мерзіміне, сомасын, шоттың өзіндік ерекшелігіне, тиісті
қызмет көрсетулердің сипатына ауқымына және клиенттің салым ақша шарттарын
сақтауына қарай анықталады.
Талап етілмелі шотты иесі ағымдағы операцияларды орындау үшін
пайдаланады, бұл шот өзінде қалдықтың тұрақты түрде болмайтындығымен
сипатталады және бұдан осы шот тобы табыстылығының аз болуымен
айрықшаланады. Талап етілмелі шоттағы қаражаттың қалдығы бойынша ақша заңды
тұлғаларға процент мүлдем есептелмеуі мүмкін. Бұл жағдайда, әдетте,
клиенттен кассалық-есеп айырысу қызметі бойынша төлем алынбайды. Алайда,
табыстың болмауы оның иесін талап етілмелі шоттағы қаражатын азайтып, артық
соманы табысы көп салым түрлеріне (мерзімді салым ақшаға, құнды қағаздарға
және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Осы шот түрінен қаражаттың ағылуын
(кетуін) болдырмау үшін көптеген банктер орташа хронологиялық кезеңдегң
қаражаттың қалдығына (әдетте тоқсан сайын) аздаған процент есептейді.
Кейбір банктер талап етілмелі шоттағы қалдықтың тұрақтылығы үшін шоттағы
қаражаттың ең аз шамадағы қалдығына жоғары процентті ұсыну арқылы
немесешоттағы қаражат қалдығын кемітпеуі үшін аса ірі сыйақы төлеу жолымен
клиенттерді ынталандырып отырады. Бірқатар банк қаражат қалдығының ең аз
шамадағы мөлшеріне қарай процент мөлшерлемесін әртараптандыра бастады.
Жеке тұлғаларға ашылған талап етілмелі шот бойынша проценттер іс
жүзінде міндетті тәртіппен белгіленді, алайда, ол бойынша табыс мерзімді
салым ақшаға қарағанда көп төмен [9].
Мерзімді салым ақша бойынша проценттік мөлшемелердің мөлшерін белгілеу
кезіндегі анықтаушы факторға қаражаттың қанша мерзімге орналастырылғаны
жатады: қаражат неғұрлым ұзақ мерзімге орналастырылса, проценттік
мөлшерлеменің деңгейі соғұрлым жоғары белгіленеді.
Банк салымшылардың қаражатын тарту үшін есептеу мен процентті төлеудің
әр түрлі тәсілдерін пайдаланады. Олардың бірнешеуін қарастырып көрейік.
Табысты есептеудің дәстүрлі түріне жай процент жатады: есеп
айырысудың негізі ретінде салым ақшаның нақты қалдығы және белгіленген
кезеңділігі пайдаланылады.
Процент келісімшартында қарастырылғандарға қарай салым ақша бойынша
табыс төленеді және есеп айырысу жүзеге асырылады.
Табысты есептеудің өзге түріне күрделі процент жатады (процентке
процент қосу). Бұл жағдайда есеп айырысу кезеңі аяқталғанда салым ақшаның
сомасына процент қосылады және алынған шама салым ақшаның сомасымен
біріктіріледі (қосылады). Осылайша, келесі есеп айырысу кезеңінде процент
мөлшерлемесі бұрын есептелген табыс базасының жаңа, өскен сомасына
қолданылады. Күрделі проценттерді табыстың нақты төлемі салым ақшаның
әрекет ету мерзімі біткеннен кейін төленетін жағдайда ғана пайдаланған
дұрыс болады.
Салымшыларға қаражаттың салымда болатын нақты уақытына қарай үдемелі
түрде өсетін процент мөлшерлемелері тартымды болады. Табысты есептеудің
мұндай тәртібі салымшыларды өз қаражаттарын банкте неғұрлым ұзақ уақыт
сақтауға ынталандырады әрі салым ақшаны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық ысыраптық өтемақысы ретінде процентті
мерзімінен бұрын төлеп қояды. Бұл жағдайда салымшы белгілі бір мерзімге
қаражатын орналастыру барысында өзіне тиесілі табысты сол сәтте (бірден)
алады. Егер келісімшарт мерзімінен бұрын бұзылатын болса, банк салым ақша
бойынша процентті қайта есептейді және артық төленген сома салым ақшаның
сомасынан ұсталады.
Салым қаражатын тарту үшін коммерциялық банктер шетелдік тәжірибені
қосымша пайдаланады, оның ішінде:
-халықтың қаражатын тарту бойынша әр түрлі бағдарламаларды әзірлеу;
салымшылар мен клиенттерге кең ауқымды, оның ішінде, банк сипатындағы
қызметті (мәселен, медициналық қызмет көрсетудің элементі ұшырасатын)
көрсету;
-тыныш мақсатты жарнаманы (пошта, телефон арқылы) пайдалану;
-салым ақша мерзімі аяқталғанда сыйлықақысы төленетін инвестиция
сипатындағы салым ақша бойынша жоғары процент мөлшерлемесін пайдалану;
-тұрақты салымшыларға банкке адалдығы үшін сыйлықақы төлеу;
банк пен клиенттің экономикалық мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік
беретін НАУ және САПС сипаттарындағы аралас шотты пайдалану.
АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде 70-ші жылдары салымшыға мерзімді салым
ақша бойынша төленетін процентке қарағанда ең жоғары процентті алуына
кепілдік беретін жинақ ақша шоты кеңінен тарады және өндіріп алу
турасындағы айналымдағы бұйрық ретінде болатын чекке ұқсас төлем
міндеттемесін қою арқылы шотты есеп айырысу шоты ретінде қатар
(параллельді) пайдаланудың мүмкіндігі де кеңінен тарады (negotiable order
of withdrawal - Now). НАУ-шоты атауын иеленген бұл шот проценті төленетін
ағымдағы смета болып табылады.
Одан ары АҚШ-тың коммерциялық банктері өздерінің іс-тәжірибесіне
клиенттерге өте қолайлы қызмет түрін – жинақ ақша шотындағы қаражатты
ағымдағы шотқа (ең аз шамадағы ақша қалдығын ағымдағы шотта ұстау,
төлемдерді төлеу, овердрафты өтеу мақсаттарында) кедергісіз аударуға,
сондай-ақ, қаражатқа деген ағымдағы қажеттіліктен асып түсетін соманы жинақ
ақша салымына қайтаруға мүмкіндік беретін САПС-ты (automatic transfer
gervice - ATS) енгізді. Ағымдағы және жинақ ақша шотындағы баланстың
сақталуына және осыған орай, қаражат салымынан ең жоғары шамадағы табыстың
алынуына мүмкіндік беретін яғни, клиент үшін ең қолайлы режим осылайша
қамтамасыз етіледі.
НАУ және САПС шоттарына ұқсас шотты отандық коммерциялық банктер жеке
және заңды тұлғалардың шотына қызмет көрсету процесінде пайдаланады. Бұл
арада жинақ ақша шотынан аударымдарды аудару барысында жинақ ақша.
1.3 Уақытша бос ақшалай қаражатты тарту
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі – базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы
мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10 %-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықта оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан
басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құралады [10].
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ
болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың баланстары КСРО Мемлекеттік
банкісінің бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО
Мемлекеттік банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған
және ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде бөлінген,
ал республикалық – облыстық кеңселер бойынша, облыстық бөлімшелер бойынша
бөлінген, сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген. Депозиттік саясат теориясының
жасалмағандығынан біз шетел тәжірибесіне назар аудара аламыз. Жеке
тұлғалар, іскерлікфирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар,
коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар,
жергілікті билік органдары қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен
орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер
салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын
сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
-банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
-депозиттік операциялар әрекет ету керек;
-банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
-банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет;
-депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциялардың
арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
-депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады
[11].
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларды – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып, клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу
біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды
қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды
факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген
немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі
шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз
шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін
толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп, немесе аз дәрежеде
компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен
пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен
қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы
шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан
кейін қайта толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге
немесе нақты несие бере алады [12].
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы, немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал,
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан
несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп
аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткенге дейінгі шоттарға пайыздарды коммерциялық
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі-нарықтық
эканомика маңызды құрылымының бірі. Банктер нарық делдалдары ретінде
шаруашылық қызметі барысында босатылатын шаруашылық органдарының
капиталдарың халықтың жинағын және басқа да бос ақша қаражаттарын тартады
және оларды қарызға алушыларға уақытша пайдалануға береді, ақша есебін
жүргізеді және қоғамның өнімнің айналымы мен өндірістің тиімділігіне
тікелей әсер ете отырып, экономика үшін басқа да көптеген қызметтерді
көрсетеді.
Яғни банк өзінің ерекше құрылымы бар мемлекеттің өте маңызды секторы
және ол кірістер мен шығыстар нәтижесінде қызмет атқаратын ұйым.
Елде жүргізілген экономикалық реформа банк қызметінің дамуына жаңа
кезең ашты. Нарыққа өту жағдайының ерекше өзекті мәселесі еліміздегі
банктермен басқа несие институттарының даму болашағы, оның тәжірибелік
жүзеге асырылуы. Банк қызметінің кірісті болуы оның дұрыс жолға
қойылғандығымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың тақырыптың зерттеу дәрежесі. Қазақстандық және де
шетелдік банктердің қызмет өрісін кеңейтуді тәжірибе жүзінде негіздеп және
тәжірибеге біршама прогрессивті, нақты нысандары мен жұмыс әдістемелері
жаңалықтарын енгізу. Бұл зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Соңғы жылдары қаржы нарықтарының - ақша нарығы және капитал нарығы
қалыптасуының қарқынды процесі жүріп жатыр.Кірістердің негізгі көзі ақша
нарығын дұрыс ұйымдастыра алу болып табылады.
Соңғы дамыған екі біртұтас, өзара байланысты жинақтарды мобилизациялау
мен қаржы құралдарын инвестициялау процесін жүзеге асырмай болмайды.
Жинақтау кіріс пен тұтыным арасындағы өз айырмашылығын ұсынады. Яғни шығыс
операцияларын жүргізе отырып, алға прогноздарды дұрыс жасай отырып ,
табыстарға қол жеткізу мүмкіндігі банктік операциаларының маңыздысын және
олардың жетілдіру жолдарын қарастыру каммерциалық банктер.
Кіріс саласында аса маңызға ие банк әрекеттерінің бірі инвестиция
тарту болып табылады.
Инвестициялар - пайда алу мақсатында қаржы құралдарын алу. Жинақтарды
инвестициялау нысаны әр түрлі болуы мүмкін: жинақ иесі мен олардың соңғы
тұтынылымына сол немесе басқа да қаржы делдалдары арасында болған кезде
өндіріске ақша қаржыларын тікелей және жанама салу.
Маңыздысы, салынған қаржы өндірістің дамуы мен экономиканың салығуына
ықпал ететін фактор ретінде қатынасуы болып табылады.
Банк өз қызметі барысында әр түрлі типтегі аудиториялармен байланысқа
түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б. банк табысты
оптимизациялау мақсатына бұлармен бірлесіп қызмет жасайды.
Бірақ нарықта банктер, басқа қызметін кеңейтуді көздейтін бұл жалғыз
ғана мақсат емес. Бұдан басқа банктер қаржы ресурстарының табыстылығы мен
өтімділігін есепке алудың қолайлы банктерді репутацияларын құру мен
қолдануды қамтамасыз етуге талпынады және болып табылады.
Өз кезегінде, банктің танымалдылығының жақсы репутациясы нақтылы осы
банкке назар аударатын клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттермен қатынасы банктік өнімдерді сатып-алу барысында
туындайды.
Олар мыналардан тұрады: несиелер беру, депозиттік шот ашу, шығару
жөніндегі операциялар, құнды қағаздар сатып алу мен сату, валюталық
қатынастар, есеп айырысу операциялары және де трасталық қызметтер, бағалы
заттарды сақтау және тағы да басқа.
Көлемді клиенттермен қазіргі банк қызметінің маңызды ерекшелігі
дамыған несие жүйесі бар әлемнің барлық елдерінде банк операцияларын жүзеге
асыру.
Қазақстандағы коммерциялық банктер өз табыс базасын кеңейтіп,
рентабельділігі мен бәсеке қабілеттілігін жоғарлату, өз клиенттері үшін
операциялар мен қызметтерді кең көлемде жүргізуге талпынатыны белгілі.
Бұл үшін дамыған банк қызметінде банктіқ қызмет көрсетуді ұсынуды
клиенттер мен банктің өзі үшін шығындардың ең төменгі мөлшерінде
клиенттерге қажетті қызмет көрсетудің тиімді бағасы болуының маңызы зор.
Көлемді клиенттермен тиімді икемді банк операцияларының жүйесі ішкі
жинақтарды мобилизациялауға ықпал етуге тиіс.
Бұл байланыстың ерекше мәні икемді банк қызметін көрсету экономиканы
өзгертетін тұтынымның қалыптасуына әсерін тигізеді.
Банктік қызмет нарығындағы бәсеке банктік қызмет көрсетудің сандық
және сапалық сипатына әсер етеді.
Ғасыр бойы дамыған ақпараттық технологияларды пайдалану
тұжырымдамаларын классикалық банктық қызметтерге ұсынуға талпыныс жасалды,
жаңа технологияларға назар аудармау банкроттыққа әкелуі мүмкін. Сондықтан
барлық банктер іс жүзіндегі жүзеге асушы және жаңа қызмет жаңалықтарына көп
көңіл бөледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасында екінші денгейлі
банктердің табыстары мен шығыстарын талдау (Цесна-Банк АҚ мысалында).
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
- кірістер мен шығындарды коммерциялық банктер тұрғысында алып
қарастыру;
- коммерциялық банктерде ұсынылатын қызметтердің теориялық
аспектілерімен танысу;
- коммерциялық банктерде ұсынылатын қызметтердің іс жүзіндегі талдануы
мен бағалануын жүргізу;
- банктік қызмет нарығының негізгі даму бағытын анықтау;
- банктік қызмет нарығында туындайтын проблемаларды қарастыру мен
оларды шешу жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
банктік жүйесінде қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы пайда болатын
экономикалық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде екінше денгейлі банктердің
табыстары мен шығындары болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және тәжірибелік негізі ретінде
Қазақстан Республикасының Үкіметінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің банктердің іс әрекетін анықтайтын заңдық және нормативтік
актілері. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің
статистикалық материалдары. Жұмыс барысында жалпы ғылыми, статистикалық
және экономикалық-математикалық әдістер пайдаланылды.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк өтімділігін басқару
Банк өтімділігінің коэффициенті – бұл банк балансының мәліметі бойынша
белгіленетін, несиелік және өтімді деп аталатын активтер жиынтығының
активтердің жалпы сомасына немесе пассивтің бірқатар тиісті баптарына
арақатынасын көрсететін көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің екінші деңгейдегі банктердің
өтімділігін реттеудегі рөлі мынада: ҚР Президентінің Ұлттық банк туралы
жарлығына сәйкес екінші деңгейдегі банктердің қызметі Ұлттық банк
белгілеген нормативтермен реттеледі.
Капитал жеткіліктілігі коэффициенті мен жарғылық қордың ең аз шамадағы
мөлшерінен өзге онда аз немесе 0,2-ге тең болатын өтімділік коэффициенті
анықталған. Бұл өтімді активтердің барлық міндеттеме сомасына қатынасы.
Өтімділікті басқару әдістері. Дүниежүзілік банктерінің іс-
тәжірибесінде өтімділік әдістер, оның ішінде, жалпы қор қаражатының әдісі
және активтерді бөлу әдісі арқылы басқарылады [1].
Жалпы қор қаражаты әдісінің мәні барлық ресурс түрінің активтерін
басқару процесіне жатады, атап айтқанда, салым ақшалар мен талап етілмелі
шотындағы қаражат қалдығы, мерзімді салым ақшалар мен депозиттер жарғылық
қор мен резервтер коммерциялық банктердегі ресурстардың жиынтық қорында
бірігеді.
Бұл жиынтық қордың қаражаты банк тұрғысынан алғанда пайда әкелуі
мүмкін актив түрлеріне бөлінеді.
Бұл арада тиісті активке салынған қаражат өтімділігінің баламалы
деңгейін сақтау – міндетті шарт. Осылайша, пайдалылық-өтімділік
арасындағы байланыстың тепе-теңдігі ұдайы сақталуы керек.
Бұл әдісті пайдалану барысында алдымен бірінші кезектегі резерв, яғни,
клиенттің несие алу, салым ақшаны өндіріп алу туралы алғашқы өтінішін
қанағаттандыруда пайдаланылуы мүмкін қаражатты білдіретін, активтерге
орналастырылуы ықтимал қаражат үлесі анықталады.
Бұл әдісті қолдануда ең алдымен бірінші кезектегі резерв болып
саналатын, активтерге салынатын қаражаттық үлесі анықталады, яғни, ол
қаражат клиенттердің салымын алу, несие алу сияқты талабы қанағаттандыру
үшін пайдаланылады.
Елдің банк іс-тәжірибесінде резервтерге шамамен бірінші кезекте Ұлттық
банктің корреспонденттік шотындағы қаражатты, коммерциялық корреспондент-
банктердің корреспонденттік шотындағы қаражатты, кассадағы қаражатты,
Ұлттық банктегі міндетті резервтерді жатқызуға болады. Содан кейін тиісті
табысты әкелетін, өтімді активтерді қамтитын екінші кезектегі
резервтерге орналастырылуы мүмкін қаражаттың үлесі анықталады. Қажет болған
жағдайда олар бірінші кезектегі резервтерді арттыру үшін пайдаланылуы
мүмкін. Екінші кезектегі резервтерге қысқа мерзімді мемлекеттік құнды
қағаздарды, оның ішінде, облигацияларды, аз ғана мерзімге берілетін
банкаралық несиені, өтеу мерзімі көпке созылмайтын өтімділігі жоғары
ссудаларды жатқызуға болады. Екінші кезектегі резервтердің шамасы салым
ақшалардың ауытқу диапазонына және несие сұранысына тәуелді болады. Егер
несиеге сұраныс неғұрлым жоғары болса, онда резерв соғұрлым қажет болады.
Активтердің үшінші тобы. Бұл топ қаражаттың үлкен үлесін қамтиды.
Активтердің үшінші тобына клиенттерге арналған ссуда жатады. Бұл активке
салынған қаражат банкке азғантай табыс әкеледі, алайда, басқаларға
қарағанда қатер деңгейі жоғары қаражат.
Экономиканың дамуын болжаудың негізінде үлесі мен құрамы анықталатын
активтердің бұл тобына өтеу мерзімі салыстырмалы түрде ұзаққа созылатын
бірінші класты құнды қағаздар кіреді. Бұл құнды қағаздардағы инвестиция
банкке белгілі бір процентті табыс әкеледі және өтеудің мерзімі жақындаған
сайын борыш міндеттемесі екінші кезектегі резервтерді толықтырушы ретінде
алға шығады.
Активтерді бөлудің әдісін немесе қаражаттың конверсия әдісін пайдалану
барысында банк тартқан қаражатқа өтімді қаражаттың қаншалықты тәуелді
болатындығы анықталып, ескеріледі және активтер мен пассивтердің тиісті
түрлері арасындағы арақатынас белгіленеді.
Бұл арада әрбір көзден алынатын қаражатты олардың айналасын қоса
ескере отырып, әр түрлі жолмен қамтамасыз етуді және осыған орай міндетті
резервтердің нормаларын қажет етеді.
Ішінара мерзімді салым ақшаға қарағанда талап етілмелі салым ақша
бойынша міндетті резервтердің ең жоғары нормаларын белгілеу қажет. Осыған
орай, талап етілмелі салым ақша түрінде тартылған қаражаттың қомақты үлесі
бірінші және екінші кезектегі резервтерге орналасуы керек.
Осы әдіске сәйкес банк ішіндегі банк деп те өзгеше атаумен аталатын
бірнеше өтімділік (пайдалылық) орталықтары анықталады.
Ішінара алғанда, мұндай орталықтарға мыналар жатады: талап етілмелі
салым ақша, мерзімді салым ақша мен депозиттер, жарғылық капитал мен
резервтер. Қаражат әрбір орталықтан оның тиісті өтімділігі мен пайдалылығын
қамтамасыз ететіндей есеппен активтің белгілі бір түрлеріне
орналастырылады. Мәселен, талап етілмелі салым ақша ең жоғары деңгейдегі
қамтамасыз етуді қажет еткендіктен оның көп бөлігі бірінші кезектегі
резервке бағытталады. Басқасы – салым ақшаның елеулі бөлігі - қысқа
мерзімді мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу жолымен екінші кезектегі
резервтерге бағытталады және талап етілмелі салым ақшаның салыстырмалы
түрдегі аздаған үлесі қайтарылатын мерзімі азғантай уақытқа белгіленіп,
банк ссудасына орналатырылуы керек.
Мерзімді салым ақша мен депозиттердің орталығына қатысты тартылған
қаражаттың өтімділігіне қойылатын талап өткендегісімен салыстырғанда төмен
болады, сондықтан да оның көп бөлігі банк ссудасына орналастырылады, ал,
қалған бірінші және екінші деңгейдегі резервтерге, сондай-ақ аздаған шамада
құнды қағаздарға орналастырылады [2].
Жарғылық капитал мен резерв орталықтарына қатысты қаражат белгілі бір
деңгейде үй-ғимаратқа, құрал-жабдыққа, техникаға жұмсалады, сондай-ақ
ішінара – өтімділігі аз құнды қағаздарға, пайға кетеді.
Жалпы қор әдісімен салыстырып қарағанда активтерді бөлу өтімділігі
жоғары активтердің үлесін нақты анықтауға және оларды кемітудің есебінен
қосымша ресурстарды табыстылығы жоғары активтерге – кәсіпорындар мен
ұйымдардың ссудаларына салуға мүмкіндік береді.
1.2 Банктік ресурстарды құрау көздері және пассивтік операциялар
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражат құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік операцияларды
жүзеге асыру үшін пайдаланады, яғни табыс алу мақсатында жұмылдырылған
ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылым мен сипаты көр жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудің мүмкіндігін анықтайды, ал неисе саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресустардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражтына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резевтері және
бір жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры (капитал) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
несиесінің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай жарғылық
қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады. Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын
кезегі мен тәртібі акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен
байланысты (пайданың мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін
артықшылықты акция немесе жай акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
заладың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік
қор жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу
қайтадан басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі [3].
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк іс-тәжірибесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырауы
салдарынан залалдың орын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарымға жатпайды. Банктегі
өзіндік қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте,
Ұлттық банк экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын
дамытудың көзі болып табылатын өзіндің қаражаттың мөлшеріне қарай
белгілейді. Оның есебінен банк өзіне қажетті үй-ғимаратты, машинаны, құрал-
жабдықты, есептеуші техниканы және т.б. керек-жарақтарды сатып алады.
Аталмыш шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен
қалыптасатын, банкті өндірістік және әлеуметтік жағынан дамытатын қор
жатады.
Өзіндік қаражаттың шамасын (мөлшерін) коммерциялық банктер көптеген
факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1.банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2.өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3.өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4.Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және
несиелікресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық
жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болсақ, коммерциялық банктер несие
ресурстарына оңай қол жеткізеді әрі банкке қажетті өзіндік қаражаттың
деңгейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз дамуына қарай ұштастыра
отырып несие саясатын күшейтетін болсақ, өзіндік қаражатты тұрақты түрде
өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының
санын) арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын
жылдам құру әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады.
Жылдың соңында пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да
жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды
шығаруда (немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша шығынды қажет етпейді.
Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде банктің нарықтағы позициясын
әлсіретуге әкеп соқтырып мынадай жағдайға жол беруі мүмкін: пайданы
жинақтау ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді
кемітеді.
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражатының есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит деп аталатын) қаражат және өзге несие мекемелерінен
қарызға (банкаралық несие арқылы) алған қаражат жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке – оның уақытша пайдалануына берілетінін
білдіретін экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадый тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі
ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез келген
шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі және қарыз
алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық банктің еркін (бос)
ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру бойынша
жүргізген жұмысының сыйақысы
болып табылады. Банктер бұл сыйақының мөлшерін арттыру үшін жалған салым
ақшаны құру арқылы өзінің ресірстық базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл
жалған салым ақшаның пайда болуына талап етілмелі шот өз септігін
тигізеді.
Банктің Алтын ережесінде қаржылық банк талабының шамасы мен мерзімі
оның міндеттемесінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келу керектігі айтылады.
Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие ресурсы
ретінде пайдалана алмайды, өйткені олар кез келген сәтте талап етілуі
мүмкін. Алайда, әдеттегіше, клиенттер өзінің барлық қаражатын бір мезгілде
өндіріп ала алмайды, сондықтан да банктің қолма-қол резервтері салыстырмалы
түрде көп болмайды. Оның үстіне, көптеген банк операциялары қолма-қол
ақшасыз түрінде жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық резерв
ретінде әрекет етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады әрі
басқа клиенттерге немесе басқа банктерге несие ретінде берілуі мүмкін.
Коммерциялық банктердің депозиттерді несие ресурсы ретінде пайдалануына шек
қоятын кассалық резервтерден басқа тағы бір шектеушіге орталық банк
белгілейтін міндетті резерв жатады.
Депозит шоттары әр түрлі болуы мүмкін. Оларды жіктеудің негізінде
салым ақшаның көздері, олардың мақсатты тағайындауы, табыстылық деңгейі
және т.б. секілді өлшемдер болады, алайда, өлшем ретінде көбінесе
салымшының категориясы мен салым ақшаны алудың формалары алға шығады.
Салымшылардың категорияларына қарай депозиттер былайша бөліп көрсетіледі:
-заңды тұлға (кәсіпорын, ұйым, өзге де банктер);
-жеке тұлға.
Қаражаттың алыну формасы бойынша депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
-талап етілмелі (нақты мерзімі болмайтын міндеттеме);
-мерзімді (нақты мерзімі бар міндеттеме);
-шартты (бұрын айтылған шарт күшіне енгенде алынатын қаражат).
Талап етілмелі депозит – клиент тарапынан банкке алдын ала хабарлаусыз
кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық, есеп айырысу,
бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен немесе
қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы қаражат
кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған. Клиенттер
есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы арқылы
ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы өздері
көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен
шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу
құжаттарымен ресімделуі мүмкін.
Банк өтімділігін басқару тұрғысынан алғанда банктер үшін ағымдағы және
бюджеттік шоттар, капитал салымын қаржыландыру жөніндегі шот, арнайы
тағайындау шоты пайдалы болып табылады, өйткені қаражаттың осылар бойынша
қозғалыс сипаты (жүзеге асырылатын немесе келіп түсетін аударымдардың
сомасы, мерзімі, кезеңділігі) банкке алдын ала белгілі болуы мүмкін.
Контокоррент (итальянша conto corrente – ағымдағы шот) – бұл бірыңғай
шот. Онда банктің клиентпен жүргізген барлық операциялары ескеріледі.
Контокорренте, бір жағынан, банк ссудасы мен клиенттің тапсырмасы бойынша
шоттан төленетін барлық төлемдер, екінші жағынан, аударымдар, салым
ақшалар, қайтарылған ссуда түрінде шотқа түскен қаражат көрініс табады.
Осылайша, бұл есеп айырысу мен ссуда шоттарының қосындысын білдіретін
активті-пассивтік шот болып табылады. Несие сальдосы клиенттің өзіндік
қаражатқа ие екенін білдірсе, ал дебет сальдосы айналымға қарыз қаражатының
тартылғанын әрі шот иесінің несие бойынша банктің борышкері болып
табылатынын білдіреді. Несие сальдосы бойынша банк клиенттің пайдасына
процентті есептейді, ал дебет сальдосы бойынша берген ссудасы үшін өз
пайдасына процентті өндіріп алады. Әрі-беріден соң, процент шот иесінің
пайдасына қарағанда банктің пайдасына ең жоғары мөлшерлеме бойынша
есептеледі. Контокоррентік шот ерекше сенімділік танытудың белгісі ретінде
сенімді клиентке, бірінші класты қарыз алушыға ашылады. Қаражаттың түсуіне
жұмсалатын шығын артатын болса, шот иесі әрбір жеке жағдайда несиені арнайы
ресімдеусіз келісімшартта белгіленген сомада ала алады [4].
Контокорренттік шотқа овердрафтық ағымдағы шот ұқсас болады. Бұл шот
клиент пен банктің арасындағы келісімнің негізінде несиенің қарызға
алынғанын білдіретін қаражат қалдығының шамасынан асып түскен соманы
белгілі бір мөлшерде есептен шығаруды ұйғарады. Алайда бұл шотты ажырата
білу керек. Овердрайфтіде (контокорренттіге қарағанда) мұндай қарыз алу
жағдайдан жағдайға қарай жүзеге асырылады, яғни, сипаты тұрақты емес.
Осыған орай бұл шотқа көбінесе пассивтік (несиелік) қалдық сипаты тән.
Овердрафтық ағымдағы шоттың болуы жекелеген операцияларды жүргізгісі
келетін клиенттің қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттарды ашуына бөгет
келтірмейді, ал, контокорренттік шотта банктің клиентке қатысты жүзеге
асыратын барлық операциялары шоғырланған. Оның үстіне, контокорренттік шот
шаруашылық ұйымдардың – заңды тұлғалардың адресіне ашылса, овердрафтық шот
қаражаттың түсуі мен жұмсалуының арасындағы, яғни, түскен қаражат пен
жұмсалған қаражаттың арасындағы уақытша айырмашылықты жабу үшін заңды
тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да ашылуы мүмкін. Талап етілмелі депозитке
бір жақты тәртіппен немесе бір-біріне тапсырма беру бойынша төлемдерді және
есеп айырысуларды жүзеге асыру мақсатында корреспондент банкісінде немесе
ҚР Ұлттық банкісінде ашылатын банктің корреспонденттік шоты қатысты болады.
Бір банктің басқа банкте ашқан корреспонденттік шоты ностро-шот (итальянша
nostro-conto – біздің шот) деп аталады және бұған керісінше, корреспондент
банктің осы банкіде ашатын корреспондеттік шоты лоро-шот (итальянша loro
conto – олардың шоты) деп аталады. Әдетте, банктердің корреспонденттік
қатынасы белгіленгенде тараптар осы шот бойынша овердрафты қалыптастырудың
мүмкіндіктерін қарастырады. Дебеттік немесе несиелік қалдық бойынша
проценттік мөлшерлемелер, мерзімдер, шекті мөлшерлер басқа шарттармен бірге
банктердің корреспондеттік қатынасы туралы келісім-шартпен анықталды [5].
Лоро-шотта пассивтік (несиелік) сальдоның қалыптасуы банк айналымында
корреспондент-банк арқылы тартылған қосымша ресурстардың бар екендігін
білдіреді, ал активтік (дебеттік) сальдо-овердрафтың пайда болғанын, яғни,
корреспондент банкке несиенің берілуін білдіреді. Керісінше, ностро-шот
бойынша несие қалдығы айналымға овердраф туралы келісімшартқа сәйкес басқа
банк қаражатының тартылғанын білдірсе, ал, дебеттік – осы корреспондент-
банкке өз қаражатының бір бөлігінің орналасқанын білдіреді.
Осылайша, лото-шоты және ностро шоты бойынша несие сальдосы банк
балансында оның (банктің) иелігіне корреспондент банктен кеп түскен
ресурстарды бейнелейді.
Клиент пен банк арасындағы келісімде қарастырылған қысқа мерзімді
несие (овердрафт) формасы ретінде болатын шот бойынша дебет сальдосы мен
шот иесінің шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыс ретінде болатын
клиенттің төлем тәртіптерін бұзуы, міндеттемелерді орындамауы және т.б.
салдарынан пайда болатын шот бойынша дебет сальдосын (жағымсыз сальдо) бір-
бірінен ажырата білу керек. Соңғы жағдайда банк клиентке қатаң санкция
қолданады – атап айтқанда, дебет сальдосы бойынша өсімақы, айыппұл өндіріп
алады немесе бұл соманы жоғары процентті өндіріп алумен мерзімі ұзартылған
ссуданың есебіне жатқызады; шот бойынша төлемдерді тоқтатып, барлық
түсімдерді банк алдында пайда болған берешектерді өтеу үшін клиенттің
шотына бағыттайды және т.б. Банктің мұндай қадамға баруын ақтауға болады,
өйткені, ол мұндай қадамға бармаса өзінің өтімділігі мен төлем қабілетіне
қауіп төнеді.
Көптеген коммерциялық банктерде кездесетін талап етілмелі салым
ақшаның тартылған қаражат құрылымындағы үлес салмағы жоғары. Бұл, әдетте,
банк ресурсын қалыптастырудың ең арзан көзі. Талап етілмелі шоттардағы
қаражаттың қалдығы тұрақты түрде жұмылдырылмайды, кейде шектен тыс
өзгермелі болады. Қаражатын кез келген сәтте алуға құқығы бар шот иесінің
мұндай мүмкіндігі банк айналымында өтімділігі жоғары активтердің (кассада,
корреспонденттік шотта қаражат қалдығының) болуын қажет етеді. Өтімділігі
жоғары активтер банк айналымында өтімділігі төмен, алайда жоғары табыс
әкелетін активтердің үлесін кемітудің есебінен болады [6].
Осы себептерге байланысты банк талап етілмелі шоттағы қалдық бойынша
оның (шоттың) иесіне процентті аз төлейді немесе мүлдем төлемейді. Алайда
талап етілмелі шоттағы қаражат қозғалысының жоғары болуына қарамастан
қалдықты кемітпей-ақ оның ең аз шамадағы деңгейін анықтауға әрі оны тұрақты
несие ресурсы ретінде пайдалануға болады.
Мерзімді депозит шотына аударуға (банкке қаражатын орналастырған
клиенттің табысын арттыру және банктердің несиеге беретін тұрақты
ресурстарын қалыптастыру мақсатында) болатын талап етілмелі шоттағы қаражат
үлесінің есеп айырысуы мына формула бойынша жүргізіледі:
Оорт
А= ______ 100%,
(1),
Онес
мұндағы:
А - депозиттік шотқа аударылуы мүмкін есеп айырысу және ағымдағы
шоттарда жыл бойы сақталған қаражаттың үлесі;
Оорт - есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттың бір жыл
ішіндегі орташа қалдығы;
Онес - ағымдағы және есеп айырысу шоты бойынша бір жылдың ішіндегі
несиенің айналымы;
Мерзімді салым ақша – бұл банктің белгілі бір мерзімге тартқан
депозиті. Өзіндік мерзімді салым ақша мен алдын ала хабардар етілетін
мерзімді салым ақша бөліп көрсетіледі.
Өзіндік мерзімді салым ақшада қаражат банктің иелігіне келісімшарт
бойынша белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен беріледі, ал оны
мерзімі толған соң иесі кез келген уақытта өндіріп ала алады. Мерзімді
салым ақша бойынша клиентке төленетін сыйақының мөлшері депозиттің
сомасына, мерзіміне және салымшының келісімшарт шарттарын қалай
орындағанына қарай белгіленеді. Салымшы салым ақшасын неғұрлым ұзақ
мерзімге әрі көп сомаға салатын болса, оның сыйақы мөлшері де соғұрлым
жоғары болады. Қолданыстағы іс-тәжірибе мерзімді салым ақшаны 1, 3, 6, 9,
12 айға немесе одан да ұзақ мерзімге ресімдеуді қарастырады. Мұндай
детальдық градация (бірте-бірте) салымшыларды өз қаражатын ұтымды
ұйымдастыруға және орналастыруға ынталандырады, сондай-ақ банктің өз
өтімділігін басқаруына жағдай жасайды.
Алынатын мерзімі алдын ала хабарланатын салым ақшада клиент өз
қаражатын келісімшартта белгіленген мерзімде (1-3, 3-6, 6-12 және одан да
көп айларға тең) өндіріп алатынын банкіге алдын ала хабарлап қояды. Салым
ақшаның проценттік мөлшерлемесі алдын ала хабарланған мерзімге қарай
анықталады.
Мерзімді салым ақшаның сомасы қомақты сомамен анықталады әрі
келісімшарттың әрекет ету мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Мерзімді салым
ақша ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Егер салымшы салым ақшаның
сомасын өзгерткісі келсе, яғни, оны кеміткісі немесе көбейткісі келсе, онда
ол қолданыстағы келісімшартты бұзып, өз салым ақшасын алып, оны жаңа
шарттармен қайта ресімдеуіне болады. Алайда, ол салым ақша бойынша
қаражатын мерзімінен бұрын алатын болса, келісімшартта қарастырылған
проценттің бір бөлігінен немесе одан толық айырылуы мүмкін. Әдеттегіше,
мұндай жағдайларда проценттер талап етілмелі салым ақша бойынша
төленетін проценттің мөлшеріне дейін кеміп кетеді [7].
Мерзімді салым ақшалар банк басшысы мен клиенттің (салымшының)
арасындағы келісімшартпен ресімделеді. Банктер әрбір салым ақша бойынша
типтік сипаты болатын депозиттік келісімшарттың формасын дербес әзірлейді.
Келісімшарт екі дана етіліп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі банктің
несие немесе депозит бөлігінде (банкте бұл жұмыс кімге тапсырылғанына
қарай) сақталады. Келісімшартта салым ақшаның сомасы, оның (келісімшарттың)
әрекет ету мерзімі, келісімшарттың әрекет ету мерзімі біткеннен кейін
салымшының алатын проценті, салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің
міндеттері мен құқықтары, келісімшартта айтылған шарттарды сақтаудағы
тараптардың жауапкершілігі, дау-таласты шешудің тәртібі қарастырылады.
Көптеген банктер өздерінің ұсақ, орташа немесе ірі клиенттеріне олардың
деңгейіне қарай анықтайтын мерзімді салым ақшаның ең аз шамадағы мөлшерін
белгілейді. Банк өз тарапынан келісімшартта қарастырылған барлық шарттарды
уақытылы орындауға міндеттенеді. Егер келісімшарттағы шартты бұзатын болса,
айталық, иесі қаражатын немесе ол бойынша процентті уақтылы қайтармаса
айыппұл немесе өсімақы төлейді. Банк пен клиенттің арасында туындаған дау-
талас төрелік сот тәртібімен шешіледі (егер салымшы жеке тұлға болатын
болса).
Мерзімді депозит пен талап етілмелі депозит арасындағы аралық жағдайға
Жинақ ақша салымы ие. Әдетте, бұл операцияны Жинақ ақша банкісі жүзеге
асыратын, бүгінгі таңда ресурстар үшін жүріп жатқан қатаң бәсекелестік
күрес жағдайында бұл секторды коммерциялық банктердің ссуда нарығы белсенді
түрде игере бастады.
Шетелдік іс-тәжірибе жинақ ақша операциясын депозиттік операциядан
бөлек қарастырады: Жинақ ақша салымын айрықшалап көрсететін ерекшелікке
оның иесіне салым ақшаның бар екендігін білдіретін куәліктің, көбінесе –
жинақ кітапшасының берілетіндігі жатады. Жинақ ақша депозиті ақшаны
жинақтауға қызмет етеді. Бұл арада төлемдер шотына орналастырылған немесе
белгілі бір мерзімге салынған ақша сомасы жинақ ақша салымына қатысты
болмайды.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: жинақ ақша
салымы ақшаны жинақтау мақсатында немесе ақшалай жинақты сақтау мақсатында
құрылады. Оның пайда болуы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады – ақшаны
үнемдеу, ақшаны белгілі бір мақсат үшін жинақтау мерзімді салым ақшадан
түсетін табысқа қарағанда біршама төмен болса да, оның табыс деңгейі
айтарлықтай жоғары болады. Отандық іс-тәжірибеде жинақ-ақша салымына ең
алдымен халықпен жүзеге асырылатын операциялар, дәлірегі, тұрғындардың
мерзімді жинақ ақша салымы және азаматтардың талап етілмелі шоты қатысты
болады. Коммерциялық банктер жинақ ақша банкісінің тәжірибесімен қаруланып,
клиентураға қызмет көрсетудің түрлерін көбейтті.
Банктің балансында жинақ ақша салымы мерзімді жинақ ақшадағы
баланс – шотта ескеріледі. Салым ақша мерзімді салым ақшаға ұқсас
ресімделеді немесе оның нақты салым ақша түрінің шартына қарай өзіндік
ерекшелігі болады. Мәселен, талап етілмелі жинақ ақша шоты жинақ кітапшасы
түрінде ресімделуі мүмкін. Онда салым ақша бойынша барлық операциялар
көрініс табады немесе келісімшартқа сәйкес клиентке дербес шоттан жекелеген
үзінді көшірме тұрақты түрде беріледі [8].
Ресурстар үшін жүріп жатқан бәсекелестік күресте банктердің қолданатын
маңызды құралына әр түрлі процент саясаты жатады, өйткені салым қаражатынан
алынатын табыс клиенттерді ынталандырады. Депозиттің процент мөлшерлемесін
әрбір коммерциялық банк ҚР ҰБ-ның есептік мөлшерлемесіне, ақша нарығының
жағдайына бағдарланып әрі өздерінің депозиттік саясатына қарай дербес
белгілейді. Депозиттік шоттың жекелеген түрлері бойынша табыстың шамасы
салым ақшаның мерзіміне, сомасын, шоттың өзіндік ерекшелігіне, тиісті
қызмет көрсетулердің сипатына ауқымына және клиенттің салым ақша шарттарын
сақтауына қарай анықталады.
Талап етілмелі шотты иесі ағымдағы операцияларды орындау үшін
пайдаланады, бұл шот өзінде қалдықтың тұрақты түрде болмайтындығымен
сипатталады және бұдан осы шот тобы табыстылығының аз болуымен
айрықшаланады. Талап етілмелі шоттағы қаражаттың қалдығы бойынша ақша заңды
тұлғаларға процент мүлдем есептелмеуі мүмкін. Бұл жағдайда, әдетте,
клиенттен кассалық-есеп айырысу қызметі бойынша төлем алынбайды. Алайда,
табыстың болмауы оның иесін талап етілмелі шоттағы қаражатын азайтып, артық
соманы табысы көп салым түрлеріне (мерзімді салым ақшаға, құнды қағаздарға
және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Осы шот түрінен қаражаттың ағылуын
(кетуін) болдырмау үшін көптеген банктер орташа хронологиялық кезеңдегң
қаражаттың қалдығына (әдетте тоқсан сайын) аздаған процент есептейді.
Кейбір банктер талап етілмелі шоттағы қалдықтың тұрақтылығы үшін шоттағы
қаражаттың ең аз шамадағы қалдығына жоғары процентті ұсыну арқылы
немесешоттағы қаражат қалдығын кемітпеуі үшін аса ірі сыйақы төлеу жолымен
клиенттерді ынталандырып отырады. Бірқатар банк қаражат қалдығының ең аз
шамадағы мөлшеріне қарай процент мөлшерлемесін әртараптандыра бастады.
Жеке тұлғаларға ашылған талап етілмелі шот бойынша проценттер іс
жүзінде міндетті тәртіппен белгіленді, алайда, ол бойынша табыс мерзімді
салым ақшаға қарағанда көп төмен [9].
Мерзімді салым ақша бойынша проценттік мөлшемелердің мөлшерін белгілеу
кезіндегі анықтаушы факторға қаражаттың қанша мерзімге орналастырылғаны
жатады: қаражат неғұрлым ұзақ мерзімге орналастырылса, проценттік
мөлшерлеменің деңгейі соғұрлым жоғары белгіленеді.
Банк салымшылардың қаражатын тарту үшін есептеу мен процентті төлеудің
әр түрлі тәсілдерін пайдаланады. Олардың бірнешеуін қарастырып көрейік.
Табысты есептеудің дәстүрлі түріне жай процент жатады: есеп
айырысудың негізі ретінде салым ақшаның нақты қалдығы және белгіленген
кезеңділігі пайдаланылады.
Процент келісімшартында қарастырылғандарға қарай салым ақша бойынша
табыс төленеді және есеп айырысу жүзеге асырылады.
Табысты есептеудің өзге түріне күрделі процент жатады (процентке
процент қосу). Бұл жағдайда есеп айырысу кезеңі аяқталғанда салым ақшаның
сомасына процент қосылады және алынған шама салым ақшаның сомасымен
біріктіріледі (қосылады). Осылайша, келесі есеп айырысу кезеңінде процент
мөлшерлемесі бұрын есептелген табыс базасының жаңа, өскен сомасына
қолданылады. Күрделі проценттерді табыстың нақты төлемі салым ақшаның
әрекет ету мерзімі біткеннен кейін төленетін жағдайда ғана пайдаланған
дұрыс болады.
Салымшыларға қаражаттың салымда болатын нақты уақытына қарай үдемелі
түрде өсетін процент мөлшерлемелері тартымды болады. Табысты есептеудің
мұндай тәртібі салымшыларды өз қаражаттарын банкте неғұрлым ұзақ уақыт
сақтауға ынталандырады әрі салым ақшаны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық ысыраптық өтемақысы ретінде процентті
мерзімінен бұрын төлеп қояды. Бұл жағдайда салымшы белгілі бір мерзімге
қаражатын орналастыру барысында өзіне тиесілі табысты сол сәтте (бірден)
алады. Егер келісімшарт мерзімінен бұрын бұзылатын болса, банк салым ақша
бойынша процентті қайта есептейді және артық төленген сома салым ақшаның
сомасынан ұсталады.
Салым қаражатын тарту үшін коммерциялық банктер шетелдік тәжірибені
қосымша пайдаланады, оның ішінде:
-халықтың қаражатын тарту бойынша әр түрлі бағдарламаларды әзірлеу;
салымшылар мен клиенттерге кең ауқымды, оның ішінде, банк сипатындағы
қызметті (мәселен, медициналық қызмет көрсетудің элементі ұшырасатын)
көрсету;
-тыныш мақсатты жарнаманы (пошта, телефон арқылы) пайдалану;
-салым ақша мерзімі аяқталғанда сыйлықақысы төленетін инвестиция
сипатындағы салым ақша бойынша жоғары процент мөлшерлемесін пайдалану;
-тұрақты салымшыларға банкке адалдығы үшін сыйлықақы төлеу;
банк пен клиенттің экономикалық мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік
беретін НАУ және САПС сипаттарындағы аралас шотты пайдалану.
АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде 70-ші жылдары салымшыға мерзімді салым
ақша бойынша төленетін процентке қарағанда ең жоғары процентті алуына
кепілдік беретін жинақ ақша шоты кеңінен тарады және өндіріп алу
турасындағы айналымдағы бұйрық ретінде болатын чекке ұқсас төлем
міндеттемесін қою арқылы шотты есеп айырысу шоты ретінде қатар
(параллельді) пайдаланудың мүмкіндігі де кеңінен тарады (negotiable order
of withdrawal - Now). НАУ-шоты атауын иеленген бұл шот проценті төленетін
ағымдағы смета болып табылады.
Одан ары АҚШ-тың коммерциялық банктері өздерінің іс-тәжірибесіне
клиенттерге өте қолайлы қызмет түрін – жинақ ақша шотындағы қаражатты
ағымдағы шотқа (ең аз шамадағы ақша қалдығын ағымдағы шотта ұстау,
төлемдерді төлеу, овердрафты өтеу мақсаттарында) кедергісіз аударуға,
сондай-ақ, қаражатқа деген ағымдағы қажеттіліктен асып түсетін соманы жинақ
ақша салымына қайтаруға мүмкіндік беретін САПС-ты (automatic transfer
gervice - ATS) енгізді. Ағымдағы және жинақ ақша шотындағы баланстың
сақталуына және осыған орай, қаражат салымынан ең жоғары шамадағы табыстың
алынуына мүмкіндік беретін яғни, клиент үшін ең қолайлы режим осылайша
қамтамасыз етіледі.
НАУ және САПС шоттарына ұқсас шотты отандық коммерциялық банктер жеке
және заңды тұлғалардың шотына қызмет көрсету процесінде пайдаланады. Бұл
арада жинақ ақша шотынан аударымдарды аудару барысында жинақ ақша.
1.3 Уақытша бос ақшалай қаражатты тарту
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі – базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталы
мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10 %-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражаттар сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде
орналастырған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және
нарықта оңай өткізіледі.
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы барлық міндеттемелер
коммерциялық банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара
қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды. Депозит пен банктің клиенттерінің жинақ салымдарынан
басқа мерзімді және мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда табу
мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Осылардың негізінде коммерциялық банктердің несиелік ресурстарының негізгі
бөлігі құралады [10].
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ
болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың баланстары КСРО Мемлекеттік
банкісінің бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО
Мемлекеттік банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған
және ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде бөлінген,
ал республикалық – облыстық кеңселер бойынша, облыстық бөлімшелер бойынша
бөлінген, сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген. Депозиттік саясат теориясының
жасалмағандығынан біз шетел тәжірибесіне назар аудара аламыз. Жеке
тұлғалар, іскерлікфирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар,
коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар,
жергілікті билік органдары қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен
орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер
салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын
сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
-банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
-депозиттік операциялар әрекет ету керек;
-банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек;
-банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет;
-депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша операциялардың
арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылықты
қамтамасыз ету қажет;
-депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға
шаралар қолдану;
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап
еткенге дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады
[11].
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі
формаларды – қолма-қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады.
Осындай шот ашып, клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық
жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу
біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды
қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды
факторы болып табылады. Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген
немесе мыңдаған бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап еткенге дейінгі
шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз
шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін
толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп, немесе аз дәрежеде
компенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен
пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен
қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы
шоттарынан қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан
кейін қайта толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге
немесе нақты несие бере алады [12].
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе контокорренттік
шоттарды орналастыруы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы, немесе
аударуы мүмкін, сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал,
контокорренттік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттан өз салымын алып қана қоймай, ол белгілі
бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент келісім бойынша депозиттік шоттардан
несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та трансакциялық немесе чектік шоттар деп
аталады, сондай-ақ оларға чек жазылып берілуі мүмкін.
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап еткенге дейінгі шоттарға пайыздарды коммерциялық
банктерге төлеуге заң бойынша тыйым салады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz