Шәкәрім поэзиясының еуропа, орыс әдебиетімен байланысы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Шәкәрім поэзиясындағы шығыстық
дүниетаным ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 6
1.1Шәкәрім және
Хафиз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 15
1.2Шәкәрім және
Физули ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. 24
1.3Шәкәрім және
Сағди ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 33
2.Шәкәрім поэзиясының еуропа, орыс әдебиетімен байланысы ... ... ... ... .
37
2.1Шәкәрім және
Пушкин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 37
2.2Шәкәрім және
Толстой ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 43
2.3Шәкәрім және
Гете ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 61
Кіріспе
Философия – жеке тұлғалардан құралған халықтық дүниетаным. Ежелгі
заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан
іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса
да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет
пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы
ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау
элементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын
түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның
негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы
түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін,
моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және
оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері
болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен
қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер – бәрі де өздері
өмір сүрген заманның обьективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп,
әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде
қазақ халқының қоғамдық-саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады. Олар – шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары
еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік,
имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық
жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, т.б. еді.
Қазақ философиясы – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі
бөлігі және заңды жалғасы. Қазақ мәдениеті тарихтың әр қилы кезеңдерінде
басты елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей
немесе жанамалай қуат алып отырды. Сыртқы әсерлер, негізінен, қазақ
мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи қажеттілігәне, қандай
мәселелерге зәру болуына байланысты игі ықпал етті, философиялық ойлау
жағдайларын қалыптастырып, ұллтық дәстүрлер мен бағыт-бағдарларын айқындай
түсті.
Өзге ұлттардың философиясы жанында қазақ философиясын жаңа бір биік
деңгейге көтеру, оның бар екендігін мойындату әрі жазылмаған,
зерттелінбеген тың дүниелерді қозғау алғашқы ғалымдар үшін оңайға түсе
қоймағаны анық. Мұндай қиындықтарға қарамастан қазіргі кезде біршама
жетістіктерге жеттік деп айтуға болады.
Қазақ философиясын кәсіби деңгейге көтерген тұлға - Шәкәрім
Құдайбердіұлы. Шәкәрім сарайындағы жұмбақ қазыналар қазіргі күнде толық
ашылды деп толық айта алмаймыз. Ақынның философиялық дүниелерін зерттеп
оның қыры мен сырын ашуда ат салысып жүргендер қатарынан Ғарифолла Есім,
Салтанат Ізтілеуова, Тұрсын Шаңбай, Ислам Жеменей сынды т. б.
ғалымдарымызды көреміз. Осы ғалымдар пікірін ой елегінен өткізе келе
Шәкәрімнің поэзиясындағы философиялық тұжырымдарды өзімізше сараламақпыз.
Осы тұрғыдан келгенде, Шәкәрім поэзиясындағы философиялық ойды ашу
барысында, ақынның шығармашылығындағы философиялық түйіндердің Шығыс және
Батыс ақындары поэзиясындағы философиямен тамырластығын қарастырмақпыз. Осы
мақсатқа жету барысында мынандай нәтижелерге жетпекпіз:
1. Шәкәрімнің дүниетанымының қалыптасуына жол көрсетіп, ұстаздық
еткен ұлы Абай екені анық. Ендеше әуелігі баста ұстаз бен шәкірт
арасындағы рухани байланысты таныту;
2. Шәкәрімді алғаш оятқан Шығыс ақындары екенін ескере келе, өз
кезінде поэзияны биік шыңға көтере білген, назира дәстүрін қалыптастырған
Хафиз, Физули, Сағди сынды дүлдүлдерінің ғазалдарын қазақ ақынының
шығармаларымен байланыста жеке-жеке қарастырып ой сабақтастығын ашу;
3. Шәкәрімнің поэзиясын И.В.Гете, А.С.Пушкин, Л,Толстой шығармаларымен
салыстыра зерттей отырып, ақынның өсу, ақын, философ, ретінде қалыптасу
кезеңдері мен суреткерлік шеберлігін айқындау;
Жоғарыдағы көрсетілген мәселелерді толық қамти отырып, Шәкәрім
поэзиясындағы философиялық ойларды неғұрлым ашық етіп, айқындап танытуды
басты назарда ұстаймыз. Жалпы диплом жұмысымыз екі тарау мен тараушалардан
тұрады. Бірінші тарауда ақынның Шығыс ақындарымен сабақтастығын танытсақ,
екінші тарауда Шәкәрімнің Батыс ақындарымен тамырластығын сөз етеміз.
Ақынның Батыс пен Шығыс мұраларынан қатар сусындап және осы мұраларды
терең оқып, зерделеу арқылы Батыс пен Шығыс арасын жалғастырушы өзінің
әдеби көпірін орната білді деп айтсақ еш қателеспейміз.
1.Шәкәрім поэзиясындағы шығыстық дүниетаным.
Қазақ халқының рухани мәдениетін қалыптастыруда, өзінің асқан
пәлсәпашылдығымен, ақындығымен дараланып көзге түсетін ірі тұлға -Шәкәрім
Құдайбердіұлы. Шәкәрім қазақ әдебиетін жаңа белеске көтеріп, қазақ халқының
көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызды, қазақ өлеңдерін түрлендіре түсіп,
қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін пайдалана отырып, асыл қазынасын теңіз
түбінен сүзіп алғандай етіп жарқыратып жарыққа шығара білді. Оның
шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет ілімін
қамтиды.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея – жанның мәңгілігі Хафиз,
Физули, Сағди, Фердауси, Әл – Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай жалпы
Шығыс ғұламалары бойынша адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның
мәңгілігімен айқындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс
кетпек емес. Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен
шексіздіктің кепілі – Нұр. Оған адамның жәй ақылы жетпейді, оны аңғару,
түсіну, жан дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке көшу, басқа
сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз- адам жанының Нұрға қосылуы.
Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай, баста бар болса тұрған денесі
орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр
ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай
болса, бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді[1,39]. Осы Үш
анық шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол жаңа замандағы
қазақ кәсіпқой философиясының алғашқы туындысы екені даусыз. Батыстағы
матерализм мен идеализмнің негізгі топшыламасында екі анықты ұсынады, ал
Шәкәрім болса осы екі анықты толықтыра түсіп үшінші анықты ұсынған болатын.
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса[1,18].
Яғни, басты мәселе – ар ілімі, моральдің төңірегінде. Кәдімгі этиканы
Шәкәрімінің ар ілімі деп атауында үлкен бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттіліктің тірегі – ождан. Бұл котегорияны түсіну үшін
Шәкәрім шығармашылығына тағы бір үңілсек: Әрине жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғаламын-ау деп өлсе керек. Және ождан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына
жете қуанса керек. Олай болса, нанбай, ождан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа ылайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса
керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегіне ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды.
Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан соның азығы екеніне әбден
нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай
қылып, екі өмірде де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғаз жол осы мұсылман
жолы сияқты. Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін,
жалқаулық, әйтпесе, жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ождан,совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті, бұл жоғарылаудың ең зор жардамы - үш анық дегенім
осы[1,45]. Шәкәрім дүниетанымы тым кең. Шәкәрімнің білім темірқазығы мығым
қағылып, өмірге деген, тіршілік атаулыға деген жалпы дүниетанымы әуелден
бек дұрыс бағытта өрбіп ақынның жолды жаңылыспай тура табуына көп әсерін
тигізді. Шәкәрім қажының тәрбиесіне зор ықпал еткен Абай мектебі екені
даусыз.
Шәкәрім - қазақ әдебиетінің биігінде тұрған Абайдың ізін басқан үлкен
ағадан туған інісі. Тек туыстық жағынан ғана емес, Шәкәрім Абаймен рухани
дүниесі тұрғысынан алып қарасақ та ең жақын танымал есім. Шәкәрім Абай
қазанға салып қайнатқан еттен жеп, сорпасын ішкен шәкірт. Оның қазақ
әдебиетіндегі бейнесінің іріленіп ерек көрінуінің себебі де осында болса
керек. Абай өзінің қолы жетпей кеткен мұраттарына осы Шәкәрім жетсе деп,
Шәкәрімнің биіктеп ұшуын мақсат тұтқан. Шәкәрім өзі де Абай тұнығына
ынтыға, шөліркей қол созып, асылы мен ақығын бойына сіңіре білді, Абай
тәрбиесіндегі үлкен құндылықты жоғары бағалап бас иді. Шәкәрімнің
Жастарға атты өлеңінен осыны аңғарамыз. Ақын:
Бұл Абай саудагер ғой білім сатқан,
Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан[2,59]. – дейді
талантты шәкірт, Абайды ғылым жинап білім сатқан саудагерге теңей келіп,
жастарды Абай қазынасынан өз сыбағаларын алуға шақырады.
Мұхтар Мағауиннің ...Арнайы оқу орынын бітірмесе де, Абайдың
басшылығымен және өзінің ізденушілігінің арқасында қазақ қана емес, бүкіл
Түркістан өлкесіндегі ең ғұлама адамдардың бірі болып шығады. Түрік, араб,
парсы тілдерімен қатар орыс тілін де жетік біледі, классикалық шығыс
поэзиясын, орыс және еуропа әдебиетінің озық үлгілерін терең түсіне оқумен
шектелмей, философия мен дін тарихына қатысты еңбектерді де қадағалап
отырды[3,] – деуінен де осы жайды анық аңғарамыз.
Ол ұстазы Абай салған сара жолды дамытып, өрісін кеңейткен, шәкірттік
ізетінен еш уақытта жаңылмаған. Ақынның жоғарығыдағы Жастарға деген
өлеңінде Абай тағылымына деген адалдығы айқын аңғарылады. Мұнда Абайдың
рухани тұлғасы сомдалып, оның биік болашағымен даналығы жастарға үлгі
етіледі. Шәкәрім поэзиясында Абай бейнесі – үнемі даналықтың, ізгіліктің,
адамшылықтың үлгісі:
Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық [4,33].
-деген жолдарда Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына білім,
ғылым, ақыл, әділдікті мұрат етуші ретінде танылады. Шәкәрім ақын Абай
тұлғасын болашақ ұрпақ санасына жеткізуде оның ұстанған мақсатын,
шығармашылық бағытын, рухын терең түсіне отырып, оны көркем бейнелей
білген.
Ендігі тақырыптың ауанын Шәкәрім мен Абай шығармашылығындағы ойдың
түйісіп тұстас келіп жатқан арнасына бұрсақ. Абай шығармаларының өзегіндегі
адам тәрбиесі, Алланы сүю, халықтық тәрбие болашағы, ел бостандығы, рухани
дамуға қол жеткізу мәселелерін де Шәкәрім ақын өзінше өрбітеді:
Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық,
Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық.
Білім іздеп білуге кесел болар,
Көрсеқызар, көзі ашық бос құмарлық [5,33].
Адам бойындағы имандылық қасиеттердің туындауын адамгершілік ақыл-ой,
білім, еңбек бәрі де ізгілікке ден қойған жастар бойынан табылса деген
пайымдау да – Абай үлгісі. Екі ақын да адам бойындағы жағымсыз мінездерді
жоюдың жолы ретінде білімді, ақылды, еңбекті бірінші кезекке қояды.
Көрсеқызарлық, арамдық, залымдық, өтірік, өсек, надандық – адамның ізгі
қасиетін тежейтін залалды іс. Бұл тек қана жекенің іс-әрекеті ғана емес,
халық бойынан аулақ, сылып тастайтын зиянкес екендігін баса айтады. Ендеше,
осылардан арылтатын құралдың бірі – Абайдың рухани дүниесі, Абайдың ізгілік
жолымен жүріп, тағлымын тану дейді Шәкәрім. Ақыл, жүрек, ақжүрек, ой
ұғымдарының дәріптелуі – Абай көркемдеп, келістіре жырлаған үрдістің заңды
жалғасы. Шәкәрім шығармаларындағы философиялық көзқарас, дүниетаным
мәселесінде Алла, жан, өлім, өмір, адамгершілік туралы ойлары да Абай
дәстүрінің ықпалы екеніне дау жоқ. Абай көркемдеген толық адам бейнесi –
алланы сүйген, адамзатты сүйген, әдiлеттi ту еткен махаббат иесі ретінде
сомдалған. Алайда толық, түзу адам дәрежесiне әулие, хакiмдер,
пайғамбарлар ғана жеткен десек те адам баласына Аллаға құлшылық ету, iшкi
дүниесін жетілдіру, қанағат, рахым, мейiрiм, ынсаб қасиеттерін ұстану –
адами қағидалардың негізі. Сондықтан да ақын Ақыл, қайрат, жүректi бiрдей
ұста, Сонда толық боласың елден бөлек – деп тұжырымдайды.
Шәкәрім өлеңдері ащы шындық пен оптимистік үнге толы. Ақыл-ой, сезім
деңгейі ерекшеленіп, дербестік дәрежеге жеткен, дараланған тұлға бейнесін,
исламдық діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен
логикалық жүйені біріктірген, рухани таза жанды дәріптеген:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ, балам! [4,270]
Екі ғұлама көзқарастарындағы ортақ желі – өлім мен өмір жайлы тәлім.
Адам мен болмысты Жаратушы бір құдай, діндер қанша көп болса да, адамзат
әртүрлі болса да, барлық шындықтың бір себебі – Жаратушы. Жаратушы
мейірімді және жомарт деген ойлардың сабақтастығы анық аңғарылады.
Ал Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша
мән береді. Абай ұғымында ақыл мен жан – мен өзім, Шәкәрім болса Ақылды
жан, тән қамы үшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді деген ұғым басым. Өмір
жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейді.
Ойлай берсең, у екен – дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында:
Кейбіреулер жазады: Қу өмір – деп,
Тұрағы жоқ алдамшы су өмір – деп,
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Иә, көлеңке, яки түс, у
өмір[4,284]
- деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан
іздеуге міндеттейді.
Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да, ғұмыр қысқа,
барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің
маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өтінішті екендігі жайында ой
қорытады:
Суынан да
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып [4,94].
Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі табиғат
көрінісін бейнелейді. Бұнда негізгі ой адам өмірінің қысқалығы, алайда оны
мағыналы өткізу маңызды екендігі айтылады.
Сондай-ақ Шәкәрімнің жан ұғымына тереңінен қарап, Абай қара
сөздеріндегі үлгіні парасаттылықпен, байыппен пайымдап, зерделеуі Жан мен
Һәм көңіл, Тәңір мен жан, Тіршілік, жан туралы, Мен адамның таппадым
ақылдысын т.б. өлеңдерінде ойы айқын байқалса, Шәкәрімнің Тіршілік жан
туралы, Дін, Мақтау мен сөгіс, Талап пен ақыл, Өмір, т.б.
өлеңдерінде Абай зерделеген шындықтарды жаңаша пайымдай білді. Халыққа
ғибрат ұсынған данышпандардың екеуі де түзу тіршілік жасаудың жолы білім,
біліктілік пен адалдық, тазалық екендігін алға тартып, адам баласының бір-
біріне мейірімді, қайырымды болуын тәңір алдындағы парызы деп есептейді.
Қашаннан да қазақ халқының берекесін алып, құтын қашырып келе жатқан
кемшіліктер – күншілдік, іштарлық, бақталастық жалқаулық екенін айтуда да
ойлары үндеседі.
Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін
Мұтылғанның өмірі атты шығармасының лирикалық кейіпкері – ақынның өзі.
Мұнда ақынның өмірі, қоғамға, адамға деген көзқарастары мен ақынның
поэзиядағы өзіне тән даралығы мен көркемдік әлем жүйесі ерекшеленген.
Ақынның өз жүрегіне үңілуі, жандүниесі арқылы өзін таныту, сонымен қоса
ақынның тұлғалық сипаты дараланады. Адамның жас ерекшеліктерін, ондағы адам
өмірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, сонымен қоса, ақынның тыныс-
тіршілігі суреттеледі. Балалық кезең бес жас пен он бес жас аралығында
күндіз-түні ойынға тоймаған, алып-ұшпа бала көңіл мен бозбала жасқа
жеткенде кейіпкердің білім, ғылымның маңызына мән берген кезеңін көреміз.
Одан әрі Мұтылған тағдыры қазақ халқының әлеуметтік тарихының ерекшеліктері
және адам мен қоғам қатынасындағы маңызды мәселелері арқылы көркем өрнек
тапқан. Мұнда кейіпкердің өмір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау
және терең психологиялық сараптама маңызды роль атқарып тұр. Шәкәрім
авторлық баяндауды монолог түрінде құрған. Автор өз идеясын Мұтылғанның
монологы арқылы шебер бейнелеген. Ақынның көркемдік талабы жоғары.
Шеберлігі мен көркемдік талғамы ақынның Мұтылған образын жаңаша қырынан аша
отырып, қазақ поэзиясына адамның ішкі әлемі мен қоғам, өмір, заманның тұтас
картинасын енгізген.
Шәкәрім поэзиясының негізгі арқауы – адам болмысы. Ол адамды
физиологиялық, психологиялық, этикалық, эстетикалық және философиялық
әлеуметтік құбылыс ретінде үнемі зерттеген. Ақын адам болашағына, оның
рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.
Жаратушы, жан, табиғат, қоғам мәселелерін сөз еткенде ақын, ондағы
адам орнын ізденіспен көрсетеді. Осы мәселеде ақын өзінің көп сұрақтарына
жауапты таба біледі.
Тiршiлiк, адам, жан, жаратушы, ғалам жайлы ой толғаған Шәкәрiм ақынның
шығармашылығы өзiнен кейiнгi қалған ұрпаққа бай қазына болып қала бермек.
Шәкәрiм – ақыл-ой, сезiм деңгейi ерекшеленiп, дербестiк дәрежеге
жеткен, дараланған тұлғалық бейнесiмен, исламдық дiни пәлсапа мен қоса
ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүйенi бiрiктiрген,
рухани таза жан.
Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл, қажырлы қайрат,
ыстық жүрек қажет дейді. Оның бiреуі кем болса, толық адам деп есептемейді.
Ал Шәкәрiм бұл тақырыпты өзiнше жаңа қырыннан көрсетуге ұмтылған:
Мейiрiм, Ынсап, Әдiлет,
Шыдам, Шыншыл, Харакет,
Түп қазығы: Ақ ниет –
Бұл жетеуiн ел қылу [4,237].
Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың қатар
болуын, адам бойынан бiрдей көрiнуiн қаласа, Шәкәрiмде, бұлармен қатар
мейiрiм, ынсап, әдiлет, ақ ниет сияқты сапалық қасиеттердi уағыздау басым.
Адами қасиеттердiң түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келiп тiрейдi.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына
әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға
жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, – дейдi ақын.
Ақ жүрек ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды
синтездеген ұғым. Бұл ұғым ақынның көптеген өлеңдерiнде кездеседi. Ақ
жүректi адам тек әдiлет пен шындықты қалайтын адам. Ақ жүректi адам ешкiмдi
алдамайды, өтiрiк айтпайды, сатқындық жасамайды. Әдiлеттiң ақ жолынан
ауытқымайды. Адамзатты жақсылық пен өркениетке тек ақ жүректi адамдар ғана
жетелейдi деп есептейдi ақын.
Арлы ақыл – жақсылық пен әдiлет жолына қызмет ететiн ақыл. Шын ақыл
жаманшылықтан аулақ болады. Арлы ақылы бар азамат өмiрiнiң мәнiн елiне,
жерiне қызмет ету деп бiледi. Арлы ақыл бiлiмдi, iскерлiктi, өнердi
жасампаздық пен игiлiк жолына бағыттайды. Арлы ақыл иесi халқының бүгiнi
мен келешегi үшiн қызмет етушi азамат деп бiледi.
Адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл бар жерде адам нәпсiсiне ие болады,
әдiлетсiздiкке, арамдыққа, өтiрiкке, алдауға тосқауыл қояды. Осы үш
құндылық арқылы адам түзу жолға түседi. Адам жөнделсе - қоғам мен өмiр
жөнделедi, жаратушыны шын сүю басталады деп тұжырымдайды. Мына бiр өлеңiнде
ақын:
Ескiден қалған сөз терiп,
Өз ойымнан өң берiп,
Үйретудi жөн көрiп,
Түзетпек едiм адамды [4,105]
-деп өзiнiң iзгiлiктi мақсатын ашып айтады.
Айла күш – айуандықтың ең жаманы,
Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес
Ар түзейтiн бiр ғылым табылмаса,
Зұлымдықты жалғанда әдiл жеңбес [4,86].
Мұнда ақын адамның бойында әдiлет, мейiрiм, ынсап, ақ жүрек, таза ақыл
болмайынша, зұлымдық, әдiлетсiздiктер, соғыстар, зиянды қару-жарақтар,
мейiрімсiздiктер, озбырлықтың жойылмайтынын дәлелдеп көрсетедi.
Шәкәрiм адам өмiрiн түзетерлiк әдiлет, ынсап, мейiрiм сияқты
қасиеттердiң маңыздылығы қиянатқа жол бермейтiн бiрден-бiр құрал деп
есептейдi. Сонымен қоса, iшкi дүниенiң мазмұндылығын адамды нәпсi сияқты
тән құмарлығын тиюға одан бойды алшақ ұстауға тиiмдi жолдың бiрi деп, мына
өлеңiнде былай дейдi:
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсiсi айуанмен анық теңдес,
Бөлектігi – жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлiң келсе, жол тап та осыны емдес! [5,86].
Шәкәрiм ақыл ұғымына терең мән бере отырып, таза ақыл ұғымын ұсынады.
Ақын көз ұғымын да жандандырып, бейнелі образ жасайды: Бас көзiмен
қарасаң, нәпсi – жалған, Анық ақыл көзiмен қарағанда, Өзiн берер қалыңға ол
қызды алған [5,50] – дейдi.
Сондай-ақ ақын әдеттегі ынсап, нәпсі ұғымдарына да жаңаша мән-
мағына үстейді: Нәпсi үйiнде байлаулы Ынсап жатыр, Мұның емiн, тегiнде,
сол аша алған [5,50]. Яғни нәпсiнi тұсаулайтын – ынсап. Өзiнiң iшкi жаман
әрекеттерiне тосқауыл қоя алмаған адам нәпсiсiне де тосқауыл қоя алмайды.
Ынсап, ұят, ар, сабыр, мейiрiм, талап сияқты тағылымды қасиеттердi дамыту
арқылы нәпсiге тежеу салады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығыстың алпуыттарынан тамырланып рухтанған
философ ақын. Шәкәрімнің шығыстан тамырлынды деуім де бекершілік емес.
Себебі, Шығыс ақындары Шәкәрімге ішкі дүниетанымымен, сенімімен, бір
Аллаһқа бой ұсынуымен басқалардан етене жақын. Бір Хаққа бой ұсыну, оған
жақындау мақсаты, арман, мүдде бір арнаға тоғысып жатқан соң ой-санадағы
бұлақтың көзі де бір арнаға құйары түсінікті. Шындығына келсек батыстың
ақындарының ішіндегі бетке ұстар дүлділдерінің өзі Гете дейсіз бе, Пушкин
дейсіз бе өз шығыстың ақындарынан бап көргендігін жоққа шығарған емес.
Қайта сол шығыстық ақандардың ғазалдарын тәржімалап өз ақылдарын
кемелдендіре түскендігі айдан анық. Ойымды ұшқырлай түсу үшін Әбсаттар қажы
Дербісәлінің Хафиз бен Сағдидің отанында деген атпен жарық көрген Жалын
журналындағы мақаласынан мына бір сөзін келтіре кетсем. Хафиз мұрасы
дүниежүзінің көптеген ақындарына зор ықпалын тигізді. Немістің ұлы ақыны В.
Гете Батыс пен Шығыс диуаны атты он екі бөлімнен туратын туындысының бір
бөлімін Хафиз – наме - деп атаған. А. С. Пушкин оның шығармаларын сүйіп
оқып, ғазалдарының әсерімен өлең жазған. Шәкәрімнің де әуелі осы
топырақтан өнім жинауы да еш таңырқаушылық тудырмаса керек. Тіпті керек
десеңіз Шәкәрімнің батыс ақындарының шығармашылығына бастап апарған да осы
шығыстық ақындар соқпағы. Олай дейтініме бірден бір айғақ Гетенің Хафиз
кітабы атты өлеңдер топтамасы. Батыста Гетеден өзге Шығыс сарындарын
қолданып шығарма жазғандар көп болды, бірақ олар Шығыстың әшекейін
көрсеткені болмаса, Гетедей Шығыс рухына ене білгені, Гетеден жоғары пікір
айтқаны болған жоқ. Ал, Пушкиннің шығыстық ақындарды, дәлірек айтсақ
Хафизді тануы Гете шығармашылығымен байланысты. Жоғарғыдағы аталған ақындар
шығармашылығмен жақын танысқан адамдар ақындар арасындағы байланысты жазбай
таныры анық.
Шәкәрім - ең алдымен шығыс жырымен оянған ақын. Шығыстың классикалық
поэзиясынан мейілінше мол сусындап жетілген талант. Ол заңды да еді.
Өйткені жастайынан осынау қазынаға ойы мен көзі қанық болып өскенін былай
қойғанда, шығыс дәстүрлі әдебиетіне тән терең ой, дана философия
табиғатынан ойшыл жаратылған Шәкәрімге етене жақын танытты. Ол қазына
ақынның өмір, тіршілік, адам, дін, сезім, жөніндегі сан тарау толғаныстарын
әлдилеп тербеткен алтын бесік болды. Шәкәрімнің поэзиясының философиялық
сипаты шығыстың дүниетаным ұғымдарынан тамыр алады. Ақын өзінің ой-
толғаныстарына Қожа Хафиз, Физули, Науаи секілді классикалық поэзия
алыптарының шығармаларынан тиянақ, тұғыр, сүйеніш тапты[6,283] - дейді
Балтабай Әбдіғазиұлы Ақын аудармаларының асыл қыры атты мақаласында.
Шындығында Шәкәрім Шығыс шайырларының мөлдір бастауынан ерте де мол
сусындап өскен бәйтерек. Оны ақын өз өлеңінде былай деп береді:
Оятқан мені ерте шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры[2,187].
Шәкәрім жасынан араб, парсы, түрік шағатай тілдерін еркін білген.
Жасымнан жетік білдім түрік тілін деп Шәкәрәмнің өзі де айтады. Сондықтан
да шығыс тілдерін өте жетік білген Шәкәрім шығыс поэзиясы бұлбұлдарын
соншалықты бір құштарлықпен, еркін аударған. Хафиз Шямсудин, Физули, Низами
Гиджауи, Сағдилердің туындыларын қазақ тілінде шебер сөйлете білді.
Шығыста ежелден келе жатқан нәзиралық жолмен көркем әдебиет турыру
үрдісі қалыптасқандығы бегілі. Көркем әдебиетте нәзира дәстүрінің тың
туындылар тудыратын құдіретті қасиетін ұдайы есте ұстауымыз қажет. Нәзира
дәстүрін кезінде ұлы Абайдың өзі де терең меңгеріп шығармалар жазғанын
әдебиет тарихынан жақсы білеміз. Сондай-ақ, Абай кезінде өзінің
Ескендір, Масғұт, Әзім поэмаларын жазғанын және А.С. Пушкиннің
өлеңмен жазылған Евгений Онегин романынан жеке-жеке жеті үзінді алып,
нәзира дәстүрімен орыс қызы Татьяна туралы ғажайып махаббат дастанын
жазғаны белгілі. Абайдың сол туындысын кейбір зерттеушілер аударма деп
қарайды. Сол себепті ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін
кеткен, тіпті өз жанынан көп қосып жіберген,- деп сынайды.
Енді Шығыстың классикалық поэзиясындағы нәзира дәстүрінің хақында бірер
сөз айта кетсек. Шығыс поэзиясында барша оқырман қауымға бұрыннан мәлім
болған белгілі бір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шеберлік сынасып
жырлай беретін болған. Осылайша аға буын жырлап кеткен тақырыпты кейінгі
толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр
бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін
танытатындай туындылар жазу арқылы жауап беріп отырған. Шығыстың ұлы
шайырлары мұндай туындыларды ешқашанда аударма деп те, еліктеу деп те
таныған емес.
Ия, нәзира дәстүрі сан ғасырлар бойы бір сәтке де үзілмей, үздіксіз
жалғасып келе жатқан көркемдік салт, әдеби тәсіл деуге болады. Әйтсе де
қазақ әдебиеті тарихынан мықтап орын алған бұлд көкемдік дәстүрді қысқа
мерзім аясында алып қарастыруға болмайды. Нәзира дәстүрі сан ғасырлық әдеби
құбылыстарды өз ішінде қамтып, көркемдік көріністері бірінен-бірі туындап
жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс.
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін терең
танып-білу үшін кезінде Шығыс поэзиясының алыптары көтерген тақырыптар мен
идеяларды ғылыми негізде танып алу қажет. Шығыс шайырлары көтерген ең басты
идея-адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал, бұл гуманистік
әдебиеттің негізгі қаһарманы-жеке бас бостандығы бар, жан- жақты
ерікті,азат адам ғылымның сан түрлі салаларын игерен ғалым, шеберлігімен
жұртты сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар-
бүкіл әлем о баста адам үшін жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі адам,
дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты
болуын қамтамасыз ету үшін жаратылған дегендей қорытындыға келеді. Шығыстың
гуманист ақындары адамның моральдік тұрғыдан таза, кіршіксіз әдепті, арлы,
сыпайы,өнегелі, ұстамды болуын талап етті.
Нәзира дәстүрін жетік меңгерген қазақтың бірқатар қиссашыл ақындары
Шығыс хикаяларының желісіне ғажайып дастандар жазғаны мәлім. Олар Ақылбек
Сабалұлы, Шәді Жәңгірұлы, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Оразмолда, Ақмолла
Мұхамедиярұлы, Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Мәделі Жүсіпқожаұлы сияқты Шығыс
классикалық дәстүрінде тәрбиеленген сөз зергерлері жоғарыда аталған
гуманистік идеяларды ту етіп көтерді. Олар түрлі хикая-хикметтерт желісін
пайдалана отырып, өздері өмір сүрген дәуірдің аса маңызды қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерін көтере білді.
Сондай-ақ, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхамеджан Сералин, Сұлтанмахмұт
Торайғыров, Тұрмағамбет Ізтілеуіп, Әріп Тәңірбергенов,Әсет Найманбаев
сияқты қазақтың белгілі ақындарының шығармашылығында да Шығыс классикалық
поэзиясының ықпал - әсері зор болды.
Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты
Шығыс шайырларының жырларын, дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта
жырлап, тыңнан толғап, нәзирагөйлік дәстүрімен жаңа шығармалар тудырды.
Бұрыннан оқырманға мәлім болған қызықты сюжеттер, тарихи шындықтар бойынша
бір ақын жырлаған тақырыпты келесі бір ақынның қайта жырлап, төл дастандар
шығаратын дәстүр болғанын жоғарыда айттық. Бұл дәстүрді Шығыс классикалық
поэзиясы кезінде заңды деп танып, оны нәзира немесе нәзирагөйлік деп
атап кеткен. Сөйтіп, Фирдоуси, Низами, Науаи, т.б. жырлаған Шахнаме,
Ләйлі – Мәжнүн, Хұсырау - Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ
топырағына лайықты етіп қайта жырланды.
Шәкәрім және Хафиз
Шәкәрім Құдайбердіұлы парсышадан тұңғыш рет Хафиз ғазалдарын аударды.
Шәкәрім үшін Хафиз бала күннен таныс. Шәкәрімге Хафиз ғазалдарымен танысу
бақыты қажылық сапарда бұйырды десек еш қателеспейтін тәріздіміз. Осы
сапарда ақын атамыз Хафиз ғазалдарын аударуға ниеттеніп қайтты деп болжауға
негіз бар. Ғазалдардың аударылған жылдарының өзі осыған меңзейді. Шәкәрім
осы сапарды барынша ілім игеруге жұмсауға тырысты. Ақынның өзі өлеңдерінің
бірінде тек Стамбулда 13 күн болғандығын атап қана өтетіні бар. Сөйтсе де
сараң айтылған ақын сөзіне қарап, жеткілікті деректің жібін табу қиын. Сол
кездегі осман империясы, жалпы Ислам дүниесіндегі кітапхананың негізгі
шоғыры діни медреселерге тиесілі болғандығы анық. Ақын айтарлықтай ірі
медреселердің бірінде болса керек.
Шәкәрім қажы – өзі өмір сүрген ортаның қиындығы мен саяси ахуалдың
шиеленіскеніне қарамастан, көп еңбектенген ақын. Шәкәрім осынау шығыс
ақындарының өлеңдерін қазақ оқырмандарына жатық та шымыр тілмен аударған.
Ақынның шеберлігі сондай, кейбір аударма өлеңдер Шәкәрімнің өзінің төл
туындысындай біте қайнасып кеткен. Бұл тиісінше, ақын шығармаларын
жинастыруда жинақылықты қажет етеді. Сондай аудармалардың бірі – Жас
алпыстан асқан соң деп басталатын өлең. Әзірге бұл өлең ақынның Хафиз
ғазалынан аудармасы емес, өз шығармасы ретінде топтастырылып келеді.
Шынында да бұл өлеңді аударма дегенге қимайсыз да. Алайда үңіле келгенде,
Жас алпыстан асқан соң Хафиздың отыз жетінші ғазалының еркін аудармасы
екені айқындалып отыр. Бұл ғазалды Хафиздың неше жасында, қандай жағдайда
жазғаны жайлы дерек жоқ. Ал 1919 жылы осы өлеңді аударғанда Шәкәрім алпыс
бірге аяқ басқан болатын.
Шәкәрім асқан дүлділ шабыттың иесі екені даусыз. Дегенмен Хафиздей
ғазалдар алыбына батып бару үшін де мұның өзі аздық ететіні еш шүба
келтірмесе керек. Оған асқан білімділік, рухани байлық пен үлкен
дүниетанымдық көзқарас болуы керек. Онсыз биіктен көінемін деу мүлдем
бекершілік болмақ. Ал Шәкәрім бойынан ұбл қасиеттер айқын көрініс берді де.
Ислам Жеменей өзінің Хафиз жене Шәкәрім үндестігі атты мақаласында
Шәкәрім Құдайбердіұлына тәржімалаушы ретіндегі көзқарасын былай деп береді:
Абай мен Шәкәрімнің парсы, орыс тілдерінен тәжімалаған өлеңдерінің сәтті
шығуының сыры, біріншіден, аударманың екі тілін, ішкі сырын жетік білген.
Екіншіден, аудармада ұлтының ұғым түсінігіне жете мән берген. Үшіншіден,
сауаттылығы да сезімталдығы аударманың жақсы шығуына үлкен әсерін тигізген.
Бұл орайда Хафиз ғазалдары ұлттық, адами һәм илаһи ұғымдардың қайнарынан
бастау алғандықтан, кез келген тілге тәжімалануы оңайға түспейді. Әсіресе,
аталмыш үш бағытта аударма жасауға дайындығы жоқ тәржімашы Хафиз ғазалының
мазмұнынан ауытқуы әбден мүмкін. Ал, Шәкәрім қазақ қоғамының қайнаған
ортасында Абай сынды ұлық ұстаздың саясында ұлттық, адами қасиеттерне һәм
илаһи иманға, қаныға өскен, тәрбие алған жан. Сондықтан Хафизді оқып,
танысқан соң оны сүйді, түсінде көріп, сырласты. Жанына серік етті. Сонымен
қатар, Құран тілін, парсы тілін жетік меңгерді. Осындай артықшылықтар
Шәкәрімге Хафиздің ой қазынасына еркін кіріп, керекті маржан ойларды алуға
мүмкіндік берді. [10,61]
Шәкәрімнің Хафиз ғазалдарын аударуы тегін емес. Оның себебін Шәкәрім
мен Хафиз дүниетанымының мұсылмандық қағида бірлігін де деп қарасақ дөп
түсетін тәріздіміз. Ақынның шығыс ғазалдарын алпысты алқымдап қалғанда
аударғанын ескерсек бұл жауапты іске ақын қажы жинақталып, толығып келіп
қол салғанын аңғарғандаймыз. Ақынның Хафиз аудармаларындағы қолданыс,
тіркестерінің жұмыр да жұғымды келуі де осыдан болса керек. Түйсік, тұжырым
жағынан Шәкәрімнің аз ғана аудармасының өзі орысша аудармадан әлде қайда
озық болуы да заңдылық тәрізді. Шәкәрім атамыз Хафизды түсінде көргендігін
өлеңдерінде келтіріп оның ғазалдарына деген махаббатын жасырмайды.
Шәкәрім үшін Хафиздың орны бөлек болса керек. Ол турасында ақын
шығармаларында кеңінен баяндалады. Осы жұлдыздай жыпырлаған көп ақын
ішінде Шәкәрім, әсіресе, Хафизды жанына жақын тұтады. Германиядағы Гетені
де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі Европа поэзиясына үлкен
ықпал жасаған Хожа Хафизді Шәкәрім өзінің ең ұлағатты ұстаздарының бірі
санайды,– деген Мұхтар Мағауин ақынның Хафиздан аударған өлең-жырларының
саны біршама екенін айтып, олардың басым көпшілігі тәржіма болғанымен,
біразы Хафиз сарынындағы төлтума ұқсайтынын жазады.
Шәкәрім және шығыс әдебиеті атты мақаласында Мұхтар Әуезовтың шәкірті
болған Өтеген Күмісбаев: “Шәкәрім мен Хафиз турасында М. Әуезов бізге
Абайтанудан дәріс беріп жүргенде Шәкәрім есімін жылы ілтипатпен атаушы еді.
Сөйтсек оның себебі әріде жатса керек. Өйткені Мұхаң Шығыс поэзиясына
студент шағынан бастап қатты ден қойса керек. Ел арасында демалысқа
барғанда, Шәкәрімнен Шығыс ақындарын көп сұрап отырады. Сол шығыс
ақындарының ішінде ең күштісі қайсысы? – деген Мұқаңның сауалына Шәкәрім
Хафизды бөліп атайды. Оның тілі ғайыптан келген деп, табанда Хафиз
ғазалдарын оқып, тәржімалап беруші еді”[7,115], – деген Мұхтар Әуезовтың
Хафиз ғазалдары жайында Шәкәрімнің өз ауызынан естіген бағасын келтіреді.
Шығыс шайырларының ішіндегі ең күштісі әрі тілін ғайыптан келген
деуінен-ақ Шәкәрім қажының Хафизды тым биік бағалағанын жазбай таныймыз.
Ал енді аудармаға тоқталсақ. Ғазал аудармасы – Шәкәрімнің тек парсы
тіліне ғана емес, сонымен бірге Исламдық ілім мен сопылық мистикаға да
жүйрек екендігінің көрсеткіші болып табылады. Шәкәрім парсы ақынының әр
ғазалдың соңында Оу, Хафиз... - деген сыңайда қайталанып айтылатын
тақаулысын алып тастап отырған. Есесіне, ол ғазал аудармасының басына не
соңына сөз мәнісін айтып, қысқаша түсіндіріп өтетін жері бар. Айталық,
Хафиз жинағындағы бірінші ғазалдың Шәкәрім аударған нұсқасы Кел, аяқшы,
қымыз құй... - деп басталса, оның соңындағы түсінік мынандай: Бұл парсы
жұртының баяғы өткен білгіш ақыны Хожа Хафиз сөзінен қазақ тіліне
аударылған... Хожа Хафиздің арақ деп жазғанын мен көбінесе, қымыз деп
жазамын. Оның арақ(қымыз) дегені – ақыл, ғылым; хақиқатты жар - дос
дегені Алла Тағала, һәм табиғаттың көркемдігі...[8,13]
Бұған қоса, Хафиздің 71 ғазалының аудармасының алдында: Баяғыда парсы
жұртында әрі білгіш, әрі ақын Хожа Хафиз деген кісі болған. Иманына
қазақтың талапты жастарын таныс қылмақ үшін төменгі жырын қазақ тіліне
аудардым -, деген Шәкәрім сөзін көреміз [4,160]. Көрініске шоқынған...
деп басталатын осы ғазал аудармасы алғаш 1918 жылға Абай журналының
үшінші санында жарық көреді. Онда Хафизді Шәкәрім: ...осыдан бірнеше ғасыр
бұрын парсы жұртында әрі білгіш – данышпан, әрі сопы, әрі ақын Хожа Хафиз
деген кісі болған... - деп бір ауыз сөзбен таныстырып өтеді. Шәкәрімнің
Хафизді данышпан деп атауы сәтті шыққан. Әйтсе де шығыс әдібиетінде
данышпан мен сопы арасы біршама жер.
Ақынның Хафиз аудармаларындағы қолданыс, тіркестері жұмыр да жұғымды
келеді. Түйсік, тұжырым жағынан Шәкәрімнің аз ғана аудармасының өқзі біз
қарап жүрген орысша аудармадан әлде қайда озық тұр. Оның себебін Шәкәрім
мен Хафиз дүниетанымының мұсылмандық қағида бірлігінен іздестірген абзал.
Шәкәрімнің Хафиздан қанша ғазал аударғандығы жайында мына бір мәселеге
тоқталмай кетпеске болмас. Ақынның Хафиздан аударғандары оның жинақтарында
Хожа Хафиз сөзінен деген аңдатулар арқылы айқындалып отырады. Алайда осы
аңдату аясына енбей келе жатқан аударма да бар екен. 1919 жылы жазылған
Жас алпыстан асқан соң атты өлең Шәкәрімнің төл шығармасы ретінде
топтастырылып жүр. Анығы – бұл өлең Хафиздің 37- ғазалының аудармасы болып
келеді. Тек алғашқы шумақты Шәкәпімнің өз тарапынан қосқандығы көрініп тұр.
Ішінара ауыс – күйіс болмаса, бұл өлең де тұтастай Хафиз сөзі болып
табылады. Басындағы бір шумағынан өзге, қазақы табиғатқа келтірілгендігінен
басқа, аударма бойынан өзге ауыс – күйіс таппайсыз. Сол бір шумақтан өзге
қазақыланған сипат Шәкәрім аударған ғазал аудармаларының бәріне де тән
болып келеді. Сондақтан да ақынның Жас алпыстан асқан соң атты өлеңі де
Хафиз ғазалдарынан қотарылған аударма болып табылады.
Парсы тіліндегі Хафиз ғазалдарының бірқашан ілгерінді кейінгі
нұсқаларына қарап отырсақ, Шәкәрім аудармалары Хафиз жинағындағы алғашқа
шоғырдағы ғазалдарға дәл келеді. Атап айтқанда, Шәкәрім Хафиздің нұсқасы
бойынша бірінші, үшінші, төртінші, бесінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы,
он бірінші, он екінші, отыз жетінші және жетпіс бірінші ғазалдарын аударған
Шәкәрімнің тұтастай алғанда, ғазалдарды ретіне қарай аударуы үлкен істің
басы тәрізді көрінеді. Бәлкім, Шәкәрім Хафиз ғазалдарының тұтас жинағын
аударуға ниеттеніп, жинақталғанда болар. Аударманың ауаны осыған шақырып
тұрғаны анық. Тіпті Шыңғыстау сыртындағы Саят қорада Шәкәрімнің қажылық
сапарынын аржақ – бержағында нәсіп болған Хафиз жинағының бір нұсқасы болуы
да тиіс.
Хафиз шығармаларының сопылық мистикаға тұнып тұрғандығын ескерсек,
Шәкәрім аударған ғазалдарының кейбір бейіттерінің мағынасы тіпті парсы
тілдестері үшін де жұмбақ күйінде қалғанын айта кеткен жөн. Осы күнге дейін
Хафиз ғазалдарына жазылған түсініктердің барлығы бір межеден көрініп отырды
деуге келмейді. Сондайда аудармашы Шәкәрімнің әрбәр жолға үңіліп, Саят
қорадан Шыңғыс сілемдеріне қарап – сөз салмақтап, ұзақ сарылып отыруы анық.
Кім біледі, Шәкәрім бір ғазалдың өзін араға жылдар салып, қайтадан електен
өткізіп, суытып қойып, қайтадан сұрыптап отырған болар дейді.
Иранда Хафиз туралы айтқанда, оның мистикасына мән беріледі. Бірақ
Шәкәрім ортасы мен қоғамы үшін мистика жат құбылыс болатын. Шәкәрімді
Хафизбен біріктіріп тұрған өзек мынада:
Шошыма, достым, сөзімнен,
Сөз – Құдайдан шыққан бу.
Ұқпасаң көр өзіңнен,
Жұтқызайын нұрлы су[2,333], -
деп толғаған Шәкәрім ғазал аудармалары тұсына жастарға насихат, үлгі беруді
мақсат тұтқандығы турасында түсінік бергенімен, ақын мұратының бұдан әлде
қайда тереңде жатқандығы анық. Оны тұжырып айтқанда, сопылық, мистика –
абыздық ауанында Шәкәрімнің тек өзіне тән пайымдаулары болғандығымен
байланыстыра аламыз.
Қырық жасқа келгенде Шәкәрім көкей тескен асыл арманын, іздеген мұратын
тапқан. Өйткені дүниенің көрінбеген сырларына, яғни, біліндбеген әлемге
және адам болмысының жұмбағына бйолауға бейімділік, Абайша айтқанда әрбір
нәрсенің себебін таппақпен лаззаттануға жаны құмарлық оған берген Тәңір
сыйы, табиғаттың сыбағасы болған.
Ғылым – Алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақлық
һәм адамдық дүр - деп хакім Абай айтқандай, Шәкәрім көңілінің тыныштық
таппай шарқ ұрып іздегені көкірек көзді ашатын рухани ғылмы болатын. Қырық
жасында ақынның болмысында өткен жаңаша өзгерістің бірі һәм Деді бір ой
көзіңді аш! деуінің мәнісі осы жаймен түсіндірілсе керек. Жалпы қазақ
халқындағы Қырықтың бірі - Қыдыр деп айтылатын мақалдың түп төркіні
исламдық қағидаттары бойынша айтылса керек. Қырықтың қырқасына шығу
дегеніміз анық толып жетілген адамның қалыптасып нақты ой қалыптастырған
тұсы болса керек. Ислами қағидатта дейтініміздің себебі хазіретті Мұсаға
Таурат түсерде қырық күн бойына мінажат етіп аш болуы, пайғамбарымызға
қасиетті құран түсірілгенде де қырықтың белесінде болғандығы мәлім. Шамасы,
қырық жастан соң Алла әр адамның болмысына қосымша рухани көз тудыратын
сыңайлы. Ал, сол рухани көзді ары қарай нұрландырып, хақиқатқа ұмтылу, ол
адамның өз талпынысына, ізденпаздығына байланысты болуы да мүмкін. Ендеше,
қырық жас – кемелдік белгісі. Қырыққа бағындырылмаған биік жалаң. Жан мен
тән құбылыстарының өзі осыны айқындап береді. Сол қырық жас – ақындар
назарынан тыс қалмағандығын көреміз. Хафиздің қырықтың қырқасына көтеріле
бергенде, дүниетанымында бір өзгерістің болғандығы өлеңдерінде ара – тұра
қылаң беріп қалады.
Қырық жыл бойы жүрекке еп,
Ізгілік, ілім жинап кеп,
Сол нәргестен мастанған,
Қорқамын қолды болар деп[11,13].
Бұл – ілім – білімін нәргеске теңеп, еркелеткен Хафиз сөзі. Бір жағы
ішкі аласапыран дүниенің қобалжуы тәрізді де көрінеді. Сондай-ақ, қорқамын
қолды болар деп деуі қырық жылғы жиған ілім-білімін айта алмай кетем бе
деген де қорқыныш болса керек. Ал Шәкәрім:
Қырық жылдан жас өткенде,
Қызудың көбі кеткенде,
Есептер кезі жеткенде,
Не болар бұрмаған көңіл[5,86], -
деп алдыға аттар алдын артқа бір – бір қарайлағанды мақұл көреді.
Шәкәрімнің есептер кезі жеткенде деуі тегін емес тәрізді. Бұл есеп
Аллаһтың алдындағы есеп беру, тірісінде жасаған амалына есеп беру болса
керек. Хафиз бен Шәкәрімдегі қорқыныш бір қорқыныш жиған білімнің айтылмай
бірге кетуі. Ал бұлай болу олар ұшін кешсіз өкініш болмақ. Бұл екі ақын
арасындағы бір ғана ұқсастық. Екі ақын шығармашылығы да қан-жыны араласып
бір қазанда біте қайнасқан деп те айта алмаймыз.
Хафиз бен кейінірек ғұмыр кешкен Шәкәрім арасындағы алшақтық –
табиғи құбылыс. Бұндайда арадағы заман мен қоғам айырмашылығын ескермесе
болмайды. Хафизді Хафиз етіп отырған мистика. Шәкәрім ортасы үшін дін,
әуелде жаңашылдық бастауы еді. Татарлар тарапынан дінде жәдидизмнің
жасампаздығы аз насихатталмағандығын Шәкәрәмнің өзі де көргендігі анық.
Қырым мен Қазан сонда діннің дүбіріне айналып еді. Бұл – Шәкәрәмнің
қырықтың қырқасына жеткен кезімен тұспа-тұс келді. Сондайда қырық жасты
Шәкәрім мен Хафиз, біріншіден, өткенге өкініш белгісі ретінде қарастырса,
екіншіден, бұрынғыға есеп беру көрсеткіші тұрғысында бейнелейді. Тегінде,
бұндай сарындастық салған жерден сыр бермейтіндігін де айта кеткен жөн
болар. Иірім, ишара тілдік құнарға айналып шығады. Діннің дүниемен арасын
ойдың астары ажыратады. Сондайда:
Қашан да сол шарап сатқыш пейілді
пір
Сусынынан аяқ құрғап көрмепті бір.
Лепірумен қырық жас міне, өткенімен,
Пірмұғанға қол бергеннің төмені –
мен[11,24],- деп налиды Хафиз. Қаншама білім бола тұрса да қырыққа келгенше
Жаратқанды толықтай танып үлгермегенін Хафиз өзіне мін санасанайды.
Жаратқанның мейірімінің шексіз екнідігін алға тартады. Шираздағы сырласына
Шәкәрім:
Жиырма мен қырық арасы-
Жас өмірдің сарасы.
Бос өткенін қарашы,
Жүрекке төгіп қанды ірің[5,85],-
деп үн қосады. Бұдан екі ақынның өткенге деген өкінішін көреміз. Шәкәрімнің
өкініші де Хафиздікіндей Жаратқанды толық тани алмауы Ал Хафиздың қырық
жасты есеп беру, көрсеткіш үлгісінде танитындығын мына бір жолдардан айқын
аңдауға болады:
Қырық жыл құса кешкенім,
Соңында кеп шешкенім:
Түнемелі шарапты
Түйнекке ем деп ішкенім[11,25].
Бұндағы шарап Аллаһқа шексіз сену барысында жүрекке құйылатын тылсым
лаззат болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.Шәкәрім поэзиясындағы шығыстық
дүниетаным ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 6
1.1Шәкәрім және
Хафиз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 15
1.2Шәкәрім және
Физули ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .. 24
1.3Шәкәрім және
Сағди ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 33
2.Шәкәрім поэзиясының еуропа, орыс әдебиетімен байланысы ... ... ... ... .
37
2.1Шәкәрім және
Пушкин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 37
2.2Шәкәрім және
Толстой ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 43
2.3Шәкәрім және
Гете ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 61
Кіріспе
Философия – жеке тұлғалардан құралған халықтық дүниетаным. Ежелгі
заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан
іргелі халықтардың бірі қазақтар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса
да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет
пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы
ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық ойлау
элементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын
түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алады. Оның
негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы
түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін,
моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және
оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, т.б. мәселелері
болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен
қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер – бәрі де өздері
өмір сүрген заманның обьективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп,
әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде
қазақ халқының қоғамдық-саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын жасады. Олар – шынайы реализм, білімнің негізгі жақтары
еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік,
имандылық, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, құқықтың саяси және философиялық
жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, т.б. еді.
Қазақ философиясы – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі
бөлігі және заңды жалғасы. Қазақ мәдениеті тарихтың әр қилы кезеңдерінде
басты елдердің мәдениеттерімен біршама байланыста болып, олардан тікелей
немесе жанамалай қуат алып отырды. Сыртқы әсерлер, негізінен, қазақ
мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи қажеттілігәне, қандай
мәселелерге зәру болуына байланысты игі ықпал етті, философиялық ойлау
жағдайларын қалыптастырып, ұллтық дәстүрлер мен бағыт-бағдарларын айқындай
түсті.
Өзге ұлттардың философиясы жанында қазақ философиясын жаңа бір биік
деңгейге көтеру, оның бар екендігін мойындату әрі жазылмаған,
зерттелінбеген тың дүниелерді қозғау алғашқы ғалымдар үшін оңайға түсе
қоймағаны анық. Мұндай қиындықтарға қарамастан қазіргі кезде біршама
жетістіктерге жеттік деп айтуға болады.
Қазақ философиясын кәсіби деңгейге көтерген тұлға - Шәкәрім
Құдайбердіұлы. Шәкәрім сарайындағы жұмбақ қазыналар қазіргі күнде толық
ашылды деп толық айта алмаймыз. Ақынның философиялық дүниелерін зерттеп
оның қыры мен сырын ашуда ат салысып жүргендер қатарынан Ғарифолла Есім,
Салтанат Ізтілеуова, Тұрсын Шаңбай, Ислам Жеменей сынды т. б.
ғалымдарымызды көреміз. Осы ғалымдар пікірін ой елегінен өткізе келе
Шәкәрімнің поэзиясындағы философиялық тұжырымдарды өзімізше сараламақпыз.
Осы тұрғыдан келгенде, Шәкәрім поэзиясындағы философиялық ойды ашу
барысында, ақынның шығармашылығындағы философиялық түйіндердің Шығыс және
Батыс ақындары поэзиясындағы философиямен тамырластығын қарастырмақпыз. Осы
мақсатқа жету барысында мынандай нәтижелерге жетпекпіз:
1. Шәкәрімнің дүниетанымының қалыптасуына жол көрсетіп, ұстаздық
еткен ұлы Абай екені анық. Ендеше әуелігі баста ұстаз бен шәкірт
арасындағы рухани байланысты таныту;
2. Шәкәрімді алғаш оятқан Шығыс ақындары екенін ескере келе, өз
кезінде поэзияны биік шыңға көтере білген, назира дәстүрін қалыптастырған
Хафиз, Физули, Сағди сынды дүлдүлдерінің ғазалдарын қазақ ақынының
шығармаларымен байланыста жеке-жеке қарастырып ой сабақтастығын ашу;
3. Шәкәрімнің поэзиясын И.В.Гете, А.С.Пушкин, Л,Толстой шығармаларымен
салыстыра зерттей отырып, ақынның өсу, ақын, философ, ретінде қалыптасу
кезеңдері мен суреткерлік шеберлігін айқындау;
Жоғарыдағы көрсетілген мәселелерді толық қамти отырып, Шәкәрім
поэзиясындағы философиялық ойларды неғұрлым ашық етіп, айқындап танытуды
басты назарда ұстаймыз. Жалпы диплом жұмысымыз екі тарау мен тараушалардан
тұрады. Бірінші тарауда ақынның Шығыс ақындарымен сабақтастығын танытсақ,
екінші тарауда Шәкәрімнің Батыс ақындарымен тамырластығын сөз етеміз.
Ақынның Батыс пен Шығыс мұраларынан қатар сусындап және осы мұраларды
терең оқып, зерделеу арқылы Батыс пен Шығыс арасын жалғастырушы өзінің
әдеби көпірін орната білді деп айтсақ еш қателеспейміз.
1.Шәкәрім поэзиясындағы шығыстық дүниетаным.
Қазақ халқының рухани мәдениетін қалыптастыруда, өзінің асқан
пәлсәпашылдығымен, ақындығымен дараланып көзге түсетін ірі тұлға -Шәкәрім
Құдайбердіұлы. Шәкәрім қазақ әдебиетін жаңа белеске көтеріп, қазақ халқының
көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызды, қазақ өлеңдерін түрлендіре түсіп,
қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін пайдалана отырып, асыл қазынасын теңіз
түбінен сүзіп алғандай етіп жарқыратып жарыққа шығара білді. Оның
шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет ілімін
қамтиды.
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея – жанның мәңгілігі Хафиз,
Физули, Сағди, Фердауси, Әл – Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай жалпы
Шығыс ғұламалары бойынша адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның
мәңгілігімен айқындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс
кетпек емес. Әлем мен адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен
шексіздіктің кепілі – Нұр. Оған адамның жәй ақылы жетпейді, оны аңғару,
түсіну, жан дүниеңмен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке көшу, басқа
сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз- адам жанының Нұрға қосылуы.
Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай, баста бар болса тұрған денесі
орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр
ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай
болса, бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді[1,39]. Осы Үш
анық шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған және ол жаңа замандағы
қазақ кәсіпқой философиясының алғашқы туындысы екені даусыз. Батыстағы
матерализм мен идеализмнің негізгі топшыламасында екі анықты ұсынады, ал
Шәкәрім болса осы екі анықты толықтыра түсіп үшінші анықты ұсынған болатын.
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса[1,18].
Яғни, басты мәселе – ар ілімі, моральдің төңірегінде. Кәдімгі этиканы
Шәкәрімінің ар ілімі деп атауында үлкен бар. Себебі оның негізгі
категориясы, мәдениеттіліктің тірегі – ождан. Бұл котегорияны түсіну үшін
Шәкәрім шығармашылығына тағы бір үңілсек: Әрине жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғаламын-ау деп өлсе керек. Және ождан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына
жете қуанса керек. Олай болса, нанбай, ождан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа ылайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың көп айырмасы жоқ болса
керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан өміріне
нана алмай ождан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш екеніне нана
алмаған кісінің жүрегіне ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң тазарта алмайды.
Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ождан соның азығы екеніне әбден
нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай
қылып, екі өмірде де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғаз жол осы мұсылман
жолы сияқты. Кейбір діншілерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ дін,
жалқаулық, әйтпесе, жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ождан,совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті, бұл жоғарылаудың ең зор жардамы - үш анық дегенім
осы[1,45]. Шәкәрім дүниетанымы тым кең. Шәкәрімнің білім темірқазығы мығым
қағылып, өмірге деген, тіршілік атаулыға деген жалпы дүниетанымы әуелден
бек дұрыс бағытта өрбіп ақынның жолды жаңылыспай тура табуына көп әсерін
тигізді. Шәкәрім қажының тәрбиесіне зор ықпал еткен Абай мектебі екені
даусыз.
Шәкәрім - қазақ әдебиетінің биігінде тұрған Абайдың ізін басқан үлкен
ағадан туған інісі. Тек туыстық жағынан ғана емес, Шәкәрім Абаймен рухани
дүниесі тұрғысынан алып қарасақ та ең жақын танымал есім. Шәкәрім Абай
қазанға салып қайнатқан еттен жеп, сорпасын ішкен шәкірт. Оның қазақ
әдебиетіндегі бейнесінің іріленіп ерек көрінуінің себебі де осында болса
керек. Абай өзінің қолы жетпей кеткен мұраттарына осы Шәкәрім жетсе деп,
Шәкәрімнің биіктеп ұшуын мақсат тұтқан. Шәкәрім өзі де Абай тұнығына
ынтыға, шөліркей қол созып, асылы мен ақығын бойына сіңіре білді, Абай
тәрбиесіндегі үлкен құндылықты жоғары бағалап бас иді. Шәкәрімнің
Жастарға атты өлеңінен осыны аңғарамыз. Ақын:
Бұл Абай саудагер ғой білім сатқан,
Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан[2,59]. – дейді
талантты шәкірт, Абайды ғылым жинап білім сатқан саудагерге теңей келіп,
жастарды Абай қазынасынан өз сыбағаларын алуға шақырады.
Мұхтар Мағауиннің ...Арнайы оқу орынын бітірмесе де, Абайдың
басшылығымен және өзінің ізденушілігінің арқасында қазақ қана емес, бүкіл
Түркістан өлкесіндегі ең ғұлама адамдардың бірі болып шығады. Түрік, араб,
парсы тілдерімен қатар орыс тілін де жетік біледі, классикалық шығыс
поэзиясын, орыс және еуропа әдебиетінің озық үлгілерін терең түсіне оқумен
шектелмей, философия мен дін тарихына қатысты еңбектерді де қадағалап
отырды[3,] – деуінен де осы жайды анық аңғарамыз.
Ол ұстазы Абай салған сара жолды дамытып, өрісін кеңейткен, шәкірттік
ізетінен еш уақытта жаңылмаған. Ақынның жоғарығыдағы Жастарға деген
өлеңінде Абай тағылымына деген адалдығы айқын аңғарылады. Мұнда Абайдың
рухани тұлғасы сомдалып, оның биік болашағымен даналығы жастарға үлгі
етіледі. Шәкәрім поэзиясында Абай бейнесі – үнемі даналықтың, ізгіліктің,
адамшылықтың үлгісі:
Мынау Абай – бір ғалым жол шығарлық,
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық [4,33].
-деген жолдарда Абай халықтың рухани әлемін түзетуші, ой-санасына білім,
ғылым, ақыл, әділдікті мұрат етуші ретінде танылады. Шәкәрім ақын Абай
тұлғасын болашақ ұрпақ санасына жеткізуде оның ұстанған мақсатын,
шығармашылық бағытын, рухын терең түсіне отырып, оны көркем бейнелей
білген.
Ендігі тақырыптың ауанын Шәкәрім мен Абай шығармашылығындағы ойдың
түйісіп тұстас келіп жатқан арнасына бұрсақ. Абай шығармаларының өзегіндегі
адам тәрбиесі, Алланы сүю, халықтық тәрбие болашағы, ел бостандығы, рухани
дамуға қол жеткізу мәселелерін де Шәкәрім ақын өзінше өрбітеді:
Ақыл жоқ бұл қазақта ойға ұнарлық,
Өзін-өзі тексеріп, бой сынарлық.
Білім іздеп білуге кесел болар,
Көрсеқызар, көзі ашық бос құмарлық [5,33].
Адам бойындағы имандылық қасиеттердің туындауын адамгершілік ақыл-ой,
білім, еңбек бәрі де ізгілікке ден қойған жастар бойынан табылса деген
пайымдау да – Абай үлгісі. Екі ақын да адам бойындағы жағымсыз мінездерді
жоюдың жолы ретінде білімді, ақылды, еңбекті бірінші кезекке қояды.
Көрсеқызарлық, арамдық, залымдық, өтірік, өсек, надандық – адамның ізгі
қасиетін тежейтін залалды іс. Бұл тек қана жекенің іс-әрекеті ғана емес,
халық бойынан аулақ, сылып тастайтын зиянкес екендігін баса айтады. Ендеше,
осылардан арылтатын құралдың бірі – Абайдың рухани дүниесі, Абайдың ізгілік
жолымен жүріп, тағлымын тану дейді Шәкәрім. Ақыл, жүрек, ақжүрек, ой
ұғымдарының дәріптелуі – Абай көркемдеп, келістіре жырлаған үрдістің заңды
жалғасы. Шәкәрім шығармаларындағы философиялық көзқарас, дүниетаным
мәселесінде Алла, жан, өлім, өмір, адамгершілік туралы ойлары да Абай
дәстүрінің ықпалы екеніне дау жоқ. Абай көркемдеген толық адам бейнесi –
алланы сүйген, адамзатты сүйген, әдiлеттi ту еткен махаббат иесі ретінде
сомдалған. Алайда толық, түзу адам дәрежесiне әулие, хакiмдер,
пайғамбарлар ғана жеткен десек те адам баласына Аллаға құлшылық ету, iшкi
дүниесін жетілдіру, қанағат, рахым, мейiрiм, ынсаб қасиеттерін ұстану –
адами қағидалардың негізі. Сондықтан да ақын Ақыл, қайрат, жүректi бiрдей
ұста, Сонда толық боласың елден бөлек – деп тұжырымдайды.
Шәкәрім өлеңдері ащы шындық пен оптимистік үнге толы. Ақыл-ой, сезім
деңгейі ерекшеленіп, дербестік дәрежеге жеткен, дараланған тұлға бейнесін,
исламдық діни пәлсапа мен қоса ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен
логикалық жүйені біріктірген, рухани таза жанды дәріптеген:
Айнымайтын ақ жүрек пен
Таза ақылды адамның,
Таппасы жоқ бұл өмірде.
Осынымды ұқ, балам! [4,270]
Екі ғұлама көзқарастарындағы ортақ желі – өлім мен өмір жайлы тәлім.
Адам мен болмысты Жаратушы бір құдай, діндер қанша көп болса да, адамзат
әртүрлі болса да, барлық шындықтың бір себебі – Жаратушы. Жаратушы
мейірімді және жомарт деген ойлардың сабақтастығы анық аңғарылады.
Ал Шәкәрім жан мен тән жайында сөз қозғағанда, жан мәселесіне айрықша
мән береді. Абай ұғымында ақыл мен жан – мен өзім, Шәкәрім болса Ақылды
жан, тән қамы үшін жұмсап жүр. Соған қызмет етеді деген ұғым басым. Өмір
жайындағы Абай толғаныстары мен ойларын Шәкәрім өзгеше сипатта суреттейді.
Ойлай берсең, у екен – дейтін Абай тұжырымдары Шәкәрім толғамында:
Кейбіреулер жазады: Қу өмір – деп,
Тұрағы жоқ алдамшы су өмір – деп,
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұмыт,
Иә, көлеңке, яки түс, у
өмір[4,284]
- деп сипатталып, өмірді терең түсінуге, адам баласына мінді өз бойыннан
іздеуге міндеттейді.
Қанша тілегіңе жетсең де, бақытқа кенеліп шаттансаң да, ғұмыр қысқа,
барар жерің – біреу. Адамның жалған дүниеде мазмұнды өмір сүруінің
маңыздылығын өмірдің қас-қағым сәттей өтінішті екендігі жайында ой
қорытады:
Суынан да
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып [4,94].
Осы мазмұны терең өлеңінде ақын ұғынықты оймен қоса, әдемі табиғат
көрінісін бейнелейді. Бұнда негізгі ой адам өмірінің қысқалығы, алайда оны
мағыналы өткізу маңызды екендігі айтылады.
Сондай-ақ Шәкәрімнің жан ұғымына тереңінен қарап, Абай қара
сөздеріндегі үлгіні парасаттылықпен, байыппен пайымдап, зерделеуі Жан мен
Һәм көңіл, Тәңір мен жан, Тіршілік, жан туралы, Мен адамның таппадым
ақылдысын т.б. өлеңдерінде ойы айқын байқалса, Шәкәрімнің Тіршілік жан
туралы, Дін, Мақтау мен сөгіс, Талап пен ақыл, Өмір, т.б.
өлеңдерінде Абай зерделеген шындықтарды жаңаша пайымдай білді. Халыққа
ғибрат ұсынған данышпандардың екеуі де түзу тіршілік жасаудың жолы білім,
біліктілік пен адалдық, тазалық екендігін алға тартып, адам баласының бір-
біріне мейірімді, қайырымды болуын тәңір алдындағы парызы деп есептейді.
Қашаннан да қазақ халқының берекесін алып, құтын қашырып келе жатқан
кемшіліктер – күншілдік, іштарлық, бақталастық жалқаулық екенін айтуда да
ойлары үндеседі.
Ақынның өмірлік қағидалары, жалпы өз өмірі жайында мағлұмат беретін
Мұтылғанның өмірі атты шығармасының лирикалық кейіпкері – ақынның өзі.
Мұнда ақынның өмірі, қоғамға, адамға деген көзқарастары мен ақынның
поэзиядағы өзіне тән даралығы мен көркемдік әлем жүйесі ерекшеленген.
Ақынның өз жүрегіне үңілуі, жандүниесі арқылы өзін таныту, сонымен қоса
ақынның тұлғалық сипаты дараланады. Адамның жас ерекшеліктерін, ондағы адам
өмірін, адам психологиясын зерделеп, зерттеп, сонымен қоса, ақынның тыныс-
тіршілігі суреттеледі. Балалық кезең бес жас пен он бес жас аралығында
күндіз-түні ойынға тоймаған, алып-ұшпа бала көңіл мен бозбала жасқа
жеткенде кейіпкердің білім, ғылымның маңызына мән берген кезеңін көреміз.
Одан әрі Мұтылған тағдыры қазақ халқының әлеуметтік тарихының ерекшеліктері
және адам мен қоғам қатынасындағы маңызды мәселелері арқылы көркем өрнек
тапқан. Мұнда кейіпкердің өмір мен танымын, ішкі рухани сілкінісін баяндау
және терең психологиялық сараптама маңызды роль атқарып тұр. Шәкәрім
авторлық баяндауды монолог түрінде құрған. Автор өз идеясын Мұтылғанның
монологы арқылы шебер бейнелеген. Ақынның көркемдік талабы жоғары.
Шеберлігі мен көркемдік талғамы ақынның Мұтылған образын жаңаша қырынан аша
отырып, қазақ поэзиясына адамның ішкі әлемі мен қоғам, өмір, заманның тұтас
картинасын енгізген.
Шәкәрім поэзиясының негізгі арқауы – адам болмысы. Ол адамды
физиологиялық, психологиялық, этикалық, эстетикалық және философиялық
әлеуметтік құбылыс ретінде үнемі зерттеген. Ақын адам болашағына, оның
рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.
Жаратушы, жан, табиғат, қоғам мәселелерін сөз еткенде ақын, ондағы
адам орнын ізденіспен көрсетеді. Осы мәселеде ақын өзінің көп сұрақтарына
жауапты таба біледі.
Тiршiлiк, адам, жан, жаратушы, ғалам жайлы ой толғаған Шәкәрiм ақынның
шығармашылығы өзiнен кейiнгi қалған ұрпаққа бай қазына болып қала бермек.
Шәкәрiм – ақыл-ой, сезiм деңгейi ерекшеленiп, дербестiк дәрежеге
жеткен, дараланған тұлғалық бейнесiмен, исламдық дiни пәлсапа мен қоса
ғылыми тұжырымдар, абстракциялық ойлау мен логикалық жүйенi бiрiктiрген,
рухани таза жан.
Абай толық адам болу үшiн керектi адами сабырлы ақыл, қажырлы қайрат,
ыстық жүрек қажет дейді. Оның бiреуі кем болса, толық адам деп есептемейді.
Ал Шәкәрiм бұл тақырыпты өзiнше жаңа қырыннан көрсетуге ұмтылған:
Мейiрiм, Ынсап, Әдiлет,
Шыдам, Шыншыл, Харакет,
Түп қазығы: Ақ ниет –
Бұл жетеуiн ел қылу [4,237].
Абай талап, шыдам, қайрат, жұрек, ақыл сияқты адами сапалардың қатар
болуын, адам бойынан бiрдей көрiнуiн қаласа, Шәкәрiмде, бұлармен қатар
мейiрiм, ынсап, әдiлет, ақ ниет сияқты сапалық қасиеттердi уағыздау басым.
Адами қасиеттердiң түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келiп тiрейдi.
Адамның жан тазалығы, руханилығы оның болмыс кейпiнiң тартымдылығына
әкелетiндiгiн дәлелдейдi Шәкәрiм. Ал шын әдiлет, шын махаббат адамға
жаратушыны сүю арқылы, халықты сүю арқылы келедi, – дейдi ақын.
Ақ жүрек ұғымы да Шәкәрiм өлеңдерiнде терең ойларды, идеяларды
синтездеген ұғым. Бұл ұғым ақынның көптеген өлеңдерiнде кездеседi. Ақ
жүректi адам тек әдiлет пен шындықты қалайтын адам. Ақ жүректi адам ешкiмдi
алдамайды, өтiрiк айтпайды, сатқындық жасамайды. Әдiлеттiң ақ жолынан
ауытқымайды. Адамзатты жақсылық пен өркениетке тек ақ жүректi адамдар ғана
жетелейдi деп есептейдi ақын.
Арлы ақыл – жақсылық пен әдiлет жолына қызмет ететiн ақыл. Шын ақыл
жаманшылықтан аулақ болады. Арлы ақылы бар азамат өмiрiнiң мәнiн елiне,
жерiне қызмет ету деп бiледi. Арлы ақыл бiлiмдi, iскерлiктi, өнердi
жасампаздық пен игiлiк жолына бағыттайды. Арлы ақыл иесi халқының бүгiнi
мен келешегi үшiн қызмет етушi азамат деп бiледi.
Адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл бар жерде адам нәпсiсiне ие болады,
әдiлетсiздiкке, арамдыққа, өтiрiкке, алдауға тосқауыл қояды. Осы үш
құндылық арқылы адам түзу жолға түседi. Адам жөнделсе - қоғам мен өмiр
жөнделедi, жаратушыны шын сүю басталады деп тұжырымдайды. Мына бiр өлеңiнде
ақын:
Ескiден қалған сөз терiп,
Өз ойымнан өң берiп,
Үйретудi жөн көрiп,
Түзетпек едiм адамды [4,105]
-деп өзiнiң iзгiлiктi мақсатын ашып айтады.
Айла күш – айуандықтың ең жаманы,
Боқты боқпен жуғанмен ел түзелмес
Ар түзейтiн бiр ғылым табылмаса,
Зұлымдықты жалғанда әдiл жеңбес [4,86].
Мұнда ақын адамның бойында әдiлет, мейiрiм, ынсап, ақ жүрек, таза ақыл
болмайынша, зұлымдық, әдiлетсiздiктер, соғыстар, зиянды қару-жарақтар,
мейiрімсiздiктер, озбырлықтың жойылмайтынын дәлелдеп көрсетедi.
Шәкәрiм адам өмiрiн түзетерлiк әдiлет, ынсап, мейiрiм сияқты
қасиеттердiң маңыздылығы қиянатқа жол бермейтiн бiрден-бiр құрал деп
есептейдi. Сонымен қоса, iшкi дүниенiң мазмұндылығын адамды нәпсi сияқты
тән құмарлығын тиюға одан бойды алшақ ұстауға тиiмдi жолдың бiрi деп, мына
өлеңiнде былай дейдi:
Адамның сыртқы дене жаралысы,
Нәпсiсi айуанмен анық теңдес,
Бөлектігi – жалғыз-ақ таза ақылда,
Әлiң келсе, жол тап та осыны емдес! [5,86].
Шәкәрiм ақыл ұғымына терең мән бере отырып, таза ақыл ұғымын ұсынады.
Ақын көз ұғымын да жандандырып, бейнелі образ жасайды: Бас көзiмен
қарасаң, нәпсi – жалған, Анық ақыл көзiмен қарағанда, Өзiн берер қалыңға ол
қызды алған [5,50] – дейдi.
Сондай-ақ ақын әдеттегі ынсап, нәпсі ұғымдарына да жаңаша мән-
мағына үстейді: Нәпсi үйiнде байлаулы Ынсап жатыр, Мұның емiн, тегiнде,
сол аша алған [5,50]. Яғни нәпсiнi тұсаулайтын – ынсап. Өзiнiң iшкi жаман
әрекеттерiне тосқауыл қоя алмаған адам нәпсiсiне де тосқауыл қоя алмайды.
Ынсап, ұят, ар, сабыр, мейiрiм, талап сияқты тағылымды қасиеттердi дамыту
арқылы нәпсiге тежеу салады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығыстың алпуыттарынан тамырланып рухтанған
философ ақын. Шәкәрімнің шығыстан тамырлынды деуім де бекершілік емес.
Себебі, Шығыс ақындары Шәкәрімге ішкі дүниетанымымен, сенімімен, бір
Аллаһқа бой ұсынуымен басқалардан етене жақын. Бір Хаққа бой ұсыну, оған
жақындау мақсаты, арман, мүдде бір арнаға тоғысып жатқан соң ой-санадағы
бұлақтың көзі де бір арнаға құйары түсінікті. Шындығына келсек батыстың
ақындарының ішіндегі бетке ұстар дүлділдерінің өзі Гете дейсіз бе, Пушкин
дейсіз бе өз шығыстың ақындарынан бап көргендігін жоққа шығарған емес.
Қайта сол шығыстық ақандардың ғазалдарын тәржімалап өз ақылдарын
кемелдендіре түскендігі айдан анық. Ойымды ұшқырлай түсу үшін Әбсаттар қажы
Дербісәлінің Хафиз бен Сағдидің отанында деген атпен жарық көрген Жалын
журналындағы мақаласынан мына бір сөзін келтіре кетсем. Хафиз мұрасы
дүниежүзінің көптеген ақындарына зор ықпалын тигізді. Немістің ұлы ақыны В.
Гете Батыс пен Шығыс диуаны атты он екі бөлімнен туратын туындысының бір
бөлімін Хафиз – наме - деп атаған. А. С. Пушкин оның шығармаларын сүйіп
оқып, ғазалдарының әсерімен өлең жазған. Шәкәрімнің де әуелі осы
топырақтан өнім жинауы да еш таңырқаушылық тудырмаса керек. Тіпті керек
десеңіз Шәкәрімнің батыс ақындарының шығармашылығына бастап апарған да осы
шығыстық ақындар соқпағы. Олай дейтініме бірден бір айғақ Гетенің Хафиз
кітабы атты өлеңдер топтамасы. Батыста Гетеден өзге Шығыс сарындарын
қолданып шығарма жазғандар көп болды, бірақ олар Шығыстың әшекейін
көрсеткені болмаса, Гетедей Шығыс рухына ене білгені, Гетеден жоғары пікір
айтқаны болған жоқ. Ал, Пушкиннің шығыстық ақындарды, дәлірек айтсақ
Хафизді тануы Гете шығармашылығымен байланысты. Жоғарғыдағы аталған ақындар
шығармашылығмен жақын танысқан адамдар ақындар арасындағы байланысты жазбай
таныры анық.
Шәкәрім - ең алдымен шығыс жырымен оянған ақын. Шығыстың классикалық
поэзиясынан мейілінше мол сусындап жетілген талант. Ол заңды да еді.
Өйткені жастайынан осынау қазынаға ойы мен көзі қанық болып өскенін былай
қойғанда, шығыс дәстүрлі әдебиетіне тән терең ой, дана философия
табиғатынан ойшыл жаратылған Шәкәрімге етене жақын танытты. Ол қазына
ақынның өмір, тіршілік, адам, дін, сезім, жөніндегі сан тарау толғаныстарын
әлдилеп тербеткен алтын бесік болды. Шәкәрімнің поэзиясының философиялық
сипаты шығыстың дүниетаным ұғымдарынан тамыр алады. Ақын өзінің ой-
толғаныстарына Қожа Хафиз, Физули, Науаи секілді классикалық поэзия
алыптарының шығармаларынан тиянақ, тұғыр, сүйеніш тапты[6,283] - дейді
Балтабай Әбдіғазиұлы Ақын аудармаларының асыл қыры атты мақаласында.
Шындығында Шәкәрім Шығыс шайырларының мөлдір бастауынан ерте де мол
сусындап өскен бәйтерек. Оны ақын өз өлеңінде былай деп береді:
Оятқан мені ерте шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры[2,187].
Шәкәрім жасынан араб, парсы, түрік шағатай тілдерін еркін білген.
Жасымнан жетік білдім түрік тілін деп Шәкәрәмнің өзі де айтады. Сондықтан
да шығыс тілдерін өте жетік білген Шәкәрім шығыс поэзиясы бұлбұлдарын
соншалықты бір құштарлықпен, еркін аударған. Хафиз Шямсудин, Физули, Низами
Гиджауи, Сағдилердің туындыларын қазақ тілінде шебер сөйлете білді.
Шығыста ежелден келе жатқан нәзиралық жолмен көркем әдебиет турыру
үрдісі қалыптасқандығы бегілі. Көркем әдебиетте нәзира дәстүрінің тың
туындылар тудыратын құдіретті қасиетін ұдайы есте ұстауымыз қажет. Нәзира
дәстүрін кезінде ұлы Абайдың өзі де терең меңгеріп шығармалар жазғанын
әдебиет тарихынан жақсы білеміз. Сондай-ақ, Абай кезінде өзінің
Ескендір, Масғұт, Әзім поэмаларын жазғанын және А.С. Пушкиннің
өлеңмен жазылған Евгений Онегин романынан жеке-жеке жеті үзінді алып,
нәзира дәстүрімен орыс қызы Татьяна туралы ғажайып махаббат дастанын
жазғаны белгілі. Абайдың сол туындысын кейбір зерттеушілер аударма деп
қарайды. Сол себепті ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін
кеткен, тіпті өз жанынан көп қосып жіберген,- деп сынайды.
Енді Шығыстың классикалық поэзиясындағы нәзира дәстүрінің хақында бірер
сөз айта кетсек. Шығыс поэзиясында барша оқырман қауымға бұрыннан мәлім
болған белгілі бір сюжетті бірнеше ақын өзара жарысып, шеберлік сынасып
жырлай беретін болған. Осылайша аға буын жырлап кеткен тақырыпты кейінгі
толқын інілер қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр
бар еді. Шығыс поэзиясында осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін
танытатындай туындылар жазу арқылы жауап беріп отырған. Шығыстың ұлы
шайырлары мұндай туындыларды ешқашанда аударма деп те, еліктеу деп те
таныған емес.
Ия, нәзира дәстүрі сан ғасырлар бойы бір сәтке де үзілмей, үздіксіз
жалғасып келе жатқан көркемдік салт, әдеби тәсіл деуге болады. Әйтсе де
қазақ әдебиеті тарихынан мықтап орын алған бұлд көкемдік дәстүрді қысқа
мерзім аясында алып қарастыруға болмайды. Нәзира дәстүрі сан ғасырлық әдеби
құбылыстарды өз ішінде қамтып, көркемдік көріністері бірінен-бірі туындап
жататын ұзақ мерзімді тарихи процесс.
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін терең
танып-білу үшін кезінде Шығыс поэзиясының алыптары көтерген тақырыптар мен
идеяларды ғылыми негізде танып алу қажет. Шығыс шайырлары көтерген ең басты
идея-адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал, бұл гуманистік
әдебиеттің негізгі қаһарманы-жеке бас бостандығы бар, жан- жақты
ерікті,азат адам ғылымның сан түрлі салаларын игерен ғалым, шеберлігімен
жұртты сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар-
бүкіл әлем о баста адам үшін жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі адам,
дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты
болуын қамтамасыз ету үшін жаратылған дегендей қорытындыға келеді. Шығыстың
гуманист ақындары адамның моральдік тұрғыдан таза, кіршіксіз әдепті, арлы,
сыпайы,өнегелі, ұстамды болуын талап етті.
Нәзира дәстүрін жетік меңгерген қазақтың бірқатар қиссашыл ақындары
Шығыс хикаяларының желісіне ғажайып дастандар жазғаны мәлім. Олар Ақылбек
Сабалұлы, Шәді Жәңгірұлы, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Оразмолда, Ақмолла
Мұхамедиярұлы, Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Мәделі Жүсіпқожаұлы сияқты Шығыс
классикалық дәстүрінде тәрбиеленген сөз зергерлері жоғарыда аталған
гуманистік идеяларды ту етіп көтерді. Олар түрлі хикая-хикметтерт желісін
пайдалана отырып, өздері өмір сүрген дәуірдің аса маңызды қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерін көтере білді.
Сондай-ақ, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхамеджан Сералин, Сұлтанмахмұт
Торайғыров, Тұрмағамбет Ізтілеуіп, Әріп Тәңірбергенов,Әсет Найманбаев
сияқты қазақтың белгілі ақындарының шығармашылығында да Шығыс классикалық
поэзиясының ықпал - әсері зор болды.
Рудаки, Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты
Шығыс шайырларының жырларын, дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта
жырлап, тыңнан толғап, нәзирагөйлік дәстүрімен жаңа шығармалар тудырды.
Бұрыннан оқырманға мәлім болған қызықты сюжеттер, тарихи шындықтар бойынша
бір ақын жырлаған тақырыпты келесі бір ақынның қайта жырлап, төл дастандар
шығаратын дәстүр болғанын жоғарыда айттық. Бұл дәстүрді Шығыс классикалық
поэзиясы кезінде заңды деп танып, оны нәзира немесе нәзирагөйлік деп
атап кеткен. Сөйтіп, Фирдоуси, Низами, Науаи, т.б. жырлаған Шахнаме,
Ләйлі – Мәжнүн, Хұсырау - Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ
топырағына лайықты етіп қайта жырланды.
Шәкәрім және Хафиз
Шәкәрім Құдайбердіұлы парсышадан тұңғыш рет Хафиз ғазалдарын аударды.
Шәкәрім үшін Хафиз бала күннен таныс. Шәкәрімге Хафиз ғазалдарымен танысу
бақыты қажылық сапарда бұйырды десек еш қателеспейтін тәріздіміз. Осы
сапарда ақын атамыз Хафиз ғазалдарын аударуға ниеттеніп қайтты деп болжауға
негіз бар. Ғазалдардың аударылған жылдарының өзі осыған меңзейді. Шәкәрім
осы сапарды барынша ілім игеруге жұмсауға тырысты. Ақынның өзі өлеңдерінің
бірінде тек Стамбулда 13 күн болғандығын атап қана өтетіні бар. Сөйтсе де
сараң айтылған ақын сөзіне қарап, жеткілікті деректің жібін табу қиын. Сол
кездегі осман империясы, жалпы Ислам дүниесіндегі кітапхананың негізгі
шоғыры діни медреселерге тиесілі болғандығы анық. Ақын айтарлықтай ірі
медреселердің бірінде болса керек.
Шәкәрім қажы – өзі өмір сүрген ортаның қиындығы мен саяси ахуалдың
шиеленіскеніне қарамастан, көп еңбектенген ақын. Шәкәрім осынау шығыс
ақындарының өлеңдерін қазақ оқырмандарына жатық та шымыр тілмен аударған.
Ақынның шеберлігі сондай, кейбір аударма өлеңдер Шәкәрімнің өзінің төл
туындысындай біте қайнасып кеткен. Бұл тиісінше, ақын шығармаларын
жинастыруда жинақылықты қажет етеді. Сондай аудармалардың бірі – Жас
алпыстан асқан соң деп басталатын өлең. Әзірге бұл өлең ақынның Хафиз
ғазалынан аудармасы емес, өз шығармасы ретінде топтастырылып келеді.
Шынында да бұл өлеңді аударма дегенге қимайсыз да. Алайда үңіле келгенде,
Жас алпыстан асқан соң Хафиздың отыз жетінші ғазалының еркін аудармасы
екені айқындалып отыр. Бұл ғазалды Хафиздың неше жасында, қандай жағдайда
жазғаны жайлы дерек жоқ. Ал 1919 жылы осы өлеңді аударғанда Шәкәрім алпыс
бірге аяқ басқан болатын.
Шәкәрім асқан дүлділ шабыттың иесі екені даусыз. Дегенмен Хафиздей
ғазалдар алыбына батып бару үшін де мұның өзі аздық ететіні еш шүба
келтірмесе керек. Оған асқан білімділік, рухани байлық пен үлкен
дүниетанымдық көзқарас болуы керек. Онсыз биіктен көінемін деу мүлдем
бекершілік болмақ. Ал Шәкәрім бойынан ұбл қасиеттер айқын көрініс берді де.
Ислам Жеменей өзінің Хафиз жене Шәкәрім үндестігі атты мақаласында
Шәкәрім Құдайбердіұлына тәржімалаушы ретіндегі көзқарасын былай деп береді:
Абай мен Шәкәрімнің парсы, орыс тілдерінен тәжімалаған өлеңдерінің сәтті
шығуының сыры, біріншіден, аударманың екі тілін, ішкі сырын жетік білген.
Екіншіден, аудармада ұлтының ұғым түсінігіне жете мән берген. Үшіншіден,
сауаттылығы да сезімталдығы аударманың жақсы шығуына үлкен әсерін тигізген.
Бұл орайда Хафиз ғазалдары ұлттық, адами һәм илаһи ұғымдардың қайнарынан
бастау алғандықтан, кез келген тілге тәжімалануы оңайға түспейді. Әсіресе,
аталмыш үш бағытта аударма жасауға дайындығы жоқ тәржімашы Хафиз ғазалының
мазмұнынан ауытқуы әбден мүмкін. Ал, Шәкәрім қазақ қоғамының қайнаған
ортасында Абай сынды ұлық ұстаздың саясында ұлттық, адами қасиеттерне һәм
илаһи иманға, қаныға өскен, тәрбие алған жан. Сондықтан Хафизді оқып,
танысқан соң оны сүйді, түсінде көріп, сырласты. Жанына серік етті. Сонымен
қатар, Құран тілін, парсы тілін жетік меңгерді. Осындай артықшылықтар
Шәкәрімге Хафиздің ой қазынасына еркін кіріп, керекті маржан ойларды алуға
мүмкіндік берді. [10,61]
Шәкәрімнің Хафиз ғазалдарын аударуы тегін емес. Оның себебін Шәкәрім
мен Хафиз дүниетанымының мұсылмандық қағида бірлігін де деп қарасақ дөп
түсетін тәріздіміз. Ақынның шығыс ғазалдарын алпысты алқымдап қалғанда
аударғанын ескерсек бұл жауапты іске ақын қажы жинақталып, толығып келіп
қол салғанын аңғарғандаймыз. Ақынның Хафиз аудармаларындағы қолданыс,
тіркестерінің жұмыр да жұғымды келуі де осыдан болса керек. Түйсік, тұжырым
жағынан Шәкәрімнің аз ғана аудармасының өзі орысша аудармадан әлде қайда
озық болуы да заңдылық тәрізді. Шәкәрім атамыз Хафизды түсінде көргендігін
өлеңдерінде келтіріп оның ғазалдарына деген махаббатын жасырмайды.
Шәкәрім үшін Хафиздың орны бөлек болса керек. Ол турасында ақын
шығармаларында кеңінен баяндалады. Осы жұлдыздай жыпырлаған көп ақын
ішінде Шәкәрім, әсіресе, Хафизды жанына жақын тұтады. Германиядағы Гетені
де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі Европа поэзиясына үлкен
ықпал жасаған Хожа Хафизді Шәкәрім өзінің ең ұлағатты ұстаздарының бірі
санайды,– деген Мұхтар Мағауин ақынның Хафиздан аударған өлең-жырларының
саны біршама екенін айтып, олардың басым көпшілігі тәржіма болғанымен,
біразы Хафиз сарынындағы төлтума ұқсайтынын жазады.
Шәкәрім және шығыс әдебиеті атты мақаласында Мұхтар Әуезовтың шәкірті
болған Өтеген Күмісбаев: “Шәкәрім мен Хафиз турасында М. Әуезов бізге
Абайтанудан дәріс беріп жүргенде Шәкәрім есімін жылы ілтипатпен атаушы еді.
Сөйтсек оның себебі әріде жатса керек. Өйткені Мұхаң Шығыс поэзиясына
студент шағынан бастап қатты ден қойса керек. Ел арасында демалысқа
барғанда, Шәкәрімнен Шығыс ақындарын көп сұрап отырады. Сол шығыс
ақындарының ішінде ең күштісі қайсысы? – деген Мұқаңның сауалына Шәкәрім
Хафизды бөліп атайды. Оның тілі ғайыптан келген деп, табанда Хафиз
ғазалдарын оқып, тәржімалап беруші еді”[7,115], – деген Мұхтар Әуезовтың
Хафиз ғазалдары жайында Шәкәрімнің өз ауызынан естіген бағасын келтіреді.
Шығыс шайырларының ішіндегі ең күштісі әрі тілін ғайыптан келген
деуінен-ақ Шәкәрім қажының Хафизды тым биік бағалағанын жазбай таныймыз.
Ал енді аудармаға тоқталсақ. Ғазал аудармасы – Шәкәрімнің тек парсы
тіліне ғана емес, сонымен бірге Исламдық ілім мен сопылық мистикаға да
жүйрек екендігінің көрсеткіші болып табылады. Шәкәрім парсы ақынының әр
ғазалдың соңында Оу, Хафиз... - деген сыңайда қайталанып айтылатын
тақаулысын алып тастап отырған. Есесіне, ол ғазал аудармасының басына не
соңына сөз мәнісін айтып, қысқаша түсіндіріп өтетін жері бар. Айталық,
Хафиз жинағындағы бірінші ғазалдың Шәкәрім аударған нұсқасы Кел, аяқшы,
қымыз құй... - деп басталса, оның соңындағы түсінік мынандай: Бұл парсы
жұртының баяғы өткен білгіш ақыны Хожа Хафиз сөзінен қазақ тіліне
аударылған... Хожа Хафиздің арақ деп жазғанын мен көбінесе, қымыз деп
жазамын. Оның арақ(қымыз) дегені – ақыл, ғылым; хақиқатты жар - дос
дегені Алла Тағала, һәм табиғаттың көркемдігі...[8,13]
Бұған қоса, Хафиздің 71 ғазалының аудармасының алдында: Баяғыда парсы
жұртында әрі білгіш, әрі ақын Хожа Хафиз деген кісі болған. Иманына
қазақтың талапты жастарын таныс қылмақ үшін төменгі жырын қазақ тіліне
аудардым -, деген Шәкәрім сөзін көреміз [4,160]. Көрініске шоқынған...
деп басталатын осы ғазал аудармасы алғаш 1918 жылға Абай журналының
үшінші санында жарық көреді. Онда Хафизді Шәкәрім: ...осыдан бірнеше ғасыр
бұрын парсы жұртында әрі білгіш – данышпан, әрі сопы, әрі ақын Хожа Хафиз
деген кісі болған... - деп бір ауыз сөзбен таныстырып өтеді. Шәкәрімнің
Хафизді данышпан деп атауы сәтті шыққан. Әйтсе де шығыс әдібиетінде
данышпан мен сопы арасы біршама жер.
Ақынның Хафиз аудармаларындағы қолданыс, тіркестері жұмыр да жұғымды
келеді. Түйсік, тұжырым жағынан Шәкәрімнің аз ғана аудармасының өқзі біз
қарап жүрген орысша аудармадан әлде қайда озық тұр. Оның себебін Шәкәрім
мен Хафиз дүниетанымының мұсылмандық қағида бірлігінен іздестірген абзал.
Шәкәрімнің Хафиздан қанша ғазал аударғандығы жайында мына бір мәселеге
тоқталмай кетпеске болмас. Ақынның Хафиздан аударғандары оның жинақтарында
Хожа Хафиз сөзінен деген аңдатулар арқылы айқындалып отырады. Алайда осы
аңдату аясына енбей келе жатқан аударма да бар екен. 1919 жылы жазылған
Жас алпыстан асқан соң атты өлең Шәкәрімнің төл шығармасы ретінде
топтастырылып жүр. Анығы – бұл өлең Хафиздің 37- ғазалының аудармасы болып
келеді. Тек алғашқы шумақты Шәкәпімнің өз тарапынан қосқандығы көрініп тұр.
Ішінара ауыс – күйіс болмаса, бұл өлең де тұтастай Хафиз сөзі болып
табылады. Басындағы бір шумағынан өзге, қазақы табиғатқа келтірілгендігінен
басқа, аударма бойынан өзге ауыс – күйіс таппайсыз. Сол бір шумақтан өзге
қазақыланған сипат Шәкәрім аударған ғазал аудармаларының бәріне де тән
болып келеді. Сондақтан да ақынның Жас алпыстан асқан соң атты өлеңі де
Хафиз ғазалдарынан қотарылған аударма болып табылады.
Парсы тіліндегі Хафиз ғазалдарының бірқашан ілгерінді кейінгі
нұсқаларына қарап отырсақ, Шәкәрім аудармалары Хафиз жинағындағы алғашқа
шоғырдағы ғазалдарға дәл келеді. Атап айтқанда, Шәкәрім Хафиздің нұсқасы
бойынша бірінші, үшінші, төртінші, бесінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы,
он бірінші, он екінші, отыз жетінші және жетпіс бірінші ғазалдарын аударған
Шәкәрімнің тұтастай алғанда, ғазалдарды ретіне қарай аударуы үлкен істің
басы тәрізді көрінеді. Бәлкім, Шәкәрім Хафиз ғазалдарының тұтас жинағын
аударуға ниеттеніп, жинақталғанда болар. Аударманың ауаны осыған шақырып
тұрғаны анық. Тіпті Шыңғыстау сыртындағы Саят қорада Шәкәрімнің қажылық
сапарынын аржақ – бержағында нәсіп болған Хафиз жинағының бір нұсқасы болуы
да тиіс.
Хафиз шығармаларының сопылық мистикаға тұнып тұрғандығын ескерсек,
Шәкәрім аударған ғазалдарының кейбір бейіттерінің мағынасы тіпті парсы
тілдестері үшін де жұмбақ күйінде қалғанын айта кеткен жөн. Осы күнге дейін
Хафиз ғазалдарына жазылған түсініктердің барлығы бір межеден көрініп отырды
деуге келмейді. Сондайда аудармашы Шәкәрімнің әрбәр жолға үңіліп, Саят
қорадан Шыңғыс сілемдеріне қарап – сөз салмақтап, ұзақ сарылып отыруы анық.
Кім біледі, Шәкәрім бір ғазалдың өзін араға жылдар салып, қайтадан електен
өткізіп, суытып қойып, қайтадан сұрыптап отырған болар дейді.
Иранда Хафиз туралы айтқанда, оның мистикасына мән беріледі. Бірақ
Шәкәрім ортасы мен қоғамы үшін мистика жат құбылыс болатын. Шәкәрімді
Хафизбен біріктіріп тұрған өзек мынада:
Шошыма, достым, сөзімнен,
Сөз – Құдайдан шыққан бу.
Ұқпасаң көр өзіңнен,
Жұтқызайын нұрлы су[2,333], -
деп толғаған Шәкәрім ғазал аудармалары тұсына жастарға насихат, үлгі беруді
мақсат тұтқандығы турасында түсінік бергенімен, ақын мұратының бұдан әлде
қайда тереңде жатқандығы анық. Оны тұжырып айтқанда, сопылық, мистика –
абыздық ауанында Шәкәрімнің тек өзіне тән пайымдаулары болғандығымен
байланыстыра аламыз.
Қырық жасқа келгенде Шәкәрім көкей тескен асыл арманын, іздеген мұратын
тапқан. Өйткені дүниенің көрінбеген сырларына, яғни, біліндбеген әлемге
және адам болмысының жұмбағына бйолауға бейімділік, Абайша айтқанда әрбір
нәрсенің себебін таппақпен лаззаттануға жаны құмарлық оған берген Тәңір
сыйы, табиғаттың сыбағасы болған.
Ғылым – Алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақлық
һәм адамдық дүр - деп хакім Абай айтқандай, Шәкәрім көңілінің тыныштық
таппай шарқ ұрып іздегені көкірек көзді ашатын рухани ғылмы болатын. Қырық
жасында ақынның болмысында өткен жаңаша өзгерістің бірі һәм Деді бір ой
көзіңді аш! деуінің мәнісі осы жаймен түсіндірілсе керек. Жалпы қазақ
халқындағы Қырықтың бірі - Қыдыр деп айтылатын мақалдың түп төркіні
исламдық қағидаттары бойынша айтылса керек. Қырықтың қырқасына шығу
дегеніміз анық толып жетілген адамның қалыптасып нақты ой қалыптастырған
тұсы болса керек. Ислами қағидатта дейтініміздің себебі хазіретті Мұсаға
Таурат түсерде қырық күн бойына мінажат етіп аш болуы, пайғамбарымызға
қасиетті құран түсірілгенде де қырықтың белесінде болғандығы мәлім. Шамасы,
қырық жастан соң Алла әр адамның болмысына қосымша рухани көз тудыратын
сыңайлы. Ал, сол рухани көзді ары қарай нұрландырып, хақиқатқа ұмтылу, ол
адамның өз талпынысына, ізденпаздығына байланысты болуы да мүмкін. Ендеше,
қырық жас – кемелдік белгісі. Қырыққа бағындырылмаған биік жалаң. Жан мен
тән құбылыстарының өзі осыны айқындап береді. Сол қырық жас – ақындар
назарынан тыс қалмағандығын көреміз. Хафиздің қырықтың қырқасына көтеріле
бергенде, дүниетанымында бір өзгерістің болғандығы өлеңдерінде ара – тұра
қылаң беріп қалады.
Қырық жыл бойы жүрекке еп,
Ізгілік, ілім жинап кеп,
Сол нәргестен мастанған,
Қорқамын қолды болар деп[11,13].
Бұл – ілім – білімін нәргеске теңеп, еркелеткен Хафиз сөзі. Бір жағы
ішкі аласапыран дүниенің қобалжуы тәрізді де көрінеді. Сондай-ақ, қорқамын
қолды болар деп деуі қырық жылғы жиған ілім-білімін айта алмай кетем бе
деген де қорқыныш болса керек. Ал Шәкәрім:
Қырық жылдан жас өткенде,
Қызудың көбі кеткенде,
Есептер кезі жеткенде,
Не болар бұрмаған көңіл[5,86], -
деп алдыға аттар алдын артқа бір – бір қарайлағанды мақұл көреді.
Шәкәрімнің есептер кезі жеткенде деуі тегін емес тәрізді. Бұл есеп
Аллаһтың алдындағы есеп беру, тірісінде жасаған амалына есеп беру болса
керек. Хафиз бен Шәкәрімдегі қорқыныш бір қорқыныш жиған білімнің айтылмай
бірге кетуі. Ал бұлай болу олар ұшін кешсіз өкініш болмақ. Бұл екі ақын
арасындағы бір ғана ұқсастық. Екі ақын шығармашылығы да қан-жыны араласып
бір қазанда біте қайнасқан деп те айта алмаймыз.
Хафиз бен кейінірек ғұмыр кешкен Шәкәрім арасындағы алшақтық –
табиғи құбылыс. Бұндайда арадағы заман мен қоғам айырмашылығын ескермесе
болмайды. Хафизді Хафиз етіп отырған мистика. Шәкәрім ортасы үшін дін,
әуелде жаңашылдық бастауы еді. Татарлар тарапынан дінде жәдидизмнің
жасампаздығы аз насихатталмағандығын Шәкәрәмнің өзі де көргендігі анық.
Қырым мен Қазан сонда діннің дүбіріне айналып еді. Бұл – Шәкәрәмнің
қырықтың қырқасына жеткен кезімен тұспа-тұс келді. Сондайда қырық жасты
Шәкәрім мен Хафиз, біріншіден, өткенге өкініш белгісі ретінде қарастырса,
екіншіден, бұрынғыға есеп беру көрсеткіші тұрғысында бейнелейді. Тегінде,
бұндай сарындастық салған жерден сыр бермейтіндігін де айта кеткен жөн
болар. Иірім, ишара тілдік құнарға айналып шығады. Діннің дүниемен арасын
ойдың астары ажыратады. Сондайда:
Қашан да сол шарап сатқыш пейілді
пір
Сусынынан аяқ құрғап көрмепті бір.
Лепірумен қырық жас міне, өткенімен,
Пірмұғанға қол бергеннің төмені –
мен[11,24],- деп налиды Хафиз. Қаншама білім бола тұрса да қырыққа келгенше
Жаратқанды толықтай танып үлгермегенін Хафиз өзіне мін санасанайды.
Жаратқанның мейірімінің шексіз екнідігін алға тартады. Шираздағы сырласына
Шәкәрім:
Жиырма мен қырық арасы-
Жас өмірдің сарасы.
Бос өткенін қарашы,
Жүрекке төгіп қанды ірің[5,85],-
деп үн қосады. Бұдан екі ақынның өткенге деген өкінішін көреміз. Шәкәрімнің
өкініші де Хафиздікіндей Жаратқанды толық тани алмауы Ал Хафиздың қырық
жасты есеп беру, көрсеткіш үлгісінде танитындығын мына бір жолдардан айқын
аңдауға болады:
Қырық жыл құса кешкенім,
Соңында кеп шешкенім:
Түнемелі шарапты
Түйнекке ем деп ішкенім[11,25].
Бұндағы шарап Аллаһқа шексіз сену барысында жүрекке құйылатын тылсым
лаззат болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz