Шалқар курорттық зонасының экологиялық жағдайлары
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану- педагогикалық факультеті
“География, экология және ПОӘ” кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Шалқар курорттық зонасының
экологиялық жағдайлары
Диплом жұмысын орындаушы: сырттай
бөлім студенті Жұмабаева А.К.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Шаймерденов М.К.
КӨКШЕТАУ-2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ _______________________3
1.СОЛТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
__________________________________5
1.1. Солтүстік Қазақстан облысы аумағындағы республикалық сипаттағы
табиғат ескерткiштерi мен табиғат кешендері ___________________7
1.2. Көкшетау МҰТС және онда жүргізілетін іс-шаралар
____________16
1.3. Саябақ орналасқан ауданның қысқаша әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы ___________________________________ ______________21
2. ШАЛҚАР РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДЕМАЛЫС АУМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ___________________________________ _23
2.1. Шалқар курорттық зонасының жер бедері, топырағы ____________24
2.2. Шалқар курорттық зонасының климаты _______________________28
2.3. Геологиясы ___________________________________ ____________31
2.4. . Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі __________________________ 33
2.5 Шалқар курорттық зонасының экологиялық бағыттары __________36
2.6. Шалқар көлі және оның экологиялық жағдайы
________________42
3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ - ТҰРАҚТЫ ДАМУ ФАКТОРЫ __________ 44
3.1. Туризм дамуының қазіргі жай-күйіне талдау _________________
48
3.2. Шалқар курорттық зонасына әсер ететін экологиялық факторлар__ 50
3.3. Ормандардың рекреациялық қызметі _________________________ 54
3.4. Өсiмдiктер мен жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету
қаупi бар түрлерiн қорғау ___________________________________ __ 58
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР _______________________________ 65
ҚОСЫМШАЛАР ___________________________________ ______________ 67
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев елімізді дамытудың
маңызды бағыттары қатарында туризм индустриясын барынша өркендетуге
басымдық сипат беруде. Әлемнің озық мемлекеттерінің қатарынан көрінуде
саланың серпінді секірістер жасауы шешуші мәнге ие болмақ. Елбасы бұл
орайда астаналық, Ақмола облысының мойнындағы жүктің салмақтылығын бірнеше
қайтара атап көрсетті. Туризм мен еңбекшілер демалысын жаңа сатыға көтеру,
туристік индустрияны заман талаптарына сәйкестендіру арқылы әлемдік
кеңістіктегі абыройымыз асқақтайтыны мәлім. Елбасының туристік кластерді
қалыптастыру жөніндегі тапсырмасы күн тәртібіндегі өзекті мәселе екендігі
де сондықтан [1].
Жұмыстың өзектілігі: Тарихи танымдық, табиғи тартымдылық, жағрафиялық
орналасу тұрғысынан қарағанда, нарықтық қатынастардың белді буыны –
туристік бизнес индустриясын дамытуда Ақмола облысының маңдайы жарқырап
тұрғаны белгілі. Сарыарқаның сардаласы халық тағдырымен өзектес аңыз-
әфсаналарға, сол әфсаналарды жасап жатқан кешегі толқын, бүгінгі ұрпақтың
ерлік өнегесіне толы. Көркем де таза табиғат жан сұлулығын қалыптастырады.
Міне, біздің алтын өлкеміз осындай қайталанбас ерекшеліктерге толы.
Бөлектеп айтар артықшылық — әсем Астанамыздың қол созым жерде
орналасқандығы. Қазақстанды жаһанға таныстыруда Бурабайдың аты алдымен
ауызға ілінетіні анық. Мәселе оның, мәңгілік сұлулығында ғана емес, адам
баласының сұлу болып тәрбиелене білуге талпынысында болса керек. Мұндай
кәусарлардың қатарына Шалқар, Зеренді демалыс аймағын қосамыз.
Қадірін білсе, демалыс аумақтары адамдарға қызмет етуден
танбайтындығымен тамсандырады. Оның өн-бойында туристік бизнесті, емдеу-
сауықтыру кешендерін жаңа сапалық деңгейге көтерудің негіздері толығымен
бар дей аламыз.
Бірақ бүгінгі күні адамдардың қоршаған ортаға бей-жай қарауының
салдарынан, антропогендік әсерлердің күрт артуынан курорттық аудандардың
экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Сондықтан табиғаты көркем,
ерекше табиғат туындыларымен ерекшеленетін табиғи рекреациялық аумақтарды
экологиялық тұрғыдан зерттеп, экологиялық қауіп-қатердің алдын-алу бүгінгі
күннің өзекті мәселесі дейміз.
Зерттеу нысаны. Шалқар курорттық зонасы
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Шалқар курорттық зонасының
экологиялық жағдайына талдау жасап, оның алдын-алу мәселелерін қарастыру.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Шалқар курорттық зонасының физико-географиялық жағдайын сипаттау;
- Шалқар курорттық аумағының экологиялық ахуалы мен оның табиғатын
қорғау мәселелеріне талдау жасау;
- Шалқар курорттық зонасының экологиялық бағыттарын айқындау;
- Курорттық аймақтың өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау
мәселесін қарастыру;
- Туризмді дамытуда қоршаған ортаның әсерін айқындау.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жүргізу барысында зерттеудің кешенді
әдістері: географиялық, экологиялық, биологиялық әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыс барысында алынған мәліметтерді
қоршаған ортаның экологиялық мәселелерін түсіндіру үшін және демалыс
аймақтарының географиялық орналасуын айқындауда, туризмді дамытуда
пайдалануға болады.
1. Солтүстiк Қазақстан облысының қысқаша физико-географиялық сипаттамасы
Солтүстiк Қазақстан облысы (СҚО) Қазақстанның ең солтүстiгiнде
орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста — Батыс-Сiбiрлiк жазықтың
оңтүстiк және жарым-жартылай — Қазақ ұсақ шоқы аумағында (Сары-Арқа).
Облыстың ең солтүстiк нүктесiнiң координаты: 55026 с.е. (бұл Мәскеудiң
ендiгiне сәйкес келедi) және 68059 ш.б., шеткi оңтүстiк нүктесінiкi —
52013 с.е. және 67019 ш.б., шеткi батыс нүктесінiкi — 54000 с.е. және
65057 ш.б., шығыстық — 52050 с.е. және 74002 ш.б. шеткi нүктелер
арасында. Екi шеткi нүктенiң арақашықтығы бойлығы бойынша 8005, ендiгi
бойынша — 3013 құрайды. Шеткi нүктелердiң тiкелей ұзындығы бойынша
солтүстiк-оңтүстiк бағытында 375 км тең, батыстан шығысқа қарай — 602 км-
ге тең [2].
Облыс аумағы солтүстiкте Ресей Федерациясының Қорған, Түмен және Омбы
облыстарымен, оңтүстiкте — Қазақстан Республикасының Ақмола облысымен,
батыста — Қостанай және шығыста — Павлодар облыстарымен шектеседi.
Облыстың жалпы аумағы 9,8 млн. га құрайды, халықтың саны 2008 жылдың
басына — 652,6 мың адам, соның iшiнде 230,2 мың қалалық, 422,4 ауылдықты
құрайды.
Облыста 13 әкiмшiлiк аудан, 5 қала бар, олар — Петропавл, Булаев,
Мамлют, Тайынша, Сергеевка, 4 қала типтi кенттер — Смирнов, Талшық,
Новоишим, Кiшкенекөл.
Облыстың әкiмшiлiк орталығы — Петропавл қаласы.
Обылыстың жер бедері тарапында үшiн әлсіз бөлшектену, ойлы-қырлылық,
бетiнiң солтүстiкке және солтүстiк-шығысқа бейiмделуi тән [2].
Геоморфологиялық аудандастыру кезiнде облыстың жазықтық бөлiгi көне
көлдiк неогендiк Батыс Сiбiр үстiртiне жатады, олар Тобол және Ертiс
өзендерiнiң алқаптары арасындағы үлкен кеңiстiктердi қамтыған. Облыстың
жазықтық бөлiгi деңгейi теңiз бетiнiң 125-200 метр биiктiгiнде жатыр.
Кiшкентай белегірлермен қатар оңтүстiк-шығыс бөлiгiнде iрi тұзды көлдердiң
шұңқырлары бар. Олар: Калибек, Үлкен-Қарой, Теке, Сілеті-Теңіз — теңiз
деңгейінен 29 м биік жатыр. Ең биiк нүктесі — Жақсы Жаңғызтау шыңы — 730
м.
Облыстың оңтүстiк-батыс бөлiгi Сарыарқа және көнеден қалыптасқан
таулы-шоқылы бедерi болып табылатын Көкшетау қыратының аумағында
орналасқан, толқынды-бөктерлi iргелiк денудациялық жазықтарымен қосылады.
Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк шекаралық шетi толқынды көне-абразиондық
және абразионды-жинақтық жазықтарымен белгiленген, онда тау жыныстары терең
кетпеген, топырақ қабатының астынан-ақ табылады. Үстiрттiң жазықтық бетiнде
жалғыз тұрған төбелер немесе биiк емес шоқылар көтерiледi (20-30 м дейiн).
Одан жоғарырақ шоқылар сирек кездеседi, олардан — Сырымбет тауы, Бүркiт
тауы (Жаман-Сопка). Бүркiт тауының биiктiгi теңіз деңгейінен 371 м
биіктікте [3].
Көкшетау қыраты үшiн эрозионды-тектоникалық және эрозиондық алқап
жүйелерi тән, кейде қайта тереңдетiлген, палеогеннiң аллювиальдi
шөгiндiлермен толтырылған, көл, неогеннiң көлдi-аллювиальдi қалыңдықтармен,
жарым-жартылай заманға сай гидрожүйемен игерiлген.
СҚО аумағы меридианальдi бағытта терең және жақсы жүйеленген Есiл өзенi
алқабымен екіге бөлінген.
Есiлдің облыс шегiнде жаймаланған алқабы бар, оның енi оңтүстiкте
бiрнеше километрден солтүстiк бөлiгiнде 20-22 км дейiн жетедi.
Облыстың сол жақтық бөлiгiнде өте қызықты рельеф кездеседі, ол жал
атына ие болған. Ол морфологиясымен, яғни сыртқы көрiнiсiмен, геологиялық
құрылысымен, пайда болу құпиялығымен ерекшеленедi.
Жал деп ұзын жайпақ қатарларды атайды, 1-2-ден 20-25 км дейiн
созылады. СҚО шегiнде олардың ұзындығы 15 км құрайды. Жалдардың биiктiгi 3-
4-тен 15-18 м дейiн созылады. Жалдарға тән ерекшелiктiң бiрi олардың
бiрқалыпты бағдары: ұзын бiлiктерi батыс-оңтүстiк –батыстан шығыс-солтүстiк-
шығысқа қарай созылған.
Облыс аумағында 3425 қолданыстағы көл сулары пен суалып бара жатқан
көлдер бар. Олардан ең iрiсi (су айдынының алаңы бойынша): Сілетітеңіз (777
км2), Теке (265 км2), Шағлытеңіз (240 км2), Кiшi-Қарой (102 км2). Сиверга,
Меңгесер, Становое, Үлкен Тараңғұл (Тереңкөл) және т.б. көлдердiң айдыны
30-50 км және одан астам алаңдары бар. Алайда саны бойынша көлдер мен
көлдiк қазаншұңқырлар негізінен 1 шаршы шақырымға жуық болып келеді.
Көлдердiң тереңдiгi генезисі пен шұңқырларға байланысты. Ең
тереңдiлiгiмен Көкшетау қыратының көлдерi ерекшеленедi: Шалқар — 15 м,
Жақсы-Жаңғыстау — 14,5 м, Имантау — 10 м. Бiрақ, 5-3 м кем емес
тереңдiктегі көлдер басым [4].
Құнарлы қара топырақтарымен облыстың жазықтық рельефi аумақтың жоғарғы
жер жыртылу деңгейiне ықпал еттi.
1.1. Солтүстік Қазақстан облысы аумағындағы республикалық сипаттағы
табиғат ескерткiштерi мен табиғат кешендерi
Табиғатты қорғаудың бiрден-бiр маңызды мiндетi — табиғи экожүйенi
адамзат шаруашылығы қызметi саласынан толық немесе бөлшектеп алып шығу.
Осыған байланысты ерекше қорғалатын табиғи аймақтар (ЕҚТА)– заңмен
бекiтiлген тәртiпте табиғи ландшафты пайдалану шаруашылығы толық немесе
оның жеке бөлшектерi шығарылған немесе шектелген құрлық және су телiмдерi
пайда болды. Бұл әрекеттер арнайы қорғау мезгiлiнiң енгiзiлуiмен қоса
жүргiзiледi.
Солтүстiк Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын табиғи аймақтар 2008
жылдың басында 598,5 мың га құрады [2].
Табиғи ландшафтарды сақтап қалу мәселесi қазiргi кезде СҚО аумағында
өте маңызды болып табылады. Аймақтың жазықтығы, жағымды агроклиматтық
ресурстар Қазақстанның басқа облыстарымен салытырғанда шаруашылық
қатынасында игерудiң барынша жоғары деңгейiне жетеді деп қарастыруға
болады. Ауылшаруашылығына пайдаланатын жер-сулар аймағының 86 пайызын
құрайды. Осылайша, жер пайдаланудың жалпы құрылымында экологиялық қор деп
аталатын жер аз қалған, ол жерлер жалпы экологиялық жағдайды
тұрақтандырады. Экологиялық қор жерлерi шамамен 11% құрайды (оның iшiнде
ағаш-бұталы екпелер шамамен 7,0% басып жатыр, көлдер жалпы аймақтың шамамен
3,5 пайызын алып жатыр). Бұл орналасу қазiргi ландшафтардың ендi табиғи
еместiгiн байқатады, яғни өзiндiк реттеу табиғи механизмi бұзылған қатты
өзгерген табиғи-антропогендi кешендер болып табылады. Табиғи ландшафтар
барлығы дерлiк қолайсыз жерлерге ысырып тасталынған: өзен алқаптарының
баурайлары, жыра, сайлар және тағы басқа жерлер. Егер де бұндай жағдайда
орманды дала және дала табиғи зона ретiнде жойылып кету мүмкiндiгi туралы
айтар болсақ, онда бұл ең алдымен СҚО-ға қатысты болар едi. Егер фауна және
флора қорықтық аймақтармен қорғалатын болса, орман дала территориясында
бұлай ерекше қорғалатын табиғи аймақтар (ЕҚТА) жоқ.
Әрекет етушi қорықтар (Мамлют, Согров, Смирнов, Орлиногорск), сипатына
қарай нақты заңды тұрғыда қорғалатын территорияларға жатпайды — тiптi
олардың аумақтары қазақстандық статистикаға қорғалатын аймақ ретiнде
енгiзiлмеген (Қосымша 1).
Әлемдiк қорықтық қорғау туралы жiктмеде мұндай қорғау формасы жоқ. Бұл
дұрыс та — егер мекендеу ортасы қорғалмаса, онда органикалық әлемнiң қандай
да бiр түрiнiң қорғалатынынан оң нәтиже күту қиын. Осы жағдайды қарастырар
болсақ, СҚО территориясында әзiрше ЕҚТА жоқ (Көкшетау ұлттық паркiнiң үш
бөлiмшесiн есептемегенде). Сондықтан, ендi қорықтарды толық ЕҚТА көшiру
жөнiнде ойлануымыз керек. Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын
табиғи аймақтарды дамыту және орналастырудың 2030 жылдарға арналған
концепциясына сәйкес, ЕҚТА аумағын 17,5 млн. гектарға дейiн кеңейту
көзделген, олар республика территориясының 6,4 пайызын алатын болады.
Солтүстiк Қазақстан облысының тамаша табиғаты қорғалатын қорда болуға әбден
лайық [5].
Бұл қорықтар облыстағы барлық фауна мен флора өкiлдерiн сақтап қалу
мақсатында құрылған, дегенмен әсiресе көктемгi және күзгi мерзiмде жаппай
шоғырлану жерлерiне ұшып келетiн суды мекендейтiн жабайы құстарға, жабайы
тұяқтылар: бұғы, қабан, елiктерге, сонымен қатар құр, ақ және сұр құрларға,
жабайы құстарға және тағы басқаларға арналған.
Қазақстанның ең солтүстiгiнде орналасқан суырлар түрін сақтап қалу
мақсатында 1998 жылы облыс әкiмiнiң шешiмiмен облыстық сипаттағы мынадай
қорықтар құрылды: Тимирязев ауданы аймағындағы Ақсуат қорығы (аумағы 10,5
мың га) және осы аудан аймағындағы Ақжан қорығы (аумағы 27 мың га) [6].
Облыстың ерекше қорғалатын орман территорияларына Көкшетау
Мемлекеттiк ұлттық табиғи паркi (МҰТС), мемлекеттiк табиғи орман
ескерткiштерi (МТОЕ), орман генетикалық резерваттары жатады. Бұлардың
барлығы жыныс құрамы, екпелердiң құрылымы және басқа да табиғи
ерекшелiктерi жөнiнен бiрегей, сонымен бiрге орманмен төселмеген жер-сулары
бар, ерекше ғылыми және мәдени-эстетикалық құндылығы бар жер телiмдерi
немесе алаптары болып табылады.
Бұлардан басқа, ҚР Үкiметiнiң 27.06.01 ж. № 887 қаулысымен облыс
территориясынан республикалық сипаттағы табиғат ескерткiштерiне 181,1 га
жер бөлiндi (1-кесте ) [7].
Облыстың мемлекеттiк мекемелерiнде 2043 га генетикалық резерватрат
бөлiндi, ол жапырақты екпелер (7 га) және қайың түрiнде (2036 га) берiлген.
Жапырақтылардың генетикалық резерваттары Аққайың мемлекеттiк мекемесiнде,
қайыңдар Булаев (668 га), Соколов (788 га) және Есiл (580 га) мемлекеттiк
мекемелерiнде орналасқан [8].
Табиғат кешендерi.
Солтүстiк Қазақстан аумағында республикалық маңыздағы бiрегей табиғат
кешендерiнiң қатары орналасқан. Бұл бiрегейлiгi Қасiрет белдеуi
бекiнiсiнде қызмет атқарған 19-ғасырдың жергiлiктi әскери шенеунiктерiмен
де бiрнеше рет аталып өткен.
1-кесте. СҚО аумағындағы республикалық сипаттағы табиғат ескерткiштерi
Мемлекеттiк табиғат Аумағы Орналасқан жерi
ескерткiштерiнiң атауы га
Жаңажол 9,0 Жамбыл ауданы, Жамбыл мемлекеттiк орман
мекемесi
Күмiс тоғай 83,0 Қызылжар ауданы, Соколов мемлекеттiк
орман мекемесi
Қарағайлы тоғай 26,0 Қызылжар ауданы, Қызылжарское орман
шаруашылығы
''Орлиная гора и 3,0 Айыртау ауданы, Орлиногорск орман
родниковый ключ'' соқпақ мекемесi
жолы
Имантау көлiнiң аралы 34,4 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Обозрение соқпақ жолы 3,8 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Котелок жартас 3,9 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
шөгiндiлерi Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Таусыншақ алабы 2,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Тiк соқпақ 3,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Екі ағайынды соқпақ жолы10,5 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Үңгiрлi су ағыны 0,5 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Жарылған соқпақ 2,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Барлығы облыс бойынша 181,1
Мысалы, полковник Левинцовтың 1881 жылғы 18 шiлдемен көрсетiлген
анықтамасында местность эта одарена всеми благами природы: огромными,
частично строевыми хвойными лесами, обилием речных и озёрных вод с рыбной
ловлей, пространными лугами с бесконечными пастбищами для скота,
представляет собой одно из самых крупных экономических богатств
Петропавловского уезда деп көрсетiлген.
Солтүстiк Қазақстан облысының Айыртау әкiмшiлiк ауданының аумағында
Көкшетау мемлекеттiк ұлттық табиғат саябағының Шалқар және Имантау
өңiрлiк бөлiмшелерi орналасқан. Бұл — Солтүстiк Қазақстанның бiрегей
табиғат кешендерiн, тарихи және мәдении ескерткiштерiн, фауна мен
флорасының сирек кездесетiн, құрып бара жатқан және өте құнды түрлерiн
сақтауға арналған ерекше қорғалатын аумақтар. Бұл аумақ орманды-далалы және
далалы климаттық аймақтарға жатады. Климат ыстық жазы және қатал, аз қарлы
қысымен шұғыл континентальды. Әртүрлi экожүйенiң бар болуы жануарлардың
алуан түрлiлiгiн анықтайды. Осында сүтқоректiлердiң 160 түрiне дейiн және
200-дей құс түрi саналады, бұл экологиялық туризмнiң дамуына себепшi болып
отыр [6].
Имантау табиғат аумағы
1.1-сурет. Имантау көлі
Солтүстiктен оңтүстiкке 70 шақырымға, шығыстан батысқа 65 шақырымға
созылған табиғи шұратты ұсынады. Оның негiзiн су қоймалары және Имантау
көлiмен тау-орман массивi құрайды, ол шын мәнiнде өңiрде ең сұлу көлдердiң
бiрi болып саналады (1.1-сурет). Көл суы тұщы. Көл ортасында жүрек түрiнде
көркем, орманмен жабылған шағын арал. Көлдiң түбi тегiс. Оңтүстiк және
солтүстiк жағынан жағалары құмды, оңтүстiк-батыс шығысынан — жартас.
Ормандар көлдермен бiрлесе ерекше микроклимат жасайды. Бұнда бұғылар,
елiктер, борсықтар, түлкiлер, тиiндер, құрлар, кекiлiктер және жануарлардың
басқа түрлерi мекен етедi. Котелок шоқысы, Казачий аралы, Буян
шатқалы — табиғат ескерткiштерi өзiне жергiлiктi тұрғындар мен
демалушыларды қайталанбас сұлулығымен тартады. Көлге қол жетiмдiлiк оңай,
жолдардың көлiк торабы демалыс аумағын Чистополье селосымен, әрi қарай
Есiл, Торғай, Володар селоларымен, Қостанай., Челябi, Көкшетау, Омбы,
Түмен, Новосiбiр қалаларымен байланыстырады [2].
Имантау демалыс аумағы Көкшетау мемлекеттiк ұлттық табиғи саябағының
Арықбалық өңiрлiк бөлiмшесiне жатады, оның балансына 100 орындық екi
ғимараты және 40 орындық асханасымен маусымдық типтегi Имантау демалыс
базасы жатады.
Жазғы уақытта Имантау көлiнде Қарлығаш балалар сауықтыру лагерi
жұмыс iстейдi. Экос қорының экотуризм жөнiндегi халықаралық бағдарламасы
аясында Имантау селосында жергiлiктi тұрғындармен шетел туристерiн қабылдау
үшiн 12-15 адамдық топқа 4 селолық қонақ үйi дайындалған, тарих және
табиғат ескерткiштерiне туристiк бағыттар әзiрленген.
Шалқар табиғат аумағы
Шалқар рекреациялық табиғат аумағы орта таулық бедермен сипатталады.
Су бетiнiң алаңы 3241 га құрайтын Шалқар көлi аралас және қарағай орманымен
қоршалған, нысаны бойынша таға тәрiздi нысаны бар. Көлдiң оңтүстiк
бөлiгiнде емдiк балшық бар. Суы тұзды, таза, 10 метрге дейiн терең, өз
құрамы бойынша Қара теңiз суына сәйкес келедi, терi ауруларын емдеу үшiн
емдiк қасиетi бар. Жағажай аумақтары құмды, кей жерде тасты. Тiлек тауы
табиғаттың көркем ескерткiшi болып табылады. Шалқар көлi жанында көптеген
аңыздармен байланысты Айыртаушық және Глухое — 2 шағын көл жайылған.
Әуесқой балықшылардың жыл бойына алабұға, тұқы, табан, сазан аулауға
мүмкiндiгi бар. Көлдер биiктiгi 500 метр Екі ағайынды тауымен бөлiнген.
Шатқалдар қылқанды орманмен жабылған, шыңдарында жартас гранит тектерiнiң
шығулары бар [9,10].
Серебряный бор қылқанды орманы
Солтүстiк Қазақстанда қылқанды ормандардың пайда болу мәселесiнде
ғалымдардың көпшiлiгi осы ормандардың Орал және Алтай ормандарымен
байланысты болған ертеде кең жайылған ормандардың қалдықтары болып
табылатынына сәйкес көзқарасты қолдайды. Қызылжар әкiмшiлiк ауданындағы
Большая Малышка селосынан қашық емес жерде орналасқан реликтiлiк
Серебряный бор 243 га аумақты құрайды. Ағаштардың жартысынан көбiнiң жасы
100 жылға дейiн. Қарағай орманын ақ қайыңдар айнала қоршап тұр. Сондықтан
Серебряный бор аталған. Көптеген жылдар қатарында шырша әртүрлi
ғимараттар үшiн құрылыс материалы ретiнде қолданылды. Осы жерлерде
алғашқылардың бiрi болып Долматов, Красноярка, Соколовка, Вагулин селолары
пайда болды. Сол кездiң өзiнде жергiлiктi табиғат ландшафтарының
бiрегейлiгiн түсiнген шенеунiктер болды және олар сондықтан қарағай орманын
кесуге тыйым салды. Осы әрекеттердiң арқасында бүгiн бiрегей Серебряный
борды тамашалауға болады. Қазiр бұл Есiл өзенi жайылмасының жоғары бөлiгiн
толығымен алмаса да, басым бөлiгiне ие көне қылқанды орманның шағын ғана
қалдығы. Қылқанды орманның табиғаты бiрегей. Осы жерде қызамық, құлпынай,
қой бүлдiрген — жидектердiң солтүстiк және оңтүстiк түрлерi тоғысқан. Мүк
пен қына шүйiншөп және өлеңшөппен қатар өседi [11].
Жаңажол реликтiлiк қылқанды орманы
Жаңажол қылқанды орманы шағын аумақты — 16 га жайғасқан және Жамбыл
әкiмшiлiк ауданындағы Жаңажол селосынан 3-4 шақырым жерде көне көлдiк
террассада оқшауланған. Кей жерлерде орман ылдилап көлге таман түседi.
Қарағайдың табиғи өсiмi назарыңды аударады, олардың кейбiр даналары 200-
жылдық жас иелерi. Осында мүк пен қынаның бiрнеше түрлерiн, орляк
қырыққұлағы мен дәрiлiк купенаны кездестiруге болады. Массив орман
шаруашылығының қорғауында, бiрақ қорық болып табылмайды. Бiрегей орманның
өзi зор ғылыми құндылықты бiлдiредi және тиiстi қорғауды талап етедi [11].
Согров қорықшасы
Қорықша 1968 жылы құрылған. Согров қорықшасының алаңы 134 мың га
құрайды. Батыс шекарасы Есiл өзенi бойынша 45 шақырым қашықтықта, солтүстiк
–Түмен облысының шекарасы бойынша өтедi. Қорықша құндылығы оның Есiл өзенi
алқабында орналасуында жатыр, бұл өзен жағасындағы ормандардың сирек
кездесетiн және құрып бара жатқан өсiмдiк түрлерiмен оның бай табиғатын
сақтауға мүмкiндiк бередi. Красноярка мен Долматов селолары арасында Есiл
өзенi оңтүстiк жағасының салбырап тұрған және кей жерлерiнде өзен суы
деңгейiнен 40-50 метр жоғары тұрған жарларымен ұсынылған бiрегей жағалық
шатқалдар көрiнедi. Бұл шатқалдар өзеннiң Петропавл қ. солтүстiгiнде
орналасқан осы үлескiсiнде ғана кездеседi. Биiк жарқабақтық беткейлер
ұзақтығы бойынша маңызды жайпақ жалдармен араласып отырады. Осы
шатқалдардың кейбiреулерi бiрегей геологиялық қиықтар болып табылады,
оларда тұнба қалыңдықтар көрiнiп тұрады, олар бойынша ғалымдар
континенталдық палеогендiк және неогендiк қалдықтарды зерделейдi. Өзен
ландшафтарының өзi жалдардың биiгiнде жайқалып тұрған талдар және аққайың
тоғайларының, сондай-ақ күмiс және қара түстi терек, мойыл, тал және
итмұрыннан тұратын урём ормандарынның қарама-қарсы көрiнiстерiн
бiлдiредi. Қорықшаның ормандары — солтүстiк Қазақстанның нағыз джунглиi.
Бұл жердiң шөбi 3 метр биiктiкке дейiн жетедi. Су молшылығы өсiмдiктiң
орасан шығымына себепкер болады. Жер-жерлерде Есiлге апаратын терең сайлар
кездеседi, табиғатты қорғаудың Қызыл Кiтабына енгiзiлген венераның
башмағы деп аталатын орхидеяның 3 түрi өсетiн Солтүстiк Қазақстандағы
жалғыз жер осы [10,11].
Сергеев су қоймасы
Шал ақын ауданы аумағында Сардоник қорығы бар. Шал ақын ауданының
әкiмшiлiк орталығы Сергеевкадан 40 шақырымда орналасқан.
Су торабы аудан орталығы — Сергеев қаласының визит кәртiшкесi болып
табылады. Су қоймасы Есiл өзенi бойымен Сергеев қ. Куприянов с. дейiн 100
шақырымға созылған. Су айнасының алаңы — 117 шаршы шақырым, максималды
тереңдiгi — 20 м. Осында су туризмi мен жағажайлық демалыс түрлерiн дамыту
үшiн мол мүмкiндiктер бар. Шал ақын ауданы орманды-далалы аумақта
орналасқан. Иман Бұрлық, Бағанаты және Шудасай — шағын көркем өзендер Есiл
өз.сағалары болып табылады. Осы аумақта 100-ден астам шағын көл саналады.
Шағын Торанғұл көлi және Козлов көлi балықтың мол қорымен танылған. Мәдени-
танымдық тұрғыда белгiлi жазушы Зейнел-Ғаби Иманбаев, ақындар Ақметжан
Нұртазин мен Ермек Қонарбаевтардың мұражайлары, Бектеңiз археологиялық
ескерткiшi қорғандарын, Сергеев су торабын, облыс үшiн сирек кездесетiн
өсiмдiктер, соның iшiнде қара қандағаш өсетiн шағын аумақ Қандағаш орманын
(Ольховая роща) көру қызығушылық тудырады. Аудан Евней Бөкетов, Аманжол
Қошанов, Қазис Тәшенов және Мырзатай Серғалиев — төрт қазақ академигiнiң,
ғарышкер Александр Викторенконың отаны болып табылады [12].
Мамлют қорықшасы – Мамлют әкiмшiлiк ауданындағы Становое селосы —
сфагндық томар. Бұл томар ертедегі мұз дәуiрдiң реликтiсi болып табылады.
Алқабы шағын ғана — 3,5 га шамасында, дөңгелек нысанды көлдiк шұңқырда
орналасқан. Осы томар сфагнум жайылу аймағының қиыр оңтүстiк шекарасында
орналасқан. Сырт жағынан қайың орманы тәрiздi. Шет жағы батпақтанған
үлескiмен қоршалған, қамыс, құрақ және қоға арқылы өту мүмкiн емес. Аяқ
астындағы жер тербелiп тұрады және тереңге бойлайды. Тек солтүстiк-батыс
жағынан ғана өтуге болады. Шымтезектен тұратын орталық бөлiгi орнықты.
Сфагнум қалыңдығы 2 метрге дейiн. Ағаштардан — қарағай мен қайың;
бұталардан қазанақ пен мүкжидек өседi. Орманды-далалы аймақ үшiн сирек
кездесетiн бұл үлескi реликтiлiк болып табылады. Шымтезектiң қат-қабатын
зерделеу облыс аумағындағы голоценде жәнен тарихи кезеңде болған табиғат
өзгерiстерi туралы құнды ақпарат бере алады [11].
1.2. Көкшетау МҰТС және онда жүргізілетін іс-шаралар
Көкшетау МҰТС ҚР Үкiметiнiң қаулысымен 1996 жылы биоәртүрлiлiктiң
экологиялық теңгерiмiн және Қазақ ұсақ соқпақтығын қолдау мақсатында
құрылды. Аймағында 5 аймақтық бөлiмше орналасқан: Шалқар, Айыртау, Зеренді,
Дубравский және Арықбалық (1.2-сурет).
Көкшетау мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының аумағы Көкшетау
қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 60 шақырым жерде орналасып, Зеренді,
Шалқар, Имантау және Айыртау аймақтарының орманды-таулы және көлдер айдынын
қамтитын 182076 гектардан астам жерді алып жатыр. Құрамына Шалқар,
Зеренді көлдері, Айыртау шоқылары кіреді. Жерінің аумағы 586,8 мың га, оның
97,7 мың га орманды алқап, 166 мың га— жайылым, 7 мың га шабындық, 289 мың
га— жыртылған, 25 мың га-н сулы-батпақты жерлер алып жатыр. Саябақ өлшемді
және таңғажайып табиғат кешендері мен объектілерін, сонымен қатар тарихи,
мәдени және басқадай мәдени мұра объектілері ескерткіштерін сақтау,
халықтың экологиялық сауаттылығын жоғарылату мақсатында құрылған. Ұлттық
саябақ аумағындағы көрікті ландшафт әрқашанда тек Қазақстанның ғана емес,
жақын шетелдерден көп туристерді еріксіз өзіне тартады. Климаты — тым
континенттік, қысы суық, қарлы, жазы қоңыржай. Жер бедері: қыратты-төбелі
жазық жерлер гранит тасты шоқылармен және адырлы қырқалармен үйлесім
тапқан, олардың баурайларында қалың қарағайлы орман өскен. Орман арасындағы
көгалдар мен өзен алқаптарын астық тұқымдас өсімдіктер басқан. Саябақта 200-
ге жуық археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар мен
көне заманғы елді мекен орындары бар. Сырымбет тауының маңында 19 ғ-да
тұрғызылған ағаш үй сақталған. Сырымбет даласы — ұлы ғалым Ш.Уәлихановтың
өмірімен тығыз байланысты тарихи жерлердің бірі. Осында, қазір онда тарихи-
мемориалдық кешен ұйымдастырылған [13].
1.2-сурет. Көкшетау Мемлекеттік ұлттық саябағының аумағы
Саябақтың өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі алуан түрлі: көне
дәуірдің қынасы мен қырыққұлағы. қазіргі заманның ағашы мен бұталы
өсімдіктерінің астында жатыр. Жануарлардан: бұлан, елік, борсық, түлкі,
орман сусары, қасқыр. орқоян, ақтиін, құр мекендейді. Оларды аулауға тыйым
салынған. Саябақтың бір бөлімінде ағаш кесуге, жануарлардың санын реттеу
үшін аң және балық аулауға рұқсат етіледі. Сондай-ақ, мұнда биотехникалық
жұмыстар жүргізіледі: жабайы аңдарға арнап пішен, ағаш жапырақтары мен
бұтақтары дайындалады, тұз себілген алаңдар жасалады. Саябақ аумағында
туризм жақсы дамыған.
Саябақта табиғи, рекреациялық (демалыс және туризм) және табиғатты
қорғау тәртібі қатаң сақталатын зоналары белгіленіп, бұларда қандай да
болмасын шаруашылықтық шараларға тыйым салу, хайуанаттарды, таулы орманды
ландшафты мен жеке-дара табиғи ескерткіштерді көрсетуге арнайы белгіленген
сүрлеу жолдар салу т.б. жұмыстары көзделген.
Көкшетау МҰТС аумағында жүргізілетін іс-шаралар мынадай бағыттар
бойынша іске асады:
1. Туризм және тынығу
Жыл бойы ұлттық аумағына 20 мыңға жуық адам келеді. Ұлттық
саябақ аумағында бір мезетте 2843 адам қабылдайтын, әр түрлі
ведомстваларға берілген, 31 емдеу және демалыс мекемелері орналасқан:
1шипажай, 8 демалыс үйлері мен орталықтары, мейманхана кешендері, 16
демалыс базалары, 6 балаларды сауықтыру орталықтары жұмыс істейді.
“Көкшетау” ұлттық саябағына жазда маусымдық пайдаланатын, жалпы
сыйымдылығы 286 адамға лайықты 4 демалыс базасы тиесілі. Онда
коттедждер мен жазғы үйлерде тұру қарастырылған. Спорттық тынығу
үшін волейбол және футбол алаңдары жарақтандырылған. Спорттық
мүліктер катамаран және сайрандау қайықтары жалға беріліп, шахматтар,
дойбылар, үстелдік теннистермен ойнау ұсынылады.
Көңілі қалғандар катермен Имантау көліндегі Тасарал аралына
дейін серуендеуге болады.
Экологиялық және танымдық туризмді дамыту мақсатында ұлттық
саябақ аумағында 12 туристік маршрут әзірленген және олар өнімді жұмыс
істейді. Олар: 7 жаяу, 2 су, 3 автобус –саяхаттық болып бөлінеді.
Негізінен Арықбалық, Шалқар және Зеренді аймақтық бөлімшелерін
басып өтетін жаяу маршруттарды дәріптеушілер пайдаланылады. Бұл
маршруттар: Айыртау шоқысы, Найзатас шоқысы, Шалқар көлінің
оңтүстік жағалауы, Ұшқыш табақ төбешігі, Тау шоқырлары, Буян
шатқалы. Бұл маршруттарды басты пайдаланушылар ұлттық саябақ
аумағында орналасқан сауықтыру лагерінде демалушы балалармен қатар
осы маршруттармен Көкшетау қаласының мектеп оқушылары мен
студенттердің туристік топтары сапар шегеді.
Барлық көрмелер жәрмеңкелерге қатысып, туристік фирмалармен
келушілерді тек қана ұлттық саябақтың өсімдік және жануарлар
дүниесі, табиғат және тарихи –археологиялық ескерткіштермен таныстырып
қана қоймай, ұлттық парктің демалыс базаларына демалушыларды тарту
жүйелі түрде іске асырсылып отыр [13].
2. Өсімдіктер және жануарлар дүниесіне қамқорлық жасау.
Көкшетау Ұлттық табиғи саябағы жануарлар және өсімдіктер
дүниесіне бай. Қаңқалы жануарлар дүниесінің 283 түрі кездеседі.
Орманды бұлақ молықтыру учаскесінде Шығыс Қазақстанннан әкелінген
маралдар мұнда тез жерсінді. Сонымен қатар аққұр, ақкіс, борсық, ломан
тышқаны, кәдімгі бурозубка, елік, қасқыр кездеседі. Өзендер, көлдер
және батпақты жерлерде су тышқаны мен ондатра мекендейді.
Саябақ аумағында өсімдіктердің шамамен 500 түрлері өссе, олардың
84 түрі ерекше қорғауды қажет ететін құрып бара жатқан
өсімдіктерге жатқызылады.
Ағаш тектес өсімдіктерден қарағай мен қайың, балқарағай, шетен,
үйеңкі шегіршін болса да кездеседі.
Ұлттық саябақта кездесетін өсімдіктердің көп түрлері Қызыл
кітапқа енгізілген. Олардың ішінде бұғы мүгі, көп салалы шоқшабас
және т.б. Жануарлар дүниесі әр алуан ендік өкілдерінің сирек
үйлесімін қамтыған.
Сібірлік тайгаға тән жануарлар: бұлан, сілеусін, орман, сусары,
аққоян, оңтүстік дала және шөлейт аймақта тіршілік ететін: қарсақ,
саршұнақ, орқоян араласа өмір сүруде.
Саябақтағы қорғау тәртібі біздің аумақтың өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі үшін қосалқы қорған.
3. Табиғи кешендерді қорғау және молықтыру
Саябақтын басты байлығы орманға пайдаланылған жерлер 182076 га.
соның ішінде орманмен жабылғаны 134676 гектар, отырғызылған ағаштар
18,863 гектарды құрайды. Орманмен қамтылуы 83,9%
Жер бетінде орман үлкен маңызға ие экологиялық қорларының
бірі оттегі барлық тірі ағзаға өмір сыйлаушы. Сонымен қатар орман
климаты қалыптастыруда және климатты ретеуде, суды қорғау және сумен
бірге ортаны реттеуші қызметін қамтиды, топырақты эрозиядан
қорғайды. Осындай жағдайларға байланысты орманға пайдаланылатын
жерлерді сақтау және қалпына келтіруге назар бөлінеді.
Экологиялық жағдайларды жақсарту және аумақты орман мен
қамтылуын ұлғайту мақсатында орманды қайта түлету және өсіру үлкен
мәнге ие. Орманмен қамтылуын ұлғайту үшін жыл сайын орман
даңылдарын отырғызу жолымен орманды қайта түлету жұмыстары
жүргізілді. 2007 жылы орман дақылдары 98 га-ға отырғызылды. Ұлттық
саябақты екпе ағаштармен қамтамасыз ететін үш питомник бар [2].
Орманды қорғауда басты назар орман өртімен күреске жұмсалады.
Өрт болуының жоғарғы мүмкіншілігінің сақталуы қылқан жапырақты
тектестердің басым болуына туристердің үлкен ағынымен байланыстырса
да өртке қарсы алдын алу шараларда күшейтілген талаптармен
анықталады. Амақтар орманды айналып өтуге бөлінген және инспекторлық
қызметпен қорғалады. Өрт қаупі жоғары кезеңдерде әуеден бақылау
жүргізілді. КөкшетауМҰТС аймақтық бөлімшелері және молықтыру
учаскілерінде 6 байқау мұнаралары бар. Өрт қауіпсіздігіне қарсы
тақырыпта тақталар орнатылған. 500 км минералды жолақтар құрлғысы
жасалса, 9887 км минералды жолақтарға күтім жүргізілген.
1.3. Саябақ орналасқан ауданның қысқаша әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы
Өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жоғарғы даму қарқыны, табиғи
ресурстардың жоғарғы деңгейде тұтынылуы адамның өмірлік іс-әрекетінің
табиғи негіздерінің бұзылу қаупін туындатып, адам мен табиғат арасындағы
өзара әрекетті бұзып, экожүйелердің деградациясына әкелді. Осыған
байланысты Қазақстанда өткен жүзжылдықтың 70-жылдарының соңы мен 80-
жылдарының басында ерекше қорғалатын территориялар желісін кеңейту бойынша
жұмыстарға ерекше назар аударыла бастады.
“Қазақстан Республикасының табиғи-қорық қорының ерекше қорғалатын
территориялар мен нысандары типтерінің тізіміне” мыналар жатқызылады:
мемлекеттік қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар, табиғат ескерткіштері.
Ерекше қорғалатын территорияларға: ландшафтты қорғау формасы мен туристтік
демалыс орны ретіндегі ұлттық саябақтар енеді. Бұл қорғалатын
территориялардың өзге типтеріне қарағанда полифункционалды болып саналады.
Ал ол біздің ел үшін мәселенің жаңа қырын ашады.
Табиғи ұлттық саябақтар туралы типтік ереже мына мәселелерді
қарастырады:
1. Туризм мен демалыс үшін жағдай жасау;
2. Рекреациялық пайдалану жағдайында табиғи кешендерді қорғау ғылыми
әдістерінің өңделуі мен енгізілуі;
3. Өсімдіктер мен жануарлардың, олардың қауымдастықтарының көбею
экологиясының ерекшеліктерін талдау;
4. Ұлттық саябақ орналасқан ауданның экономикалық дамуы [14,15]:
Саябақтардың дұрыс ұйымдастырылуы және тиімді іс-әрекеті олардың әрекет
етуін экономикалық тұрғыдан қолдап, ғылыми зерттеулер жүргізуге
мүмкіндіктер береді. Қазақстандағы олардың нашар дамуының бір себебі –
табиғат қорғау институттарының осы формасын құқықтық қорғау шараларын
ғылыми өңдеудің жеткіліксіздігі мен қаржыландырудың аздығы.
Көкшетау аймағы ежелден өзінің түрлі табиғи нысандарымен баршаға
мәлім. Мыңдаған жылдар бойы мұнда табиғат рельефінің жүздеген сәнді
формалары қалыптасқан.
Олардың ішінде Айыртау шоқысы, Найзатас шоқысы, Шалқар көлінің
оңтүстік жағалауы, Ұшқыш табақ төбешігі, Тау шоқырлары, Буян
шатқалы айрықша көрік береді.
Өлкенің тарихы да бай: көмілген сүйектер, ескерткіштер, қорғандар,
неолит пен қола дәуіріндегі осы жерлерде өмір сүрген адамдардың іздері де
баршылық.
Қазіргі уақытта саябақты қоршаған территорияларда интенсивті шаруашылық
игеру жүріп жатыр. Ауылшаруашылығы да немғұрлым интенсивті дамып келе
жатыр. Табиғи ландшафттардың деградациясы осы айтылған жан-жақты
антропогенді қысымның нәтижесі болып табылады. Көкшетау мемлекеттік ұлттық
табиғат саябағы бұл ауданда тек табиғат қорғау роліне болып қана қоймай,
экономикасының дамуына да зор ықпал тигізіп отыр. Табиғатты қорғау идеясы
тұрғылықты халықтың әлеуметтік, мәдени, тарихи және экономикалық
мүдделерімен сәйкестік тапқан.
2. ШАЛҚАР РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ КУРОРТ АУМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Шалқар рекреациялық демалыс аумағы орта таулық бедермен сипатталады.
Су бетінің алқабы 3241 га құрайтын Шалқар көлі аралас және қарағай
орманымен қоршалған, нысаны бойынша таға тәрізді. Көлдің оңтүстік бөлігінде
емдік балшық бар. Суы тұзды, таза, тереңдігі он метрге дейін жетеді, құрамы
жөнінде Қара теңіз суына сәйкес келеді, тері ауруларын емдеу үшін емдік
қасиеті бар. Жағажай аумақтары құмды, кей жерде тасты. Тілек тауы
табиғаттың көркем ескерткіші болып табылады [11].
Шалқар көлі жанында көптеген қызықты аңыздармен әйгіленген Айыртаушық
және Глухое атты шағын екі көл жайылған. Балық аулауды ұнатушылардың жыл
бойына алабұға, ақтаутан, тұқы және тағы басқаларын аулауға мүмкіндіктері
бар. Көлдер биіктігі 500 метр Екі ағайынды тауымен бөлінген. Шатқалдары
қылқан орманмен жабылған, шыңдарында жартас гранит тектерінің шығулары бар.
2.1-сурет. Шалқар курорттық зонасының аумағы.
Шалқар курорттық зонасы аумағында Арман, Ардагер, Турпан, Шалқар
су, КРЭК, Лазурная, Шалқар, Родники, КОС, Черная лагуна және
Балықшылар үйі атты демалыс базалары, Сокол, Счастливое детство,
Чайка және Заря атты мектеп оқушыларының демалыс лагерьлері орналасқан
(2.1-сурет).
Бұлардан басқа 3 санаторий-профилактория, қысқа мерзімді демалыс
орындары бар [13].
Объектiлердiң материалдық базасы қазiргi заман талаптарына жауап
бермейдi. Осы заманғы туристiк кешен құрылысы үшiн инвестициялар тарту
қажет, бұл демалушылардың сапалы туристiк қызметке деген сұранысын
қанағаттандырар едi.
2.1. Шалқар курорттық зонасының жер бедері, топырағы
Жер бетіндегі табиғат зоналары ауа райы, жер бедері және географиялық
орнына байланысты қалыптасады. Әрбір табиғат зонасының өзіне тән климаты,
топырағы, өсімдігі және жануарлары болады. Кейде бір табиғат зонасының
ішінде басқа табиғат зонасына ұқсас аймақтар кездесіп отырады. Жалпы жер
бетіндегі табиғат зоналарының Қазақстан жерінде бірнешеуі орналасқан. Олар
солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары
болып ауысып отырады. Республикамыздың оңтүстігіндегі биік таулы өлкелерде
биіктік белдеулік байқалады. Қазақстан жеріндегі табиғат зоналарының
топырағы, өсімдіктері тек солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеріп қоймайды,
сонымен қатар батыстан шығысқа қарай да өзгеріп отырады. Бұл осы бағытта
климаттың континенттігінің күшеюіне байланысты.
Шалқар курорттық зонасы географиялық орманды дала зонасына жатады.
Орманды дала зонасы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс
Сібір ойпаты мен жалпы Сырт қыратының азғана бөлігін алып жатыр.
Орманды дала зонасында көршілес зоналардың — орман және дала зоналарының
учаскелері алмасып отырады. Қазақстан жеріндегі орманды дала зонасының жер
бедері тегіс келеді. Батыстан шығысқа қарай ені 150—200 шақырымға созылып
жатыр, жалпы алып жатқан жер көлемі 7 процент.
Орманды дала зонасының климаты орман зонасына қарағанда біршама
жұмсақ. Қаңтар айындағы орташа температура —19°. Қыста тұрақты қар
жамылғысы бар. Қардың қалыңдығы 40 см-ге жетеді. Ақпан, наурыз айларында
күшті жел соғып, кейде қар жауады. Көктемде қар еріген өзендердің суы
тасып, арнасынан асып, жағалауына жайылады [16].
Көктемде, кейде мамыр айының екінші жартысында үсік түсіп, ауыл
шаруашылығы дақылдарына көп зиянын тигізеді. Жазы жылы. Шілде айындағы
орташа температурасы +18°. Көбінесе жаздық бидай егіледі. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 300—400 мм. Жазда жауатын жауын-шашын көбінесе өткінші нөсер
түрінде түседі. Жазда кейде құрғақшылық болған жылдары жаздық бидайдан өнім
аз жиналады. Күздің алғашқы айлары жылы әрі құрғақ болады.
Өзендері қар суымен қоректенеді. Көктемде қар ерігенде өзен суының
деңгейі 2—4 м-ге көтеріледі .
Баяндап отырған кешенді жер бедері пішіндерін қамтитын жалдар мен көл
қазаншұңқырларынан басқа оған әдетте көл қазаншұңқырының шығыс бөлігіндегі
орақ тәрізді жартылай шеңбер жасап жатқан көл маңындағы төбешіктер де
кіреді.
Қырқалар мен төбелер механикалық жағынан да, жасы жағынана да әр түрлі
жыныстардан құралған. Көптеген қырқалар төрттік кезеңнің дерлік сарғыш-сұр
құмдағымен, сазды-құмдақты карбонатты топырақтарымен аралас жабылған. Кей
жағдайларда тығыздалған саздың түпқабаттары, кейде төрттік кезеңнің жалды
шөгінділері астында жер бедерінің жалға дейінгі беткі қабаты кездеседі.
Аумақтың негізгі табиғи ресурстары болып қара топырақ саналады. Қара
топырақты жердің 80 пайызы жыртылған. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында
жай қаратопырақ басым. Оңтүстік жағына карбонатты қара топырақты дала
ландшафтысы тән. Интразональды қабат өте көп. Бұлар сортаңдар мен әр қилы
гидроморфтық түрлер. Таулы – шоқылы ланшдафтта шым қыртысы күлгін қабат
дамуда [17,18].
Орманды сұр топырақ қабаты (топырақ қабатының және ауыл шаруашылығы жері
құрылымының 1 % кем.) ең шым - қыртысы суайрықтар учаскілеріне: құмдауытты
жалды және аңғар бойындағы баурайларға жақын. Олар шөптесінге бай қайыңды
орман өңірегінде қалыптасады. Оларды қошқыл -сұр, сұр және бозғылт - сұр
деп ажыратады.
Қаратопырақ -үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және оңтайлы т.б.
болып ажыратылады.
Сілтісіздендірілген қаратопырақ шөптесінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген, өзен аралықтарындағы шымды учаскілер мен жер
бедерінің дұрыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1 пайызға жуығы)
алаңды алып жатыр. Қара шірінді шетінің қалыңдығы. 40 - 50 см, біркелкі
қоңыр түсті және құрамында қара шіріндісі 5 - 7 пайызға дейін.
Карбонаттардың жату тереңдігі 60-90 см. Сілтісіздендірілген қаратопырақ
көбіне егістікке жарамды жақсы жерлердің бірі болып табылады.
Жай қара топырақ топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар бірнеше
топтарға бөлінеді. Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ кешендерінде
де кездеседі. Жер асты сулары тереңде жататын өзен аралықтарындағы
көтеріңкі учаскілерге жапсырылысып жатыр. Олардың аймақтық ерекшеліктері:
қара шірінді горизонттың тілімдене кездесетіндігі, қалыңдығы бар
сораңдылықтың, реликтілі гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жай қара
топырақтың физикалық-химиялық жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапалы қорлары, минералды қорек элементтерінің
жалпы және жылжымалы түрлері оларды облыстың ең жақсы топырағына жатқызуға
мүмкіндік береді.
Сортаңды қара топырақ әдетте әр түрлі сортаңды кешендерде болады. 5 м
жуық кілкіме судың тереңдігінде жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән.
Әсіресе құрғақшылық жылдары ауыл шаруашылық.дақылдарының өсуіне жағымсыз
әсер ететін едәуір нашар сулы-химиялық қасиеттерге ие [19].
Құрамында кара шіріндісі бар карбонатты қара топырақ минералды қорек
элементтерінің жалпы қорлары жөнінен, сіңірген негізі құрамы бойынша жай
қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда олардан тұз құрамы бойынша
бөлектенеді: жоғары қабат тұз қышқылынан көтеріле шығады, қырынан
қарағандығы пішінінің төменгі жағынан тез еритін тұз бар. Батпақты құрам
нашар су сіңірткіштіктің, су ұстағыштық қасиеттің жоғары болуына, ылғалды
жағдайда өте ісінуге, құрғақ уақытта жарылу мен тозаңдануға себепкер
болады.
Оңтүстік қара топырақ құрғақ дала жағдайында дамиды. Әр түрлі
шөптесінде бетегелі, бозды далада қалыптасқан. Топырақ түзетін жыныстар
арасында орман тәрізді саздақтар басым палеозей жыныстарының
жартастарындағы аллювий – делювийлі қыиыршық тастарды мен құмды аллювийлі
қабаттары кездеседі. Оңтүстік қара топырақ, түріндегілер төрт тектес топқа
бөлінеді: жай оңтүстік қаратопырақ, карбонатты, сортаңды және аз дамыған.
Жай қаратопыраққа қарағанда, оңт.қара шіріндінің процестік мөлшері аз,
кесіндісінің және қырыннан қарағандығынан пішіннің төменгі жағы
сортаңдалған.
Жартылай гидроморфты және гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды
қара топырақты (жай, сортаңды, карбонатты, шақатты), шалғынды, шалғынды
батпақты және батпақты топырақ жатады. Аумақта сортаңдар кеңінен таралған
біртектес жерде де, басқа қабатпен бірге кешенді түрде кездеседі. Олардың
пайда болуы мен дамуы топырақ түзетін сортаңданған жыныстармен
минералданған жер асты сулар жақын орналасумен байланысты. Сордың айықша
қасиеті - кесіндісінен қарағандағы генетикалық горизонттығы анық
дифференцияланған, олардың арасында тығыз діңгек құрылымды иллювийлі
горизонт ерекшеленеді. Су режимімен сортаңның генезисіне қарай мыңадай
түрге бөлінеді: далалық сортаңдар, шалғындық-далалық және шалғынды, олардың
әрқайсысы сортаңды горизонтты қалыңдығы жөнінен қабықты(5 см дейін), ұсақ
(6-10 см), орташа (11-18) және терең (18 см астам) болып бөлінеді. Тұзды
горизонттағы тұздардың жиынтығы 0,3-тең 1,5 пайызға дейін ауытқиды [20].
Сорлар әдетте кептен тұзды көлдер немесе көне аңғарларда болады.
Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының жақын орналасуымен
байланысты. Сорларға тұз жиынтығы 1-2 пайыздан асатын топырақтың
кескінінен қарағандағы жоғарғы жағынан интенсивті сортаңдану тән. Жер
бетіндегі тұздардың ең жоғарғы концентрациясы сорларда болады, одан қалың.
0,5 - 2,0 см қабық бөлінген. Шалғынды сорлар шамалы қана сортаңданады.
Жайылымалық жер (аллювийлі) Есіл өзең аңғарында дамыған. Олардың
қалыптасуына тасқан су режимі едәуір рөл атқарады, топырақ түзілудің
далалық типіндегі аймақтық жер қыртысынан сонысымен ерекшенеледі.
Жайылманның тегістелген үстіңгі жағында қат-қабат жайылмалық – шалғынды,
қарашірінді горизонт жапқан қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдуыттыдан
саздауытқа дейін құбылып тұрады. Қарашіріндінің құрамы – 1,0 пайыздан жаңа
жайылмалық жерде 5-6 пайызға дейін. Террасалық аласа жайылмада сорлы,
сортаңды және гидроморфтық топырақ бар. Шұрайлы шөп өсетін жер ретінде
пайдаланады.
Шымды – күлгін топырақ таулы-шоқылы аудандарында кеңінен таралған.
Граниттердің элювийіндегі қарағайлы-қайыңды орманың жамылғысында дамығаны
анық генетикалық кесенімен айрықшаналады. Мұнда күлгін түрдегі топыраққа
тән барлық горизонттар (қабаттар) айқын бөлінеді, бірақ горизонтасы қалың
емес: топырақтың кескіні 60-90 см-ден аспайды. Құрамында қабыршақты
сынықтар мен құмтастар көп. Қарашірікті тек шымды болып бөлінеді. Топырақ
орман шаруашылығында ғана маңызды [21].
2.2. Шалқар курорттық зонасының климаты
Курорттық зонаның құрлықтың ішкі аумағында орналасуы және қоңыржай
ендік аймағында орналасуы, ауа массасының бірқалыпты басымдығына
байланысты, климаттың ерекшеліктерін айқындайды. Демалыс аумағы климаты тым
континентті. Континеттілік жазғы және қысқы температураларында үлкен
айырмашылық (амплитуда) бар және ылғалдануы жеткілікті. Қаңтардың орташа
көпжылдық температурасы Петропавлде 18,6 0С, шілде +19 0С, орташа жылдық
температура +0,8 0С.
Ауаның ең төменгі температурасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану- педагогикалық факультеті
“География, экология және ПОӘ” кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Шалқар курорттық зонасының
экологиялық жағдайлары
Диплом жұмысын орындаушы: сырттай
бөлім студенті Жұмабаева А.К.
Ғылыми жетекші: аға оқытушы
Шаймерденов М.К.
КӨКШЕТАУ-2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ _______________________3
1.СОЛТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
__________________________________5
1.1. Солтүстік Қазақстан облысы аумағындағы республикалық сипаттағы
табиғат ескерткiштерi мен табиғат кешендері ___________________7
1.2. Көкшетау МҰТС және онда жүргізілетін іс-шаралар
____________16
1.3. Саябақ орналасқан ауданның қысқаша әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы ___________________________________ ______________21
2. ШАЛҚАР РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДЕМАЛЫС АУМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ___________________________________ _23
2.1. Шалқар курорттық зонасының жер бедері, топырағы ____________24
2.2. Шалқар курорттық зонасының климаты _______________________28
2.3. Геологиясы ___________________________________ ____________31
2.4. . Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі __________________________ 33
2.5 Шалқар курорттық зонасының экологиялық бағыттары __________36
2.6. Шалқар көлі және оның экологиялық жағдайы
________________42
3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ - ТҰРАҚТЫ ДАМУ ФАКТОРЫ __________ 44
3.1. Туризм дамуының қазіргі жай-күйіне талдау _________________
48
3.2. Шалқар курорттық зонасына әсер ететін экологиялық факторлар__ 50
3.3. Ормандардың рекреациялық қызметі _________________________ 54
3.4. Өсiмдiктер мен жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету
қаупi бар түрлерiн қорғау ___________________________________ __ 58
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ________________62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР _______________________________ 65
ҚОСЫМШАЛАР ___________________________________ ______________ 67
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев елімізді дамытудың
маңызды бағыттары қатарында туризм индустриясын барынша өркендетуге
басымдық сипат беруде. Әлемнің озық мемлекеттерінің қатарынан көрінуде
саланың серпінді секірістер жасауы шешуші мәнге ие болмақ. Елбасы бұл
орайда астаналық, Ақмола облысының мойнындағы жүктің салмақтылығын бірнеше
қайтара атап көрсетті. Туризм мен еңбекшілер демалысын жаңа сатыға көтеру,
туристік индустрияны заман талаптарына сәйкестендіру арқылы әлемдік
кеңістіктегі абыройымыз асқақтайтыны мәлім. Елбасының туристік кластерді
қалыптастыру жөніндегі тапсырмасы күн тәртібіндегі өзекті мәселе екендігі
де сондықтан [1].
Жұмыстың өзектілігі: Тарихи танымдық, табиғи тартымдылық, жағрафиялық
орналасу тұрғысынан қарағанда, нарықтық қатынастардың белді буыны –
туристік бизнес индустриясын дамытуда Ақмола облысының маңдайы жарқырап
тұрғаны белгілі. Сарыарқаның сардаласы халық тағдырымен өзектес аңыз-
әфсаналарға, сол әфсаналарды жасап жатқан кешегі толқын, бүгінгі ұрпақтың
ерлік өнегесіне толы. Көркем де таза табиғат жан сұлулығын қалыптастырады.
Міне, біздің алтын өлкеміз осындай қайталанбас ерекшеліктерге толы.
Бөлектеп айтар артықшылық — әсем Астанамыздың қол созым жерде
орналасқандығы. Қазақстанды жаһанға таныстыруда Бурабайдың аты алдымен
ауызға ілінетіні анық. Мәселе оның, мәңгілік сұлулығында ғана емес, адам
баласының сұлу болып тәрбиелене білуге талпынысында болса керек. Мұндай
кәусарлардың қатарына Шалқар, Зеренді демалыс аймағын қосамыз.
Қадірін білсе, демалыс аумақтары адамдарға қызмет етуден
танбайтындығымен тамсандырады. Оның өн-бойында туристік бизнесті, емдеу-
сауықтыру кешендерін жаңа сапалық деңгейге көтерудің негіздері толығымен
бар дей аламыз.
Бірақ бүгінгі күні адамдардың қоршаған ортаға бей-жай қарауының
салдарынан, антропогендік әсерлердің күрт артуынан курорттық аудандардың
экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Сондықтан табиғаты көркем,
ерекше табиғат туындыларымен ерекшеленетін табиғи рекреациялық аумақтарды
экологиялық тұрғыдан зерттеп, экологиялық қауіп-қатердің алдын-алу бүгінгі
күннің өзекті мәселесі дейміз.
Зерттеу нысаны. Шалқар курорттық зонасы
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Шалқар курорттық зонасының
экологиялық жағдайына талдау жасап, оның алдын-алу мәселелерін қарастыру.
Осы мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Шалқар курорттық зонасының физико-географиялық жағдайын сипаттау;
- Шалқар курорттық аумағының экологиялық ахуалы мен оның табиғатын
қорғау мәселелеріне талдау жасау;
- Шалқар курорттық зонасының экологиялық бағыттарын айқындау;
- Курорттық аймақтың өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау
мәселесін қарастыру;
- Туризмді дамытуда қоршаған ортаның әсерін айқындау.
Зерттеу әдістері. Жұмысты жүргізу барысында зерттеудің кешенді
әдістері: географиялық, экологиялық, биологиялық әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыс барысында алынған мәліметтерді
қоршаған ортаның экологиялық мәселелерін түсіндіру үшін және демалыс
аймақтарының географиялық орналасуын айқындауда, туризмді дамытуда
пайдалануға болады.
1. Солтүстiк Қазақстан облысының қысқаша физико-географиялық сипаттамасы
Солтүстiк Қазақстан облысы (СҚО) Қазақстанның ең солтүстiгiнде
орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста — Батыс-Сiбiрлiк жазықтың
оңтүстiк және жарым-жартылай — Қазақ ұсақ шоқы аумағында (Сары-Арқа).
Облыстың ең солтүстiк нүктесiнiң координаты: 55026 с.е. (бұл Мәскеудiң
ендiгiне сәйкес келедi) және 68059 ш.б., шеткi оңтүстiк нүктесінiкi —
52013 с.е. және 67019 ш.б., шеткi батыс нүктесінiкi — 54000 с.е. және
65057 ш.б., шығыстық — 52050 с.е. және 74002 ш.б. шеткi нүктелер
арасында. Екi шеткi нүктенiң арақашықтығы бойлығы бойынша 8005, ендiгi
бойынша — 3013 құрайды. Шеткi нүктелердiң тiкелей ұзындығы бойынша
солтүстiк-оңтүстiк бағытында 375 км тең, батыстан шығысқа қарай — 602 км-
ге тең [2].
Облыс аумағы солтүстiкте Ресей Федерациясының Қорған, Түмен және Омбы
облыстарымен, оңтүстiкте — Қазақстан Республикасының Ақмола облысымен,
батыста — Қостанай және шығыста — Павлодар облыстарымен шектеседi.
Облыстың жалпы аумағы 9,8 млн. га құрайды, халықтың саны 2008 жылдың
басына — 652,6 мың адам, соның iшiнде 230,2 мың қалалық, 422,4 ауылдықты
құрайды.
Облыста 13 әкiмшiлiк аудан, 5 қала бар, олар — Петропавл, Булаев,
Мамлют, Тайынша, Сергеевка, 4 қала типтi кенттер — Смирнов, Талшық,
Новоишим, Кiшкенекөл.
Облыстың әкiмшiлiк орталығы — Петропавл қаласы.
Обылыстың жер бедері тарапында үшiн әлсіз бөлшектену, ойлы-қырлылық,
бетiнiң солтүстiкке және солтүстiк-шығысқа бейiмделуi тән [2].
Геоморфологиялық аудандастыру кезiнде облыстың жазықтық бөлiгi көне
көлдiк неогендiк Батыс Сiбiр үстiртiне жатады, олар Тобол және Ертiс
өзендерiнiң алқаптары арасындағы үлкен кеңiстiктердi қамтыған. Облыстың
жазықтық бөлiгi деңгейi теңiз бетiнiң 125-200 метр биiктiгiнде жатыр.
Кiшкентай белегірлермен қатар оңтүстiк-шығыс бөлiгiнде iрi тұзды көлдердiң
шұңқырлары бар. Олар: Калибек, Үлкен-Қарой, Теке, Сілеті-Теңіз — теңiз
деңгейінен 29 м биік жатыр. Ең биiк нүктесі — Жақсы Жаңғызтау шыңы — 730
м.
Облыстың оңтүстiк-батыс бөлiгi Сарыарқа және көнеден қалыптасқан
таулы-шоқылы бедерi болып табылатын Көкшетау қыратының аумағында
орналасқан, толқынды-бөктерлi iргелiк денудациялық жазықтарымен қосылады.
Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк шекаралық шетi толқынды көне-абразиондық
және абразионды-жинақтық жазықтарымен белгiленген, онда тау жыныстары терең
кетпеген, топырақ қабатының астынан-ақ табылады. Үстiрттiң жазықтық бетiнде
жалғыз тұрған төбелер немесе биiк емес шоқылар көтерiледi (20-30 м дейiн).
Одан жоғарырақ шоқылар сирек кездеседi, олардан — Сырымбет тауы, Бүркiт
тауы (Жаман-Сопка). Бүркiт тауының биiктiгi теңіз деңгейінен 371 м
биіктікте [3].
Көкшетау қыраты үшiн эрозионды-тектоникалық және эрозиондық алқап
жүйелерi тән, кейде қайта тереңдетiлген, палеогеннiң аллювиальдi
шөгiндiлермен толтырылған, көл, неогеннiң көлдi-аллювиальдi қалыңдықтармен,
жарым-жартылай заманға сай гидрожүйемен игерiлген.
СҚО аумағы меридианальдi бағытта терең және жақсы жүйеленген Есiл өзенi
алқабымен екіге бөлінген.
Есiлдің облыс шегiнде жаймаланған алқабы бар, оның енi оңтүстiкте
бiрнеше километрден солтүстiк бөлiгiнде 20-22 км дейiн жетедi.
Облыстың сол жақтық бөлiгiнде өте қызықты рельеф кездеседі, ол жал
атына ие болған. Ол морфологиясымен, яғни сыртқы көрiнiсiмен, геологиялық
құрылысымен, пайда болу құпиялығымен ерекшеленедi.
Жал деп ұзын жайпақ қатарларды атайды, 1-2-ден 20-25 км дейiн
созылады. СҚО шегiнде олардың ұзындығы 15 км құрайды. Жалдардың биiктiгi 3-
4-тен 15-18 м дейiн созылады. Жалдарға тән ерекшелiктiң бiрi олардың
бiрқалыпты бағдары: ұзын бiлiктерi батыс-оңтүстiк –батыстан шығыс-солтүстiк-
шығысқа қарай созылған.
Облыс аумағында 3425 қолданыстағы көл сулары пен суалып бара жатқан
көлдер бар. Олардан ең iрiсi (су айдынының алаңы бойынша): Сілетітеңіз (777
км2), Теке (265 км2), Шағлытеңіз (240 км2), Кiшi-Қарой (102 км2). Сиверга,
Меңгесер, Становое, Үлкен Тараңғұл (Тереңкөл) және т.б. көлдердiң айдыны
30-50 км және одан астам алаңдары бар. Алайда саны бойынша көлдер мен
көлдiк қазаншұңқырлар негізінен 1 шаршы шақырымға жуық болып келеді.
Көлдердiң тереңдiгi генезисі пен шұңқырларға байланысты. Ең
тереңдiлiгiмен Көкшетау қыратының көлдерi ерекшеленедi: Шалқар — 15 м,
Жақсы-Жаңғыстау — 14,5 м, Имантау — 10 м. Бiрақ, 5-3 м кем емес
тереңдiктегі көлдер басым [4].
Құнарлы қара топырақтарымен облыстың жазықтық рельефi аумақтың жоғарғы
жер жыртылу деңгейiне ықпал еттi.
1.1. Солтүстік Қазақстан облысы аумағындағы республикалық сипаттағы
табиғат ескерткiштерi мен табиғат кешендерi
Табиғатты қорғаудың бiрден-бiр маңызды мiндетi — табиғи экожүйенi
адамзат шаруашылығы қызметi саласынан толық немесе бөлшектеп алып шығу.
Осыған байланысты ерекше қорғалатын табиғи аймақтар (ЕҚТА)– заңмен
бекiтiлген тәртiпте табиғи ландшафты пайдалану шаруашылығы толық немесе
оның жеке бөлшектерi шығарылған немесе шектелген құрлық және су телiмдерi
пайда болды. Бұл әрекеттер арнайы қорғау мезгiлiнiң енгiзiлуiмен қоса
жүргiзiледi.
Солтүстiк Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын табиғи аймақтар 2008
жылдың басында 598,5 мың га құрады [2].
Табиғи ландшафтарды сақтап қалу мәселесi қазiргi кезде СҚО аумағында
өте маңызды болып табылады. Аймақтың жазықтығы, жағымды агроклиматтық
ресурстар Қазақстанның басқа облыстарымен салытырғанда шаруашылық
қатынасында игерудiң барынша жоғары деңгейiне жетеді деп қарастыруға
болады. Ауылшаруашылығына пайдаланатын жер-сулар аймағының 86 пайызын
құрайды. Осылайша, жер пайдаланудың жалпы құрылымында экологиялық қор деп
аталатын жер аз қалған, ол жерлер жалпы экологиялық жағдайды
тұрақтандырады. Экологиялық қор жерлерi шамамен 11% құрайды (оның iшiнде
ағаш-бұталы екпелер шамамен 7,0% басып жатыр, көлдер жалпы аймақтың шамамен
3,5 пайызын алып жатыр). Бұл орналасу қазiргi ландшафтардың ендi табиғи
еместiгiн байқатады, яғни өзiндiк реттеу табиғи механизмi бұзылған қатты
өзгерген табиғи-антропогендi кешендер болып табылады. Табиғи ландшафтар
барлығы дерлiк қолайсыз жерлерге ысырып тасталынған: өзен алқаптарының
баурайлары, жыра, сайлар және тағы басқа жерлер. Егер де бұндай жағдайда
орманды дала және дала табиғи зона ретiнде жойылып кету мүмкiндiгi туралы
айтар болсақ, онда бұл ең алдымен СҚО-ға қатысты болар едi. Егер фауна және
флора қорықтық аймақтармен қорғалатын болса, орман дала территориясында
бұлай ерекше қорғалатын табиғи аймақтар (ЕҚТА) жоқ.
Әрекет етушi қорықтар (Мамлют, Согров, Смирнов, Орлиногорск), сипатына
қарай нақты заңды тұрғыда қорғалатын территорияларға жатпайды — тiптi
олардың аумақтары қазақстандық статистикаға қорғалатын аймақ ретiнде
енгiзiлмеген (Қосымша 1).
Әлемдiк қорықтық қорғау туралы жiктмеде мұндай қорғау формасы жоқ. Бұл
дұрыс та — егер мекендеу ортасы қорғалмаса, онда органикалық әлемнiң қандай
да бiр түрiнiң қорғалатынынан оң нәтиже күту қиын. Осы жағдайды қарастырар
болсақ, СҚО территориясында әзiрше ЕҚТА жоқ (Көкшетау ұлттық паркiнiң үш
бөлiмшесiн есептемегенде). Сондықтан, ендi қорықтарды толық ЕҚТА көшiру
жөнiнде ойлануымыз керек. Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын
табиғи аймақтарды дамыту және орналастырудың 2030 жылдарға арналған
концепциясына сәйкес, ЕҚТА аумағын 17,5 млн. гектарға дейiн кеңейту
көзделген, олар республика территориясының 6,4 пайызын алатын болады.
Солтүстiк Қазақстан облысының тамаша табиғаты қорғалатын қорда болуға әбден
лайық [5].
Бұл қорықтар облыстағы барлық фауна мен флора өкiлдерiн сақтап қалу
мақсатында құрылған, дегенмен әсiресе көктемгi және күзгi мерзiмде жаппай
шоғырлану жерлерiне ұшып келетiн суды мекендейтiн жабайы құстарға, жабайы
тұяқтылар: бұғы, қабан, елiктерге, сонымен қатар құр, ақ және сұр құрларға,
жабайы құстарға және тағы басқаларға арналған.
Қазақстанның ең солтүстiгiнде орналасқан суырлар түрін сақтап қалу
мақсатында 1998 жылы облыс әкiмiнiң шешiмiмен облыстық сипаттағы мынадай
қорықтар құрылды: Тимирязев ауданы аймағындағы Ақсуат қорығы (аумағы 10,5
мың га) және осы аудан аймағындағы Ақжан қорығы (аумағы 27 мың га) [6].
Облыстың ерекше қорғалатын орман территорияларына Көкшетау
Мемлекеттiк ұлттық табиғи паркi (МҰТС), мемлекеттiк табиғи орман
ескерткiштерi (МТОЕ), орман генетикалық резерваттары жатады. Бұлардың
барлығы жыныс құрамы, екпелердiң құрылымы және басқа да табиғи
ерекшелiктерi жөнiнен бiрегей, сонымен бiрге орманмен төселмеген жер-сулары
бар, ерекше ғылыми және мәдени-эстетикалық құндылығы бар жер телiмдерi
немесе алаптары болып табылады.
Бұлардан басқа, ҚР Үкiметiнiң 27.06.01 ж. № 887 қаулысымен облыс
территориясынан республикалық сипаттағы табиғат ескерткiштерiне 181,1 га
жер бөлiндi (1-кесте ) [7].
Облыстың мемлекеттiк мекемелерiнде 2043 га генетикалық резерватрат
бөлiндi, ол жапырақты екпелер (7 га) және қайың түрiнде (2036 га) берiлген.
Жапырақтылардың генетикалық резерваттары Аққайың мемлекеттiк мекемесiнде,
қайыңдар Булаев (668 га), Соколов (788 га) және Есiл (580 га) мемлекеттiк
мекемелерiнде орналасқан [8].
Табиғат кешендерi.
Солтүстiк Қазақстан аумағында республикалық маңыздағы бiрегей табиғат
кешендерiнiң қатары орналасқан. Бұл бiрегейлiгi Қасiрет белдеуi
бекiнiсiнде қызмет атқарған 19-ғасырдың жергiлiктi әскери шенеунiктерiмен
де бiрнеше рет аталып өткен.
1-кесте. СҚО аумағындағы республикалық сипаттағы табиғат ескерткiштерi
Мемлекеттiк табиғат Аумағы Орналасқан жерi
ескерткiштерiнiң атауы га
Жаңажол 9,0 Жамбыл ауданы, Жамбыл мемлекеттiк орман
мекемесi
Күмiс тоғай 83,0 Қызылжар ауданы, Соколов мемлекеттiк
орман мекемесi
Қарағайлы тоғай 26,0 Қызылжар ауданы, Қызылжарское орман
шаруашылығы
''Орлиная гора и 3,0 Айыртау ауданы, Орлиногорск орман
родниковый ключ'' соқпақ мекемесi
жолы
Имантау көлiнiң аралы 34,4 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Обозрение соқпақ жолы 3,8 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Котелок жартас 3,9 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
шөгiндiлерi Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Таусыншақ алабы 2,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Тiк соқпақ 3,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Екі ағайынды соқпақ жолы10,5 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Үңгiрлi су ағыны 0,5 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Жарылған соқпақ 2,0 Айыртау ауданы, Көкшетау МҰТС,
Арықбалық аймақтық бөлiмшесi
Барлығы облыс бойынша 181,1
Мысалы, полковник Левинцовтың 1881 жылғы 18 шiлдемен көрсетiлген
анықтамасында местность эта одарена всеми благами природы: огромными,
частично строевыми хвойными лесами, обилием речных и озёрных вод с рыбной
ловлей, пространными лугами с бесконечными пастбищами для скота,
представляет собой одно из самых крупных экономических богатств
Петропавловского уезда деп көрсетiлген.
Солтүстiк Қазақстан облысының Айыртау әкiмшiлiк ауданының аумағында
Көкшетау мемлекеттiк ұлттық табиғат саябағының Шалқар және Имантау
өңiрлiк бөлiмшелерi орналасқан. Бұл — Солтүстiк Қазақстанның бiрегей
табиғат кешендерiн, тарихи және мәдении ескерткiштерiн, фауна мен
флорасының сирек кездесетiн, құрып бара жатқан және өте құнды түрлерiн
сақтауға арналған ерекше қорғалатын аумақтар. Бұл аумақ орманды-далалы және
далалы климаттық аймақтарға жатады. Климат ыстық жазы және қатал, аз қарлы
қысымен шұғыл континентальды. Әртүрлi экожүйенiң бар болуы жануарлардың
алуан түрлiлiгiн анықтайды. Осында сүтқоректiлердiң 160 түрiне дейiн және
200-дей құс түрi саналады, бұл экологиялық туризмнiң дамуына себепшi болып
отыр [6].
Имантау табиғат аумағы
1.1-сурет. Имантау көлі
Солтүстiктен оңтүстiкке 70 шақырымға, шығыстан батысқа 65 шақырымға
созылған табиғи шұратты ұсынады. Оның негiзiн су қоймалары және Имантау
көлiмен тау-орман массивi құрайды, ол шын мәнiнде өңiрде ең сұлу көлдердiң
бiрi болып саналады (1.1-сурет). Көл суы тұщы. Көл ортасында жүрек түрiнде
көркем, орманмен жабылған шағын арал. Көлдiң түбi тегiс. Оңтүстiк және
солтүстiк жағынан жағалары құмды, оңтүстiк-батыс шығысынан — жартас.
Ормандар көлдермен бiрлесе ерекше микроклимат жасайды. Бұнда бұғылар,
елiктер, борсықтар, түлкiлер, тиiндер, құрлар, кекiлiктер және жануарлардың
басқа түрлерi мекен етедi. Котелок шоқысы, Казачий аралы, Буян
шатқалы — табиғат ескерткiштерi өзiне жергiлiктi тұрғындар мен
демалушыларды қайталанбас сұлулығымен тартады. Көлге қол жетiмдiлiк оңай,
жолдардың көлiк торабы демалыс аумағын Чистополье селосымен, әрi қарай
Есiл, Торғай, Володар селоларымен, Қостанай., Челябi, Көкшетау, Омбы,
Түмен, Новосiбiр қалаларымен байланыстырады [2].
Имантау демалыс аумағы Көкшетау мемлекеттiк ұлттық табиғи саябағының
Арықбалық өңiрлiк бөлiмшесiне жатады, оның балансына 100 орындық екi
ғимараты және 40 орындық асханасымен маусымдық типтегi Имантау демалыс
базасы жатады.
Жазғы уақытта Имантау көлiнде Қарлығаш балалар сауықтыру лагерi
жұмыс iстейдi. Экос қорының экотуризм жөнiндегi халықаралық бағдарламасы
аясында Имантау селосында жергiлiктi тұрғындармен шетел туристерiн қабылдау
үшiн 12-15 адамдық топқа 4 селолық қонақ үйi дайындалған, тарих және
табиғат ескерткiштерiне туристiк бағыттар әзiрленген.
Шалқар табиғат аумағы
Шалқар рекреациялық табиғат аумағы орта таулық бедермен сипатталады.
Су бетiнiң алаңы 3241 га құрайтын Шалқар көлi аралас және қарағай орманымен
қоршалған, нысаны бойынша таға тәрiздi нысаны бар. Көлдiң оңтүстiк
бөлiгiнде емдiк балшық бар. Суы тұзды, таза, 10 метрге дейiн терең, өз
құрамы бойынша Қара теңiз суына сәйкес келедi, терi ауруларын емдеу үшiн
емдiк қасиетi бар. Жағажай аумақтары құмды, кей жерде тасты. Тiлек тауы
табиғаттың көркем ескерткiшi болып табылады. Шалқар көлi жанында көптеген
аңыздармен байланысты Айыртаушық және Глухое — 2 шағын көл жайылған.
Әуесқой балықшылардың жыл бойына алабұға, тұқы, табан, сазан аулауға
мүмкiндiгi бар. Көлдер биiктiгi 500 метр Екі ағайынды тауымен бөлiнген.
Шатқалдар қылқанды орманмен жабылған, шыңдарында жартас гранит тектерiнiң
шығулары бар [9,10].
Серебряный бор қылқанды орманы
Солтүстiк Қазақстанда қылқанды ормандардың пайда болу мәселесiнде
ғалымдардың көпшiлiгi осы ормандардың Орал және Алтай ормандарымен
байланысты болған ертеде кең жайылған ормандардың қалдықтары болып
табылатынына сәйкес көзқарасты қолдайды. Қызылжар әкiмшiлiк ауданындағы
Большая Малышка селосынан қашық емес жерде орналасқан реликтiлiк
Серебряный бор 243 га аумақты құрайды. Ағаштардың жартысынан көбiнiң жасы
100 жылға дейiн. Қарағай орманын ақ қайыңдар айнала қоршап тұр. Сондықтан
Серебряный бор аталған. Көптеген жылдар қатарында шырша әртүрлi
ғимараттар үшiн құрылыс материалы ретiнде қолданылды. Осы жерлерде
алғашқылардың бiрi болып Долматов, Красноярка, Соколовка, Вагулин селолары
пайда болды. Сол кездiң өзiнде жергiлiктi табиғат ландшафтарының
бiрегейлiгiн түсiнген шенеунiктер болды және олар сондықтан қарағай орманын
кесуге тыйым салды. Осы әрекеттердiң арқасында бүгiн бiрегей Серебряный
борды тамашалауға болады. Қазiр бұл Есiл өзенi жайылмасының жоғары бөлiгiн
толығымен алмаса да, басым бөлiгiне ие көне қылқанды орманның шағын ғана
қалдығы. Қылқанды орманның табиғаты бiрегей. Осы жерде қызамық, құлпынай,
қой бүлдiрген — жидектердiң солтүстiк және оңтүстiк түрлерi тоғысқан. Мүк
пен қына шүйiншөп және өлеңшөппен қатар өседi [11].
Жаңажол реликтiлiк қылқанды орманы
Жаңажол қылқанды орманы шағын аумақты — 16 га жайғасқан және Жамбыл
әкiмшiлiк ауданындағы Жаңажол селосынан 3-4 шақырым жерде көне көлдiк
террассада оқшауланған. Кей жерлерде орман ылдилап көлге таман түседi.
Қарағайдың табиғи өсiмi назарыңды аударады, олардың кейбiр даналары 200-
жылдық жас иелерi. Осында мүк пен қынаның бiрнеше түрлерiн, орляк
қырыққұлағы мен дәрiлiк купенаны кездестiруге болады. Массив орман
шаруашылығының қорғауында, бiрақ қорық болып табылмайды. Бiрегей орманның
өзi зор ғылыми құндылықты бiлдiредi және тиiстi қорғауды талап етедi [11].
Согров қорықшасы
Қорықша 1968 жылы құрылған. Согров қорықшасының алаңы 134 мың га
құрайды. Батыс шекарасы Есiл өзенi бойынша 45 шақырым қашықтықта, солтүстiк
–Түмен облысының шекарасы бойынша өтедi. Қорықша құндылығы оның Есiл өзенi
алқабында орналасуында жатыр, бұл өзен жағасындағы ормандардың сирек
кездесетiн және құрып бара жатқан өсiмдiк түрлерiмен оның бай табиғатын
сақтауға мүмкiндiк бередi. Красноярка мен Долматов селолары арасында Есiл
өзенi оңтүстiк жағасының салбырап тұрған және кей жерлерiнде өзен суы
деңгейiнен 40-50 метр жоғары тұрған жарларымен ұсынылған бiрегей жағалық
шатқалдар көрiнедi. Бұл шатқалдар өзеннiң Петропавл қ. солтүстiгiнде
орналасқан осы үлескiсiнде ғана кездеседi. Биiк жарқабақтық беткейлер
ұзақтығы бойынша маңызды жайпақ жалдармен араласып отырады. Осы
шатқалдардың кейбiреулерi бiрегей геологиялық қиықтар болып табылады,
оларда тұнба қалыңдықтар көрiнiп тұрады, олар бойынша ғалымдар
континенталдық палеогендiк және неогендiк қалдықтарды зерделейдi. Өзен
ландшафтарының өзi жалдардың биiгiнде жайқалып тұрған талдар және аққайың
тоғайларының, сондай-ақ күмiс және қара түстi терек, мойыл, тал және
итмұрыннан тұратын урём ормандарынның қарама-қарсы көрiнiстерiн
бiлдiредi. Қорықшаның ормандары — солтүстiк Қазақстанның нағыз джунглиi.
Бұл жердiң шөбi 3 метр биiктiкке дейiн жетедi. Су молшылығы өсiмдiктiң
орасан шығымына себепкер болады. Жер-жерлерде Есiлге апаратын терең сайлар
кездеседi, табиғатты қорғаудың Қызыл Кiтабына енгiзiлген венераның
башмағы деп аталатын орхидеяның 3 түрi өсетiн Солтүстiк Қазақстандағы
жалғыз жер осы [10,11].
Сергеев су қоймасы
Шал ақын ауданы аумағында Сардоник қорығы бар. Шал ақын ауданының
әкiмшiлiк орталығы Сергеевкадан 40 шақырымда орналасқан.
Су торабы аудан орталығы — Сергеев қаласының визит кәртiшкесi болып
табылады. Су қоймасы Есiл өзенi бойымен Сергеев қ. Куприянов с. дейiн 100
шақырымға созылған. Су айнасының алаңы — 117 шаршы шақырым, максималды
тереңдiгi — 20 м. Осында су туризмi мен жағажайлық демалыс түрлерiн дамыту
үшiн мол мүмкiндiктер бар. Шал ақын ауданы орманды-далалы аумақта
орналасқан. Иман Бұрлық, Бағанаты және Шудасай — шағын көркем өзендер Есiл
өз.сағалары болып табылады. Осы аумақта 100-ден астам шағын көл саналады.
Шағын Торанғұл көлi және Козлов көлi балықтың мол қорымен танылған. Мәдени-
танымдық тұрғыда белгiлi жазушы Зейнел-Ғаби Иманбаев, ақындар Ақметжан
Нұртазин мен Ермек Қонарбаевтардың мұражайлары, Бектеңiз археологиялық
ескерткiшi қорғандарын, Сергеев су торабын, облыс үшiн сирек кездесетiн
өсiмдiктер, соның iшiнде қара қандағаш өсетiн шағын аумақ Қандағаш орманын
(Ольховая роща) көру қызығушылық тудырады. Аудан Евней Бөкетов, Аманжол
Қошанов, Қазис Тәшенов және Мырзатай Серғалиев — төрт қазақ академигiнiң,
ғарышкер Александр Викторенконың отаны болып табылады [12].
Мамлют қорықшасы – Мамлют әкiмшiлiк ауданындағы Становое селосы —
сфагндық томар. Бұл томар ертедегі мұз дәуiрдiң реликтiсi болып табылады.
Алқабы шағын ғана — 3,5 га шамасында, дөңгелек нысанды көлдiк шұңқырда
орналасқан. Осы томар сфагнум жайылу аймағының қиыр оңтүстiк шекарасында
орналасқан. Сырт жағынан қайың орманы тәрiздi. Шет жағы батпақтанған
үлескiмен қоршалған, қамыс, құрақ және қоға арқылы өту мүмкiн емес. Аяқ
астындағы жер тербелiп тұрады және тереңге бойлайды. Тек солтүстiк-батыс
жағынан ғана өтуге болады. Шымтезектен тұратын орталық бөлiгi орнықты.
Сфагнум қалыңдығы 2 метрге дейiн. Ағаштардан — қарағай мен қайың;
бұталардан қазанақ пен мүкжидек өседi. Орманды-далалы аймақ үшiн сирек
кездесетiн бұл үлескi реликтiлiк болып табылады. Шымтезектiң қат-қабатын
зерделеу облыс аумағындағы голоценде жәнен тарихи кезеңде болған табиғат
өзгерiстерi туралы құнды ақпарат бере алады [11].
1.2. Көкшетау МҰТС және онда жүргізілетін іс-шаралар
Көкшетау МҰТС ҚР Үкiметiнiң қаулысымен 1996 жылы биоәртүрлiлiктiң
экологиялық теңгерiмiн және Қазақ ұсақ соқпақтығын қолдау мақсатында
құрылды. Аймағында 5 аймақтық бөлiмше орналасқан: Шалқар, Айыртау, Зеренді,
Дубравский және Арықбалық (1.2-сурет).
Көкшетау мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының аумағы Көкшетау
қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 60 шақырым жерде орналасып, Зеренді,
Шалқар, Имантау және Айыртау аймақтарының орманды-таулы және көлдер айдынын
қамтитын 182076 гектардан астам жерді алып жатыр. Құрамына Шалқар,
Зеренді көлдері, Айыртау шоқылары кіреді. Жерінің аумағы 586,8 мың га, оның
97,7 мың га орманды алқап, 166 мың га— жайылым, 7 мың га шабындық, 289 мың
га— жыртылған, 25 мың га-н сулы-батпақты жерлер алып жатыр. Саябақ өлшемді
және таңғажайып табиғат кешендері мен объектілерін, сонымен қатар тарихи,
мәдени және басқадай мәдени мұра объектілері ескерткіштерін сақтау,
халықтың экологиялық сауаттылығын жоғарылату мақсатында құрылған. Ұлттық
саябақ аумағындағы көрікті ландшафт әрқашанда тек Қазақстанның ғана емес,
жақын шетелдерден көп туристерді еріксіз өзіне тартады. Климаты — тым
континенттік, қысы суық, қарлы, жазы қоңыржай. Жер бедері: қыратты-төбелі
жазық жерлер гранит тасты шоқылармен және адырлы қырқалармен үйлесім
тапқан, олардың баурайларында қалың қарағайлы орман өскен. Орман арасындағы
көгалдар мен өзен алқаптарын астық тұқымдас өсімдіктер басқан. Саябақта 200-
ге жуық археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар мен
көне заманғы елді мекен орындары бар. Сырымбет тауының маңында 19 ғ-да
тұрғызылған ағаш үй сақталған. Сырымбет даласы — ұлы ғалым Ш.Уәлихановтың
өмірімен тығыз байланысты тарихи жерлердің бірі. Осында, қазір онда тарихи-
мемориалдық кешен ұйымдастырылған [13].
1.2-сурет. Көкшетау Мемлекеттік ұлттық саябағының аумағы
Саябақтың өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі алуан түрлі: көне
дәуірдің қынасы мен қырыққұлағы. қазіргі заманның ағашы мен бұталы
өсімдіктерінің астында жатыр. Жануарлардан: бұлан, елік, борсық, түлкі,
орман сусары, қасқыр. орқоян, ақтиін, құр мекендейді. Оларды аулауға тыйым
салынған. Саябақтың бір бөлімінде ағаш кесуге, жануарлардың санын реттеу
үшін аң және балық аулауға рұқсат етіледі. Сондай-ақ, мұнда биотехникалық
жұмыстар жүргізіледі: жабайы аңдарға арнап пішен, ағаш жапырақтары мен
бұтақтары дайындалады, тұз себілген алаңдар жасалады. Саябақ аумағында
туризм жақсы дамыған.
Саябақта табиғи, рекреациялық (демалыс және туризм) және табиғатты
қорғау тәртібі қатаң сақталатын зоналары белгіленіп, бұларда қандай да
болмасын шаруашылықтық шараларға тыйым салу, хайуанаттарды, таулы орманды
ландшафты мен жеке-дара табиғи ескерткіштерді көрсетуге арнайы белгіленген
сүрлеу жолдар салу т.б. жұмыстары көзделген.
Көкшетау МҰТС аумағында жүргізілетін іс-шаралар мынадай бағыттар
бойынша іске асады:
1. Туризм және тынығу
Жыл бойы ұлттық аумағына 20 мыңға жуық адам келеді. Ұлттық
саябақ аумағында бір мезетте 2843 адам қабылдайтын, әр түрлі
ведомстваларға берілген, 31 емдеу және демалыс мекемелері орналасқан:
1шипажай, 8 демалыс үйлері мен орталықтары, мейманхана кешендері, 16
демалыс базалары, 6 балаларды сауықтыру орталықтары жұмыс істейді.
“Көкшетау” ұлттық саябағына жазда маусымдық пайдаланатын, жалпы
сыйымдылығы 286 адамға лайықты 4 демалыс базасы тиесілі. Онда
коттедждер мен жазғы үйлерде тұру қарастырылған. Спорттық тынығу
үшін волейбол және футбол алаңдары жарақтандырылған. Спорттық
мүліктер катамаран және сайрандау қайықтары жалға беріліп, шахматтар,
дойбылар, үстелдік теннистермен ойнау ұсынылады.
Көңілі қалғандар катермен Имантау көліндегі Тасарал аралына
дейін серуендеуге болады.
Экологиялық және танымдық туризмді дамыту мақсатында ұлттық
саябақ аумағында 12 туристік маршрут әзірленген және олар өнімді жұмыс
істейді. Олар: 7 жаяу, 2 су, 3 автобус –саяхаттық болып бөлінеді.
Негізінен Арықбалық, Шалқар және Зеренді аймақтық бөлімшелерін
басып өтетін жаяу маршруттарды дәріптеушілер пайдаланылады. Бұл
маршруттар: Айыртау шоқысы, Найзатас шоқысы, Шалқар көлінің
оңтүстік жағалауы, Ұшқыш табақ төбешігі, Тау шоқырлары, Буян
шатқалы. Бұл маршруттарды басты пайдаланушылар ұлттық саябақ
аумағында орналасқан сауықтыру лагерінде демалушы балалармен қатар
осы маршруттармен Көкшетау қаласының мектеп оқушылары мен
студенттердің туристік топтары сапар шегеді.
Барлық көрмелер жәрмеңкелерге қатысып, туристік фирмалармен
келушілерді тек қана ұлттық саябақтың өсімдік және жануарлар
дүниесі, табиғат және тарихи –археологиялық ескерткіштермен таныстырып
қана қоймай, ұлттық парктің демалыс базаларына демалушыларды тарту
жүйелі түрде іске асырсылып отыр [13].
2. Өсімдіктер және жануарлар дүниесіне қамқорлық жасау.
Көкшетау Ұлттық табиғи саябағы жануарлар және өсімдіктер
дүниесіне бай. Қаңқалы жануарлар дүниесінің 283 түрі кездеседі.
Орманды бұлақ молықтыру учаскесінде Шығыс Қазақстанннан әкелінген
маралдар мұнда тез жерсінді. Сонымен қатар аққұр, ақкіс, борсық, ломан
тышқаны, кәдімгі бурозубка, елік, қасқыр кездеседі. Өзендер, көлдер
және батпақты жерлерде су тышқаны мен ондатра мекендейді.
Саябақ аумағында өсімдіктердің шамамен 500 түрлері өссе, олардың
84 түрі ерекше қорғауды қажет ететін құрып бара жатқан
өсімдіктерге жатқызылады.
Ағаш тектес өсімдіктерден қарағай мен қайың, балқарағай, шетен,
үйеңкі шегіршін болса да кездеседі.
Ұлттық саябақта кездесетін өсімдіктердің көп түрлері Қызыл
кітапқа енгізілген. Олардың ішінде бұғы мүгі, көп салалы шоқшабас
және т.б. Жануарлар дүниесі әр алуан ендік өкілдерінің сирек
үйлесімін қамтыған.
Сібірлік тайгаға тән жануарлар: бұлан, сілеусін, орман, сусары,
аққоян, оңтүстік дала және шөлейт аймақта тіршілік ететін: қарсақ,
саршұнақ, орқоян араласа өмір сүруде.
Саябақтағы қорғау тәртібі біздің аумақтың өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі үшін қосалқы қорған.
3. Табиғи кешендерді қорғау және молықтыру
Саябақтын басты байлығы орманға пайдаланылған жерлер 182076 га.
соның ішінде орманмен жабылғаны 134676 гектар, отырғызылған ағаштар
18,863 гектарды құрайды. Орманмен қамтылуы 83,9%
Жер бетінде орман үлкен маңызға ие экологиялық қорларының
бірі оттегі барлық тірі ағзаға өмір сыйлаушы. Сонымен қатар орман
климаты қалыптастыруда және климатты ретеуде, суды қорғау және сумен
бірге ортаны реттеуші қызметін қамтиды, топырақты эрозиядан
қорғайды. Осындай жағдайларға байланысты орманға пайдаланылатын
жерлерді сақтау және қалпына келтіруге назар бөлінеді.
Экологиялық жағдайларды жақсарту және аумақты орман мен
қамтылуын ұлғайту мақсатында орманды қайта түлету және өсіру үлкен
мәнге ие. Орманмен қамтылуын ұлғайту үшін жыл сайын орман
даңылдарын отырғызу жолымен орманды қайта түлету жұмыстары
жүргізілді. 2007 жылы орман дақылдары 98 га-ға отырғызылды. Ұлттық
саябақты екпе ағаштармен қамтамасыз ететін үш питомник бар [2].
Орманды қорғауда басты назар орман өртімен күреске жұмсалады.
Өрт болуының жоғарғы мүмкіншілігінің сақталуы қылқан жапырақты
тектестердің басым болуына туристердің үлкен ағынымен байланыстырса
да өртке қарсы алдын алу шараларда күшейтілген талаптармен
анықталады. Амақтар орманды айналып өтуге бөлінген және инспекторлық
қызметпен қорғалады. Өрт қаупі жоғары кезеңдерде әуеден бақылау
жүргізілді. КөкшетауМҰТС аймақтық бөлімшелері және молықтыру
учаскілерінде 6 байқау мұнаралары бар. Өрт қауіпсіздігіне қарсы
тақырыпта тақталар орнатылған. 500 км минералды жолақтар құрлғысы
жасалса, 9887 км минералды жолақтарға күтім жүргізілген.
1.3. Саябақ орналасқан ауданның қысқаша әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы
Өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жоғарғы даму қарқыны, табиғи
ресурстардың жоғарғы деңгейде тұтынылуы адамның өмірлік іс-әрекетінің
табиғи негіздерінің бұзылу қаупін туындатып, адам мен табиғат арасындағы
өзара әрекетті бұзып, экожүйелердің деградациясына әкелді. Осыған
байланысты Қазақстанда өткен жүзжылдықтың 70-жылдарының соңы мен 80-
жылдарының басында ерекше қорғалатын территориялар желісін кеңейту бойынша
жұмыстарға ерекше назар аударыла бастады.
“Қазақстан Республикасының табиғи-қорық қорының ерекше қорғалатын
территориялар мен нысандары типтерінің тізіміне” мыналар жатқызылады:
мемлекеттік қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар, табиғат ескерткіштері.
Ерекше қорғалатын территорияларға: ландшафтты қорғау формасы мен туристтік
демалыс орны ретіндегі ұлттық саябақтар енеді. Бұл қорғалатын
территориялардың өзге типтеріне қарағанда полифункционалды болып саналады.
Ал ол біздің ел үшін мәселенің жаңа қырын ашады.
Табиғи ұлттық саябақтар туралы типтік ереже мына мәселелерді
қарастырады:
1. Туризм мен демалыс үшін жағдай жасау;
2. Рекреациялық пайдалану жағдайында табиғи кешендерді қорғау ғылыми
әдістерінің өңделуі мен енгізілуі;
3. Өсімдіктер мен жануарлардың, олардың қауымдастықтарының көбею
экологиясының ерекшеліктерін талдау;
4. Ұлттық саябақ орналасқан ауданның экономикалық дамуы [14,15]:
Саябақтардың дұрыс ұйымдастырылуы және тиімді іс-әрекеті олардың әрекет
етуін экономикалық тұрғыдан қолдап, ғылыми зерттеулер жүргізуге
мүмкіндіктер береді. Қазақстандағы олардың нашар дамуының бір себебі –
табиғат қорғау институттарының осы формасын құқықтық қорғау шараларын
ғылыми өңдеудің жеткіліксіздігі мен қаржыландырудың аздығы.
Көкшетау аймағы ежелден өзінің түрлі табиғи нысандарымен баршаға
мәлім. Мыңдаған жылдар бойы мұнда табиғат рельефінің жүздеген сәнді
формалары қалыптасқан.
Олардың ішінде Айыртау шоқысы, Найзатас шоқысы, Шалқар көлінің
оңтүстік жағалауы, Ұшқыш табақ төбешігі, Тау шоқырлары, Буян
шатқалы айрықша көрік береді.
Өлкенің тарихы да бай: көмілген сүйектер, ескерткіштер, қорғандар,
неолит пен қола дәуіріндегі осы жерлерде өмір сүрген адамдардың іздері де
баршылық.
Қазіргі уақытта саябақты қоршаған территорияларда интенсивті шаруашылық
игеру жүріп жатыр. Ауылшаруашылығы да немғұрлым интенсивті дамып келе
жатыр. Табиғи ландшафттардың деградациясы осы айтылған жан-жақты
антропогенді қысымның нәтижесі болып табылады. Көкшетау мемлекеттік ұлттық
табиғат саябағы бұл ауданда тек табиғат қорғау роліне болып қана қоймай,
экономикасының дамуына да зор ықпал тигізіп отыр. Табиғатты қорғау идеясы
тұрғылықты халықтың әлеуметтік, мәдени, тарихи және экономикалық
мүдделерімен сәйкестік тапқан.
2. ШАЛҚАР РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ КУРОРТ АУМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Шалқар рекреациялық демалыс аумағы орта таулық бедермен сипатталады.
Су бетінің алқабы 3241 га құрайтын Шалқар көлі аралас және қарағай
орманымен қоршалған, нысаны бойынша таға тәрізді. Көлдің оңтүстік бөлігінде
емдік балшық бар. Суы тұзды, таза, тереңдігі он метрге дейін жетеді, құрамы
жөнінде Қара теңіз суына сәйкес келеді, тері ауруларын емдеу үшін емдік
қасиеті бар. Жағажай аумақтары құмды, кей жерде тасты. Тілек тауы
табиғаттың көркем ескерткіші болып табылады [11].
Шалқар көлі жанында көптеген қызықты аңыздармен әйгіленген Айыртаушық
және Глухое атты шағын екі көл жайылған. Балық аулауды ұнатушылардың жыл
бойына алабұға, ақтаутан, тұқы және тағы басқаларын аулауға мүмкіндіктері
бар. Көлдер биіктігі 500 метр Екі ағайынды тауымен бөлінген. Шатқалдары
қылқан орманмен жабылған, шыңдарында жартас гранит тектерінің шығулары бар.
2.1-сурет. Шалқар курорттық зонасының аумағы.
Шалқар курорттық зонасы аумағында Арман, Ардагер, Турпан, Шалқар
су, КРЭК, Лазурная, Шалқар, Родники, КОС, Черная лагуна және
Балықшылар үйі атты демалыс базалары, Сокол, Счастливое детство,
Чайка және Заря атты мектеп оқушыларының демалыс лагерьлері орналасқан
(2.1-сурет).
Бұлардан басқа 3 санаторий-профилактория, қысқа мерзімді демалыс
орындары бар [13].
Объектiлердiң материалдық базасы қазiргi заман талаптарына жауап
бермейдi. Осы заманғы туристiк кешен құрылысы үшiн инвестициялар тарту
қажет, бұл демалушылардың сапалы туристiк қызметке деген сұранысын
қанағаттандырар едi.
2.1. Шалқар курорттық зонасының жер бедері, топырағы
Жер бетіндегі табиғат зоналары ауа райы, жер бедері және географиялық
орнына байланысты қалыптасады. Әрбір табиғат зонасының өзіне тән климаты,
топырағы, өсімдігі және жануарлары болады. Кейде бір табиғат зонасының
ішінде басқа табиғат зонасына ұқсас аймақтар кездесіп отырады. Жалпы жер
бетіндегі табиғат зоналарының Қазақстан жерінде бірнешеуі орналасқан. Олар
солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды дала, дала, шөлейт, шөл зоналары
болып ауысып отырады. Республикамыздың оңтүстігіндегі биік таулы өлкелерде
биіктік белдеулік байқалады. Қазақстан жеріндегі табиғат зоналарының
топырағы, өсімдіктері тек солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеріп қоймайды,
сонымен қатар батыстан шығысқа қарай да өзгеріп отырады. Бұл осы бағытта
климаттың континенттігінің күшеюіне байланысты.
Шалқар курорттық зонасы географиялық орманды дала зонасына жатады.
Орманды дала зонасы Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс
Сібір ойпаты мен жалпы Сырт қыратының азғана бөлігін алып жатыр.
Орманды дала зонасында көршілес зоналардың — орман және дала зоналарының
учаскелері алмасып отырады. Қазақстан жеріндегі орманды дала зонасының жер
бедері тегіс келеді. Батыстан шығысқа қарай ені 150—200 шақырымға созылып
жатыр, жалпы алып жатқан жер көлемі 7 процент.
Орманды дала зонасының климаты орман зонасына қарағанда біршама
жұмсақ. Қаңтар айындағы орташа температура —19°. Қыста тұрақты қар
жамылғысы бар. Қардың қалыңдығы 40 см-ге жетеді. Ақпан, наурыз айларында
күшті жел соғып, кейде қар жауады. Көктемде қар еріген өзендердің суы
тасып, арнасынан асып, жағалауына жайылады [16].
Көктемде, кейде мамыр айының екінші жартысында үсік түсіп, ауыл
шаруашылығы дақылдарына көп зиянын тигізеді. Жазы жылы. Шілде айындағы
орташа температурасы +18°. Көбінесе жаздық бидай егіледі. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 300—400 мм. Жазда жауатын жауын-шашын көбінесе өткінші нөсер
түрінде түседі. Жазда кейде құрғақшылық болған жылдары жаздық бидайдан өнім
аз жиналады. Күздің алғашқы айлары жылы әрі құрғақ болады.
Өзендері қар суымен қоректенеді. Көктемде қар ерігенде өзен суының
деңгейі 2—4 м-ге көтеріледі .
Баяндап отырған кешенді жер бедері пішіндерін қамтитын жалдар мен көл
қазаншұңқырларынан басқа оған әдетте көл қазаншұңқырының шығыс бөлігіндегі
орақ тәрізді жартылай шеңбер жасап жатқан көл маңындағы төбешіктер де
кіреді.
Қырқалар мен төбелер механикалық жағынан да, жасы жағынана да әр түрлі
жыныстардан құралған. Көптеген қырқалар төрттік кезеңнің дерлік сарғыш-сұр
құмдағымен, сазды-құмдақты карбонатты топырақтарымен аралас жабылған. Кей
жағдайларда тығыздалған саздың түпқабаттары, кейде төрттік кезеңнің жалды
шөгінділері астында жер бедерінің жалға дейінгі беткі қабаты кездеседі.
Аумақтың негізгі табиғи ресурстары болып қара топырақ саналады. Қара
топырақты жердің 80 пайызы жыртылған. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында
жай қаратопырақ басым. Оңтүстік жағына карбонатты қара топырақты дала
ландшафтысы тән. Интразональды қабат өте көп. Бұлар сортаңдар мен әр қилы
гидроморфтық түрлер. Таулы – шоқылы ланшдафтта шым қыртысы күлгін қабат
дамуда [17,18].
Орманды сұр топырақ қабаты (топырақ қабатының және ауыл шаруашылығы жері
құрылымының 1 % кем.) ең шым - қыртысы суайрықтар учаскілеріне: құмдауытты
жалды және аңғар бойындағы баурайларға жақын. Олар шөптесінге бай қайыңды
орман өңірегінде қалыптасады. Оларды қошқыл -сұр, сұр және бозғылт - сұр
деп ажыратады.
Қаратопырақ -үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және оңтайлы т.б.
болып ажыратылады.
Сілтісіздендірілген қаратопырақ шөптесінді өсімдіктер өскен құмдауытты
саздақтардан түзілген, өзен аралықтарындағы шымды учаскілер мен жер
бедерінің дұрыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1 пайызға жуығы)
алаңды алып жатыр. Қара шірінді шетінің қалыңдығы. 40 - 50 см, біркелкі
қоңыр түсті және құрамында қара шіріндісі 5 - 7 пайызға дейін.
Карбонаттардың жату тереңдігі 60-90 см. Сілтісіздендірілген қаратопырақ
көбіне егістікке жарамды жақсы жерлердің бірі болып табылады.
Жай қара топырақ топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар бірнеше
топтарға бөлінеді. Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ кешендерінде
де кездеседі. Жер асты сулары тереңде жататын өзен аралықтарындағы
көтеріңкі учаскілерге жапсырылысып жатыр. Олардың аймақтық ерекшеліктері:
қара шірінді горизонттың тілімдене кездесетіндігі, қалыңдығы бар
сораңдылықтың, реликтілі гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жай қара
топырақтың физикалық-химиялық жақсы қасиеттері, органикалық заттың
салыстырмалы түрдегі жоғары сапалы қорлары, минералды қорек элементтерінің
жалпы және жылжымалы түрлері оларды облыстың ең жақсы топырағына жатқызуға
мүмкіндік береді.
Сортаңды қара топырақ әдетте әр түрлі сортаңды кешендерде болады. 5 м
жуық кілкіме судың тереңдігінде жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән.
Әсіресе құрғақшылық жылдары ауыл шаруашылық.дақылдарының өсуіне жағымсыз
әсер ететін едәуір нашар сулы-химиялық қасиеттерге ие [19].
Құрамында кара шіріндісі бар карбонатты қара топырақ минералды қорек
элементтерінің жалпы қорлары жөнінен, сіңірген негізі құрамы бойынша жай
қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда олардан тұз құрамы бойынша
бөлектенеді: жоғары қабат тұз қышқылынан көтеріле шығады, қырынан
қарағандығы пішінінің төменгі жағынан тез еритін тұз бар. Батпақты құрам
нашар су сіңірткіштіктің, су ұстағыштық қасиеттің жоғары болуына, ылғалды
жағдайда өте ісінуге, құрғақ уақытта жарылу мен тозаңдануға себепкер
болады.
Оңтүстік қара топырақ құрғақ дала жағдайында дамиды. Әр түрлі
шөптесінде бетегелі, бозды далада қалыптасқан. Топырақ түзетін жыныстар
арасында орман тәрізді саздақтар басым палеозей жыныстарының
жартастарындағы аллювий – делювийлі қыиыршық тастарды мен құмды аллювийлі
қабаттары кездеседі. Оңтүстік қара топырақ, түріндегілер төрт тектес топқа
бөлінеді: жай оңтүстік қаратопырақ, карбонатты, сортаңды және аз дамыған.
Жай қаратопыраққа қарағанда, оңт.қара шіріндінің процестік мөлшері аз,
кесіндісінің және қырыннан қарағандығынан пішіннің төменгі жағы
сортаңдалған.
Жартылай гидроморфты және гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды
қара топырақты (жай, сортаңды, карбонатты, шақатты), шалғынды, шалғынды
батпақты және батпақты топырақ жатады. Аумақта сортаңдар кеңінен таралған
біртектес жерде де, басқа қабатпен бірге кешенді түрде кездеседі. Олардың
пайда болуы мен дамуы топырақ түзетін сортаңданған жыныстармен
минералданған жер асты сулар жақын орналасумен байланысты. Сордың айықша
қасиеті - кесіндісінен қарағандағы генетикалық горизонттығы анық
дифференцияланған, олардың арасында тығыз діңгек құрылымды иллювийлі
горизонт ерекшеленеді. Су режимімен сортаңның генезисіне қарай мыңадай
түрге бөлінеді: далалық сортаңдар, шалғындық-далалық және шалғынды, олардың
әрқайсысы сортаңды горизонтты қалыңдығы жөнінен қабықты(5 см дейін), ұсақ
(6-10 см), орташа (11-18) және терең (18 см астам) болып бөлінеді. Тұзды
горизонттағы тұздардың жиынтығы 0,3-тең 1,5 пайызға дейін ауытқиды [20].
Сорлар әдетте кептен тұзды көлдер немесе көне аңғарларда болады.
Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының жақын орналасуымен
байланысты. Сорларға тұз жиынтығы 1-2 пайыздан асатын топырақтың
кескінінен қарағандағы жоғарғы жағынан интенсивті сортаңдану тән. Жер
бетіндегі тұздардың ең жоғарғы концентрациясы сорларда болады, одан қалың.
0,5 - 2,0 см қабық бөлінген. Шалғынды сорлар шамалы қана сортаңданады.
Жайылымалық жер (аллювийлі) Есіл өзең аңғарында дамыған. Олардың
қалыптасуына тасқан су режимі едәуір рөл атқарады, топырақ түзілудің
далалық типіндегі аймақтық жер қыртысынан сонысымен ерекшенеледі.
Жайылманның тегістелген үстіңгі жағында қат-қабат жайылмалық – шалғынды,
қарашірінді горизонт жапқан қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдуыттыдан
саздауытқа дейін құбылып тұрады. Қарашіріндінің құрамы – 1,0 пайыздан жаңа
жайылмалық жерде 5-6 пайызға дейін. Террасалық аласа жайылмада сорлы,
сортаңды және гидроморфтық топырақ бар. Шұрайлы шөп өсетін жер ретінде
пайдаланады.
Шымды – күлгін топырақ таулы-шоқылы аудандарында кеңінен таралған.
Граниттердің элювийіндегі қарағайлы-қайыңды орманың жамылғысында дамығаны
анық генетикалық кесенімен айрықшаналады. Мұнда күлгін түрдегі топыраққа
тән барлық горизонттар (қабаттар) айқын бөлінеді, бірақ горизонтасы қалың
емес: топырақтың кескіні 60-90 см-ден аспайды. Құрамында қабыршақты
сынықтар мен құмтастар көп. Қарашірікті тек шымды болып бөлінеді. Топырақ
орман шаруашылығында ғана маңызды [21].
2.2. Шалқар курорттық зонасының климаты
Курорттық зонаның құрлықтың ішкі аумағында орналасуы және қоңыржай
ендік аймағында орналасуы, ауа массасының бірқалыпты басымдығына
байланысты, климаттың ерекшеліктерін айқындайды. Демалыс аумағы климаты тым
континентті. Континеттілік жазғы және қысқы температураларында үлкен
айырмашылық (амплитуда) бар және ылғалдануы жеткілікті. Қаңтардың орташа
көпжылдық температурасы Петропавлде 18,6 0С, шілде +19 0С, орташа жылдық
температура +0,8 0С.
Ауаның ең төменгі температурасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz