Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5
1.1 Оқыту процесінде ақпараттық технологияларды қолдану
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Электрондық оқулық жайында жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Ақпараттық технологиялардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.4 Оқытудың компьютерлік
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Электронды оқулықты құру талаптары және оқулықты
құру
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылған
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.1 Электронды оқулықтың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
3.2 Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...16
3.3 Жасуша мен ұлпаны зерттеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3.4 Клетканың құрылымы мен
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.5 Жасушаның
органоидтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .26
3.6 Клетканың
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
3.7 Ұлпаларға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...44
3.8 Ұлпалардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45
3.9 Цитология және гистология пәні бойынша зертханалық
жұмыстар ... ... ... ..47
3.10 Цитология және гистология пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... .76
3.11 Цитология және гистология пәні бойынша
глосарий ... ... ... ... ... ... ... ... ...107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 120
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 2006 жылдың 1 наурызында Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында Электрондық үкімет жүйесін
шұғыл енгізу қажеттілігін әдейі баса көрсеткім келеді деп нақты атап
көрсетті. Біз электронды үкіметпен ел басқарамыз, мемлекеттік органдарды
тиімді пайдаланамыз. [1]
Электронды оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту процесін үздіксіз
және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту. Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды
пайдалану жас өспірімдердің танымдық белсенділігін артырып қана қоймай,
ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Осы уақытқа дейін білім беру саласында тек ұстаздың айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан
қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу
мүмкін емес.
Қазіргі уақытта электрондық WEB оқулықтың қандай екендігі туралы біртұтас
ой жоқ. Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының немесе оның
бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түріне мемлекеттік
мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электронды оқу басылымы. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолдаған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады.
Заман талабына сай ой-өрісі дамыған, шетелдік білім беру жүйесінен
қалыспайтын жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық оқулықтарды оқу
процесінде пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады.
Ең алғаш рет қазақ тілінде Цитология және гистология пәні бойынша
электронды оқу құралы жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Білім берудің жаңа технологияларын Цитология және гистология пәндерін
оқыту процесінде қолданудың жолдарын анықтау.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
. Цитология және гистология пәні бойынша мультемедиялық презентациялар
құрастыру.
. Цитология және гистология пәні бойынша интерактивті тақтаны және
Frond Fage бағдарламасын қамтамасыз етуді қолданудың жолдарын анықтау.
. Цитология және гистология пәні бойынша электрондық оқулықты
құрастыру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Ең алғаш рет қазақ тілінде Цитология және гистология пәні бойынша
электронды оқу құралы жасалды. Онда цитология және гистология пәндерін
зерттеу әдістері, кклеткалардың құрлысы мен ұлпалардың түрлері толығымен
сипатталған. Осының бәрі Цитология және гистология білім берудің жаңа
технологияларын қолдануға мүмкіндік туғызады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
. Электрондық оқулықты жоғарғы оқу орындарында Биология мамандығы
студенттері Цитология жіне гистология пәнінде пайдалана алады.
. Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері қосымша материал ретінде
пайдалана алады. Электронды оқулықтан мұғалімдер өздеріне қажетті
әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан алады.
. Электронды оқулықты Интернет желісіне орналастыруға болады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Оқыту процесінде ақпараттық технологияларды қолдану
Білім беруді ақпараттандыру – оқыту процесіне жаңа ақпараттық технология
құралдарының енуі – қазіргі қоғамды ақпараттандыру процесінің бағыттарының
бірі болып табылады. Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен
компьютерлік коммуникацияларды белсенді қолдануда. Әсіресе қашықтан оқыту
жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім
беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы және Интернеттің
дамуы мысал бола алады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім
жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік
ақпараттандыру технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту,
нақты жүзеге асыру шаралары.
Білім беру жүйесін ақпараттандыруды ұйымдастыру деп ғылыми- зерттеу, ғылыми-
техникалық және материалды- техникалық жобалардан тұратын ғылыми-
техникалық бағдарламалар жүйесін айтады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздерінің бірі болып білім алу
саласына ақпараттық технологияларды енгізу жұмыстары саналады, бірақ бұл
негіз ақпараттандыруды басқаша түсіну қаупін туғызып, оны көптеген
жағдайларда тек техникалық құралдармен жабдықтауға ғана әкеліп соқтыратыны
белгілі. Міне осы тұрғыдан білім беру мәселесін алға тарта отырып
ақпараттандыру ісінің мақсатын информатика терминдері арқылы емес, білім
саласының мақсаттары мен терминдері арқылы өрнектеуіміз қажет.
Ақпараттандыру ісінде білім жүйесінің адамзат тіршілігінің барлық
әлеуметтік аймақтармен әрекеттесуі және олардың бір-біріне әсер етуі толық
бейнеленеді. Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісі жаңа оқыту
технологияларын дайындауды талап етеді. Білім беруді ақпараттандырудың
теориясы мен әдістемесі мынадай зерттеу бағыттарынан тұрады:
- қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық коммуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес оқытудың ұйымдық түрлері мен әдістерін,
білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын жетілдіру;
- оқушының ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өндеу, сақтау,
беру, өндіру ісіндегі әртүрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра білуді
қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны, оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
- бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында жұмыс
істейтін виртуалдық білім беру мекемелерін дүниеге әкелу, коммуникацияға
қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған ақпараттық ресурстарының
әлеуетін пайдалану;
- оқу- тәрбие ісін ақпараттық - әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін және оқу
орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру негізінде
білім беру жүйесін басқару механизмдерін жетілдіру, ғылыми – педагогикалық
ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық- әдістемелік
материалдарды,коммуникациялық желілерді пайдалану;
- есептеу техникасы, ақпараттандыру және коммуникация құралдарын білім беру
саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық- эргоноикалық
шарттарын анықтау;
- оқушының ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші,
диагностикалаушы әдістемелерін жасап пайдалану.
Бүгінгі күні ақпараттық технология кең көлемде оқыту мен педагогикалық
ұйымдастыру қызметінде барлық республикалық жоғарғы оқу орындарында (ЖОО-
да) қолданылады.
ЖОО-дағы ақпараттандырылған жоғарғы білімдер ақпараттық ресурстың қомақты
саны жинақталуы тек қана қажетті жұмыс пен нақты оқу орындарына ғана емес,
сонымен бірге барлық білім жүйесіне пайдалы. Электронды оқу құралдары,
көмекші құралдар, компьютерлік тапсырмалар, лабораториялық жұмыстар,
педагогикалық программалық шаралар бұларды оқытушылар өздері құрады және
пайдаланады. Электрондық форма ғылыми практика мен әдістемелік жетілдіруде
қолданылады [2].
Көптеген ақпараттық ресурстар компьютерлік желі арқылы әдістемелік оқу
білімімен ғана қамтамасыз етіп қоймай, білім саласының жеткілікті болып,
оның жүйелі түрде жоғарылауын қамтыған болар еді.
Бірақ, іс жүзінде ойдан шыға бермейді. Атап өтуге тура келетін жағдай,
кейбір жүйелердің болмауына байланысты практикада ақпараттық ресурстар
қолданылмайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерде кейбір ЖОО-да принципті түрде
әртүрлі әдістемелік және технологиялық салаларында білім мен талаптардың
орындалуына күш салатын болса, оқу процессінің жоғарылығына керісінше әсер
етеді. Сондықтан да ақпарат сапасы теория мен практикада тек қана ЖОО-да
ғана емес, сол сияқты колледждер мен мектептерге де жетіспейді.
Көптеген зертеулерге қарағанда ақпараттық технология негізгі жоспарланған
және модельденген жаңа дамушы орта болып есептелініп “Ақпараттық білім
ортасы” – деген атаққа ие болып отыр.
Ақпараттық білім беру ортасы түсінігі бойынша оның аумағын көптеген
ережелеріне қарамастан нақты белгілермен жазылады. Осыдан ақпараттық білім
беру ортасына мынадай тұжырымға келуге болады: жоспарлы коммуникатциялық
ортада компьютер техникасын қолдану білім алушылар, оқытушылар, ата –
аналар және оқу орындарында ақпаратты алу үшін үлкен маңызын тигізеді.
Сондықтанда оқуда және одан тыс шараларға пайдалану көлемін үлкейтуге бағыт
алу керек.
Қазірде республика бойынша осы тәрізді ақпарат комплексі теқ қана жеке
кафедра, факультет, ЖОО-да ғана пайдаланылады. Осы салдардан ақпараттық
білімді ақпараттық білім беру ортасында жеке облыстар мен республика
деңгейінде біріктіру өте маңызды болып табылады. Осыған байланысты ҚР
басшылығының 2001 жылдың 6-шы тамызында № 1037 “2002 – 2004 жылдарды ҚР-да
білім жүйесін ақпараттандыру консепциясы туралы” қаулысы қабылданды.
Адамдар барлық жинақтаған білімдерін қолданбай фундаментальды сапалы білім
алуы мүмкін емес. Осыған байланысты кез келген оқу ғимараттары ақпараттық
білім беру кеңістігінде кітапхана қарастыруы керек. Электронды кітапхана
ортасы салыстырмалы түрде жанама ортаның барлық компоненттеріне білімді
сақтаушы және келесі негізгі тапсырмаларды шешуші роль атқарады:
- білім жинақталуы (ақпаратты жинақтау және сақтау);
- білімді архивтеу (ақпарат көзін анықтау, тез қамту және қажетті көп
аспектілі деректерді іздеу) [3].
2. Электрондық оқулық туралы түсінік
Ақпараттық технологиялардың дамуы сабақты өткізудің жаңа мүмкіндігін –
қашықтан оқытудың енуін берді. Ол біріншіден, үйренушінің өзіне оқу уақыты
мен орнын тандауына, екіншіден, қандай да бір себептермен дәстүрлі білім
алудан шеттетілген адамдарға білім алуға, үшіншіден, оқытуда жаңа
ақпараттық технологияларды қолдануға, төртіншіден, оқытуға кететін шығынды
белгілі бір мөлшерде азайтуға мүмкіндік береді. Басқа жағынан қашықтан
оқыту білім беруді жекешелендіру мүмкіндігін арттырады.
Қашықтан оқытуда электронды оқулықтар қолданылатыны белгілі. Электрондық
оқулықтарды құру ақпараттық материалдардың әркез жаңарып отыруына
байланысты мәселені шешуге мүмкіндік береді. Оларда, сонымен қатар,
жаттығулар мен мысалдардың мол болуы және ақпараттың әр түрінің көрнекі
түрде берілуі мүмкін. Сонымен бірге электрондық оқулықтар көмегімен білімді
тексеру – компьютерлік тест орындалады.
Білім беру саласында "электрондық оқулықтарды" пайдалану білім алушылардың
танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін
қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Электрондық оқулықтарды қолдану тәжірибесі студенттер мен оқушылардың
берілген материалды сапалы түрде меңгеретінін көрсетті. Бұған тестілеу
қорытындылары куә. Олай болса ақпараттық технологияның дамуы білім беруде
жаңа әдістер мен әдістемелерді ойлап табуға және сол арқылы оның сапасын
арттыруға толық мүмкіндік береді.
Электрондық оқулықтын тиімділігі олардың қашықтықтан оқытудағы өз
мүмкіндіктерін жетілдіріп, казіргі жағдайда барлық білім алатын
үйренушілерге ұсынылуында.
Электрондық оқулықты пайдалану оқытушының да ғылыми-әдістемелік
потенциалын дамытып, оның сабақ үстіндегі еңбегін жеңілдетеді. Оқытудың әр
сатысында компьютерлік тесттер арқылы білім алушыларды жекелей бақылауды,
графикалық бейнелеу, мәтіндері түрінде, мультимедиалық, бейне және дыбыс
бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көп
көмегін тигізеді. Электрондық оқулықтарды қарапайым оқулықтарға қарағанда
пайдалану ыңғайлы және оларда өзін - өзі тексеру жүйесі бар. Осы
электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, өзін - өзі
тексеру жүйесі оқушы мен оларды ауылдық жерлерде, мұғалім жетіспейтін
жерлерде көбіне қажет етеді.
Электрондық оқу құралын пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін
арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға
шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан
қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу
мүмкін емес [4].
Электрондық оқулық мазмұны жағынан толық, жоғары деңгейде ақпараттанған
және дарынды жазылуы қажет. Қашықтан білім алуда оқулықта барлық
электрондық-методикалық құралдары кіруі керек.
Дәл осындай оқулықты кез-келген оқушыға ұсынуға болады және студенттердің
өз бетінше дайындалуы кезінде жақсы көмекші құрал болып табылады. Сонымен
қатар сынақтарға және әр пәннен өтетін емтихандарға дайындалуға да
көмектеседі [3].
3. Ақпараттық технологиялардың маңызы
Информатиканың актуальді бағыттарының бірі – ақпараттық технологияларды
интеллектуалдау болып табылады. Бұл қолданушы компьютерлік технологияларды
қолдана отырып тек деректерді өңдеу кезіндегі мағлұматтарды алып қоймай,
сонымен қатар сұрағын шешуде арнайы мамандардың жинаған тәжірибесін және
білімін қолдана алады.
Интеллектуалды жүйелер және технологиялар арнайы мамандар тәжірибесін
тарату үшін және күрделі ғылыми, өндірістік және экономикалық есептерді
шешу үшін қолданылады. Білімді өңдеу және модельдеу үшін арнайы модельдер
қолданылады және білім қоры құрылады.
Күрделі мәселелерді шешу және ойлау қабілетін модельдеу үшін адам санасының
жасанды бейнесін салу идеясы бұрынғы заманнан бері айтылып келеді.Ең
алғашқы болып оны тұжырымдаған Р.Лулий.
Жасанды интеллекттің ғылыми бағыт ретінде дамуы ЭЕМ жасалып шыққаннан кейін
ғана мүмкін болды. Жасанды интеллект термині 1956 жылы Станфорд
университетінде өткен семинарда ұсынылды.Семинар логикалық есептерді құруға
арналды. Жасанды интеллект жүйелерін құру жөніндегі зерттеулер 60-жылдардан
бастап жүргізілуде. Мұндағы негізгі мақсат – түрлі қолданбалы және
теориялық мәселелерді шешу үшін адамның ойлау процессін математикалық және
бағдарламалық модельдеу құралдарын құрастыру. 80-жылдарға қарай мұндай
жүйелердің тиімділігі оларда бар білімге байланысты екендігі арқылы
түсіндірілді. [5]
4. Оқытудың компьютерлік технологиясы
Практикада оқытудың ақпараттық технологиясы деп арнайы техникалық-
ақпараттық амалдарды қолданатын барлық технологияларды айтамыз. Мысалы,
ЭЕМ, аудио,видео,кино.
Оқытуда компьютерлер көп қолданыла бастағанда оқытудың жаңа ақпараттық
технологиясы термині пайда болды. Жалпы айтқанда, кез келген педагогикалық
технология – бұл ақпараттық технология, себебі технологиялық оқыту
процесінің негізін ақпарат және оның өзгерісі құрайды. Компьютер
қолданылатын оқыту технологиясына компьютерлік технология термині дәл
келеді. Компьютерлік технологиялар программалап оқыту туралы идеяларды
дамытады, қазіргі компьютерлер және телекоммуникацияның бірегей
мүмкіндіктерімен байланысты жаңа, әлі зертелмеген технологиялық оқыту
түрлерін ашады. Оқытудың компьютерлік технологиясы – бұл компьютер арқылы
ақпаратты дайындау және беру процесі.
Компьютерлік технология төмендегі үш жағдайда орындалады:
І – ойына жету технологиясы ретінде (компьютерлік оқытуды жеке
дидактикалық есептер үшін жеке тақырыптар, бөлімдер арқылы пайдалану).
ІІ – қолданып отырған технологияның ішіндегі ең маңыздысын анықтайтын
негізгісі ретінде.
ІІІ – монотехнология ретінде (бұл жағдайда барлық оқыту процесстері, барлық
оқыту процесстерін басқару, диагностиканың барлық түрлері, мониторинг
компьютерді қажет етеді).
Технологияның классификациялық параметрлері:
1.Қолдану деңгейі бойынша: жалпыпедагогиклық.
2.Философиялық негізі бойынша: бейімделгіш + технократиялық.
3.Дамудың негізгі факторы бойынша: социогендік + психогендік.
4.Игеру тұжырымдамасы бойынша: ассоциативті – рефлекторлы.
5.Тұлға құрылысына бағдары бойынша: ақпараттық + операциялық.
6. Мазмұнының сипаты бойынша: ойға жету кез келген мазмұн үшін жарамды.
7.Танымдық қызметті меңгеру типі бойынша: компьютерлік.
8.Ұйымдық формалар бойынша: даралық + кішкене топтар жүйесі.
9.Оқушыға сәйкестігі бойынша: қызметтестік.
10. Басым әдіс бойынша: ақпараттық + операциялық, диалогтық + программалап
оқыту.
11. Модернизация бағыты бойынша: ұйымдастыру мен басқарудың тиімділігі.
12. Оқушылардың дәрежесі бойынша: барлық категориялар.
Мақсаты:
• Ақпаратпен жұмыс жасай білуді қалыптастыру, коммуникативтік қаблетті
дамыту.
• Ақпараттық қоғам мүшесін дайындау.
• Оқушыға мүмкіндігінше көп материалдар беру.
• Зерттей білушілік, тиімді шешім қабылдай алушылық қасиеттерін
қалыптастыру.
Концептуалдық жағдайы:
• Оқыту – бұл оқушының компьютермен қарым-қатынасы.
• Бейімділік принципі: оқушының даралық ерекшелігіне компьютердің
бейімделуі.
• Оқытудың диалогтық сипаты.
• Басқарылуы: кез келген уақытта оқыту процесінің оқытушысымен қатынасуы
мүмкін.
• Оқушының компьютермен қарым-қатынасы барлық тип бойынша орындалады:
субъект-объект, субъект-субъект, объект-субъект.
• Жеке және топтық жұмыстардың тиімді сәйкестігі.
• Оқушының компьтермен қарым-қатынасы кезіндегі психологиялық сая күйін
қуаттау.
• Шектелмеген оқыту: мазмұны, оның интерпретациясы және қосымшалары өте
кең.
Мазмұнының ерекшеліктері:
Компьютерлік технология педагогикалық программалық тәсілдерде көрсетілген
және компьютер жадында сақталған мазмұнның кейбір формализациялық моделін
қолдануға және телекоммуникациялық жүйе мүмкіндігіне негізделген.
Білім мазмұнының фактологиялық жағының негізгі ерекшелігі қат-қабат
үлкейту, қазіргі деңгейде ақпараттық базасы бар компьютерлік ақпараттық
орта, гипертекст және мультимедиа, микромирлер, имитациялық оқыту,
электрондық коммуникациялар, эксперттік жүйелер болып табылады.
Әдістеменің ерекшеліктері:
Оқытудың компьютерлік әдістерін интерактивті деп атайды, себебі олардың
мұғалім мен оқушының әрекетіне “дыбыс беру”, олармен диалог “жүргізу”
қаблеті бар. Бұл компьютерлік оқыту әдістемесінің ең негізгі ерекшелігі
болып табылады.
Компьютерлік технологияның І және ІІ варианттарында компьютер мен басқа
технология элементтерінің арасындағы байланыс туралы сұрақ аса маңызды.
Компьютер оқыту процесінің барлық этаптарында қолданылады: жаңа
материалдарды түсіндіргенде, бекіткенде, қайталағанда, білімін, іскерлігін
және дағдыларын бақылағанда. Сонымен қатар оқушы үшін ол әр түрлі
функцияларды атқарады: оқытушының, жұмыс құралдарының, оқыту объектісінің,
ұжымның қызметін, ойын ортасын.
Оқытушы қызметінде компьютер:
- оқыту ақпаратының көзі (мұғалімді және кітапты жартылай немесе толық
алмастыра алады);
- көрнекі құрал (мультимедиа және телекоммуникация мүмкіндіктерімен сапалы
жаңа деңгейде);
- дербес ақпараттық кеңістік;
- тренажер;
- диагностика және бақылау құралдары.
Жұмыс құралдарының қызметінде компьютер:
- тексттерді дайындау және оларды сақтау құралы;
- тексттік редактор;
- графиктер тұрғызушы, графиктік редактор;
- үлкен мүмкіндіктері бар есептеуіш машина;
- модельдеу құралы.
Оқыту объектісі қызметінде компьютер:
-берілген процессте компьютерді программалауды оқытуда;
- программалық өнімдерді құруда;
- әр түрлі ақпараттық орталарды қолдануды жүзеге асырудағы құрал [6].
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электронды оқулықты құру талаптары және құру бағдарламасы
Электронды оқулықтарды дайындауда мынадай дидактикалық шарттарды ескерген
жөн:
1. Белгілі бір пәнге байланысты дайындалған оқулықтың сол пәннің типтік
бағдарлаиасына сәйкес болуы;
2. Электрондық оқулықтар курста оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты дәріс конспектісін қамтитын негізгі сарамандық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша материалдарға анықтама,
библиографиялық көмекші, аралық және қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын
тест материалдарды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізімдері бөлімдерін
қамтуы;
3. Белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық болмау.
Түрлі сабақтарда электронды оқулықпен жұмыс нәтижелерін бағалау үшін түрлі
диагностикалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бар:
1. Білім мониторингісі;
2. Сауалнамалар;
3. Түрліше тестілік бақылаулар;
4. Жеке оқушылармен әңгіме, пікір алмасу т.б.
5. Оқушыларды сырттай бақылау
Электрондық оқулықтарды қолдану барысында білім алушылардың сабаққа деген
қызығушылығының күрт артқандығын жоғарыда айттық. Сондай-ақ оқытушылар да
өздеріне қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан
қолдана алады [7].
Электронды оқулықтың негізгі қасиеттері:
l. Жинақтылық
2. Жүйелілік
3. Эстетикалық көркемділігі
4. Жылдамдылығы және т.б.
Электронды оқулықтың құрылымы:
1. Материалдың мәтін, сурет,график, кескін, кесте және т.б. түрде
баяндалуы. Ол оның дәстүрлі оқулықтан ерекшелігін көрсетеді.
2. Материалддың кескін түрінде баяндалуы-оқулық мазмұнының графиктік-
мәтіндік түрде бейнеленуі. Онда оқу материалының негізгі идеясын
айқындайтын үзінділерін оқушының меңгеруіне ыңғайлы етіп, графиктік түрде
бейнелеу.
3.Өзіндік тексерудің (өзіндік бақылаудың) тестілік жүйесі. Онда оқу
материалын қаншалықты деңгейде меңгергенін айқындайтын сұрақтар мен
тапсырмалар беріледі.
Электронды оқулықтың құрылымдық элементтері:
1.Сыртқы беті;
2.Титулдық экран;
3. Мазмұны;
4. Аннотация;
5. Оқу материалының толық баяндалуы;
6. Оқу материалының қысқаша мазмұны;
7. Қосымша әдебиеттер;
8. Өзіндік білімді тексеру жүйесі;
9. Өзіндік бақылау жүйесі;
10. Мәтіндік үзінділерді іздеу функциясы;
11. Авторлар тізімі;
12. Терминдік сөздер;
13.Оқулықтың элементтерін басқару бойынша анықтамалық жүйе;
14.Оқулықпен жұмысты басқару жүйесі.
Электронды оқулыққа қойылатын талаптар:
1. Жан-жақтылығы
2. Ізгіліктілік
3. Бейімділігі
4. Модульдік
5. Экономикалық тиімділігі
6. Тұтынушыға бағдарлау
Электронды оқулықтың құрамы:
- аннотация;
- пән туралы қысқаша ақпарат;
- жұмыс бағдарламалары;
- электрондық оқулықпен және оның бөлiктерiмен жұмыс жасау туралы
әдiстемелiк нұсқаулар;
- ұсынылатын бiлiм беру бағдарламалары;
- теориялық материалдар (лекция конспектiлерi);
- теориялық материалдарға негiзделген оқу құралы;
- практикалық жұмыстарды орындауға негiзделген әдiстемелiк құрал;
- практикалық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тiзiмi;
бақылау тапсырмалары;
- лабораториялық жұмыстардың әдiстемелiк нұсқалары;
- бiлiмдi бағалау критерийлерiн айқындайтын тапсырмалар;
- бақылау тестiлерiнiң жинағы;
- телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлерi мен
графигi;
- глоссарий;
- әдебиеттер тiзiмi және Интернеттiң ақпараттық ресурстарына сiлтемелер;
- озат мұғалiмдердiң жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
- үйренушiнiң жұмыс папкасы [8].
Электронды оқулықты құру бағдарламасы
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын
боламыз.
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш (мен Microsoft Word 2010 бағдарламасын
пайдаланбақшымын)
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker (қондырылатын пакет істеу үшін)
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3
бағдарламаны дайындап алғандарыңыз жөн. Енді осы бағдарламаларды не үшін
пайдаланбақшымыз, сол туралы айтып өтейін.
Delphi 7 бағдарламасы арқыл біз болашақ электронды оқулығымыздың
каркасы, яғни қолданушы оны қалай көретіндігін жасамақшымыз. Ал Microsoft
Word 2010 бағдарламасы арқылы біз электронды оқулықтағы мәтіндерді,
аудиоларды, бейнелерді дайындап аламыз. PhotoShop бағдарламасы арқылы біз
электронды оқулығымызға фон дайындаймыз, немесе суреттерді кесіп қажетті
қалыпқа келтіреміз [9].
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын материалдар
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттермен жұмыс жүргізіліп,
сонымен қатар интернет желісінің де көп көмегі болды.
Атап айтатын болсақ Кіріспе бөлімінде елімізде Елбасымыз айтқан
Электронды үкіметті шұғыл енгізу жайында Н.Ә.Назарбаев [1] әдебиеттен
үзінді алынды.
Әдебиеттерге шолу бөлімінде электронды оқулық жайында түсінік, ақпараттық
технологиялардың маңызы,оқытудың компьютерлік технологиясы жайлы А.Абубаева
[2], Г.Бейсенова [3], [4], [5], [6] әдебиеттерден материалдар жинақталды.
Зерттеу материалдары және әдістері бөлімінде [7], [8] әдебиеттерден
материалдар алынды.
Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау бөлімінде электронды оқулықтың
тиімділі жайында [9], Н.Мұратәлиева [10], [11] әдебиеттен материал
жинақталды, электронды оқулықтың әр бөліміне сипаттама жасау барысында
Нұрышев М. Нұрышева А.[13], Нұрышев М.[14], [15-39] әдебиеттерден
материалдар жинақталып,жұмыс жазуға қолданылды.
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талдау
3.1 Электронды оқулықтың тиімділігі
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында оларды
негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты оқушыға
компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп отырамын.
Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез келген
жақсы оқитын оқушы информатика заңдылықтарын тұжырымдайды, мысалдар
келтіреді. Оқушылардың көпшілігі алған білімдерін практикада қолдана алады.
Бұл оқушылардың оқу материалын формальды жағынан да жақсы білетінін
көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану оқушылардың
танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін
қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз және
толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін дамыту.
Оның құраушы элементтері мұғалім, оқушы, дидактикалық материалдар мен
дербес компьютерОсы элементтердің барлығы да бір-біріне өзара әсер ететін
ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда алғашқы маңызды аспект ролін
мұғалім мен оқушының компьютерлік сауаттылығын қамтамасыз етуі, яғни
олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен жұмыс істей білу
деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін түсінуі, осы жүйенің
жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқыту меңгерудің 4 деңгейінің (репродуктивтік, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды, нәтижесінде
материалдар жеткілікті дәреже меңгерілмейді, білімнің жүйелілігі,
беріктілігі қалыптаспайды. Компьютердің көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу
негізінде меңгеруді эвристикалық және шығармашылық деңгейге жатқызуға
болады. Оқушылар электронды оқулықтан оқығанын, көргенін елестете отырып
тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Ал электронды оқулықта тест
сұрақтары күрделенген тест және жеңілдетілген тест түрінде болады. Қорыта
айтқанда компьютерді сабақта қолдану барысында оқушылар:
1. Қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. Оқушы жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылады, оның
бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде оқушылар проблемаларды талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – оқушы арақашықтығын
ұстау болмайды. [10]
Енді электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтарына
тоқталайық.
Тиімді жақтары:
- Оқушының уақытын үнемдейді, оқу материалын іздеп отырмайды.
- Оқушы оқулықты қажет етпей-ақ информатика негіздерінен кез келген
мәліметті алып, оқып үйренуіне болады.
- Тақырыптың үлкен, қиын бөліктерін өткенде қосымша бейнехабар, клиптер,
аудиохабарларды пайдаланады.
- Таңдап алған хабарды көшіруге мүмкіндік бар.
- Сарамандық жұмыстар жылдам түсіндіріледі.
- Бағдарламаны меңгеруге арналған тест сұрақтармен қамтамасыз етілген.
- Көрнекілік құралдарға деген мұқтаждықты азайтады.
- Оқытушы әр білім алушымен дербес жеке жұмыс жүргізуіне мүмкіндік
туғызады.
- Білім алушының ой өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, тану үрдісіне ықпал
етеді.
- Зерттеушілік қабілеті бар тұлға қалыптасады.
- ҰБТ-ге даярлаудағы тиімділігі жоғары
Тиімсіз жақтары:
- Психология-педагогикалық талаптардың жоқтығы.
- Пән аралық байланыстың аздығы.
- Көрнекілік материалдарда бірыңғай таңдау.
- Оқып үйренудегі мамандық бойынша бағыты ескерілмеген.
- Материалды толық қамтуы немесе оқулықтарды толық аудару.
- Оқушының жеке ерекшелігі, денсаулық жағдайы ескерілмеген.
- Берілген материалдағы санитарлық-гигиеналық нормалардың сақталмауы.
- Компьютердің графикалық мүмкіншілігінің қолданылуының нашарлығы және
әлсіздігі.
- Білім алушының тіл мәдениетінің төмендеуі тірі қарым-қатынасқа түсе
алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. Компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңдерінде ғана пайдалану;
2. Компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. Компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. Дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу. Себебі
электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
т.б. бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқу құралдары жай оқулықтарға өте
тиімді қосымша мүмкіндіктер береді.
Атап айтқанда:
1. Кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамасыз етеді;
2. Жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды электронды
оқулықтардан қысқа уақытта табуға болады;
3. Гипермәтінді түсіндірмелерге өту барысында уақытты үнемдеуге
көмектеседі.
Кез келген сабақ бойынша ең бастысы электронды оқулықтарды дайындаудың бір
жүйеге келтірілген заңдылығы болуы керек. [11]
3.2 Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымы
Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымына тоқталатын болсақ, бұл электронды оқулық Frond Fage бағдарламасы
бойынша құрылды.
Электронды оқулықтың құрылымдық элементтерін атап айтсақ:
1) сыртқы беті;
2) титулдық экран, экранда оқулық қай пәннен екені көрсетілді.
3) Аннотация;
4) Оқулықтың мазмұны.
Электронды оқулығымыздың мазмұны 4 бөлімге бөліп қарастырдық, бірінші
бөлімге Цитология және гистология пәні бойынша негізгі тақырыптарға
тоқталдық, мұнда 11 тақырып қамтылды. Екінші бөлімде Цитология және
гистология пәндері бойынша зертханалық жұмыстарды әр пән бойынша екіге
бөлдік. Үшінші бөлім Цитология пәні бойынша тест тапсырмалары және
Гистология пәні бойынша тест тапсырмаларынан тұрады. Төртінші бөлім
Цитология және гистология пәні бойынша анықтама сөздік, яғни екі пәннен
глоссарий жасалды.
3. Жасуша мен ұлпаны зерттеу тарихы
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда болған.
Цитология - клетканың құрылысын, химиялық құрамын және клетка ішіндегі
түрлі құрылымдардың атқаратын қызметтерін зерттейтін биология ғылымының
маңызды салаларының бірі.
Бірақ клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады, оның тарихы үш ғасырды
қамтиды.
Жасушаның зерттелу тарихы 300 жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізінің
қалануы оптикалық құралдардың дамуымен тікелей байланысты. Микроскопты
жасап шығаруда көзілдірік өндірісімен тығыз байланысты. Көзілдірік 1285
жылы Италияда шыққан. Алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер
1590 жылы жасап шығарған. 1609-1610 жылдары Галилео Галилей (1 сурет)
микроскоп құрастырған, бірақ тек 1624 жылы оны дамытып, пайдалануға жарай
бастады. Бұл микроскоп 35 - 40 есе үлкейткен еді. Бір жылдан соң И.Фебер
бұл құралы микроскоп деп атаған.
1 сурет. Галилео Галилей
Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған
микроскоп арқылы тығынның құрылысын қарап, оның ұяшықтардан тұратынын
анықтаған. Осы ұяшықтарды-клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук (2 сурет)
клетка деген терминді қалдырған.
1. сурет. Роберт Гук
Ағзаның тіршілік белгілері мен негізі жасушадан басталады. Жасуша (немесе
клетка – cellula) - тіршілік жүйесі бар, цитоплазма, ядро, органелладан
және жасуша қабықшасынан құралады, белгілі бір пішіні бар өте ұсақ,
саңылауланған заты бар денешік. Жасуша, қозғыштық, қозуды өткізгіштік және
жиырылғыштық қасиеттерге ие.
ХҮІІ ғасырда Грю мен Мальпиги (3 сурет) микроскопты қолдана отырып
өсімдіктердің құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги Өсімдіктер
анатомиясы жөніндегі түсініктер деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда Өсімдік
анатомиясы атты кітабын жариялаған. 1671 жылы Грю Өсімдіктер
анатомиясының бастамасы еңбегі шықты. ХҮІІ ғасыр микроскопшілерінің бірі
А.Левенгук. жануарлардың клеткаларында – эритроциттерді, спермотозоидтарды,
бірклеткалы жануарларды бірінші болып және өсімдіктердің клеткалық
құрылысын көрген.
3 сурет. Грю және Мальпиги
Ресейде микоскопияның дамуында өте маңызды болған І Петр кезінде болған
оптикалық құралардың шеберханасы, инструменталды оптиканың зор тұлғалы
шеберлерін тәрбиелеп шығарған (Беляевтар отбасы, атақты Кули-бин, өзінше
құрылысты микроскоп жасап шығарған). 1781 жылы Ф.Фонтана бірінші болып
жануарлар клеткасы мен олардың ядроларын көріп, суретін салған. ХІХ
ғасырдың бірінші жартысында Ян Пуркинье (4 сурет) микроскопиялық техниканы
жетілдірді, осының арқасында клетка ядросы мен жануарлардың әртүрлі
мүшелеріндегі клеткаларды сипаттады.
4 сурет. Ян Эвангелиста Пуркинье
ХІХ ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің назарын клетканың ішкі
бөліктеріне аудара бастатап, бірінші ширегінде клеткада ядро (1825)
байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан тауып, ұрық көпіршігі деп атаған.
Өсімдік клеткасының ядросын 1831 жылы Р.Броун ашқан. Р.Броун nucleus-
ядро терминін ұсынды. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін
Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қарапайым организм ретінде – клетка
туралы түсінік пайда болды (Э.Брюкке, 1861). 1874 жылы Ж.Карнда Клетка
биологиясы ұғымын енгізді, сөйтіп клетканың құрылысы, қызметі және шығу
тегі туралы ғылым – цитологияның негізін қалады. ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінде цитология өз алдына жеке ғылым болып қалыптасты.
Органоидтардың ішінде бірінші ашылған клетка орталығы (центросома). Оны
алғаш рет жазған 1876 жылы Э.Ван Бенеден. Центросома деген терминді
енгізген Т.Бовери. 1891 жылы Флемминг пен М.Гайденгайн бөлінбеген клетканың
тұрақты органоидысы екенін дәлелдеді. 1890 жылы К.Гольджи жапалақтың мишығы
мен жұлынының клеткасында тордың болатынын байқаған. Оны клетка ішіндегі
тор тәрізді аппарат деп атаған. Митохондрияларды алғаш рет 1891 жылы Бенда
ашқан. Бұл органоидтарды зерттеуде үлкен еңбек сіңірген Ф.Мевес. 1900 жылы
Э.Гольмгрен нерв және эпителий клеткаларында тор тәрізді каналшықтардың
болатынын жазған. С.Рамон-и-Кахаль бұл құрылымдар ұқсас деп санап, оларды
Гольджи-Гольмгрен каналшықтары деп атауды ұсынған. 1921 жылы У.Г.Пенфильд
бұл құрылымдардың бір-бірінен өзге екенін анықтаған. Кейін бұл аппарат
Гольджи аппараты деп аталды. Гольджи аппаратын зерттеуде орыс
зерттеушілері Д.И.Дейнека, Л.П.Карпова, П.В.Макаров, А.Румянцев,
И.И.Соколов, Г.В.Ясвоин елеулі үлес қосты. [13; 14]
1928-1931 жылдары Е.Руска, М.Кноль мен Б.Боррие электрондық микроскоп
құрастырып, клетканың нақты құрылысы сипатталынып және осыған дейін
беймәлім көптеген құрылымдар ашылды. А.Клод 1929-1949 жылдары клетканы
зерттеуге бірінші болып электондық микроскопты пайдаланған және
ультрацентрифугалау көмегімен клеткаларды фракциондау әдісін жасаған.
Электронды микроскоп 1933 жылы жасалды, ол 1 см шамасындағы нәрсені 1,5
км мөлшеріне дейін ұлғайта алатын болды.
ХХ ғасырда цитология мен соған жақын ғылымдар бойынша ашылған
жаңалықтарға Нобель сыйлықтары тағайындалды. Олардың қатарында болғандар:
1906 ж. Камилио Гольджи мен Сантьяго Рамон-и-Кахаль нейрон құрылымы
саласындағы жаңалықтар үшін;
1908 ж. Илья Мечников пен Пауль Эрлих фагацитоз (Мечников) бен
антиденелерді (Эрлих) ашқан үшін;
1930 ж. Карл Ландштейнер қан топтарын ашқан үшін;
1931 ж. Отто Варбург тыныс алу ферменттері цитохромоксидоздың табиғаты
мен қызметінің механизмін ашқан үшін;
1959 ж. Артур Корнберг және Северо Очоа ДНК мен РНК синтезінің
механизмін ашқан үшін;
1962 ж. Френсис Крик, Морис Уилкинсон және Джеймс Уотсон нуклеин
қышқылдарының молекулярлық құрылымын және олардың тірі жүйелердегі ақпарат
тасымалдаудағы маңызын ашқан үшін;
1974 ж. Кристиан де Дюв, Альберт Клод және Джордж Паладе клетканың
құрылымдық және функционалдық бойынша ашқан жаңалықтары үшін
(лизосомалардың, Гольджи жиынтығының, эндоплазмалық ретикулумның
ультрақұрылымы және функциясы). [13;14]
ХІХ ғасыр туған кезінде (1801 ж) анатом К.Биша организмді 21 ұлпаға
бөлген Оның түсінігі бойынша организм машина терінде қарастырылып, ол өз
тарапынан жай, қарапайым машиналардан – мүшелерден тұрады деп есептеген.
Соңғылар өз тарапынан бұдан да қарапайым элементарлы бөлшектерден –
ұлпалардан құралады. Биша өте анық ғылыми жаңа бағытты – организмді түзетін
элементарлық құрылымдарды көрсеткен.
ХІХ ғасырдың басында Ян Эвангелиста Пуркинье мен И.Мюллердің өзінің
шәкірттерімен бірге адам мен жануарлардың әр түрлі ұлпаларын зерттеген.
Иоганнес Мюллер мектебінің шәкірттері Т.Шванның, Р.Ремактың гистологияның
негізін салушылардың бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вихровтың,
Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. Бұл кезең
гистологияның маңызды жетістіктерімен сипатталады, оның бәрі микроскоп пен
гистологиялық зерттеулердің әрі қарай дамуының арқасында болды. Әртүрлі
елдердің көптеген ғалымдарының тырысуымен клеткалардың, ұлпалардың
құрылысының ерекшеліктері және олардың тіршіліктерінің негізгі кезеңдері
белгілі болды.
Гистологияны маңызды мәліметтермен байытқан ғалымдар өткен ғасырдың 50-
ші жылдары Лендинг пен Келикер біздің заманымызға дейін сақталған ұлпалар
жүйелеуін жүргізген. Флеммингке, Альтманға, ван Бенеденге, Гейденгайнға,
Гольджиге және көптеген басқа ғұламаларға біз клетканың нәзік құрылымын
білгенімізге міндеттіміз. [13- 18]
ХІХ ғасырдың орта кезінен бірінен соң бірі Н.М.Якубовичтің және
Ф.В.Овсяниковтың жүйке жүйесінің морфологиясы туралы еңбектері шыға
бастады. 60-шы және 70-ші жылдардың бас кезінде орыс университеттерінде
гистологиядан өз бетінше жұмыс істейтін кафедралар ұйымдастырылған, алдыңғы
қатарлы гистологиялық мектептер қалыптасқан. Олардың ішінде дүниежүзілік
маңызы барлары Қазандық неврогистологиялық мектеп (К.А.Арнштейн,
А.С.Догель, А.Е.Смирнов, Д.А.Тимофеев және басқалар) және бұдан бұтақталған
Петербург мектебі, оны басқарған А.С.Догель. барлығының қолдауын алған
мәскеулік мектеп (А.И.Бабухин, И.Ф.Огнев және басқалар) бұл мектептің
көптеп зерттегені жүйке ұлпасының дамуы, құрылысы және қызметі. Бұл
мәселелердің оң шешімін тапқан әскери-медициналық академияның профессоры
М.Д.Лавдовский.
Клеткалардың тікелей емес бөлінуін ең ертерек сипаттап жазғандардың
бірі мәскеулік ботаник И.Д.Чистяков пен киевтік гистолог П.И.Перемежко
болған еді. В.И.Венев редукциялық бөлінуді ашқан.
Жұқа кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын құралдың жабайы түрін
Я.Пуркиньенің шәкірті А.Ошац жасап шығарған. Микротомның шығуымен
байланысты ұлпаны тығыздау және қатыру әдістері қажет болды. 1869 жылы
Е.Клебс ұлпаларды тығыздау үшін парафинді, ал АБетххер желатинді ұсынды.
1879 жылы П.Шиффердеккер осы мақсатта целлоидинді пайдаланды. өткен
ғасырдың орта кезінде бояу әдістері шыға бастады. Бояғыш ретінде карминді
1849 жылы Геперт пен Кон қолданды. 1865 жылы Бемер гематоксилинді
микроскопияға енгізді. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде аналин бояғыштары да
пайдалана басталды. [19;20;21]
3.4 Клетканың құрылымы және функциясы
Жануарлар клеткасы плазмалық мембранамен шектелген ядро мен
цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан),
органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер немесе параплазмалық
құрылымдар дегеніміз клеткалық метаболизмге қатыспайтын, клеткалардың
көпшілігінде байқалатын алмасу өнімдерінің жиынтығы. Бұған жататындар:
майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кристалдары және
пигменттік кірінділер. Органоидтар клеткалардың барлығына дерлігінде
кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция атқарады. Бұларға
эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар, тағы басқалары жатады.
Клеткалардың көпшілігі бір ядролы, бірақ та екі немесе көп ядролы
клеткаларда болады. Көп клеткалы организмнің клеткаларының саны өте көп.
Мысалы, адам миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны 20 млрд
шамасында, ал қандағы эритроциттердің саны 25 миллиондай.
Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын қызметтері
әр түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні
оның организмдегі орнына да байланысты. Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді
(нерв клеткасы), цилиндр, куб тәрізді (эпителий клеткалары), сопақша
(эритроциттер), тармақталған (мезенхиманың клеткалары), жұмыр (жұмыртқа
клеткасы) т.т. болады. Клеткалар пішіні жағынан ғана емес, үлкендігі
жағынан да ажырайды. Мысалы, адамның жұмыртқа клеткасы (диаметрі 0,1 мм)
көлемі жағынан адамның сперматозоидынан 1 млн есе үлкен.[15]
Адамның нерв клеткасының аксонының ұзындығы 1 м-ден артық,
эпидермистің, бүйректің, бауырдың, шектің клеткаларының үлкендігінің
диаметрі 30 мкм. Адамның ең кішкене клеткасы кіші лейкоциттер, диаметрі 3-4
мкм. Бактериялық клеткалар ете ұсақ келеді. Кейбірелерінің үлкендігі 0,2-
0,3 мкм. Белгілі клеткалардың ішіндегі ұсағы микоплазманың клеткасы (0,10-
0,25 мкм).
7 сурет. Жасуша құрлысы.
1.Ядрошық
2.Ядро
3.Рибосома
4.Везикула
5.Эндоплазмалық тор.
6.Гольджи аппараты.
7.Жасуша қабықшасы.
8.Жұмсақ эндоплазмалық тор.
9.Митохондрия
10.Вакуоль
11.Гиалоплазма
12.Лизосома
13.Центросома (Центриоль)
Прокариотты және эукариотты клеткалар
Құрылысының күрделілігіне қарай клеткаларды екі топқа бөледі:
прокариоттық (гректің про - алдымен, карион - ядро) және эукариондық (эу -
жақсы, карион -ядро).
7 сурет.Прокариот.
Прокариондық клетканың қиыстырылған схемасы: 1 - клеткалық қабырға,
плазмалық мембрана, 3- нуклеотид аймағындағы ДНК, 4 - цитоплазманың
полирибосомалары, 5 -мезосома, 6 - ламеллалық құрылымдар, 7 - плазмалық
мембрананың ойындысы, 8 - хроматофорлар, 9 - кірінділер бар вакуольдер, 10
- талшықтар, 11- пластинкалы тилакоидтар
8сурет. Эукариот.
Эукариот клеткаларының қиыстырылған схемасы: а) жануар клеткасы, б) өсімдік
клеткасы. 1-хроматиндер мен ядрошығы бар ядро, 2 -плазмалық мембрана, 3 -
клетка қабығы, 4 - плазмодесма, 5 - түйіршікті эндоплазмалық тор, 6 - тегіс
эндоплазмалық тор, 7 - пиноцитоз вакуолі, 8 - Гольджи аппараты, 9
-лизосома, 10- тегіс эндоплазмалық тордағы май тамшылары, 11 -
центриольдар, микро-түтікшелер және центросфералар, 12 - митохондрия, 13 -
гиалопалзманың полирибосомалары, 14 орталық вакуоль, 15 - хлоропласт
Прокариоттарға эубактериялар, көк жасыл балдырлар, спирохеталар,
риккетсиялар және миколплазмалар жатады, қалған барлық организмдердің
клеткалары, саңырауқұлақтардың, қарапайымдардың, жануарлар мен
өсімдіктердің клеткалары эукариондық клеткалар. Прокариоттардың клеткалары
ұсақ болады (0,5-3 мкм). Митохондриялар, хлоропластар, Гольджи аппараты;
лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектелген органеллалар мен
ядролық мембрана болмайды. Прокариоттардың гендік информацияның құрамында
эукариоттар клеткасының хромосомаларында болатын негізгі белоктар -
гистондар жоқ, тұйық сақина пішінді ДНК-ныд тізбегінен тұратын бір
хромосомда орналасқан.
Прокариоттардың адросында митоздық аппарат пен ядрошығыда жоқ.
Прокариондық клеткалар аминқышқылдары мен көмірсулардан тұратын клеткалық
қабырғамен қоршалған. Олардың плазмалық мембранасы мезосомалар деп аталатын
цитоплазмаға қарап ойындылар құрайды. Прокариоттардың клеткаларына
цитоплазмалық ағыс пен амеба тәрізді қозғалыс тән емес, жабайы талшықтардың
көмегімен қозғалады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасы біртекті емес,
онда фибриллалар, ұсақ мембраналық көпіршіктер мен жалпақ қапшықтар,
рибосомалар, майдың тамшылары, полисахаридтер мен полифосфаттар
жиынтықтарын байқауға болады. Бұлардың бәрі цитоплазманың негізгі затында,
матриксінде, гиалоплазмада орналасқан.
Эукариоттардың клеткалары әдетте ірі және құрылымы жағынан
прокарирттардың клеткаларына қарағанда, анағұрлым күрделі келеді. Сонымен
бірге эукариоттарда жақсы жетілген ішкі мембраналар жүйесі -эндоплазмалық
тор мен Гольджи аппараты, мембраналармен шектелген органеллалар - ядро,
митохондриялар, хлоропласталар мен лизосомалар болады. Эукариондық
клеткаларға цитоплазманың қозғалысы мен митоздық ұршық және талшықтар
сияқты энергияны трансформациялаушы көптеген күрделі жүйелер тән.
Эукариондық клеткалардың ядросында адрошықтр мен хромосомалар болады.
Хромосомалары ДНК мен гистондардан тұрады. Эукариоттардың бәрі аэробтар.
[17;18;19;20]
Өсімдіктер және жануарлар клеткасының айырмашылықтары.
Клеткалық қабықшасы әсіресе өсімдіктер клеткаларында жақсы жетілген.
Саңырауқұлақтарда клеткалық қабықша хитин мен полисахаридтен тұрады, ал
балдырларда, оомицеттерде және жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде клеткалық
қабырғаның негізгі компоненті полисахарид, целлюлоза. Клеткалық қабықшаның
гликопротеидтері мен полисахаридтері клетканың ішіндегі Гольджи аппаратының
қатысында синтезделеді де, бірнеше қабаттан тұратын күрделі клеткалық
құрылым күйінде клеткадан экзоцитоз арқылы сыртқа шығарылады.
9 сурет. Өсімдік клеткасы.
Жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының үш негізгі құрылыстық
айырмашылықтары бар: 1) жануарлар клеткаларында болатын центриоль жоғары
сатыдағы өсімдіктер клеткаларында болмайды; 2) өсімдіктер клеткаларының
жануарлар клеткаларынан өзгешелігі цитоплазмасында пластидтер болады;
3) өсімдіктер клеткаларына целлюлозадан тұратын қатты клеткалық қабырға
тән.
Сыртқы ортадан алынатын энергияның түріне байланысты тірі клеткаларды үлкен
екі типке бөлуге болады. Бірінші типтің клеткаларын гетеротрофты клеткалар
деп атайды. Бұған жататындар: адам организмінің барлық клеткалары мен
жоғары сатыдағы жануарлардың клеткалары. Бұл клеткаларға химиялық құрамы
күрделі дайын органикалық молекулалардың үнемі келіп тұруы қажет. Атап
айтқанда, көмірсулар, белоктар мен майлар.
Гетеротрофты клеткалар энергияны осы күрделі заттарды тотықтыру арқылы
алады. Гетеротрофты клеткалар бөлінген осы энергияны өзінің биологиялық
функцияларының қажетіне жұмсайды.
Клеткалардың екінші типін автотрофты немесе фотосинтездеуші клеткалар
құрайды. Бұған жататындар: жасыл өсімдіктердің клеткалары (10 сурет).
Фотосинтез процесі кезінде олар күн сәулесінің энергиясын хлорофилл
пигментінің көмегімен химиялық энергияға айналдырады және атмосфералық
көміртегінің қос тотығынан көміртегін бөліп алып, жабайы органикалық
молекуланы (глюкозаның молекуласын) түзеді. Жасыл өсімдіктер мен басқа
организмдердің клеткалары өзінің құрамына кіретін күрделі молекулаларды да
құрайды. Сонымен барлық тірі организмдер энергияны күн сәулесінен алады;
өсімдік клеткалары энергияны тікелей күннен алатын болса, ал жануарлар оны
жанама жолмен алады.[20- 23]
10 сурет. Жануар клеткасы.
Жасушаның атқаратын қызметіне қарай морфологиялық ерекшеліктері.
Жануарлар клеткасының плазмалық мембранамен шектелген ядро мен
цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан ),
органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер (параплазмалық
құрылымдар) дегеніміз клетканың метаболизміне қатыспайтын клеткалардың
көпшілігінде байқалатын алмасу өнімдерінің жиынтығы. Бұған жататындар:
майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кристалдары және
пигменттік кірінділер. Органоидтар дегеніміз клеткада белгілі бір функция
атқаратын цитоплазманың ерекше жіктелген бөлігі. Органоидтар клеткалардың
барлығында дерлік кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция
атқарады. Бұларға эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар
жатады.
Клеткалардың көпшілігі бір ядролы, екі немесе көп ядролы клеткаларда
болады. Көп клеткалы организмнің клеткаларының саны өте көп. Мысалы, адам
миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны млрд шамасында, ал қандағы
эритроциттердің саны 25 миллиондай.
Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын кызметтері әр
түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні оның
организмдегі орнына да байланысты.
Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді (нерв клеткасы), цилиндр, тәрізді
(эпителий клеткалары), сопақша (эритроциттер), тармақталған (мезохиманың
клеткалары), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5
1.1 Оқыту процесінде ақпараттық технологияларды қолдану
... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Электрондық оқулық жайында жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Ақпараттық технологиялардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.4 Оқытудың компьютерлік
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.1 Электронды оқулықты құру талаптары және оқулықты
құру
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылған
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3.1 Электронды оқулықтың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
3.2 Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...16
3.3 Жасуша мен ұлпаны зерттеу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3.4 Клетканың құрылымы мен
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.5 Жасушаның
органоидтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .26
3.6 Клетканың
бөлінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
3.7 Ұлпаларға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...44
3.8 Ұлпалардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45
3.9 Цитология және гистология пәні бойынша зертханалық
жұмыстар ... ... ... ..47
3.10 Цитология және гистология пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... .76
3.11 Цитология және гистология пәні бойынша
глосарий ... ... ... ... ... ... ... ... ...107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 120
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 2006 жылдың 1 наурызында Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында Электрондық үкімет жүйесін
шұғыл енгізу қажеттілігін әдейі баса көрсеткім келеді деп нақты атап
көрсетті. Біз электронды үкіметпен ел басқарамыз, мемлекеттік органдарды
тиімді пайдаланамыз. [1]
Электронды оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту процесін үздіксіз
және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту. Білім берудің кез келген саласында Электрондық оқулықтарды
пайдалану жас өспірімдердің танымдық белсенділігін артырып қана қоймай,
ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Осы уақытқа дейін білім беру саласында тек ұстаздың айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан
қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу
мүмкін емес.
Қазіргі уақытта электрондық WEB оқулықтың қандай екендігі туралы біртұтас
ой жоқ. Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының немесе оның
бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түріне мемлекеттік
мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электронды оқу басылымы. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолдаған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады.
Заман талабына сай ой-өрісі дамыған, шетелдік білім беру жүйесінен
қалыспайтын жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық оқулықтарды оқу
процесінде пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады.
Ең алғаш рет қазақ тілінде Цитология және гистология пәні бойынша
электронды оқу құралы жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Білім берудің жаңа технологияларын Цитология және гистология пәндерін
оқыту процесінде қолданудың жолдарын анықтау.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
. Цитология және гистология пәні бойынша мультемедиялық презентациялар
құрастыру.
. Цитология және гистология пәні бойынша интерактивті тақтаны және
Frond Fage бағдарламасын қамтамасыз етуді қолданудың жолдарын анықтау.
. Цитология және гистология пәні бойынша электрондық оқулықты
құрастыру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Ең алғаш рет қазақ тілінде Цитология және гистология пәні бойынша
электронды оқу құралы жасалды. Онда цитология және гистология пәндерін
зерттеу әдістері, кклеткалардың құрлысы мен ұлпалардың түрлері толығымен
сипатталған. Осының бәрі Цитология және гистология білім берудің жаңа
технологияларын қолдануға мүмкіндік туғызады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
. Электрондық оқулықты жоғарғы оқу орындарында Биология мамандығы
студенттері Цитология жіне гистология пәнінде пайдалана алады.
. Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері қосымша материал ретінде
пайдалана алады. Электронды оқулықтан мұғалімдер өздеріне қажетті
әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан алады.
. Электронды оқулықты Интернет желісіне орналастыруға болады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Оқыту процесінде ақпараттық технологияларды қолдану
Білім беруді ақпараттандыру – оқыту процесіне жаңа ақпараттық технология
құралдарының енуі – қазіргі қоғамды ақпараттандыру процесінің бағыттарының
бірі болып табылады. Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен
компьютерлік коммуникацияларды белсенді қолдануда. Әсіресе қашықтан оқыту
жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім
беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы және Интернеттің
дамуы мысал бола алады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім
жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік
ақпараттандыру технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту,
нақты жүзеге асыру шаралары.
Білім беру жүйесін ақпараттандыруды ұйымдастыру деп ғылыми- зерттеу, ғылыми-
техникалық және материалды- техникалық жобалардан тұратын ғылыми-
техникалық бағдарламалар жүйесін айтады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздерінің бірі болып білім алу
саласына ақпараттық технологияларды енгізу жұмыстары саналады, бірақ бұл
негіз ақпараттандыруды басқаша түсіну қаупін туғызып, оны көптеген
жағдайларда тек техникалық құралдармен жабдықтауға ғана әкеліп соқтыратыны
белгілі. Міне осы тұрғыдан білім беру мәселесін алға тарта отырып
ақпараттандыру ісінің мақсатын информатика терминдері арқылы емес, білім
саласының мақсаттары мен терминдері арқылы өрнектеуіміз қажет.
Ақпараттандыру ісінде білім жүйесінің адамзат тіршілігінің барлық
әлеуметтік аймақтармен әрекеттесуі және олардың бір-біріне әсер етуі толық
бейнеленеді. Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісі жаңа оқыту
технологияларын дайындауды талап етеді. Білім беруді ақпараттандырудың
теориясы мен әдістемесі мынадай зерттеу бағыттарынан тұрады:
- қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық коммуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес оқытудың ұйымдық түрлері мен әдістерін,
білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын жетілдіру;
- оқушының ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өндеу, сақтау,
беру, өндіру ісіндегі әртүрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра білуді
қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны, оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
- бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында жұмыс
істейтін виртуалдық білім беру мекемелерін дүниеге әкелу, коммуникацияға
қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған ақпараттық ресурстарының
әлеуетін пайдалану;
- оқу- тәрбие ісін ақпараттық - әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін және оқу
орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру негізінде
білім беру жүйесін басқару механизмдерін жетілдіру, ғылыми – педагогикалық
ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық- әдістемелік
материалдарды,коммуникациялық желілерді пайдалану;
- есептеу техникасы, ақпараттандыру және коммуникация құралдарын білім беру
саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық- эргоноикалық
шарттарын анықтау;
- оқушының ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші,
диагностикалаушы әдістемелерін жасап пайдалану.
Бүгінгі күні ақпараттық технология кең көлемде оқыту мен педагогикалық
ұйымдастыру қызметінде барлық республикалық жоғарғы оқу орындарында (ЖОО-
да) қолданылады.
ЖОО-дағы ақпараттандырылған жоғарғы білімдер ақпараттық ресурстың қомақты
саны жинақталуы тек қана қажетті жұмыс пен нақты оқу орындарына ғана емес,
сонымен бірге барлық білім жүйесіне пайдалы. Электронды оқу құралдары,
көмекші құралдар, компьютерлік тапсырмалар, лабораториялық жұмыстар,
педагогикалық программалық шаралар бұларды оқытушылар өздері құрады және
пайдаланады. Электрондық форма ғылыми практика мен әдістемелік жетілдіруде
қолданылады [2].
Көптеген ақпараттық ресурстар компьютерлік желі арқылы әдістемелік оқу
білімімен ғана қамтамасыз етіп қоймай, білім саласының жеткілікті болып,
оның жүйелі түрде жоғарылауын қамтыған болар еді.
Бірақ, іс жүзінде ойдан шыға бермейді. Атап өтуге тура келетін жағдай,
кейбір жүйелердің болмауына байланысты практикада ақпараттық ресурстар
қолданылмайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерде кейбір ЖОО-да принципті түрде
әртүрлі әдістемелік және технологиялық салаларында білім мен талаптардың
орындалуына күш салатын болса, оқу процессінің жоғарылығына керісінше әсер
етеді. Сондықтан да ақпарат сапасы теория мен практикада тек қана ЖОО-да
ғана емес, сол сияқты колледждер мен мектептерге де жетіспейді.
Көптеген зертеулерге қарағанда ақпараттық технология негізгі жоспарланған
және модельденген жаңа дамушы орта болып есептелініп “Ақпараттық білім
ортасы” – деген атаққа ие болып отыр.
Ақпараттық білім беру ортасы түсінігі бойынша оның аумағын көптеген
ережелеріне қарамастан нақты белгілермен жазылады. Осыдан ақпараттық білім
беру ортасына мынадай тұжырымға келуге болады: жоспарлы коммуникатциялық
ортада компьютер техникасын қолдану білім алушылар, оқытушылар, ата –
аналар және оқу орындарында ақпаратты алу үшін үлкен маңызын тигізеді.
Сондықтанда оқуда және одан тыс шараларға пайдалану көлемін үлкейтуге бағыт
алу керек.
Қазірде республика бойынша осы тәрізді ақпарат комплексі теқ қана жеке
кафедра, факультет, ЖОО-да ғана пайдаланылады. Осы салдардан ақпараттық
білімді ақпараттық білім беру ортасында жеке облыстар мен республика
деңгейінде біріктіру өте маңызды болып табылады. Осыған байланысты ҚР
басшылығының 2001 жылдың 6-шы тамызында № 1037 “2002 – 2004 жылдарды ҚР-да
білім жүйесін ақпараттандыру консепциясы туралы” қаулысы қабылданды.
Адамдар барлық жинақтаған білімдерін қолданбай фундаментальды сапалы білім
алуы мүмкін емес. Осыған байланысты кез келген оқу ғимараттары ақпараттық
білім беру кеңістігінде кітапхана қарастыруы керек. Электронды кітапхана
ортасы салыстырмалы түрде жанама ортаның барлық компоненттеріне білімді
сақтаушы және келесі негізгі тапсырмаларды шешуші роль атқарады:
- білім жинақталуы (ақпаратты жинақтау және сақтау);
- білімді архивтеу (ақпарат көзін анықтау, тез қамту және қажетті көп
аспектілі деректерді іздеу) [3].
2. Электрондық оқулық туралы түсінік
Ақпараттық технологиялардың дамуы сабақты өткізудің жаңа мүмкіндігін –
қашықтан оқытудың енуін берді. Ол біріншіден, үйренушінің өзіне оқу уақыты
мен орнын тандауына, екіншіден, қандай да бір себептермен дәстүрлі білім
алудан шеттетілген адамдарға білім алуға, үшіншіден, оқытуда жаңа
ақпараттық технологияларды қолдануға, төртіншіден, оқытуға кететін шығынды
белгілі бір мөлшерде азайтуға мүмкіндік береді. Басқа жағынан қашықтан
оқыту білім беруді жекешелендіру мүмкіндігін арттырады.
Қашықтан оқытуда электронды оқулықтар қолданылатыны белгілі. Электрондық
оқулықтарды құру ақпараттық материалдардың әркез жаңарып отыруына
байланысты мәселені шешуге мүмкіндік береді. Оларда, сонымен қатар,
жаттығулар мен мысалдардың мол болуы және ақпараттың әр түрінің көрнекі
түрде берілуі мүмкін. Сонымен бірге электрондық оқулықтар көмегімен білімді
тексеру – компьютерлік тест орындалады.
Білім беру саласында "электрондық оқулықтарды" пайдалану білім алушылардың
танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін
қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Электрондық оқулықтарды қолдану тәжірибесі студенттер мен оқушылардың
берілген материалды сапалы түрде меңгеретінін көрсетті. Бұған тестілеу
қорытындылары куә. Олай болса ақпараттық технологияның дамуы білім беруде
жаңа әдістер мен әдістемелерді ойлап табуға және сол арқылы оның сапасын
арттыруға толық мүмкіндік береді.
Электрондық оқулықтын тиімділігі олардың қашықтықтан оқытудағы өз
мүмкіндіктерін жетілдіріп, казіргі жағдайда барлық білім алатын
үйренушілерге ұсынылуында.
Электрондық оқулықты пайдалану оқытушының да ғылыми-әдістемелік
потенциалын дамытып, оның сабақ үстіндегі еңбегін жеңілдетеді. Оқытудың әр
сатысында компьютерлік тесттер арқылы білім алушыларды жекелей бақылауды,
графикалық бейнелеу, мәтіндері түрінде, мультимедиалық, бейне және дыбыс
бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көп
көмегін тигізеді. Электрондық оқулықтарды қарапайым оқулықтарға қарағанда
пайдалану ыңғайлы және оларда өзін - өзі тексеру жүйесі бар. Осы
электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, өзін - өзі
тексеру жүйесі оқушы мен оларды ауылдық жерлерде, мұғалім жетіспейтін
жерлерде көбіне қажет етеді.
Электрондық оқу құралын пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін
арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға
шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.
Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе
оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан
қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу
мүмкін емес [4].
Электрондық оқулық мазмұны жағынан толық, жоғары деңгейде ақпараттанған
және дарынды жазылуы қажет. Қашықтан білім алуда оқулықта барлық
электрондық-методикалық құралдары кіруі керек.
Дәл осындай оқулықты кез-келген оқушыға ұсынуға болады және студенттердің
өз бетінше дайындалуы кезінде жақсы көмекші құрал болып табылады. Сонымен
қатар сынақтарға және әр пәннен өтетін емтихандарға дайындалуға да
көмектеседі [3].
3. Ақпараттық технологиялардың маңызы
Информатиканың актуальді бағыттарының бірі – ақпараттық технологияларды
интеллектуалдау болып табылады. Бұл қолданушы компьютерлік технологияларды
қолдана отырып тек деректерді өңдеу кезіндегі мағлұматтарды алып қоймай,
сонымен қатар сұрағын шешуде арнайы мамандардың жинаған тәжірибесін және
білімін қолдана алады.
Интеллектуалды жүйелер және технологиялар арнайы мамандар тәжірибесін
тарату үшін және күрделі ғылыми, өндірістік және экономикалық есептерді
шешу үшін қолданылады. Білімді өңдеу және модельдеу үшін арнайы модельдер
қолданылады және білім қоры құрылады.
Күрделі мәселелерді шешу және ойлау қабілетін модельдеу үшін адам санасының
жасанды бейнесін салу идеясы бұрынғы заманнан бері айтылып келеді.Ең
алғашқы болып оны тұжырымдаған Р.Лулий.
Жасанды интеллекттің ғылыми бағыт ретінде дамуы ЭЕМ жасалып шыққаннан кейін
ғана мүмкін болды. Жасанды интеллект термині 1956 жылы Станфорд
университетінде өткен семинарда ұсынылды.Семинар логикалық есептерді құруға
арналды. Жасанды интеллект жүйелерін құру жөніндегі зерттеулер 60-жылдардан
бастап жүргізілуде. Мұндағы негізгі мақсат – түрлі қолданбалы және
теориялық мәселелерді шешу үшін адамның ойлау процессін математикалық және
бағдарламалық модельдеу құралдарын құрастыру. 80-жылдарға қарай мұндай
жүйелердің тиімділігі оларда бар білімге байланысты екендігі арқылы
түсіндірілді. [5]
4. Оқытудың компьютерлік технологиясы
Практикада оқытудың ақпараттық технологиясы деп арнайы техникалық-
ақпараттық амалдарды қолданатын барлық технологияларды айтамыз. Мысалы,
ЭЕМ, аудио,видео,кино.
Оқытуда компьютерлер көп қолданыла бастағанда оқытудың жаңа ақпараттық
технологиясы термині пайда болды. Жалпы айтқанда, кез келген педагогикалық
технология – бұл ақпараттық технология, себебі технологиялық оқыту
процесінің негізін ақпарат және оның өзгерісі құрайды. Компьютер
қолданылатын оқыту технологиясына компьютерлік технология термині дәл
келеді. Компьютерлік технологиялар программалап оқыту туралы идеяларды
дамытады, қазіргі компьютерлер және телекоммуникацияның бірегей
мүмкіндіктерімен байланысты жаңа, әлі зертелмеген технологиялық оқыту
түрлерін ашады. Оқытудың компьютерлік технологиясы – бұл компьютер арқылы
ақпаратты дайындау және беру процесі.
Компьютерлік технология төмендегі үш жағдайда орындалады:
І – ойына жету технологиясы ретінде (компьютерлік оқытуды жеке
дидактикалық есептер үшін жеке тақырыптар, бөлімдер арқылы пайдалану).
ІІ – қолданып отырған технологияның ішіндегі ең маңыздысын анықтайтын
негізгісі ретінде.
ІІІ – монотехнология ретінде (бұл жағдайда барлық оқыту процесстері, барлық
оқыту процесстерін басқару, диагностиканың барлық түрлері, мониторинг
компьютерді қажет етеді).
Технологияның классификациялық параметрлері:
1.Қолдану деңгейі бойынша: жалпыпедагогиклық.
2.Философиялық негізі бойынша: бейімделгіш + технократиялық.
3.Дамудың негізгі факторы бойынша: социогендік + психогендік.
4.Игеру тұжырымдамасы бойынша: ассоциативті – рефлекторлы.
5.Тұлға құрылысына бағдары бойынша: ақпараттық + операциялық.
6. Мазмұнының сипаты бойынша: ойға жету кез келген мазмұн үшін жарамды.
7.Танымдық қызметті меңгеру типі бойынша: компьютерлік.
8.Ұйымдық формалар бойынша: даралық + кішкене топтар жүйесі.
9.Оқушыға сәйкестігі бойынша: қызметтестік.
10. Басым әдіс бойынша: ақпараттық + операциялық, диалогтық + программалап
оқыту.
11. Модернизация бағыты бойынша: ұйымдастыру мен басқарудың тиімділігі.
12. Оқушылардың дәрежесі бойынша: барлық категориялар.
Мақсаты:
• Ақпаратпен жұмыс жасай білуді қалыптастыру, коммуникативтік қаблетті
дамыту.
• Ақпараттық қоғам мүшесін дайындау.
• Оқушыға мүмкіндігінше көп материалдар беру.
• Зерттей білушілік, тиімді шешім қабылдай алушылық қасиеттерін
қалыптастыру.
Концептуалдық жағдайы:
• Оқыту – бұл оқушының компьютермен қарым-қатынасы.
• Бейімділік принципі: оқушының даралық ерекшелігіне компьютердің
бейімделуі.
• Оқытудың диалогтық сипаты.
• Басқарылуы: кез келген уақытта оқыту процесінің оқытушысымен қатынасуы
мүмкін.
• Оқушының компьютермен қарым-қатынасы барлық тип бойынша орындалады:
субъект-объект, субъект-субъект, объект-субъект.
• Жеке және топтық жұмыстардың тиімді сәйкестігі.
• Оқушының компьтермен қарым-қатынасы кезіндегі психологиялық сая күйін
қуаттау.
• Шектелмеген оқыту: мазмұны, оның интерпретациясы және қосымшалары өте
кең.
Мазмұнының ерекшеліктері:
Компьютерлік технология педагогикалық программалық тәсілдерде көрсетілген
және компьютер жадында сақталған мазмұнның кейбір формализациялық моделін
қолдануға және телекоммуникациялық жүйе мүмкіндігіне негізделген.
Білім мазмұнының фактологиялық жағының негізгі ерекшелігі қат-қабат
үлкейту, қазіргі деңгейде ақпараттық базасы бар компьютерлік ақпараттық
орта, гипертекст және мультимедиа, микромирлер, имитациялық оқыту,
электрондық коммуникациялар, эксперттік жүйелер болып табылады.
Әдістеменің ерекшеліктері:
Оқытудың компьютерлік әдістерін интерактивті деп атайды, себебі олардың
мұғалім мен оқушының әрекетіне “дыбыс беру”, олармен диалог “жүргізу”
қаблеті бар. Бұл компьютерлік оқыту әдістемесінің ең негізгі ерекшелігі
болып табылады.
Компьютерлік технологияның І және ІІ варианттарында компьютер мен басқа
технология элементтерінің арасындағы байланыс туралы сұрақ аса маңызды.
Компьютер оқыту процесінің барлық этаптарында қолданылады: жаңа
материалдарды түсіндіргенде, бекіткенде, қайталағанда, білімін, іскерлігін
және дағдыларын бақылағанда. Сонымен қатар оқушы үшін ол әр түрлі
функцияларды атқарады: оқытушының, жұмыс құралдарының, оқыту объектісінің,
ұжымның қызметін, ойын ортасын.
Оқытушы қызметінде компьютер:
- оқыту ақпаратының көзі (мұғалімді және кітапты жартылай немесе толық
алмастыра алады);
- көрнекі құрал (мультимедиа және телекоммуникация мүмкіндіктерімен сапалы
жаңа деңгейде);
- дербес ақпараттық кеңістік;
- тренажер;
- диагностика және бақылау құралдары.
Жұмыс құралдарының қызметінде компьютер:
- тексттерді дайындау және оларды сақтау құралы;
- тексттік редактор;
- графиктер тұрғызушы, графиктік редактор;
- үлкен мүмкіндіктері бар есептеуіш машина;
- модельдеу құралы.
Оқыту объектісі қызметінде компьютер:
-берілген процессте компьютерді программалауды оқытуда;
- программалық өнімдерді құруда;
- әр түрлі ақпараттық орталарды қолдануды жүзеге асырудағы құрал [6].
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
2.1 Электронды оқулықты құру талаптары және құру бағдарламасы
Электронды оқулықтарды дайындауда мынадай дидактикалық шарттарды ескерген
жөн:
1. Белгілі бір пәнге байланысты дайындалған оқулықтың сол пәннің типтік
бағдарлаиасына сәйкес болуы;
2. Электрондық оқулықтар курста оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты дәріс конспектісін қамтитын негізгі сарамандық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша материалдарға анықтама,
библиографиялық көмекші, аралық және қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын
тест материалдарды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізімдері бөлімдерін
қамтуы;
3. Белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық болмау.
Түрлі сабақтарда электронды оқулықпен жұмыс нәтижелерін бағалау үшін түрлі
диагностикалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бар:
1. Білім мониторингісі;
2. Сауалнамалар;
3. Түрліше тестілік бақылаулар;
4. Жеке оқушылармен әңгіме, пікір алмасу т.б.
5. Оқушыларды сырттай бақылау
Электрондық оқулықтарды қолдану барысында білім алушылардың сабаққа деген
қызығушылығының күрт артқандығын жоғарыда айттық. Сондай-ақ оқытушылар да
өздеріне қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды молынан
қолдана алады [7].
Электронды оқулықтың негізгі қасиеттері:
l. Жинақтылық
2. Жүйелілік
3. Эстетикалық көркемділігі
4. Жылдамдылығы және т.б.
Электронды оқулықтың құрылымы:
1. Материалдың мәтін, сурет,график, кескін, кесте және т.б. түрде
баяндалуы. Ол оның дәстүрлі оқулықтан ерекшелігін көрсетеді.
2. Материалддың кескін түрінде баяндалуы-оқулық мазмұнының графиктік-
мәтіндік түрде бейнеленуі. Онда оқу материалының негізгі идеясын
айқындайтын үзінділерін оқушының меңгеруіне ыңғайлы етіп, графиктік түрде
бейнелеу.
3.Өзіндік тексерудің (өзіндік бақылаудың) тестілік жүйесі. Онда оқу
материалын қаншалықты деңгейде меңгергенін айқындайтын сұрақтар мен
тапсырмалар беріледі.
Электронды оқулықтың құрылымдық элементтері:
1.Сыртқы беті;
2.Титулдық экран;
3. Мазмұны;
4. Аннотация;
5. Оқу материалының толық баяндалуы;
6. Оқу материалының қысқаша мазмұны;
7. Қосымша әдебиеттер;
8. Өзіндік білімді тексеру жүйесі;
9. Өзіндік бақылау жүйесі;
10. Мәтіндік үзінділерді іздеу функциясы;
11. Авторлар тізімі;
12. Терминдік сөздер;
13.Оқулықтың элементтерін басқару бойынша анықтамалық жүйе;
14.Оқулықпен жұмысты басқару жүйесі.
Электронды оқулыққа қойылатын талаптар:
1. Жан-жақтылығы
2. Ізгіліктілік
3. Бейімділігі
4. Модульдік
5. Экономикалық тиімділігі
6. Тұтынушыға бағдарлау
Электронды оқулықтың құрамы:
- аннотация;
- пән туралы қысқаша ақпарат;
- жұмыс бағдарламалары;
- электрондық оқулықпен және оның бөлiктерiмен жұмыс жасау туралы
әдiстемелiк нұсқаулар;
- ұсынылатын бiлiм беру бағдарламалары;
- теориялық материалдар (лекция конспектiлерi);
- теориялық материалдарға негiзделген оқу құралы;
- практикалық жұмыстарды орындауға негiзделген әдiстемелiк құрал;
- практикалық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тiзiмi;
бақылау тапсырмалары;
- лабораториялық жұмыстардың әдiстемелiк нұсқалары;
- бiлiмдi бағалау критерийлерiн айқындайтын тапсырмалар;
- бақылау тестiлерiнiң жинағы;
- телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлерi мен
графигi;
- глоссарий;
- әдебиеттер тiзiмi және Интернеттiң ақпараттық ресурстарына сiлтемелер;
- озат мұғалiмдердiң жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
- үйренушiнiң жұмыс папкасы [8].
Электронды оқулықты құру бағдарламасы
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын
боламыз.
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш (мен Microsoft Word 2010 бағдарламасын
пайдаланбақшымын)
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker (қондырылатын пакет істеу үшін)
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3
бағдарламаны дайындап алғандарыңыз жөн. Енді осы бағдарламаларды не үшін
пайдаланбақшымыз, сол туралы айтып өтейін.
Delphi 7 бағдарламасы арқыл біз болашақ электронды оқулығымыздың
каркасы, яғни қолданушы оны қалай көретіндігін жасамақшымыз. Ал Microsoft
Word 2010 бағдарламасы арқылы біз электронды оқулықтағы мәтіндерді,
аудиоларды, бейнелерді дайындап аламыз. PhotoShop бағдарламасы арқылы біз
электронды оқулығымызға фон дайындаймыз, немесе суреттерді кесіп қажетті
қалыпқа келтіреміз [9].
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын материалдар
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттермен жұмыс жүргізіліп,
сонымен қатар интернет желісінің де көп көмегі болды.
Атап айтатын болсақ Кіріспе бөлімінде елімізде Елбасымыз айтқан
Электронды үкіметті шұғыл енгізу жайында Н.Ә.Назарбаев [1] әдебиеттен
үзінді алынды.
Әдебиеттерге шолу бөлімінде электронды оқулық жайында түсінік, ақпараттық
технологиялардың маңызы,оқытудың компьютерлік технологиясы жайлы А.Абубаева
[2], Г.Бейсенова [3], [4], [5], [6] әдебиеттерден материалдар жинақталды.
Зерттеу материалдары және әдістері бөлімінде [7], [8] әдебиеттерден
материалдар алынды.
Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау бөлімінде электронды оқулықтың
тиімділі жайында [9], Н.Мұратәлиева [10], [11] әдебиеттен материал
жинақталды, электронды оқулықтың әр бөліміне сипаттама жасау барысында
Нұрышев М. Нұрышева А.[13], Нұрышев М.[14], [15-39] әдебиеттерден
материалдар жинақталып,жұмыс жазуға қолданылды.
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талдау
3.1 Электронды оқулықтың тиімділігі
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында оларды
негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты оқушыға
компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп отырамын.
Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез келген
жақсы оқитын оқушы информатика заңдылықтарын тұжырымдайды, мысалдар
келтіреді. Оқушылардың көпшілігі алған білімдерін практикада қолдана алады.
Бұл оқушылардың оқу материалын формальды жағынан да жақсы білетінін
көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану оқушылардың
танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін
қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз және
толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін дамыту.
Оның құраушы элементтері мұғалім, оқушы, дидактикалық материалдар мен
дербес компьютерОсы элементтердің барлығы да бір-біріне өзара әсер ететін
ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда алғашқы маңызды аспект ролін
мұғалім мен оқушының компьютерлік сауаттылығын қамтамасыз етуі, яғни
олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен жұмыс істей білу
деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін түсінуі, осы жүйенің
жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқыту меңгерудің 4 деңгейінің (репродуктивтік, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды, нәтижесінде
материалдар жеткілікті дәреже меңгерілмейді, білімнің жүйелілігі,
беріктілігі қалыптаспайды. Компьютердің көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу
негізінде меңгеруді эвристикалық және шығармашылық деңгейге жатқызуға
болады. Оқушылар электронды оқулықтан оқығанын, көргенін елестете отырып
тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Ал электронды оқулықта тест
сұрақтары күрделенген тест және жеңілдетілген тест түрінде болады. Қорыта
айтқанда компьютерді сабақта қолдану барысында оқушылар:
1. Қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. Оқушы жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылады, оның
бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде оқушылар проблемаларды талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – оқушы арақашықтығын
ұстау болмайды. [10]
Енді электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтарына
тоқталайық.
Тиімді жақтары:
- Оқушының уақытын үнемдейді, оқу материалын іздеп отырмайды.
- Оқушы оқулықты қажет етпей-ақ информатика негіздерінен кез келген
мәліметті алып, оқып үйренуіне болады.
- Тақырыптың үлкен, қиын бөліктерін өткенде қосымша бейнехабар, клиптер,
аудиохабарларды пайдаланады.
- Таңдап алған хабарды көшіруге мүмкіндік бар.
- Сарамандық жұмыстар жылдам түсіндіріледі.
- Бағдарламаны меңгеруге арналған тест сұрақтармен қамтамасыз етілген.
- Көрнекілік құралдарға деген мұқтаждықты азайтады.
- Оқытушы әр білім алушымен дербес жеке жұмыс жүргізуіне мүмкіндік
туғызады.
- Білім алушының ой өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, тану үрдісіне ықпал
етеді.
- Зерттеушілік қабілеті бар тұлға қалыптасады.
- ҰБТ-ге даярлаудағы тиімділігі жоғары
Тиімсіз жақтары:
- Психология-педагогикалық талаптардың жоқтығы.
- Пән аралық байланыстың аздығы.
- Көрнекілік материалдарда бірыңғай таңдау.
- Оқып үйренудегі мамандық бойынша бағыты ескерілмеген.
- Материалды толық қамтуы немесе оқулықтарды толық аудару.
- Оқушының жеке ерекшелігі, денсаулық жағдайы ескерілмеген.
- Берілген материалдағы санитарлық-гигиеналық нормалардың сақталмауы.
- Компьютердің графикалық мүмкіншілігінің қолданылуының нашарлығы және
әлсіздігі.
- Білім алушының тіл мәдениетінің төмендеуі тірі қарым-қатынасқа түсе
алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. Компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңдерінде ғана пайдалану;
2. Компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. Компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. Дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу. Себебі
электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
т.б. бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқу құралдары жай оқулықтарға өте
тиімді қосымша мүмкіндіктер береді.
Атап айтқанда:
1. Кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамасыз етеді;
2. Жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды электронды
оқулықтардан қысқа уақытта табуға болады;
3. Гипермәтінді түсіндірмелерге өту барысында уақытты үнемдеуге
көмектеседі.
Кез келген сабақ бойынша ең бастысы электронды оқулықтарды дайындаудың бір
жүйеге келтірілген заңдылығы болуы керек. [11]
3.2 Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымы
Цитология және гистология пәні бойынша құрылған электронды оқулықтың
құрылымына тоқталатын болсақ, бұл электронды оқулық Frond Fage бағдарламасы
бойынша құрылды.
Электронды оқулықтың құрылымдық элементтерін атап айтсақ:
1) сыртқы беті;
2) титулдық экран, экранда оқулық қай пәннен екені көрсетілді.
3) Аннотация;
4) Оқулықтың мазмұны.
Электронды оқулығымыздың мазмұны 4 бөлімге бөліп қарастырдық, бірінші
бөлімге Цитология және гистология пәні бойынша негізгі тақырыптарға
тоқталдық, мұнда 11 тақырып қамтылды. Екінші бөлімде Цитология және
гистология пәндері бойынша зертханалық жұмыстарды әр пән бойынша екіге
бөлдік. Үшінші бөлім Цитология пәні бойынша тест тапсырмалары және
Гистология пәні бойынша тест тапсырмаларынан тұрады. Төртінші бөлім
Цитология және гистология пәні бойынша анықтама сөздік, яғни екі пәннен
глоссарий жасалды.
3. Жасуша мен ұлпаны зерттеу тарихы
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде пайда болған.
Цитология - клетканың құрылысын, химиялық құрамын және клетка ішіндегі
түрлі құрылымдардың атқаратын қызметтерін зерттейтін биология ғылымының
маңызды салаларының бірі.
Бірақ клетка жөніндегі ілім ХҮІІ ғасырдан басталады, оның тарихы үш ғасырды
қамтиды.
Жасушаның зерттелу тарихы 300 жылдан астам уақытқа созылды. Оның негізінің
қалануы оптикалық құралдардың дамуымен тікелей байланысты. Микроскопты
жасап шығаруда көзілдірік өндірісімен тығыз байланысты. Көзілдірік 1285
жылы Италияда шыққан. Алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер
1590 жылы жасап шығарған. 1609-1610 жылдары Галилео Галилей (1 сурет)
микроскоп құрастырған, бірақ тек 1624 жылы оны дамытып, пайдалануға жарай
бастады. Бұл микроскоп 35 - 40 есе үлкейткен еді. Бір жылдан соң И.Фебер
бұл құралы микроскоп деп атаған.
1 сурет. Галилео Галилей
Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған
микроскоп арқылы тығынның құрылысын қарап, оның ұяшықтардан тұратынын
анықтаған. Осы ұяшықтарды-клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук (2 сурет)
клетка деген терминді қалдырған.
1. сурет. Роберт Гук
Ағзаның тіршілік белгілері мен негізі жасушадан басталады. Жасуша (немесе
клетка – cellula) - тіршілік жүйесі бар, цитоплазма, ядро, органелладан
және жасуша қабықшасынан құралады, белгілі бір пішіні бар өте ұсақ,
саңылауланған заты бар денешік. Жасуша, қозғыштық, қозуды өткізгіштік және
жиырылғыштық қасиеттерге ие.
ХҮІІ ғасырда Грю мен Мальпиги (3 сурет) микроскопты қолдана отырып
өсімдіктердің құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги Өсімдіктер
анатомиясы жөніндегі түсініктер деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда Өсімдік
анатомиясы атты кітабын жариялаған. 1671 жылы Грю Өсімдіктер
анатомиясының бастамасы еңбегі шықты. ХҮІІ ғасыр микроскопшілерінің бірі
А.Левенгук. жануарлардың клеткаларында – эритроциттерді, спермотозоидтарды,
бірклеткалы жануарларды бірінші болып және өсімдіктердің клеткалық
құрылысын көрген.
3 сурет. Грю және Мальпиги
Ресейде микоскопияның дамуында өте маңызды болған І Петр кезінде болған
оптикалық құралардың шеберханасы, инструменталды оптиканың зор тұлғалы
шеберлерін тәрбиелеп шығарған (Беляевтар отбасы, атақты Кули-бин, өзінше
құрылысты микроскоп жасап шығарған). 1781 жылы Ф.Фонтана бірінші болып
жануарлар клеткасы мен олардың ядроларын көріп, суретін салған. ХІХ
ғасырдың бірінші жартысында Ян Пуркинье (4 сурет) микроскопиялық техниканы
жетілдірді, осының арқасында клетка ядросы мен жануарлардың әртүрлі
мүшелеріндегі клеткаларды сипаттады.
4 сурет. Ян Эвангелиста Пуркинье
ХІХ ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің назарын клетканың ішкі
бөліктеріне аудара бастатап, бірінші ширегінде клеткада ядро (1825)
байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан тауып, ұрық көпіршігі деп атаған.
Өсімдік клеткасының ядросын 1831 жылы Р.Броун ашқан. Р.Броун nucleus-
ядро терминін ұсынды. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін
Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қарапайым организм ретінде – клетка
туралы түсінік пайда болды (Э.Брюкке, 1861). 1874 жылы Ж.Карнда Клетка
биологиясы ұғымын енгізді, сөйтіп клетканың құрылысы, қызметі және шығу
тегі туралы ғылым – цитологияның негізін қалады. ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінде цитология өз алдына жеке ғылым болып қалыптасты.
Органоидтардың ішінде бірінші ашылған клетка орталығы (центросома). Оны
алғаш рет жазған 1876 жылы Э.Ван Бенеден. Центросома деген терминді
енгізген Т.Бовери. 1891 жылы Флемминг пен М.Гайденгайн бөлінбеген клетканың
тұрақты органоидысы екенін дәлелдеді. 1890 жылы К.Гольджи жапалақтың мишығы
мен жұлынының клеткасында тордың болатынын байқаған. Оны клетка ішіндегі
тор тәрізді аппарат деп атаған. Митохондрияларды алғаш рет 1891 жылы Бенда
ашқан. Бұл органоидтарды зерттеуде үлкен еңбек сіңірген Ф.Мевес. 1900 жылы
Э.Гольмгрен нерв және эпителий клеткаларында тор тәрізді каналшықтардың
болатынын жазған. С.Рамон-и-Кахаль бұл құрылымдар ұқсас деп санап, оларды
Гольджи-Гольмгрен каналшықтары деп атауды ұсынған. 1921 жылы У.Г.Пенфильд
бұл құрылымдардың бір-бірінен өзге екенін анықтаған. Кейін бұл аппарат
Гольджи аппараты деп аталды. Гольджи аппаратын зерттеуде орыс
зерттеушілері Д.И.Дейнека, Л.П.Карпова, П.В.Макаров, А.Румянцев,
И.И.Соколов, Г.В.Ясвоин елеулі үлес қосты. [13; 14]
1928-1931 жылдары Е.Руска, М.Кноль мен Б.Боррие электрондық микроскоп
құрастырып, клетканың нақты құрылысы сипатталынып және осыған дейін
беймәлім көптеген құрылымдар ашылды. А.Клод 1929-1949 жылдары клетканы
зерттеуге бірінші болып электондық микроскопты пайдаланған және
ультрацентрифугалау көмегімен клеткаларды фракциондау әдісін жасаған.
Электронды микроскоп 1933 жылы жасалды, ол 1 см шамасындағы нәрсені 1,5
км мөлшеріне дейін ұлғайта алатын болды.
ХХ ғасырда цитология мен соған жақын ғылымдар бойынша ашылған
жаңалықтарға Нобель сыйлықтары тағайындалды. Олардың қатарында болғандар:
1906 ж. Камилио Гольджи мен Сантьяго Рамон-и-Кахаль нейрон құрылымы
саласындағы жаңалықтар үшін;
1908 ж. Илья Мечников пен Пауль Эрлих фагацитоз (Мечников) бен
антиденелерді (Эрлих) ашқан үшін;
1930 ж. Карл Ландштейнер қан топтарын ашқан үшін;
1931 ж. Отто Варбург тыныс алу ферменттері цитохромоксидоздың табиғаты
мен қызметінің механизмін ашқан үшін;
1959 ж. Артур Корнберг және Северо Очоа ДНК мен РНК синтезінің
механизмін ашқан үшін;
1962 ж. Френсис Крик, Морис Уилкинсон және Джеймс Уотсон нуклеин
қышқылдарының молекулярлық құрылымын және олардың тірі жүйелердегі ақпарат
тасымалдаудағы маңызын ашқан үшін;
1974 ж. Кристиан де Дюв, Альберт Клод және Джордж Паладе клетканың
құрылымдық және функционалдық бойынша ашқан жаңалықтары үшін
(лизосомалардың, Гольджи жиынтығының, эндоплазмалық ретикулумның
ультрақұрылымы және функциясы). [13;14]
ХІХ ғасыр туған кезінде (1801 ж) анатом К.Биша организмді 21 ұлпаға
бөлген Оның түсінігі бойынша организм машина терінде қарастырылып, ол өз
тарапынан жай, қарапайым машиналардан – мүшелерден тұрады деп есептеген.
Соңғылар өз тарапынан бұдан да қарапайым элементарлы бөлшектерден –
ұлпалардан құралады. Биша өте анық ғылыми жаңа бағытты – организмді түзетін
элементарлық құрылымдарды көрсеткен.
ХІХ ғасырдың басында Ян Эвангелиста Пуркинье мен И.Мюллердің өзінің
шәкірттерімен бірге адам мен жануарлардың әр түрлі ұлпаларын зерттеген.
Иоганнес Мюллер мектебінің шәкірттері Т.Шванның, Р.Ремактың гистологияның
негізін салушылардың бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вихровтың,
Э.Геккельдің, И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. Бұл кезең
гистологияның маңызды жетістіктерімен сипатталады, оның бәрі микроскоп пен
гистологиялық зерттеулердің әрі қарай дамуының арқасында болды. Әртүрлі
елдердің көптеген ғалымдарының тырысуымен клеткалардың, ұлпалардың
құрылысының ерекшеліктері және олардың тіршіліктерінің негізгі кезеңдері
белгілі болды.
Гистологияны маңызды мәліметтермен байытқан ғалымдар өткен ғасырдың 50-
ші жылдары Лендинг пен Келикер біздің заманымызға дейін сақталған ұлпалар
жүйелеуін жүргізген. Флеммингке, Альтманға, ван Бенеденге, Гейденгайнға,
Гольджиге және көптеген басқа ғұламаларға біз клетканың нәзік құрылымын
білгенімізге міндеттіміз. [13- 18]
ХІХ ғасырдың орта кезінен бірінен соң бірі Н.М.Якубовичтің және
Ф.В.Овсяниковтың жүйке жүйесінің морфологиясы туралы еңбектері шыға
бастады. 60-шы және 70-ші жылдардың бас кезінде орыс университеттерінде
гистологиядан өз бетінше жұмыс істейтін кафедралар ұйымдастырылған, алдыңғы
қатарлы гистологиялық мектептер қалыптасқан. Олардың ішінде дүниежүзілік
маңызы барлары Қазандық неврогистологиялық мектеп (К.А.Арнштейн,
А.С.Догель, А.Е.Смирнов, Д.А.Тимофеев және басқалар) және бұдан бұтақталған
Петербург мектебі, оны басқарған А.С.Догель. барлығының қолдауын алған
мәскеулік мектеп (А.И.Бабухин, И.Ф.Огнев және басқалар) бұл мектептің
көптеп зерттегені жүйке ұлпасының дамуы, құрылысы және қызметі. Бұл
мәселелердің оң шешімін тапқан әскери-медициналық академияның профессоры
М.Д.Лавдовский.
Клеткалардың тікелей емес бөлінуін ең ертерек сипаттап жазғандардың
бірі мәскеулік ботаник И.Д.Чистяков пен киевтік гистолог П.И.Перемежко
болған еді. В.И.Венев редукциялық бөлінуді ашқан.
Жұқа кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын құралдың жабайы түрін
Я.Пуркиньенің шәкірті А.Ошац жасап шығарған. Микротомның шығуымен
байланысты ұлпаны тығыздау және қатыру әдістері қажет болды. 1869 жылы
Е.Клебс ұлпаларды тығыздау үшін парафинді, ал АБетххер желатинді ұсынды.
1879 жылы П.Шиффердеккер осы мақсатта целлоидинді пайдаланды. өткен
ғасырдың орта кезінде бояу әдістері шыға бастады. Бояғыш ретінде карминді
1849 жылы Геперт пен Кон қолданды. 1865 жылы Бемер гематоксилинді
микроскопияға енгізді. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде аналин бояғыштары да
пайдалана басталды. [19;20;21]
3.4 Клетканың құрылымы және функциясы
Жануарлар клеткасы плазмалық мембранамен шектелген ядро мен
цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан),
органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер немесе параплазмалық
құрылымдар дегеніміз клеткалық метаболизмге қатыспайтын, клеткалардың
көпшілігінде байқалатын алмасу өнімдерінің жиынтығы. Бұған жататындар:
майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кристалдары және
пигменттік кірінділер. Органоидтар клеткалардың барлығына дерлігінде
кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция атқарады. Бұларға
эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар, тағы басқалары жатады.
Клеткалардың көпшілігі бір ядролы, бірақ та екі немесе көп ядролы
клеткаларда болады. Көп клеткалы организмнің клеткаларының саны өте көп.
Мысалы, адам миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны 20 млрд
шамасында, ал қандағы эритроциттердің саны 25 миллиондай.
Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын қызметтері
әр түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні
оның организмдегі орнына да байланысты. Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді
(нерв клеткасы), цилиндр, куб тәрізді (эпителий клеткалары), сопақша
(эритроциттер), тармақталған (мезенхиманың клеткалары), жұмыр (жұмыртқа
клеткасы) т.т. болады. Клеткалар пішіні жағынан ғана емес, үлкендігі
жағынан да ажырайды. Мысалы, адамның жұмыртқа клеткасы (диаметрі 0,1 мм)
көлемі жағынан адамның сперматозоидынан 1 млн есе үлкен.[15]
Адамның нерв клеткасының аксонының ұзындығы 1 м-ден артық,
эпидермистің, бүйректің, бауырдың, шектің клеткаларының үлкендігінің
диаметрі 30 мкм. Адамның ең кішкене клеткасы кіші лейкоциттер, диаметрі 3-4
мкм. Бактериялық клеткалар ете ұсақ келеді. Кейбірелерінің үлкендігі 0,2-
0,3 мкм. Белгілі клеткалардың ішіндегі ұсағы микоплазманың клеткасы (0,10-
0,25 мкм).
7 сурет. Жасуша құрлысы.
1.Ядрошық
2.Ядро
3.Рибосома
4.Везикула
5.Эндоплазмалық тор.
6.Гольджи аппараты.
7.Жасуша қабықшасы.
8.Жұмсақ эндоплазмалық тор.
9.Митохондрия
10.Вакуоль
11.Гиалоплазма
12.Лизосома
13.Центросома (Центриоль)
Прокариотты және эукариотты клеткалар
Құрылысының күрделілігіне қарай клеткаларды екі топқа бөледі:
прокариоттық (гректің про - алдымен, карион - ядро) және эукариондық (эу -
жақсы, карион -ядро).
7 сурет.Прокариот.
Прокариондық клетканың қиыстырылған схемасы: 1 - клеткалық қабырға,
плазмалық мембрана, 3- нуклеотид аймағындағы ДНК, 4 - цитоплазманың
полирибосомалары, 5 -мезосома, 6 - ламеллалық құрылымдар, 7 - плазмалық
мембрананың ойындысы, 8 - хроматофорлар, 9 - кірінділер бар вакуольдер, 10
- талшықтар, 11- пластинкалы тилакоидтар
8сурет. Эукариот.
Эукариот клеткаларының қиыстырылған схемасы: а) жануар клеткасы, б) өсімдік
клеткасы. 1-хроматиндер мен ядрошығы бар ядро, 2 -плазмалық мембрана, 3 -
клетка қабығы, 4 - плазмодесма, 5 - түйіршікті эндоплазмалық тор, 6 - тегіс
эндоплазмалық тор, 7 - пиноцитоз вакуолі, 8 - Гольджи аппараты, 9
-лизосома, 10- тегіс эндоплазмалық тордағы май тамшылары, 11 -
центриольдар, микро-түтікшелер және центросфералар, 12 - митохондрия, 13 -
гиалопалзманың полирибосомалары, 14 орталық вакуоль, 15 - хлоропласт
Прокариоттарға эубактериялар, көк жасыл балдырлар, спирохеталар,
риккетсиялар және миколплазмалар жатады, қалған барлық организмдердің
клеткалары, саңырауқұлақтардың, қарапайымдардың, жануарлар мен
өсімдіктердің клеткалары эукариондық клеткалар. Прокариоттардың клеткалары
ұсақ болады (0,5-3 мкм). Митохондриялар, хлоропластар, Гольджи аппараты;
лизосомалар сияқты айқын байқалатын мембранамен шектелген органеллалар мен
ядролық мембрана болмайды. Прокариоттардың гендік информацияның құрамында
эукариоттар клеткасының хромосомаларында болатын негізгі белоктар -
гистондар жоқ, тұйық сақина пішінді ДНК-ныд тізбегінен тұратын бір
хромосомда орналасқан.
Прокариоттардың адросында митоздық аппарат пен ядрошығыда жоқ.
Прокариондық клеткалар аминқышқылдары мен көмірсулардан тұратын клеткалық
қабырғамен қоршалған. Олардың плазмалық мембранасы мезосомалар деп аталатын
цитоплазмаға қарап ойындылар құрайды. Прокариоттардың клеткаларына
цитоплазмалық ағыс пен амеба тәрізді қозғалыс тән емес, жабайы талшықтардың
көмегімен қозғалады. Прокариондық клеткалардың цитоплазмасы біртекті емес,
онда фибриллалар, ұсақ мембраналық көпіршіктер мен жалпақ қапшықтар,
рибосомалар, майдың тамшылары, полисахаридтер мен полифосфаттар
жиынтықтарын байқауға болады. Бұлардың бәрі цитоплазманың негізгі затында,
матриксінде, гиалоплазмада орналасқан.
Эукариоттардың клеткалары әдетте ірі және құрылымы жағынан
прокарирттардың клеткаларына қарағанда, анағұрлым күрделі келеді. Сонымен
бірге эукариоттарда жақсы жетілген ішкі мембраналар жүйесі -эндоплазмалық
тор мен Гольджи аппараты, мембраналармен шектелген органеллалар - ядро,
митохондриялар, хлоропласталар мен лизосомалар болады. Эукариондық
клеткаларға цитоплазманың қозғалысы мен митоздық ұршық және талшықтар
сияқты энергияны трансформациялаушы көптеген күрделі жүйелер тән.
Эукариондық клеткалардың ядросында адрошықтр мен хромосомалар болады.
Хромосомалары ДНК мен гистондардан тұрады. Эукариоттардың бәрі аэробтар.
[17;18;19;20]
Өсімдіктер және жануарлар клеткасының айырмашылықтары.
Клеткалық қабықшасы әсіресе өсімдіктер клеткаларында жақсы жетілген.
Саңырауқұлақтарда клеткалық қабықша хитин мен полисахаридтен тұрады, ал
балдырларда, оомицеттерде және жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде клеткалық
қабырғаның негізгі компоненті полисахарид, целлюлоза. Клеткалық қабықшаның
гликопротеидтері мен полисахаридтері клетканың ішіндегі Гольджи аппаратының
қатысында синтезделеді де, бірнеше қабаттан тұратын күрделі клеткалық
құрылым күйінде клеткадан экзоцитоз арқылы сыртқа шығарылады.
9 сурет. Өсімдік клеткасы.
Жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының үш негізгі құрылыстық
айырмашылықтары бар: 1) жануарлар клеткаларында болатын центриоль жоғары
сатыдағы өсімдіктер клеткаларында болмайды; 2) өсімдіктер клеткаларының
жануарлар клеткаларынан өзгешелігі цитоплазмасында пластидтер болады;
3) өсімдіктер клеткаларына целлюлозадан тұратын қатты клеткалық қабырға
тән.
Сыртқы ортадан алынатын энергияның түріне байланысты тірі клеткаларды үлкен
екі типке бөлуге болады. Бірінші типтің клеткаларын гетеротрофты клеткалар
деп атайды. Бұған жататындар: адам организмінің барлық клеткалары мен
жоғары сатыдағы жануарлардың клеткалары. Бұл клеткаларға химиялық құрамы
күрделі дайын органикалық молекулалардың үнемі келіп тұруы қажет. Атап
айтқанда, көмірсулар, белоктар мен майлар.
Гетеротрофты клеткалар энергияны осы күрделі заттарды тотықтыру арқылы
алады. Гетеротрофты клеткалар бөлінген осы энергияны өзінің биологиялық
функцияларының қажетіне жұмсайды.
Клеткалардың екінші типін автотрофты немесе фотосинтездеуші клеткалар
құрайды. Бұған жататындар: жасыл өсімдіктердің клеткалары (10 сурет).
Фотосинтез процесі кезінде олар күн сәулесінің энергиясын хлорофилл
пигментінің көмегімен химиялық энергияға айналдырады және атмосфералық
көміртегінің қос тотығынан көміртегін бөліп алып, жабайы органикалық
молекуланы (глюкозаның молекуласын) түзеді. Жасыл өсімдіктер мен басқа
организмдердің клеткалары өзінің құрамына кіретін күрделі молекулаларды да
құрайды. Сонымен барлық тірі организмдер энергияны күн сәулесінен алады;
өсімдік клеткалары энергияны тікелей күннен алатын болса, ал жануарлар оны
жанама жолмен алады.[20- 23]
10 сурет. Жануар клеткасы.
Жасушаның атқаратын қызметіне қарай морфологиялық ерекшеліктері.
Жануарлар клеткасының плазмалық мембранамен шектелген ядро мен
цитоплазмадан тұрады. Цитоплазма негізгі заттан (гиалоплазмадан ),
органоидтардан және кірінділерден түзіледі. Кірінділер (параплазмалық
құрылымдар) дегеніміз клетканың метаболизміне қатыспайтын клеткалардың
көпшілігінде байқалатын алмасу өнімдерінің жиынтығы. Бұған жататындар:
майдың тамшылары, гликогеннің түйіршіктері, белоктардың кристалдары және
пигменттік кірінділер. Органоидтар дегеніміз клеткада белгілі бір функция
атқаратын цитоплазманың ерекше жіктелген бөлігі. Органоидтар клеткалардың
барлығында дерлік кездеседі және заттар алмасуында маңызды функция
атқарады. Бұларға эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондриялар
жатады.
Клеткалардың көпшілігі бір ядролы, екі немесе көп ядролы клеткаларда
болады. Көп клеткалы организмнің клеткаларының саны өте көп. Мысалы, адам
миының үлкен ми сыңарларындағы клеткалардың саны млрд шамасында, ал қандағы
эритроциттердің саны 25 миллиондай.
Өсімдіктер мен жануарлар организмі клеткаларының атқаратын кызметтері әр
түрлі болғандықтан, олардың пішіні түрліше болады. Клеткалардың пішіні оның
организмдегі орнына да байланысты.
Жануарлар клеткалары жұлдыз тәрізді (нерв клеткасы), цилиндр, тәрізді
(эпителий клеткалары), сопақша (эритроциттер), тармақталған (мезохиманың
клеткалары), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz