ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМІ 4
КІРІСПЕ 5
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУ
ТАРИХЫ 11
1.1 Шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы 11
1.2 Серіктестікті құру, оның қатысушылары және қатысушылардың
серіктестіктегі үлестері
12
2 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 21
2.1 Шаруашылық серіктестік жағдайы туралы мәселелер 21
2.2 Шаруашылық серіктестікті құқықтық реттеудің кейбір
мәселелері, шаруашылық серіктестікке қатысу және оны басқару 25
2.3 Серіктестік қызметінің тоқтатылуы 27
3 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТЕРДІҢ БАСҚА ДА ТҮРЛЕРІ 35
3.1 Толық серіктестік 35
3.2 Коммандиттік серіктестік және кооперативтер 38
3.3 Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік 41
3.4 Жауапкершілігі шектеулі серіктестік түсінігі және оны құру тәртібі 42
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектітілігі: Қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында Жаңа әлемдегі - жаңа қазақстан атты ұранмен ел басының
қолдауы арқылы елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға зор назар
аударылып жатыр. Осы мәселе төңірегінде бірден ауызға келетіні осы шағын
және орта бизнесті құрайтын не? - деген сұраққа ол шаруашылық
серіктестіктер деп бір ауызбен айтуға болады. Шағын және орта кәсіпкерлік
әрбір жеке адамның, қоғамның және тұтас мемлекеттің тұрақты тіршілік етуіне
орасан зор үлес қосады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы ол мемлекеттің
ішкі экономикалық қауіпсіздік пен сытқы экспорттан тәуелсіздіктің кепілі.
Неғұрлым мемлекеттің ішкі экономикалық жүйесі мықты болатын болса, соғұрлым
мемлекет берік болатыны баршаға мәлім, ал ол мықты мемлекеттегі мемлекеттің
ішкі экономикасын құрайтын жүйенің басты бір тетігі шағын және орта
кәсіпкерлік яғни түрлі нысандағы шарушылық серіктестіктер (коммерциялық
ұйымдар) болып табылады.
Қазақстан жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар
дүниесi, басқа да табиғи ресурстарға бай, ал оларды игеру мен тиімді
пайдалану және тұрғындардың мүдделері мен мақсаттарын қанағаттандыру қоғам
мен мемлекеттің басты міндеті болып табылады. Осы тұрғыда ішкі тауар-ақша
айналымы мен халықтың әл ауқатын көтеруді мақсат ететін механизімнің кілті
ретінде шаруашылық серіктестіктерді тануға болады. Сондықтан шаруашылық
серіктестіктің дамуы мемлекеттің, қоғамның және әрбір азаматтың басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының
конституциясында әр азамат мемлекет алдында ал мемлекет өз азаматтарының
алдында жауапты делінген. [1] Еліміздің басты заңнамасының өзінде ақ іштей
шаруашылық серіктестіктердің дамуы мемлекетті байытады ал мемлекет өз
тарапынан оларға қолдау көрсету керек дегенге сай келеді.
Елбасының Қазақстан халқына жолдауында күйзелістен, жаңару мен
өркендеуге деп үран салуда.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта
бастағанын бәріңіз көріп, біліп отырсыздар. Дағдарыс салқыны бізді де
айналып өткен жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған
дейін де төтеп беріп келгенбіз. Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген
Кеңестер империясының орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ.
Тұралап қалған экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына
түсіру - тақыр жерден тау тұрғызғанмен бірдей.
Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс
тұсында тәуелсіздігіміз тағы да бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде
қабылданған дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен
өте шықтық. Осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты
тәжірибе жинақтап, ысылып, шыңдала түстік.
Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап, қарыштап алға басумен болдық.
Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та өткінші құбылыс.
Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын жасауда. Ұлттық
қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың кідіріссіз жұмыс
істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер толығымен сақталып
отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен өтетініміз айдан
анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал, мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты,
ұрпақ болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес
күтіп тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ, біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар. Олай болатыны, тәуелсіздік - ата-бабаларымыздың
жүздеген жылдармен өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты. Сол
себепті тәуелсіздіктің әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз. Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында
біз алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, меншіктің қорғалуы қай
кезең болсада жүзеге асуына кәміл сенуге болады деп ойлаймыз.
Бүгінгі күні елдегі экономика аяғына тұрып, мемлекетіміз даму
үстінде. Жаңа дамып келе жатқан ел экономикасы аяқ тұрар шағында
көптеген қиыншылықтар мен өзгерістерді басынан кешірді. Мемлекет, заңды
және жеке тұлғалар бірлесіп құрған көптеген заңды тұлғалар бүгінгі күні
біршама дамып, нарықтық заман баспалдақтарымен батыл жоғары дамып келеді.
Курстық жұмысыма заңды және жеке тұлғалар тақырыбын алу себебімнің бірі осы
жоғарыда айтылған жағдайлардың көрінісі. Ел экономикасында жеке меншік
секторы көбейіп келеді. Соған сәйкес заңды тұлғалар саны да күн санап
көбеюде. Бұл жерде тек қана мемлекеттік емес, сонымен қатар жеке меншік
заңды тұлғалардың саны көбейіп келе жатқанын айтқан жөн деп ойлаймын.
Осыған байланысты жаңа нысандағы заңды тұлғалардың ерекшелігін зерттеу аса
өзекті мәселе деп ойлаймын. Сонымен қатар жеке тұлғалардың да құқықтық
мәртебесі жоғары деңгейде заңмен қорғалуда.
Қазір осы заңды тұлғалар түсе алатын азаматтық-құқықтық
қатынастардың да шеңбері кеңеюде. Егер бұрынғы Азаматтық кодекс бойынша
заңды тұлғалар заңдармен рұқсат берілген ғана қатынастарды жасай алса,
ал бүгінгі әрекет етуші кодекс бұл қатынастар шеңберін мейлінше ұлғайтты.
Яғни, олар заңмен “тиым салынбаған қатынастардың бәрін жасай алу”
принципіне негізделеді.
Кез келген білімді адамның, әсіресе ана тілінде өзінің
азаматтық құқығының оқып, зерттеп жүрген заңгерлік құқық қағидалары хақында
орныққан өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық құқығы туралы
жақсы бағыт – бағдары болуы тиіс. Осыған орай, тек позитивтік құқықты ғана
емес, сондай – ақ азаматтық құқықтың даму тенденцияларын тек Қазақстан
Республикасында ғана емес, Еуропа мен бүкіл дүние жүзі көлемінде меңгерген
маңызы.
Ұлттық азаматтық құқықтың дамуы мен оның барлық заң және басқа да
жоғары оқу орындарында қазақ тілінде маңызды пән ретінде оқытыла бастауы –
жаңа сапалы жоғары білім беру жүйесіндегі мәселенің құрамдас бір бөлігі.
Азаматтық құқық саласында ана тіліндегі мамандарды дайындау деңгейіне назар
аудару аса қажет.
Соңғы кездері жоғары заң оқу орындарында оқитын студенттер қауымының
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы бойынша жүйелі жазылған оқулыққа
деген сұранысы артты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда
құқықтын дербес субъектісі ретінде қатысу, біз жоғарыда айтқанымыздай,
жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән. Азаматтық кодекстін 33-
бабында оған мынадай тұжырым берілген: Меншік, шаруашылық жүргізу немесе
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды
тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаның мынадай белгілер бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай – ақ
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Заңды тұлға
органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлану тәртібі және олардың
өкілеттілігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Мүліктік оқшаулық - заңды тұлғаның экономикалық – құқықтық
белгісі болып табылады және оның мүлікке заттық құқығын иеленуін білдіреді.
Бұл арада әңгіме оның меншік құқығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды
басқару құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының
мөлшері мен мекемедегі смета заңды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын
құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз - ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі.Бұл
жалпы ереже. Ал, меншік иесі қаржыландыратын мекеме мен қазыналық
кәсіпорындар Азаматтық кодекстін 44- бабының 1- тармағы 2- бөлігіне сәйкес
өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық кәсіпорынның
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады. [3]
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң
актілерімен тағайындалуы мүмкін.
Бұл азаматтық кодексте былайша қаралған: 1) толық және сенім
серіктестеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міндеттемелері
бойынша жауапкершілігі (АК – тің 63 бабының 1- тармағы, 72- бабының 1-
тармағы); 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік кооператив
мүшелерінің жауапкершілігі (АК-тің 96-бабының 3-тармағы); 3) егер заңды
тұлғаның бонкрот болуын құрылтайшының әрекеті туғызған болса, заңды
тұлғаның міндеттемелері бойынша құрылтайшының жауапкершілігі (АК – тің 44-
бабының 3-тармағы); 4) еншілес шаруашылық мәмілесі бойынша негізгі ұйымның
(АК – тің 94- бабының 2- бөлігі), сондай – ақ негізгі шаруашылық
серіктестігінің кінәсінен еншілес шаруашылық серіктестігі банкротқа
ұшырыған кезіндегі жауапкершілігі (АК – тің 94- бабының 2- бөлігінің 3-
тармағы); 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толықтай салым төлемеген
жауапкершілігі (АК- тің 77- бабының 1- тармағының 2- бөлігі) және тағы
басқа жағдайлардағы жауапкершілік.
Шаруашылық серіктестіктің азаматтық айналымға өз атынан
қатынасуы процессуалдық – құқықтық белгісі. Ол оның сотта талапкер және
жауапкер болуына, өз атынан шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына
мүмкіндік береді.
Ал, ғалым Д. М. Генкин әлеуметтік ақиқат теориясын ұсынады,
яғни онда ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи – экономикалық
заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама
түрде қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю. К. Толстой
директор ілімін алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның
еркін білдіруші – директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О. А. Красавчиковтың әлеуметтік
байланыстар ілімі, А. А. Пушкиннің ұйымдастыру ілімі, Е. А. Сухановтың
мақсатты мүлкі тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған.
Сөйтіп, заңды тұлғаға адамдардың қатысы жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған
және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл
адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың
әрекеті осы институтпен реттеледі.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қазақстан Республикасындағы
шаруашылық серіктестіктің құқықтық мәртебесін төңірегінде өрбіп отырған
өзекті мәселелер. Яғни, Осы жұмыстың зерттеу мақсаты – шаруашылық
серіктестік мәнін ашу және сол саладағы қызметті жүргізу барысындағы
кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдарын талдау болып табылады.
Мақсатына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
1) шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда болу тарихы
2) шаруашылық серіктестіктің құқықтық жағдайы
3) шаруашылық серіктестіктің басқа да түрлері
Зерттеу әдістері; ең алдымен шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда
болу тарихы,шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы, серіктестікті
құру, оның қатысушылардың серіктестіктегі үлестері, сондай-ақ келесі
шаруашылық серіктестіктердің құқықтық жағдайы; шаруашылық серіктестік
жағдайы туралы мәселелер, шаруашылық серіктестікті құқықтық реттеудің
кейбір мәселелері, шаруашылық серіктестікке қатысу және оны басқару,
серіктестік қызметінің тоқтатылуы. Сондай-ақ шаруашылық серіктестіктердің
басқа да түрлері; толық серіктестік, коммандиттік серіктестік және
кооперативтер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік түсінігі және оны құру тәртібіне теориялық тұрғыдан
қарастырылған.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Републикасындағы шаруашылық
серіктестіктің құқықтық мәртебесі және шаруашылық серіктестік қызметін
жүзеге асыру барысында кездесетін қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні: Шаруашылық серіктестікттің құқықтық мәтебесі болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық негіздерін Осы зерттеу
жұмысын дайындауда көптеген нормативтік құқықтық актілер зерттелінді атап
айтар болсақ: Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Жауапкершілігі
шектеулі және толық серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), Елбасының Қазақстан халқына жолдауы және
тағы басқалар құрайды. Сонымен қатар, өзге де Қазақстан республикасының
заңдары, нормативтік мен ережелік құқықтық актілері, қарастырып отырған
мәселе бойынша жетекші отандық және шет ел ғалымдарының ғылыми еңбектері
толықтырады.Жұмысының ғылыми жаңалығы: шаруашылық серіктестік қыметінің
түрлі нысандарындағы формаларын құру және оларды жүргізудің ерекешеліктері
мен олардың құқықтық мәртебесінің осал тұстарын көрсететін мәліметтер мен
түйіндемелер және оларды жою жолдары бойынша жекелеген ұсыныстар
көрсетіледі. Тақырыптың зерттеу деңгейі: Бұл зерттеу жұмысы
Төлеуғалиев Ғ., Басинн Ю.Г., Суханов Е.А. және Сулемейнов М.К. сияқты
алпауыт ғалымдардың азаматтық құқық саласындағы ғылыми еңбекетері
қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде-тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, мақсаты, міндеті,
зерттеу әдісі, обьектісі, пәні практикалық негіздері және жұмыстық құрылысы
қарастырылған.
Бірінші болімде шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда болу
тарихы, шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы, серіктестікті құру
қарастырылған.
Екінші бөлімде шаруашылық серіктестіктің құқықтық жағдайы,
серіктестік шаруашылық серіктестік жағдайы туралы мәселелер, шаруашылық
серіктестікті құқықтық реттеудің кейбір мәселелері, шаруашылық
серіктестікке қатысу және оны басқару, серіктестік қызметінің тоқтатылуы
қарастырылған.
Үшінші бөлімде шаруашылық серіктестіктердің басқа да түрлері,
толық серіктестік, коммандиттік серіктестік және кооперативтер, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік
түсінігі және оны құру тәртібі қарастырылған. Зерттеу нәтижелері мен
ұсыныстар қорытындыда қарастырылады.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ
1.1 Шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы
Қзақстан Республикасында жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
кәсіпкерліктің кең тараған ұйымдастырушылық-құқықтық формасы екендігі
баршаға белгілі факті. Статистика көрсеткендей, комерциялық заңды тұлғаның
бір де біреуі жауапкершілігі шектеулі серіктестікке бәсеке бола
алмайтындығын көрсетеді.
Бұған біріншіден, жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстаның
бизнес – алаңында заңды тұлғаның бір формасы ретінде КССР-ның Акционерлік
қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы Ережені
егізгеннен бері 20 жыл өмір сүріп келеді [4]. Яғни, ол уақыт сынынан өткен
және ол тек Қазақстанда ғана емес. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік –
бұл 19 ғасырдағы герман заңгерлерінің ойлап тапқаны және ол акционерлік
қоғамның жекткіліксіз икемділігімен тәжірибиешілердің нақты талаптарынан
шыққан, бірінші жағынан толық серіктестіктердің одан ары қарай дамуының
шектеулігінен – екіншіден 1892 жылы Рейхстаг Жауапкершілігі шектеулі
серіктестік туралы заң қабылдады [5].
Сонымен қатар, салыстыру факторы сияқты ерекшелікті ескерген жөн.
Түрлі жылдарда (соңғы 18 жылда) жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін
жағдай оңтайлы қалыпта қойылып кледі. Осылай ша, 90 жылдардың басында
жауапкершілігі шектеулі серіктестік өндіріс коперативтерімен жарыста тамаша
жеңіп шыққан. Осында айта кететін осы кезден бастап біздің елімізде сонымен
қатар, бұрынғы КССР-ның құрамындағы ТМД барлығында кәсіпкерлердің арасында
коператив құру мәселесі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің пайдасына
шешілген болатын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің келесі жеңісі 1997 жылы
шаруашылық серіктестіктердің түрлі нысандарының төменгі жарғылық қорының
мөлшеріне қойылатын талаптар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
пайдасына шешілген кезде [6].
Қазақстан Республикасмындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
түрлі жылдардағы даму кезеңдерін қарастырайық.
Еліміздегі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құқықтық жағдайын
реттейтін нормативтік акт 1990жылы 19-шы шілдеде КССР-дің Министрлер
кеңесінің №590 қаулысымен қабылданған Акционерлік қоғам және
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы Ереже болып табылады.
Көрсетілге актіге сәйкес жауапкершілігі шектеулі серіктестік – деп,
үлестерге бөлінеген млшері құрылтайшылардың құжаттарымен анықталатын
жарғылық қоры бар, және тек өздерінің мүліктері шеңберінде жауапкершілік
көтеретін қоғам танылады [7].
Келесі нормативтік акт ретінде 1991 жыл 21-ші маусымдағы шаруашылық
серіктестіктер және акционерлік қоғамдар туралы Қазақ КСР-нің заңы
танылады. Оғн сәйкес, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде келісім
негізі мен бірлестіктердің, мекемелердің, ұйымдардың және азаматтардың
мүшелігінің негізінде құрастырылған, өзінің қоғамдық сұраныстарын
қанағаттандыру мақсатында түрлі шаруашылық қызметті жүзеге асыратын,
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша тек өзлдерінің шаруашылық
серіктестіктегі үлестері бойынша жауап беретн ұйым ретінде танылады.
Осыдан кейін 1994 жылы 27-ші желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) қабылданған болатын, ал 1995 жылы ҚР
Президентінің Шаруашылық серіктестіктер туралы заңдық күші бар Нұсқауы
қабылданған болатын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – деп, қатысушылары оның міндеттері
бойынша жауап бермейтін және өздерінің салған үлестерінің құны шегінде
серіктестіктің қызметімен байланысты шығындарға тәуекел ететін шаруашылық
серіктестікті айтамыз. Жауапкершілігі шектеулі серіптетіктің
қатысушыларының саны отыз бен шектеледі. Соданй ақ ол бір ғана қатысушымен
құрылуы мүмкін [8].
Соңғы шаруашылық серіктестікке қатысты заң 1998 жылы 22 сәуірде
қабылданған ҚР Жауапкершілігі шектеулі және толық серіктестіктер туралы
Заң қабылданған болатын. Оны қабылдау қажеттігі осы қатынасты реттейтін
бұған дейінгі қабылданға заң ескіріп және көптеген күрделі шиеленісті
жағдайларда серіктестіктің қатысушыларының және кридиторлардың мүдделерін
тиімді қорғай алмады [9].
1.2 Серіктестікті құру, оның қатысушылары және қатысушылардың
серіктестіктегі үлестері
Серіктестік өзінің табиғаты бойынша заңды тұлғңа болып
есептелетіндіктен оған заңды тұлға қатысты заң нормаларының талаптары
қолоданылады. Осылай ша азаматтық кодексте заңды тұлғаларды құру жөнінде
жалпы ережелер енгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары
нақтыланады. Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап
енгізілген. Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе
бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды
басқаруқұқығымен иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік
берген органның келісімімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшысы бола
алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті
реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты депе аталатыне құрылтай құжаттары негізінде жүзеге
асырады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары
болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1)мекеме
үшін – меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік
иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауімдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық – құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар
бірлестігі үшін – құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3)
қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін – жарғы болып табылады
(Коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңның 21-бабы).
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялық емес ұйым тек
жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативті
құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Құрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41-бабындағы талаптар саөталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелермен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген.
Заңды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-
тармағында қамтылған. Жарғының міндетті шартының тізбесінде бірқатар
шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен
еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым – қатынастарды және т.б. енгізу
қажеттілігін міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтай шарты мен жарғысы
арасында қарама – қайшылық туындаған жағдайда:
1) егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы
шарты;
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен
қатынастарда маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтық кодекстен басқа,
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17-сәуірде шығарған Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығымен және
Қазақстан Республикасы Әділет министірлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.
Мемлекеттік тіркеудің құқықтық маңызы келетін болсақ, тұлға
мемлекеттік тіркеуден өткеннен бастап заңды тұлға болып саналады. Заңды
тұлғаны тіркеу фактісі заңды тұлғаға заң талабын сақтауды және өзінің
құрылтай құжаттарын заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту
тек сот тәртібімен шешіледі. Заңды тұлғаны құрудың тиімсіздігін желеу етіп
тіркеуден бас тартуға жол берілмейді.
Заңды тұлғаларды қайта тіркеу негіздері Азаматтық кодекстің 42-
бабының 6-тармағында келтірілген. Заңды тұлға мынадай жағдайларда: 1)
акционерлік қоғамның жарғылық капиталының және жарияланған жарғылық
капиталының мөлшері азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық
серіктестіктеріндегі және жабық акционерлік қоғамдардағы қатысушылардың
құрамы өзгергенде қайта тіркеледі. Құрылтай құжаттарына басқа өзгерістер
мен толықтырулар енгізілген ретте заңды тұлға бұл туралы тіркеуші органды
бір айлық мерзімде хабардар етеді.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы
болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттері
тудыратын тұрмыс қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды. Оған
отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды
тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетің
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналасу үшін лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
міндеттіде атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналасуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқық
қабілеттілігіне жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін
жүзеге асыры алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысына
да өаралмаған қызметпен айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым
салмайтындай болуы керек. Жалпы құқық қабілеттілігі принципінен
коммерциялық ұйымдардың өзіндік ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай
ұйымдар үшін арнайы құқық қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы
мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы құқық қабілеттігіне банкілер, мемлекеттік
кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарына көрсетілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектеулі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабілеттігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.Азаматтық
кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен құрылтай құжаттарына
сәйкес жұиыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып,
өзіне міндеттер алады.
Заңды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны
жүзеге асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті заңды тұлғаның
әрекеті болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдына заңды
тұлғаның органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз өкілеттілігінің асыра
пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК – тің 44-
бабының 4-тармағы). Бірақ заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып
жасаған мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ
мұндай құқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны
дәлелдесе онда мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
Серіктестікті (заңды тұлғаны) бiр немесе бiрнеше құрылтайшы құруы
мүмкiн. Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе
жақтар, ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды
тұлғалар заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi
шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды
тұлғалар меншiк иесiнiң немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен
басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Заңды тұлғаның құрылтайшылары, Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы заңды тұлғаның
құрылтайшылары болып табылмайтын оның басқа қатысушыларынан қандай да бiр
артықшылықтарға ие бола алмайды.
Сондай-ақ, заң тек ол зан нормаларында тікелей көздлген жағдайларды
қоспағанда, серіктестікке қатысушылардың қандай да бір түріне шекету
қоймайды. Осылай ша мемлекеттік кәсіпорын серіктестікке тек өкілетті
органның келісімі бойынша қатысға құқылы. Ал мемлекеттік органдардың өздері
сепіптестіктің қатысушысы боолуға құқығы жоқ. Егер, заң актілерінде өзгеше
көзделмесе мекемелер тек меншік иесінің рұқсаты бойынша серіптесттікке
қатысушылары бола алдаы.
Серіктестік бір ғана тұлғамен құрылуы мүмкін алай да оның саны жүзден
аспауы тиіс. Заң ҚР АҚ-нің артынан бірқатар шекетеулер қояды айталық,
жауапкершілігі шектеулі серіптьестікке жалғыз қатысушысы ретінде өзге бір
ғана қатысушыдан құралған шаруашылық серіктестік қатысуға тиым салынад.
Жауапкершілігі шектеулі серіптьестікке жалғыз қатысушысы ретінде өзге бір
ғана қатысушыдан құралған шаруашылық серіктестік қатысуға тиым салу
құрлтайшының ҚР АК-нің 44 бабы 3 бөліміне қайшы келмеуі мақсатында
енгізіліп отыр.
Бізге осы заң номаларында қолданатын құралған деген сөз орынсыз айылған
деп есептейміз. Сткені құру, құралғанС.И.Ожеговтың сөздігінде өз
құрамында –белгілі бір заттың болуын білдіреді. Бұл мән жай серіктестіктің
қатысушылары оның, белгілі бір құрамын білдіреді деген мағынаны білдіретін
сияқты.
Егер серіктестікте бір ғана қатысушы болса, онда бір тұлғадан құралған
деп айту серіктестікті осы қатысушымен көрсетілетіндігіндгіне күмән
туғызады. Алай да, серіктестік және оның қатысушылары (қатысушысы) – ерікті
субъекті. Соныдықтан біздің пікіріміз ше, серіктестік бір (екі, бірнеше
және с.с.) қатысушы тұрады деген дұрыс болады.
Шаруашылық серiктестiктiң жоғары органы оның қатысушыларының жалпы
жиналысы болып табылады. Толық серiктестiктен және сенiм серiктестiгiнен
басқа, бiр тұлға құрған шаруашылық серiктестiктерде жалпы жиналыстың
өкiлеттiгi оның бiрден бiр қатысушысына тиесiлi болады. Шаруашылық
серiктестiкте оның қызметiне күнделiктi басшылық жасайтын және оның
қатысушыларының жалпы жиналысына есеп берiп отыратын атқарушы орган
(алқалық және (немесе) жеке-дара құрылады). Жеке-дара басқару органы оның
қатысушылары арасынан сайланбауы мүмкiн.
Серiктестiктiң алқалы органдары ретiнде:
1) басқарма (дирекция);
2) байқаушы кеңес;
3) заң актiлерiнде немесе шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының жалпы
жиналысының шешiмiнде көзделген жағдайларда басқа да органдар құрылуы
мүмкiн.
Шаруашылық серiктестiктiң органдарының құзыретi, оларды сайлау
(тағайындау) тәртiбi, сондай-ақ олардың шешiмдер қабылдау тәртiбi осы
Кодекске, заң құжаттарына және құрылтай құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Шаруашылық серiктестiгi қаржы есептерiнiң дұрыстығын тексеру және растату
үшiн серiктестiкпен немесе оның қатысушыларымен мүлiктiк мүдделер жөнiнен
байланысы жоқ аудиторлық ұйымды тарта алады (сыртқы аудит).
Шаруашылық серiктестiгiн аудиторлық тексеру серiктестiк бiр немесе бiрнеше
қатысушысының талап етуi бойынша соның (солардың) есебiнен кез келген
уақытта жүргiзiлуге тиiс. Шаруашылық серiктестiгiнiң қызметiне аудиторлық
тексерудi жүргiзу тәртiбi заңдармен және серiктестiктiң құрылтай
құжаттарымен белгiленедi.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi:
1. Шаруашылық серiктестiкке қатысушылардың:
- құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен шаруашылық
серiктестiктiң iстерiн басқаруға қатысуға;
- шаруашылық серiктестiктiң қызметi туралы ақпарат алуға және
құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен оның құжаттамаларымен танысуға;
- таза табысты бөлiсуге қатысуға құқығы бар. Құрылтай құжаттарының
бiр немесе бiрнеше қатысушыны пайданы бөлiсуге қатысудан шеттетудi
көздейтiн ережелерi жарамсыз болып табылады;
- шаруашылық серiктестiк таратылған жағдайда несие берушiлермен есеп
айырысқаннан кейiн қалған серiктестiк мүлкiндегi өздерiнiң үлесiне сәйкес
мүлiктiң бiр бөлiгiн немесе оның құнын алуға.
Шаруашылық серіктестікке қатысушылардың заң құжаттарында және
құрылтай құжаттарында көзделген басқа да құқықтары болуы мүмкін.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушылар:
- құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
- салымдарды құрылтай құжаттарында көзделген тәртiп, мөлшер, әдiстер
және мерзiмдер бойынша салып отыруға;
- шаруашылық серiктестiк коммерциялық құпия деп жариялаған
мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.
Шаруашылық серiктестiктiң қатысушылары Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде және құрылтай құжаттарында көзделген басқа да
мiндеттердi атқаруы мүмкiн [18]. Шаруашылық серiктестiктерiндегi
қатысушылардың құрамы өзгергенде (шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының
тiзiлiмiн жүргiзудi бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмдерiнiң жүйесiн
жүргiзу жөнiндегі қызметтi жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар
рыногының кәсiби қатысушысы жүзеге асыратын шаруашылық серiктестiктерiн
қоспағанда) қайта тiркелуге тиiс.
Тәжірибиеде, көптеге жағдайларда үлесті (оның бөлігін) иемденуші қай сәттен
бастап серіктестіктің қатысушысы болып табылады, ал оны өткізуші қай сәттен
бастап серіктестіктің қатысушысы болып есептелмейді деген мәселелер
туындайды. Қазақстан Республикасының 1999 жылы 23 сәуірдегі Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы Ережеге сәйкес, заңда
қарастырылған негіздер бойынша құрылтай құжаттарына өзгертулер енгізу заңды
тұлғаны қайта тіркеусіз заңсыз деп есептеледі.
Осылай ша, осы норманың мағынасына сәйкес, серіктестік үлесінің
иеленушісі (ал оның өткізушісі) тек серіктестікті қайта тіркеген сәттен
бастап сепіптестіктің қатысушысы болып есептеледі. Біздің ше осы маңызды
заң нормасындағы мәтін кең талқылауды қажет етеді айталық мысалы: құрылтай
құжаттарына өзгертулер егізу, сонымен қатар заңды тұлғаның органдарының
немесе оның меншік иесінің шешімі, не оның құрылтайшысының заң актілерімен
қарастырылған тиісті мәселелер бойынша заңды тұлғаны қайта тіркеусіз заңсыз
деп есептеледі.
Заң нормаларына сәйкес, жауапкершілігі шектеулі скеріптестікке жаңа
қатысушыны қабылдау, жаңа қатысушы және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің өкілетті органымен қол қойылатын құрылтай құжатына қосылу
туралы нотариялды түрде құрылтай келісім-шартымен рәсімделеді. [20].
Жаңа қатысушы қосылу туралы келісім шарттың талаптарынан тарайтын
жағдайларға сәйкес, құрытай құжатына осы құжаттарға тиістті өзгертулерді
ескере отырып қатысушы ретінде танылады. Осындай конструкция, Қазақстан
республикасына жауапкершілігі шектеулі секріптестігі туралы заңнамасына
жаңа құбылыс ретінде есептеледі де, өз шешімін таппайтыын бірқатар
мәселелерді туындатады олар:
- құрылтай келісім-шартын өзгертуге өкілетті серіктестіктің атқарушы
органын қатысушылардың өкілі ретінде тануға болады ма;
- серіктестіктің атқарушы органын қатысушылардың құрылтай келісім-
шартын өзгертуге өкілетті органы ретінде тануға болады ма;
- бұрынғы қатысушыларға қарағанда жаңа қатысушының жаңа құқықтық
жағдайы деген өзгеше жаңа конструкцияға жол берілуі мүмкін бе;
- қосылу туралы келіміс шарт бұрынғы қатысушылардың құқықтық
жағдайын өзгертуі мүмкін бе;
- бұрынғы қатысукшылар құрылтай құжатына қосылу туралы енгізілген
өзгертулерді жарамсыз деп тануы мүмкін бе;
Осы қойылған сұрақтардың маңызды екендігін дәлелдеудіәң қажеттігі
жоқ. Бұл жоғарыда қойылған сұрақтардан қосылу туралы келісім-шартқа қол
қоюға өкілеттілік туреалы заң нормаларына сәйкес серіктестіктің өкілетті
органын қатысушылардың өкілі ретінде қарстыруы керек. Бұл бұрынғы
қатысушыларғ ақарағанда жаңадан қосылған қатысушыға жаңа статус
берілетіндігін қарастырады. Бұл серіктестіктің бұрынғы қатысушыларына
қосылу туралы келісімшартымен оларға қатысты жаңа құқықтық режим құрылуы
мүмкін екендігін көрсетеді. [21].
Басқа мысал, құрылтай құжаттарымна сәйкес серіктестіктің әрбір
қатысушысы оның жарғылық капиталдағы үлесіне пара пар мөлшердегі дауысқа ие
болады. Қосылу туралы келісімшартта әрбір қатысушы өзінің жарғылық
капиталындағы үлесіне байланысты емес бір дауықа құқылы делінген. Бұнда қай
құжаттың күші басым болады деген заңды ой туындайды?
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес ережелерiн тараптардың бiреуi
формулярларда немесе өзге стандартты нысандарда белгiлеген және басқа тарап
оны ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолы деп қабылдай алатын шарт қосылу
шарты деп танылады [24]. Яғни бұнда, ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолы
деп қабылдай алатын шарт нақты кесіп айтқан. Міне осындай көзқарас біздің
ше шаруашылық серіктестікке ондағы үлесті (оның бөлігін) иемдену арқылы
қабылданған жаңа қатысушыға қолдвнылуы тиіс. Жаңа қатысушы қатысушылардың
құрамына тек құрылтай құжаттарының талартаына келісе және оларға көне
отырып қабылдануы мүмкін. Бұ бірақта лонда серіктестіктің құрылтай
құжаттарына өзгертулер мен толықтырулар енгізуге ұсыныс жасау құқығынан
айырмайды.
Қазіргі уақытта жағылық капиталдағы үлес ешкімнің ойында жалпы
меншіктегі үлес деген пікірмен ұштаспайды. Сонымен қатар, коперативтік
заңнаманың даму тарихында осы мәселеге басқа тұстан жақындай жағдайлары
мәлім. Осылай ша, еліміздегі комерциялық ұйымдар туралы заңнамалардың ең
алғашқыларының бірі бұрынға КССР-дің 1990 жыл 25 желтоқсанындағы
кәсіпорындар және кәсіпкерлік қызмет туралы Заңда келесі нормалар орын
алған болатын: меншік құқығында жауапкерлігі шектеулі серіктестіктің
меншігі оның қатысушыларына ортақ – деп, сипатталған болатын [25].
Қазіргі заңнама шаруашылық сетіптестіктің жарғылық капиталына өз
үлесін енгізген мүлкінің иесі серіктестіктің өзі танылады деп атап
көрсетеді [26].
Бұл нормадан тыс тек, жарна ретінде серіктестікке пайдалануға
берілген объектілер ғана танылады.
Жарғылық капиталдағы үлес түсінігін қарастыратын болсақ, бұнда келесі
жағдайларды айта кеткен жөн. Үлес – бұл шатты түсінік, серіктестіктің
жарғылық капиталының барлық мөлшеріне қатысты қатысушылардың тиісті
жарналарының проценттік ара-қатынасы. Барлық қатысушылардың жарғылық
капиталдығы үлестері және сәйкесінше серіктестіктің мүліктің құнына
шаққандағы үлестері жарғылық капиталға салған жарналарына пара-прар, егер
ол заң актілерімен өзгеше көзелмесе.
Жоғарыда қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін айтқан кезде өз
мүліктеріне билік ету құықықтары туралы айта кеткенбіз. Алай да, бұл құқық
қатысушының міндеттерімен тығыз байланысты болуы мүмкін. Қатысушылар
өздерінің үлестерін (оның бір бөлігін) өткізуінің екі түрлі жағдайларын
қарастырайық:
а) серіктестіктің басқа қатысушысына (қатысушыларына)
б) үшінші жаққа.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің мүліктегі үлесін не оның
бір бөлігін сатуға не өзге де жолмен осы серіктестіктің бір немесе бірнеше
қатысушыларына өз ыңғайы бойынша өткізуге құқылы. Теңдей жағдайда
қатысушылар өзге қатысушылар алдында өз үлестерін кепілді қамтамасыз етуге
қоя алады. осы мәмілелерді жүргізуге өзге қатысушылардың келісімінің қажеті
жоқ[27].
Егер қатысушы үшінші жаққа өз үлесін еріксіз түрде беру не өзінің
міндеттемелері бойынша кепілдікке салуы жағдайынша басқаша мәселе басқаша
өрбиді. Мысалы, бүндай мәмілелер шектеулі болуыы мүмкін немесе құрылтай
құжаттарымен тиым салынуы мүмкін [28].
Егер бұндай шектеулер болмаса, онда қатысушылар өз үлестерін үшінші
тұлғаларғаа беру кезінде заңмен орнатылған формальды талаптарды сақтауға
міндетті. Бұндағы мәселе, серіктестіктің қатысушылардың осы үлеске
басымдылық құқықтары жөнінде қозғалып отыр.
Серіктестікті басқарумен байланысты мәселелер біздің пікіріміз ше,
заңнамада аса көп қарастырылған мәселелердің бірі болып табылады.
соныдықтан қазіргі уақытта жалпы жағдайлармен шектелеміз.
Заңды тұлға заң құжаттары мен құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс
iстейтiн өз органдары арқылы ғана азаматтық құқықтарға ие болып, өзiне
мiндеттер қабылдайды.
2. Заңды тұлға органдарының түрлерi, тағайындалу немесе сайлану
тәртiбi және олардың өкiлеттiгi заңдар мен құрылтай құжаттарында
белгiленедi.
Серiктестiктiң алқалы органдары ретiнде:
1) басқарма (дирекция);
2) байқылаушы кеңес;
3) заң актiлерiнде немесе шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының
жалпы жиналысының шешiмiнде көзделген жағдайларда басқа да органдар құрылуы
мүмкiн.
Жарғымен, бақылау және қадағлау орандары құрылуы мүмкін (сәйкесінше,
бақыдлау кеңесі, ревизиялық комиссия, ревиорлар). Заң қатысушылардың
кезекті және кезектен тыс жиналыстары туралы айтады.
Кезекті жиналыс серіктестіктің жарысымен бекітілген мерзімде атқарушы
органмен шақырылады, бірақ та бір жылда бір ретткен жиі емес. сонымен
қатар, жылдық қаржылық есеп беру жиналысы қаржылық есеп беру жылының
аяқталғанынан кейін үш ай мерзімнен аспайтын уақытта өткізілуі тиіс.
Кезектен тыс кеңес бастама бойынша шақырылуы мүмкін, ол:
Атқарушы органның;
Бақылаушы кеңестің немесе ревизиялық комиссияның, егер ондай құрылған
болса;
Серіктестіктің 10% кем емес дауыстары бар қатысушыларымен;
Серіктестіктің жою комиссиясымен, егер ол жою процессінде болса.
Жалпы жиналысқа жиналуға 15 күннен кем емес уақыт қалғанда орган
немесе қатысушылар (қатысушы) реестрде орнатылған мекен жай бойынша әрбір
қатысушыны бұл туралы өткізілетін кеңестің жоспарлап отырған кесте
тәпртібімен, өткізілетін орны және уақыты туралы хабардар етуге міндетті.
Қосымша тиісті ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы мүмкін.
Егер осы жиналысқа серіктестіктің қатысушыларының барылығының ортақ
дауыстарын қосқанда 50% құрайтын болса жалпы кеңес құқылы және өткізілген
деп есептеледі. Алай да күн тәртібіне қосылған мәселе тиісті басым дауысты
қажет ететін болса жалпы кеңес серіктестіктің қатысушыларының 23
дауыстарының қатысуы қамтамасыз етілген жағдайда ғана ол өткізілді немесе
құқылы деп есептеледі.
Жалпы жиналысты сырттай өткізу туралы норма назарға алуға лайықты.
Ослыай ша, егер, жарғымен қарастырылған болса және осыған 75% даусы бар
қатысушылардың тікелей келісімі болса жалпы кеңес сұрау жүргізу жолы арқылы
өткізілуі мүмкін (хат алмасу арқылы, фиксималдық және электрондых хабарлама
арқылынемесе өзге де бойланыс құралдарын қолдану арқылы өткізілуі мүмкін).
Алай да, сырттай дауыс беруге келесі мәселелер бойынша өткізуге жол
берілмейді:
Серіктестіктің жрғысын өзгерту туралы;
Серіктестікті тарату немесе жою туралы;
Жою комиссиясын құру және ликвидациялық балансты бекіту туралы;
Қатысушының үлесін мәжбүрлі түрде сатып алу туралы;
Серіктестіктің барлық мүлкін кепілге қою туралы [35].
Заң қатысушылардың жалпы жиналысының шешіміне шағым беру негіздерін
орнатады. Оларға келесі шешімде қабылдау жатады:
Жалпы жиналыстың өткізілу тәртібі бұзылған және шешім қабылдаған жағдайда;
Серіптестің немесе заң нормаларына қарама қайшылықтар не қатысушылардың
құқықтары бұзылған кезде.
Заңмен осы қабылданған шешімдер бойынша талап арызды жарамсыз деп
тану мерзімін орнатады, олар:
Егер ол дауыстауға қатспаса немесе тиісті шешім қабылдауға қарсы
болған кезде, қабылданған шешім туралы естуге міндетті болғане немесе
естіген күннен бастап 6 ай ішінде;
- Егер қатысушы жалпы жиналысқа қатысқан болса шешім қабылданған
сәттен бастап 6 ай ішінде [36].
2 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Шаруашылық серіктестік туралы заңнаманы мәселелер
Шаруашылық серіктестік туралы Қазақстанның заңнамасының көптеген
ережелері бір мағынада талдануы мүмкін емес. Бұл мән-жайды шаруашылық
серріптестікте кездесетін көптеген мәселелер ғана емес, нақты осы не өзге
мәселелерді шешуді сипаттайтын заң әдебиеттерінде бір жақты қөзарастың
жоқтығы өкініш тудырады.
2009 жылы 12 желтоқсанда Алматы қалалық сотында өткен акционерлік
қоғамға арналған семинарда С.П. Климкин жақын уақытта серіптестікке елеулі
сұраныстың көбеюін күтуге болады, өиткені қазіргі таңда көптеген
акционерлік қоғамдардың жауапкершілігі шектеулі серіптестік ретінде қайта
құруды жөн көріп отыр, бұл осы комерциялық ұйымдардың санының өсуіне әкеп
соқтырады - деген пікір айтып отыр.
Серіптестік дегеніміз не деген сұрақты қарастыратын болсақ ол - жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген
коммерциялық ұйым. Ол құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебiнен
құрылған, сондай-ақ шаруашылық серiктестiк өз қызметi үрдiсiнде өндiрген
және алған мүлiк меншiк құқығы бойынша серiктестiкке тиесiлi болады.
Бұнда заң шығарушы серіктестіктің табиғи мәніне деген көзқарастың
өзгеруін ескереу қажет. Егер бұрын жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп
тұлғаларды және капиталдарды біріктіруді (капиталдарды біріктіру
қазақстандық заңнаманың талаптарына сәйкес жауапкершілігі шектеулі
серіптестікке қойылатын талап бойынша ең төменгі жарғылық капиталдың
мөлшері 100 АЕК шамамен 660 $ құрайтынын) назарға алсақ, 2003 жыл 16
мамырдағы заңға енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға байланысты
серіктестікті тұлғалардың бірлестігі деген біздің пікірімізше артық болатын
шығар, өткені оның қатысушыларының жалпы санының жоғарғы шегіне шектеулер
қойылған, сонымен қатар 100 немесе одан көп қатысушылары бар
серіптестіктерге қайта тіркеуге қатаң талаптар қойылған. Осындай
серіктестіктің жарғылық капиталдағы үлеске құқықтары бұдан былай
қатысушылардың реестрындағы жазбамен расталуы қажет, оны жүргізу тиісті
лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушысымен
(тіркеушімен) жүзеге асырылады.
Осылай ша, өзінің мәні бойынша 100 және одан көп қатысушысы бар
серіптестік өз мәнінде акционерлік қоғамға жақындатылған, міне осыған
байланысты өкінішке орай бұндай заңды тұлғаның құқықтық формасы түрлі
құқықтық реттеу ұшырап отырады.
Қазақстандық заң әдебиетінде бірқатар мәселелер тудыратын бірнеше мағыналы
түсініктер мен режелерді қарастырайық:
1. Серіктестіктің қатысушыларының арасында таза табысты бөлу туралы.
Заң ғылымының кандидаты И.А.Колупаевтың өзінің кондидаттық дисертациясының
аутореферетында қосымша жауапкершілігі бар серіптестіктер туралы заң
серіктестіктің таза табыстарын міндетті түрде парапар-бөлуді қарастырады,
және бұндай көрсетілген императивтік реттеудің болуы тиімсіз, ол өз мәні
бойынша диспозитивті болуы тиіс деп есептейді [37].
2. Осы мәселе бойынша, А.Г. Диденко басқаша көзқарас ұстанады: Азаматтық
заңнама жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушыларына олардың
жарғылық капиталдағы үлестеріне сәйкес келетін табыстың бір бөлігін алу
құқықтарын бекіте отырып, өзінің құрылтай құжаттарымен бекітілген номаларға
сүйене отырып жарғылық капиталдағы үлес мөлшеріне сәйкес келмейтін үлестік
пайданы өзінің жеке келісімі бойынша алуға қарсылық білдірмейді [38].
Егер осы келтірілген пікірлердің біріншісі заңды тікелей талдауға
негізделсе екіншісі қолданыстағы заңды ғылыми (доктриналық) талқылауға
бағытталғанын көреміз. Осы ұсынып отырған А. Г. Диденконың пікірлерін оның
пайымдауы бойынша талдайтық.
Бір жақты диспозитивті бағытты ұстайтын балсақ 1998 жыл 22 сәуірдегі
жауапкершілігі шектеулі және толық серіптестіктер туралыҚР Заңының 40
бабы 2 бөлімінде автор осы норма бойынша өзінің көзқарсын ұсынады, осылай
ша егер ол императивтік түрде құрастырылған болса келесіде болар еді:
Шаруашылық серіптестік таза табысты қатаң түрде қатысушылардың үлестеріне
сай бөлінеді [39].
Бұнда авторға негізгі сөз термині ретінде қатаң деген сөз көрініп
тұрғанын көреміз. Бұдан, келтірілген пікір құқықтық норма императивтік
норма ретінде қатаң бір мағынаны білдіретін сөзердмен ұстанымдарды қолдану
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМІ 4
КІРІСПЕ 5
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУ
ТАРИХЫ 11
1.1 Шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы 11
1.2 Серіктестікті құру, оның қатысушылары және қатысушылардың
серіктестіктегі үлестері
12
2 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 21
2.1 Шаруашылық серіктестік жағдайы туралы мәселелер 21
2.2 Шаруашылық серіктестікті құқықтық реттеудің кейбір
мәселелері, шаруашылық серіктестікке қатысу және оны басқару 25
2.3 Серіктестік қызметінің тоқтатылуы 27
3 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТЕРДІҢ БАСҚА ДА ТҮРЛЕРІ 35
3.1 Толық серіктестік 35
3.2 Коммандиттік серіктестік және кооперативтер 38
3.3 Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік 41
3.4 Жауапкершілігі шектеулі серіктестік түсінігі және оны құру тәртібі 42
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектітілігі: Қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында Жаңа әлемдегі - жаңа қазақстан атты ұранмен ел басының
қолдауы арқылы елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға зор назар
аударылып жатыр. Осы мәселе төңірегінде бірден ауызға келетіні осы шағын
және орта бизнесті құрайтын не? - деген сұраққа ол шаруашылық
серіктестіктер деп бір ауызбен айтуға болады. Шағын және орта кәсіпкерлік
әрбір жеке адамның, қоғамның және тұтас мемлекеттің тұрақты тіршілік етуіне
орасан зор үлес қосады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы ол мемлекеттің
ішкі экономикалық қауіпсіздік пен сытқы экспорттан тәуелсіздіктің кепілі.
Неғұрлым мемлекеттің ішкі экономикалық жүйесі мықты болатын болса, соғұрлым
мемлекет берік болатыны баршаға мәлім, ал ол мықты мемлекеттегі мемлекеттің
ішкі экономикасын құрайтын жүйенің басты бір тетігі шағын және орта
кәсіпкерлік яғни түрлі нысандағы шарушылық серіктестіктер (коммерциялық
ұйымдар) болып табылады.
Қазақстан жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар
дүниесi, басқа да табиғи ресурстарға бай, ал оларды игеру мен тиімді
пайдалану және тұрғындардың мүдделері мен мақсаттарын қанағаттандыру қоғам
мен мемлекеттің басты міндеті болып табылады. Осы тұрғыда ішкі тауар-ақша
айналымы мен халықтың әл ауқатын көтеруді мақсат ететін механизімнің кілті
ретінде шаруашылық серіктестіктерді тануға болады. Сондықтан шаруашылық
серіктестіктің дамуы мемлекеттің, қоғамның және әрбір азаматтың басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының
конституциясында әр азамат мемлекет алдында ал мемлекет өз азаматтарының
алдында жауапты делінген. [1] Еліміздің басты заңнамасының өзінде ақ іштей
шаруашылық серіктестіктердің дамуы мемлекетті байытады ал мемлекет өз
тарапынан оларға қолдау көрсету керек дегенге сай келеді.
Елбасының Қазақстан халқына жолдауында күйзелістен, жаңару мен
өркендеуге деп үран салуда.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын
бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта
бастағанын бәріңіз көріп, біліп отырсыздар. Дағдарыс салқыны бізді де
айналып өткен жоқ.
Оқтын-оқтын айналып соғатын әр деңгейдегі дағдарыстарға біз бұған
дейін де төтеп беріп келгенбіз. Тәуелсіздік шежіресін парақтасақ, күйреген
Кеңестер империясының орнына жаңа мемлекет құру бізге оңайға түскен жоқ.
Тұралап қалған экономиканы қайта қалпына келтіру, оны жаңаша даму жолына
түсіру - тақыр жерден тау тұрғызғанмен бірдей.
Ел болып ол қиындықтарды да еңсеріп өттік.
Өткен ғасырдың соңында Шығыс Азияда басталған кезекті дағдарыс
тұсында тәуелсіздігіміз тағы да бір сынаққа түскен болатын. Дер кезінде
қабылданған дұрыс шешім, ұтымды іс-қимылдың арқасында біз одан да аман-есен
өте шықтық. Осылайша сындарлы жылдар мен күрделі кезеңдерде лайықты
тәжірибе жинақтап, ысылып, шыңдала түстік.
Ел дамуының жаңа бағыттарын айқындап, қарыштап алға басумен болдық.
Сол сияқты қазіргі әлемдік дағдарыс та өткінші құбылыс.
Мемлекет дағдарыстың алдын алудың барлық шараларын жасауда. Ұлттық
қордан бөлінген ауқымды қаражат қазір отандық экономиканың кідіріссіз жұмыс
істеуіне қызмет ете бастады. Әлеуметтік кепілдіктер толығымен сақталып
отыр. Олай болса, бұл дағдарыстан да біздің аман-есен өтетініміз айдан
анық.
Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ал, мемлекет тәуелсіздігі, ұлт мұраты,
ұрпақ болашағы сияқты құндылықтар мәңгі қалады. Алдымызда бізді үлкен белес
күтіп тұр. Ол – Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы. Дүние дамуымен
есептегенде жиырма жыл деген көп те емес шығар. Бірақ, біз үшін үлкен кезең
тұтас бір дәуірмен барабар. Олай болатыны, тәуелсіздік - ата-бабаларымыздың
жүздеген жылдармен өлшенетін арман-аңсарының жүзеге асқан ақиқаты. Сол
себепті тәуелсіздіктің әрбір жылының біз үшін мәні бөлек, маңызы айрықша.
Халқымыздың басына түскен қандай да бір сынаққа қарамастан біз
тәуелсіздігімізді нығайту жолындағы жасампаз істерімізді жалғастыра
бермекпіз. Барша қазақстандықтардың жұмған жұдырықтай бірлігінің арқасында
біз алмайтын асу, біз жеңбейтін кедергі болмайды [2] деп Елбасы жолдауында
айтылғандай, болашаққа нық сеніммен қарай отырып, меншіктің қорғалуы қай
кезең болсада жүзеге асуына кәміл сенуге болады деп ойлаймыз.
Бүгінгі күні елдегі экономика аяғына тұрып, мемлекетіміз даму
үстінде. Жаңа дамып келе жатқан ел экономикасы аяқ тұрар шағында
көптеген қиыншылықтар мен өзгерістерді басынан кешірді. Мемлекет, заңды
және жеке тұлғалар бірлесіп құрған көптеген заңды тұлғалар бүгінгі күні
біршама дамып, нарықтық заман баспалдақтарымен батыл жоғары дамып келеді.
Курстық жұмысыма заңды және жеке тұлғалар тақырыбын алу себебімнің бірі осы
жоғарыда айтылған жағдайлардың көрінісі. Ел экономикасында жеке меншік
секторы көбейіп келеді. Соған сәйкес заңды тұлғалар саны да күн санап
көбеюде. Бұл жерде тек қана мемлекеттік емес, сонымен қатар жеке меншік
заңды тұлғалардың саны көбейіп келе жатқанын айтқан жөн деп ойлаймын.
Осыған байланысты жаңа нысандағы заңды тұлғалардың ерекшелігін зерттеу аса
өзекті мәселе деп ойлаймын. Сонымен қатар жеке тұлғалардың да құқықтық
мәртебесі жоғары деңгейде заңмен қорғалуда.
Қазір осы заңды тұлғалар түсе алатын азаматтық-құқықтық
қатынастардың да шеңбері кеңеюде. Егер бұрынғы Азаматтық кодекс бойынша
заңды тұлғалар заңдармен рұқсат берілген ғана қатынастарды жасай алса,
ал бүгінгі әрекет етуші кодекс бұл қатынастар шеңберін мейлінше ұлғайтты.
Яғни, олар заңмен “тиым салынбаған қатынастардың бәрін жасай алу”
принципіне негізделеді.
Кез келген білімді адамның, әсіресе ана тілінде өзінің
азаматтық құқығының оқып, зерттеп жүрген заңгерлік құқық қағидалары хақында
орныққан өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық құқығы туралы
жақсы бағыт – бағдары болуы тиіс. Осыған орай, тек позитивтік құқықты ғана
емес, сондай – ақ азаматтық құқықтың даму тенденцияларын тек Қазақстан
Республикасында ғана емес, Еуропа мен бүкіл дүние жүзі көлемінде меңгерген
маңызы.
Ұлттық азаматтық құқықтың дамуы мен оның барлық заң және басқа да
жоғары оқу орындарында қазақ тілінде маңызды пән ретінде оқытыла бастауы –
жаңа сапалы жоғары білім беру жүйесіндегі мәселенің құрамдас бір бөлігі.
Азаматтық құқық саласында ана тіліндегі мамандарды дайындау деңгейіне назар
аудару аса қажет.
Соңғы кездері жоғары заң оқу орындарында оқитын студенттер қауымының
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы бойынша жүйелі жазылған оқулыққа
деген сұранысы артты.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда
құқықтын дербес субъектісі ретінде қатысу, біз жоғарыда айтқанымыздай,
жеке тұлғаға ғана емес, заңды тұлғаларға да тән. Азаматтық кодекстін 33-
бабында оған мынадай тұжырым берілген: Меншік, шаруашылық жүргізу немесе
жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз
міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта
талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды
тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаның мынадай белгілер бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп қарайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не құрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай – ақ
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Заңды тұлға
органдарының түрлері, тағайындалу немесе сайлану тәртібі және олардың
өкілеттілігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Мүліктік оқшаулық - заңды тұлғаның экономикалық – құқықтық
белгісі болып табылады және оның мүлікке заттық құқығын иеленуін білдіреді.
Бұл арада әңгіме оның меншік құқығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды
басқару құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының
мөлшері мен мекемедегі смета заңды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын
құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз - ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі.Бұл
жалпы ереже. Ал, меншік иесі қаржыландыратын мекеме мен қазыналық
кәсіпорындар Азаматтық кодекстін 44- бабының 1- тармағы 2- бөлігіне сәйкес
өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық кәсіпорынның
міндеттемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады. [3]
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң
актілерімен тағайындалуы мүмкін.
Бұл азаматтық кодексте былайша қаралған: 1) толық және сенім
серіктестеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міндеттемелері
бойынша жауапкершілігі (АК – тің 63 бабының 1- тармағы, 72- бабының 1-
тармағы); 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік кооператив
мүшелерінің жауапкершілігі (АК-тің 96-бабының 3-тармағы); 3) егер заңды
тұлғаның бонкрот болуын құрылтайшының әрекеті туғызған болса, заңды
тұлғаның міндеттемелері бойынша құрылтайшының жауапкершілігі (АК – тің 44-
бабының 3-тармағы); 4) еншілес шаруашылық мәмілесі бойынша негізгі ұйымның
(АК – тің 94- бабының 2- бөлігі), сондай – ақ негізгі шаруашылық
серіктестігінің кінәсінен еншілес шаруашылық серіктестігі банкротқа
ұшырыған кезіндегі жауапкершілігі (АК – тің 94- бабының 2- бөлігінің 3-
тармағы); 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толықтай салым төлемеген
жауапкершілігі (АК- тің 77- бабының 1- тармағының 2- бөлігі) және тағы
басқа жағдайлардағы жауапкершілік.
Шаруашылық серіктестіктің азаматтық айналымға өз атынан
қатынасуы процессуалдық – құқықтық белгісі. Ол оның сотта талапкер және
жауапкер болуына, өз атынан шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына
мүмкіндік береді.
Ал, ғалым Д. М. Генкин әлеуметтік ақиқат теориясын ұсынады,
яғни онда ол қоғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи – экономикалық
заңдылығын басшылыққа ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама
түрде қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю. К. Толстой
директор ілімін алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның
еркін білдіруші – директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О. А. Красавчиковтың әлеуметтік
байланыстар ілімі, А. А. Пушкиннің ұйымдастыру ілімі, Е. А. Сухановтың
мақсатты мүлкі тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған.
Сөйтіп, заңды тұлғаға адамдардың қатысы жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған
және де бұл орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл
адамдар заңды тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың
әрекеті осы институтпен реттеледі.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері: Қазақстан Республикасындағы
шаруашылық серіктестіктің құқықтық мәртебесін төңірегінде өрбіп отырған
өзекті мәселелер. Яғни, Осы жұмыстың зерттеу мақсаты – шаруашылық
серіктестік мәнін ашу және сол саладағы қызметті жүргізу барысындағы
кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдарын талдау болып табылады.
Мақсатына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
1) шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда болу тарихы
2) шаруашылық серіктестіктің құқықтық жағдайы
3) шаруашылық серіктестіктің басқа да түрлері
Зерттеу әдістері; ең алдымен шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда
болу тарихы,шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы, серіктестікті
құру, оның қатысушылардың серіктестіктегі үлестері, сондай-ақ келесі
шаруашылық серіктестіктердің құқықтық жағдайы; шаруашылық серіктестік
жағдайы туралы мәселелер, шаруашылық серіктестікті құқықтық реттеудің
кейбір мәселелері, шаруашылық серіктестікке қатысу және оны басқару,
серіктестік қызметінің тоқтатылуы. Сондай-ақ шаруашылық серіктестіктердің
басқа да түрлері; толық серіктестік, коммандиттік серіктестік және
кооперативтер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік түсінігі және оны құру тәртібіне теориялық тұрғыдан
қарастырылған.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Републикасындағы шаруашылық
серіктестіктің құқықтық мәртебесі және шаруашылық серіктестік қызметін
жүзеге асыру барысында кездесетін қоғамдық қатынастар.
Зерттеу пәні: Шаруашылық серіктестікттің құқықтық мәтебесі болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық негіздерін Осы зерттеу
жұмысын дайындауда көптеген нормативтік құқықтық актілер зерттелінді атап
айтар болсақ: Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Жауапкершілігі
шектеулі және толық серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), Елбасының Қазақстан халқына жолдауы және
тағы басқалар құрайды. Сонымен қатар, өзге де Қазақстан республикасының
заңдары, нормативтік мен ережелік құқықтық актілері, қарастырып отырған
мәселе бойынша жетекші отандық және шет ел ғалымдарының ғылыми еңбектері
толықтырады.Жұмысының ғылыми жаңалығы: шаруашылық серіктестік қыметінің
түрлі нысандарындағы формаларын құру және оларды жүргізудің ерекешеліктері
мен олардың құқықтық мәртебесінің осал тұстарын көрсететін мәліметтер мен
түйіндемелер және оларды жою жолдары бойынша жекелеген ұсыныстар
көрсетіледі. Тақырыптың зерттеу деңгейі: Бұл зерттеу жұмысы
Төлеуғалиев Ғ., Басинн Ю.Г., Суханов Е.А. және Сулемейнов М.К. сияқты
алпауыт ғалымдардың азаматтық құқық саласындағы ғылыми еңбекетері
қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде-тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, мақсаты, міндеті,
зерттеу әдісі, обьектісі, пәні практикалық негіздері және жұмыстық құрылысы
қарастырылған.
Бірінші болімде шаруашылық серіктестік ұғымы және пайда болу
тарихы, шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы, серіктестікті құру
қарастырылған.
Екінші бөлімде шаруашылық серіктестіктің құқықтық жағдайы,
серіктестік шаруашылық серіктестік жағдайы туралы мәселелер, шаруашылық
серіктестікті құқықтық реттеудің кейбір мәселелері, шаруашылық
серіктестікке қатысу және оны басқару, серіктестік қызметінің тоқтатылуы
қарастырылған.
Үшінші бөлімде шаруашылық серіктестіктердің басқа да түрлері,
толық серіктестік, коммандиттік серіктестік және кооперативтер, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік
түсінігі және оны құру тәртібі қарастырылған. Зерттеу нәтижелері мен
ұсыныстар қорытындыда қарастырылады.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ
1.1 Шаруашылық серіктестіктің пайда болу тарихы
Қзақстан Республикасында жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
кәсіпкерліктің кең тараған ұйымдастырушылық-құқықтық формасы екендігі
баршаға белгілі факті. Статистика көрсеткендей, комерциялық заңды тұлғаның
бір де біреуі жауапкершілігі шектеулі серіктестікке бәсеке бола
алмайтындығын көрсетеді.
Бұған біріншіден, жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстаның
бизнес – алаңында заңды тұлғаның бір формасы ретінде КССР-ның Акционерлік
қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы Ережені
егізгеннен бері 20 жыл өмір сүріп келеді [4]. Яғни, ол уақыт сынынан өткен
және ол тек Қазақстанда ғана емес. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік –
бұл 19 ғасырдағы герман заңгерлерінің ойлап тапқаны және ол акционерлік
қоғамның жекткіліксіз икемділігімен тәжірибиешілердің нақты талаптарынан
шыққан, бірінші жағынан толық серіктестіктердің одан ары қарай дамуының
шектеулігінен – екіншіден 1892 жылы Рейхстаг Жауапкершілігі шектеулі
серіктестік туралы заң қабылдады [5].
Сонымен қатар, салыстыру факторы сияқты ерекшелікті ескерген жөн.
Түрлі жылдарда (соңғы 18 жылда) жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін
жағдай оңтайлы қалыпта қойылып кледі. Осылай ша, 90 жылдардың басында
жауапкершілігі шектеулі серіктестік өндіріс коперативтерімен жарыста тамаша
жеңіп шыққан. Осында айта кететін осы кезден бастап біздің елімізде сонымен
қатар, бұрынғы КССР-ның құрамындағы ТМД барлығында кәсіпкерлердің арасында
коператив құру мәселесі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің пайдасына
шешілген болатын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің келесі жеңісі 1997 жылы
шаруашылық серіктестіктердің түрлі нысандарының төменгі жарғылық қорының
мөлшеріне қойылатын талаптар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
пайдасына шешілген кезде [6].
Қазақстан Республикасмындағы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
түрлі жылдардағы даму кезеңдерін қарастырайық.
Еліміздегі жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құқықтық жағдайын
реттейтін нормативтік акт 1990жылы 19-шы шілдеде КССР-дің Министрлер
кеңесінің №590 қаулысымен қабылданған Акционерлік қоғам және
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер туралы Ереже болып табылады.
Көрсетілге актіге сәйкес жауапкершілігі шектеулі серіктестік – деп,
үлестерге бөлінеген млшері құрылтайшылардың құжаттарымен анықталатын
жарғылық қоры бар, және тек өздерінің мүліктері шеңберінде жауапкершілік
көтеретін қоғам танылады [7].
Келесі нормативтік акт ретінде 1991 жыл 21-ші маусымдағы шаруашылық
серіктестіктер және акционерлік қоғамдар туралы Қазақ КСР-нің заңы
танылады. Оғн сәйкес, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде келісім
негізі мен бірлестіктердің, мекемелердің, ұйымдардың және азаматтардың
мүшелігінің негізінде құрастырылған, өзінің қоғамдық сұраныстарын
қанағаттандыру мақсатында түрлі шаруашылық қызметті жүзеге асыратын,
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша тек өзлдерінің шаруашылық
серіктестіктегі үлестері бойынша жауап беретн ұйым ретінде танылады.
Осыдан кейін 1994 жылы 27-ші желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) қабылданған болатын, ал 1995 жылы ҚР
Президентінің Шаруашылық серіктестіктер туралы заңдық күші бар Нұсқауы
қабылданған болатын.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – деп, қатысушылары оның міндеттері
бойынша жауап бермейтін және өздерінің салған үлестерінің құны шегінде
серіктестіктің қызметімен байланысты шығындарға тәуекел ететін шаруашылық
серіктестікті айтамыз. Жауапкершілігі шектеулі серіптетіктің
қатысушыларының саны отыз бен шектеледі. Соданй ақ ол бір ғана қатысушымен
құрылуы мүмкін [8].
Соңғы шаруашылық серіктестікке қатысты заң 1998 жылы 22 сәуірде
қабылданған ҚР Жауапкершілігі шектеулі және толық серіктестіктер туралы
Заң қабылданған болатын. Оны қабылдау қажеттігі осы қатынасты реттейтін
бұған дейінгі қабылданға заң ескіріп және көптеген күрделі шиеленісті
жағдайларда серіктестіктің қатысушыларының және кридиторлардың мүдделерін
тиімді қорғай алмады [9].
1.2 Серіктестікті құру, оның қатысушылары және қатысушылардың
серіктестіктегі үлестері
Серіктестік өзінің табиғаты бойынша заңды тұлғңа болып
есептелетіндіктен оған заңды тұлға қатысты заң нормаларының талаптары
қолоданылады. Осылай ша азаматтық кодексте заңды тұлғаларды құру жөнінде
жалпы ережелер енгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекелеген нормалары
нақтыланады. Кодексте заңды тұлғаның құрылтайшысы хақында арнайы бап
енгізілген. Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе
бірнеше құрылтайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды
басқаруқұқығымен иеленетін заңды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік
берген органның келісімімен басқа заңды тұлғалардың құрылтайшысы бола
алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті
реквизиттері мен басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты депе аталатыне құрылтай құжаттары негізінде жүзеге
асырады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары
болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1)мекеме
үшін – меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік
иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауімдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық – құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар
бірлестігі үшін – құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3)
қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін – жарғы болып табылады
(Коммерциялық емес ұйымдар туралы Заңның 21-бабы).
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялық емес ұйым тек
жарғы негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативті
құрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Құрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41-бабындағы талаптар саөталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелермен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген.
Заңды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-
тармағында қамтылған. Жарғының міндетті шартының тізбесінде бірқатар
шарттар қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен
еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым – қатынастарды және т.б. енгізу
қажеттілігін міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтай шарты мен жарғысы
арасында қарама – қайшылық туындаған жағдайда:
1) егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы
шарты;
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен
қатынастарда маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтық кодекстен басқа,
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17-сәуірде шығарған Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы заң күші бар Жарлығымен және
Қазақстан Республикасы Әділет министірлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.
Мемлекеттік тіркеудің құқықтық маңызы келетін болсақ, тұлға
мемлекеттік тіркеуден өткеннен бастап заңды тұлға болып саналады. Заңды
тұлғаны тіркеу фактісі заңды тұлғаға заң талабын сақтауды және өзінің
құрылтай құжаттарын заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту
тек сот тәртібімен шешіледі. Заңды тұлғаны құрудың тиімсіздігін желеу етіп
тіркеуден бас тартуға жол берілмейді.
Заңды тұлғаларды қайта тіркеу негіздері Азаматтық кодекстің 42-
бабының 6-тармағында келтірілген. Заңды тұлға мынадай жағдайларда: 1)
акционерлік қоғамның жарғылық капиталының және жарияланған жарғылық
капиталының мөлшері азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық
серіктестіктеріндегі және жабық акционерлік қоғамдардағы қатысушылардың
құрамы өзгергенде қайта тіркеледі. Құрылтай құжаттарына басқа өзгерістер
мен толықтырулар енгізілген ретте заңды тұлға бұл туралы тіркеуші органды
бір айлық мерзімде хабардар етеді.
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің айырмасы
болатындығы табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттері
тудыратын тұрмыс қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды. Оған
отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды
тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.
Заңды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын әрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетің
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналасу үшін лицензия алу қажет болатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялық ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады және азаматтық
міндеттіде атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналасуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілік мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқық
қабілеттілігіне жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай
ұйымдар заң актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін
жүзеге асыры алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысына
да өаралмаған қызметпен айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым
салмайтындай болуы керек. Жалпы құқық қабілеттілігі принципінен
коммерциялық ұйымдардың өзіндік ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай
ұйымдар үшін арнайы құқық қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы
мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы құқық қабілеттігіне банкілер, мемлекеттік
кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарына көрсетілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектеулі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабілеттігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.Азаматтық
кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен құрылтай құжаттарына
сәйкес жұиыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып,
өзіне міндеттер алады.
Заңды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны
жүзеге асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті заңды тұлғаның
әрекеті болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдына заңды
тұлғаның органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз өкілеттілігінің асыра
пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК – тің 44-
бабының 4-тармағы). Бірақ заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып
жасаған мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ
мұндай құқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны
дәлелдесе онда мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
Серіктестікті (заңды тұлғаны) бiр немесе бiрнеше құрылтайшы құруы
мүмкiн. Мүлiктi меншiктенушiлер не олар уәкiлдiк берген органдар немесе
жақтар, ал заң құжаттарында арнайы көзделген реттерде өзге де заңды
тұлғалар заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл орайда, мүлiктi
шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды
тұлғалар меншiк иесiнiң немесе ол уәкiлдiк берген органның келiсiмiмен
басқа заңды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Заңды тұлғаның құрылтайшылары, Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы заңды тұлғаның
құрылтайшылары болып табылмайтын оның басқа қатысушыларынан қандай да бiр
артықшылықтарға ие бола алмайды.
Сондай-ақ, заң тек ол зан нормаларында тікелей көздлген жағдайларды
қоспағанда, серіктестікке қатысушылардың қандай да бір түріне шекету
қоймайды. Осылай ша мемлекеттік кәсіпорын серіктестікке тек өкілетті
органның келісімі бойынша қатысға құқылы. Ал мемлекеттік органдардың өздері
сепіптестіктің қатысушысы боолуға құқығы жоқ. Егер, заң актілерінде өзгеше
көзделмесе мекемелер тек меншік иесінің рұқсаты бойынша серіптесттікке
қатысушылары бола алдаы.
Серіктестік бір ғана тұлғамен құрылуы мүмкін алай да оның саны жүзден
аспауы тиіс. Заң ҚР АҚ-нің артынан бірқатар шекетеулер қояды айталық,
жауапкершілігі шектеулі серіптьестікке жалғыз қатысушысы ретінде өзге бір
ғана қатысушыдан құралған шаруашылық серіктестік қатысуға тиым салынад.
Жауапкершілігі шектеулі серіптьестікке жалғыз қатысушысы ретінде өзге бір
ғана қатысушыдан құралған шаруашылық серіктестік қатысуға тиым салу
құрлтайшының ҚР АК-нің 44 бабы 3 бөліміне қайшы келмеуі мақсатында
енгізіліп отыр.
Бізге осы заң номаларында қолданатын құралған деген сөз орынсыз айылған
деп есептейміз. Сткені құру, құралғанС.И.Ожеговтың сөздігінде өз
құрамында –белгілі бір заттың болуын білдіреді. Бұл мән жай серіктестіктің
қатысушылары оның, белгілі бір құрамын білдіреді деген мағынаны білдіретін
сияқты.
Егер серіктестікте бір ғана қатысушы болса, онда бір тұлғадан құралған
деп айту серіктестікті осы қатысушымен көрсетілетіндігіндгіне күмән
туғызады. Алай да, серіктестік және оның қатысушылары (қатысушысы) – ерікті
субъекті. Соныдықтан біздің пікіріміз ше, серіктестік бір (екі, бірнеше
және с.с.) қатысушы тұрады деген дұрыс болады.
Шаруашылық серiктестiктiң жоғары органы оның қатысушыларының жалпы
жиналысы болып табылады. Толық серiктестiктен және сенiм серiктестiгiнен
басқа, бiр тұлға құрған шаруашылық серiктестiктерде жалпы жиналыстың
өкiлеттiгi оның бiрден бiр қатысушысына тиесiлi болады. Шаруашылық
серiктестiкте оның қызметiне күнделiктi басшылық жасайтын және оның
қатысушыларының жалпы жиналысына есеп берiп отыратын атқарушы орган
(алқалық және (немесе) жеке-дара құрылады). Жеке-дара басқару органы оның
қатысушылары арасынан сайланбауы мүмкiн.
Серiктестiктiң алқалы органдары ретiнде:
1) басқарма (дирекция);
2) байқаушы кеңес;
3) заң актiлерiнде немесе шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының жалпы
жиналысының шешiмiнде көзделген жағдайларда басқа да органдар құрылуы
мүмкiн.
Шаруашылық серiктестiктiң органдарының құзыретi, оларды сайлау
(тағайындау) тәртiбi, сондай-ақ олардың шешiмдер қабылдау тәртiбi осы
Кодекске, заң құжаттарына және құрылтай құжаттарына сәйкес белгiленедi.
Шаруашылық серiктестiгi қаржы есептерiнiң дұрыстығын тексеру және растату
үшiн серiктестiкпен немесе оның қатысушыларымен мүлiктiк мүдделер жөнiнен
байланысы жоқ аудиторлық ұйымды тарта алады (сыртқы аудит).
Шаруашылық серiктестiгiн аудиторлық тексеру серiктестiк бiр немесе бiрнеше
қатысушысының талап етуi бойынша соның (солардың) есебiнен кез келген
уақытта жүргiзiлуге тиiс. Шаруашылық серiктестiгiнiң қызметiне аудиторлық
тексерудi жүргiзу тәртiбi заңдармен және серiктестiктiң құрылтай
құжаттарымен белгiленедi.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi:
1. Шаруашылық серiктестiкке қатысушылардың:
- құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен шаруашылық
серiктестiктiң iстерiн басқаруға қатысуға;
- шаруашылық серiктестiктiң қызметi туралы ақпарат алуға және
құрылтай құжаттарында белгiленген тәртiппен оның құжаттамаларымен танысуға;
- таза табысты бөлiсуге қатысуға құқығы бар. Құрылтай құжаттарының
бiр немесе бiрнеше қатысушыны пайданы бөлiсуге қатысудан шеттетудi
көздейтiн ережелерi жарамсыз болып табылады;
- шаруашылық серiктестiк таратылған жағдайда несие берушiлермен есеп
айырысқаннан кейiн қалған серiктестiк мүлкiндегi өздерiнiң үлесiне сәйкес
мүлiктiң бiр бөлiгiн немесе оның құнын алуға.
Шаруашылық серіктестікке қатысушылардың заң құжаттарында және
құрылтай құжаттарында көзделген басқа да құқықтары болуы мүмкін.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушылар:
- құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
- салымдарды құрылтай құжаттарында көзделген тәртiп, мөлшер, әдiстер
және мерзiмдер бойынша салып отыруға;
- шаруашылық серiктестiк коммерциялық құпия деп жариялаған
мәлiметтердi жария етпеуге мiндеттi.
Шаруашылық серiктестiктiң қатысушылары Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде және құрылтай құжаттарында көзделген басқа да
мiндеттердi атқаруы мүмкiн [18]. Шаруашылық серiктестiктерiндегi
қатысушылардың құрамы өзгергенде (шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының
тiзiлiмiн жүргiзудi бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмдерiнiң жүйесiн
жүргiзу жөнiндегі қызметтi жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар
рыногының кәсiби қатысушысы жүзеге асыратын шаруашылық серiктестiктерiн
қоспағанда) қайта тiркелуге тиiс.
Тәжірибиеде, көптеге жағдайларда үлесті (оның бөлігін) иемденуші қай сәттен
бастап серіктестіктің қатысушысы болып табылады, ал оны өткізуші қай сәттен
бастап серіктестіктің қатысушысы болып есептелмейді деген мәселелер
туындайды. Қазақстан Республикасының 1999 жылы 23 сәуірдегі Заңды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі туралы Ережеге сәйкес, заңда
қарастырылған негіздер бойынша құрылтай құжаттарына өзгертулер енгізу заңды
тұлғаны қайта тіркеусіз заңсыз деп есептеледі.
Осылай ша, осы норманың мағынасына сәйкес, серіктестік үлесінің
иеленушісі (ал оның өткізушісі) тек серіктестікті қайта тіркеген сәттен
бастап сепіптестіктің қатысушысы болып есептеледі. Біздің ше осы маңызды
заң нормасындағы мәтін кең талқылауды қажет етеді айталық мысалы: құрылтай
құжаттарына өзгертулер егізу, сонымен қатар заңды тұлғаның органдарының
немесе оның меншік иесінің шешімі, не оның құрылтайшысының заң актілерімен
қарастырылған тиісті мәселелер бойынша заңды тұлғаны қайта тіркеусіз заңсыз
деп есептеледі.
Заң нормаларына сәйкес, жауапкершілігі шектеулі скеріптестікке жаңа
қатысушыны қабылдау, жаңа қатысушы және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктің өкілетті органымен қол қойылатын құрылтай құжатына қосылу
туралы нотариялды түрде құрылтай келісім-шартымен рәсімделеді. [20].
Жаңа қатысушы қосылу туралы келісім шарттың талаптарынан тарайтын
жағдайларға сәйкес, құрытай құжатына осы құжаттарға тиістті өзгертулерді
ескере отырып қатысушы ретінде танылады. Осындай конструкция, Қазақстан
республикасына жауапкершілігі шектеулі секріптестігі туралы заңнамасына
жаңа құбылыс ретінде есептеледі де, өз шешімін таппайтыын бірқатар
мәселелерді туындатады олар:
- құрылтай келісім-шартын өзгертуге өкілетті серіктестіктің атқарушы
органын қатысушылардың өкілі ретінде тануға болады ма;
- серіктестіктің атқарушы органын қатысушылардың құрылтай келісім-
шартын өзгертуге өкілетті органы ретінде тануға болады ма;
- бұрынғы қатысушыларға қарағанда жаңа қатысушының жаңа құқықтық
жағдайы деген өзгеше жаңа конструкцияға жол берілуі мүмкін бе;
- қосылу туралы келіміс шарт бұрынғы қатысушылардың құқықтық
жағдайын өзгертуі мүмкін бе;
- бұрынғы қатысукшылар құрылтай құжатына қосылу туралы енгізілген
өзгертулерді жарамсыз деп тануы мүмкін бе;
Осы қойылған сұрақтардың маңызды екендігін дәлелдеудіәң қажеттігі
жоқ. Бұл жоғарыда қойылған сұрақтардан қосылу туралы келісім-шартқа қол
қоюға өкілеттілік туреалы заң нормаларына сәйкес серіктестіктің өкілетті
органын қатысушылардың өкілі ретінде қарстыруы керек. Бұл бұрынғы
қатысушыларғ ақарағанда жаңадан қосылған қатысушыға жаңа статус
берілетіндігін қарастырады. Бұл серіктестіктің бұрынғы қатысушыларына
қосылу туралы келісімшартымен оларға қатысты жаңа құқықтық режим құрылуы
мүмкін екендігін көрсетеді. [21].
Басқа мысал, құрылтай құжаттарымна сәйкес серіктестіктің әрбір
қатысушысы оның жарғылық капиталдағы үлесіне пара пар мөлшердегі дауысқа ие
болады. Қосылу туралы келісімшартта әрбір қатысушы өзінің жарғылық
капиталындағы үлесіне байланысты емес бір дауықа құқылы делінген. Бұнда қай
құжаттың күші басым болады деген заңды ой туындайды?
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес ережелерiн тараптардың бiреуi
формулярларда немесе өзге стандартты нысандарда белгiлеген және басқа тарап
оны ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолы деп қабылдай алатын шарт қосылу
шарты деп танылады [24]. Яғни бұнда, ұсынылған шартқа тұтастай қосылу жолы
деп қабылдай алатын шарт нақты кесіп айтқан. Міне осындай көзқарас біздің
ше шаруашылық серіктестікке ондағы үлесті (оның бөлігін) иемдену арқылы
қабылданған жаңа қатысушыға қолдвнылуы тиіс. Жаңа қатысушы қатысушылардың
құрамына тек құрылтай құжаттарының талартаына келісе және оларға көне
отырып қабылдануы мүмкін. Бұ бірақта лонда серіктестіктің құрылтай
құжаттарына өзгертулер мен толықтырулар енгізуге ұсыныс жасау құқығынан
айырмайды.
Қазіргі уақытта жағылық капиталдағы үлес ешкімнің ойында жалпы
меншіктегі үлес деген пікірмен ұштаспайды. Сонымен қатар, коперативтік
заңнаманың даму тарихында осы мәселеге басқа тұстан жақындай жағдайлары
мәлім. Осылай ша, еліміздегі комерциялық ұйымдар туралы заңнамалардың ең
алғашқыларының бірі бұрынға КССР-дің 1990 жыл 25 желтоқсанындағы
кәсіпорындар және кәсіпкерлік қызмет туралы Заңда келесі нормалар орын
алған болатын: меншік құқығында жауапкерлігі шектеулі серіктестіктің
меншігі оның қатысушыларына ортақ – деп, сипатталған болатын [25].
Қазіргі заңнама шаруашылық сетіптестіктің жарғылық капиталына өз
үлесін енгізген мүлкінің иесі серіктестіктің өзі танылады деп атап
көрсетеді [26].
Бұл нормадан тыс тек, жарна ретінде серіктестікке пайдалануға
берілген объектілер ғана танылады.
Жарғылық капиталдағы үлес түсінігін қарастыратын болсақ, бұнда келесі
жағдайларды айта кеткен жөн. Үлес – бұл шатты түсінік, серіктестіктің
жарғылық капиталының барлық мөлшеріне қатысты қатысушылардың тиісті
жарналарының проценттік ара-қатынасы. Барлық қатысушылардың жарғылық
капиталдығы үлестері және сәйкесінше серіктестіктің мүліктің құнына
шаққандағы үлестері жарғылық капиталға салған жарналарына пара-прар, егер
ол заң актілерімен өзгеше көзелмесе.
Жоғарыда қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін айтқан кезде өз
мүліктеріне билік ету құықықтары туралы айта кеткенбіз. Алай да, бұл құқық
қатысушының міндеттерімен тығыз байланысты болуы мүмкін. Қатысушылар
өздерінің үлестерін (оның бір бөлігін) өткізуінің екі түрлі жағдайларын
қарастырайық:
а) серіктестіктің басқа қатысушысына (қатысушыларына)
б) үшінші жаққа.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өзінің мүліктегі үлесін не оның
бір бөлігін сатуға не өзге де жолмен осы серіктестіктің бір немесе бірнеше
қатысушыларына өз ыңғайы бойынша өткізуге құқылы. Теңдей жағдайда
қатысушылар өзге қатысушылар алдында өз үлестерін кепілді қамтамасыз етуге
қоя алады. осы мәмілелерді жүргізуге өзге қатысушылардың келісімінің қажеті
жоқ[27].
Егер қатысушы үшінші жаққа өз үлесін еріксіз түрде беру не өзінің
міндеттемелері бойынша кепілдікке салуы жағдайынша басқаша мәселе басқаша
өрбиді. Мысалы, бүндай мәмілелер шектеулі болуыы мүмкін немесе құрылтай
құжаттарымен тиым салынуы мүмкін [28].
Егер бұндай шектеулер болмаса, онда қатысушылар өз үлестерін үшінші
тұлғаларғаа беру кезінде заңмен орнатылған формальды талаптарды сақтауға
міндетті. Бұндағы мәселе, серіктестіктің қатысушылардың осы үлеске
басымдылық құқықтары жөнінде қозғалып отыр.
Серіктестікті басқарумен байланысты мәселелер біздің пікіріміз ше,
заңнамада аса көп қарастырылған мәселелердің бірі болып табылады.
соныдықтан қазіргі уақытта жалпы жағдайлармен шектелеміз.
Заңды тұлға заң құжаттары мен құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс
iстейтiн өз органдары арқылы ғана азаматтық құқықтарға ие болып, өзiне
мiндеттер қабылдайды.
2. Заңды тұлға органдарының түрлерi, тағайындалу немесе сайлану
тәртiбi және олардың өкiлеттiгi заңдар мен құрылтай құжаттарында
белгiленедi.
Серiктестiктiң алқалы органдары ретiнде:
1) басқарма (дирекция);
2) байқылаушы кеңес;
3) заң актiлерiнде немесе шаруашылық серiктестiгi қатысушыларының
жалпы жиналысының шешiмiнде көзделген жағдайларда басқа да органдар құрылуы
мүмкiн.
Жарғымен, бақылау және қадағлау орандары құрылуы мүмкін (сәйкесінше,
бақыдлау кеңесі, ревизиялық комиссия, ревиорлар). Заң қатысушылардың
кезекті және кезектен тыс жиналыстары туралы айтады.
Кезекті жиналыс серіктестіктің жарысымен бекітілген мерзімде атқарушы
органмен шақырылады, бірақ та бір жылда бір ретткен жиі емес. сонымен
қатар, жылдық қаржылық есеп беру жиналысы қаржылық есеп беру жылының
аяқталғанынан кейін үш ай мерзімнен аспайтын уақытта өткізілуі тиіс.
Кезектен тыс кеңес бастама бойынша шақырылуы мүмкін, ол:
Атқарушы органның;
Бақылаушы кеңестің немесе ревизиялық комиссияның, егер ондай құрылған
болса;
Серіктестіктің 10% кем емес дауыстары бар қатысушыларымен;
Серіктестіктің жою комиссиясымен, егер ол жою процессінде болса.
Жалпы жиналысқа жиналуға 15 күннен кем емес уақыт қалғанда орган
немесе қатысушылар (қатысушы) реестрде орнатылған мекен жай бойынша әрбір
қатысушыны бұл туралы өткізілетін кеңестің жоспарлап отырған кесте
тәпртібімен, өткізілетін орны және уақыты туралы хабардар етуге міндетті.
Қосымша тиісті ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануы мүмкін.
Егер осы жиналысқа серіктестіктің қатысушыларының барылығының ортақ
дауыстарын қосқанда 50% құрайтын болса жалпы кеңес құқылы және өткізілген
деп есептеледі. Алай да күн тәртібіне қосылған мәселе тиісті басым дауысты
қажет ететін болса жалпы кеңес серіктестіктің қатысушыларының 23
дауыстарының қатысуы қамтамасыз етілген жағдайда ғана ол өткізілді немесе
құқылы деп есептеледі.
Жалпы жиналысты сырттай өткізу туралы норма назарға алуға лайықты.
Ослыай ша, егер, жарғымен қарастырылған болса және осыған 75% даусы бар
қатысушылардың тікелей келісімі болса жалпы кеңес сұрау жүргізу жолы арқылы
өткізілуі мүмкін (хат алмасу арқылы, фиксималдық және электрондых хабарлама
арқылынемесе өзге де бойланыс құралдарын қолдану арқылы өткізілуі мүмкін).
Алай да, сырттай дауыс беруге келесі мәселелер бойынша өткізуге жол
берілмейді:
Серіктестіктің жрғысын өзгерту туралы;
Серіктестікті тарату немесе жою туралы;
Жою комиссиясын құру және ликвидациялық балансты бекіту туралы;
Қатысушының үлесін мәжбүрлі түрде сатып алу туралы;
Серіктестіктің барлық мүлкін кепілге қою туралы [35].
Заң қатысушылардың жалпы жиналысының шешіміне шағым беру негіздерін
орнатады. Оларға келесі шешімде қабылдау жатады:
Жалпы жиналыстың өткізілу тәртібі бұзылған және шешім қабылдаған жағдайда;
Серіптестің немесе заң нормаларына қарама қайшылықтар не қатысушылардың
құқықтары бұзылған кезде.
Заңмен осы қабылданған шешімдер бойынша талап арызды жарамсыз деп
тану мерзімін орнатады, олар:
Егер ол дауыстауға қатспаса немесе тиісті шешім қабылдауға қарсы
болған кезде, қабылданған шешім туралы естуге міндетті болғане немесе
естіген күннен бастап 6 ай ішінде;
- Егер қатысушы жалпы жиналысқа қатысқан болса шешім қабылданған
сәттен бастап 6 ай ішінде [36].
2 ШАРУАШЫЛЫҚ СЕРІКТЕСТІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Шаруашылық серіктестік туралы заңнаманы мәселелер
Шаруашылық серіктестік туралы Қазақстанның заңнамасының көптеген
ережелері бір мағынада талдануы мүмкін емес. Бұл мән-жайды шаруашылық
серріптестікте кездесетін көптеген мәселелер ғана емес, нақты осы не өзге
мәселелерді шешуді сипаттайтын заң әдебиеттерінде бір жақты қөзарастың
жоқтығы өкініш тудырады.
2009 жылы 12 желтоқсанда Алматы қалалық сотында өткен акционерлік
қоғамға арналған семинарда С.П. Климкин жақын уақытта серіптестікке елеулі
сұраныстың көбеюін күтуге болады, өиткені қазіргі таңда көптеген
акционерлік қоғамдардың жауапкершілігі шектеулі серіптестік ретінде қайта
құруды жөн көріп отыр, бұл осы комерциялық ұйымдардың санының өсуіне әкеп
соқтырады - деген пікір айтып отыр.
Серіптестік дегеніміз не деген сұрақты қарастыратын болсақ ол - жарғылық
капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген
коммерциялық ұйым. Ол құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебiнен
құрылған, сондай-ақ шаруашылық серiктестiк өз қызметi үрдiсiнде өндiрген
және алған мүлiк меншiк құқығы бойынша серiктестiкке тиесiлi болады.
Бұнда заң шығарушы серіктестіктің табиғи мәніне деген көзқарастың
өзгеруін ескереу қажет. Егер бұрын жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп
тұлғаларды және капиталдарды біріктіруді (капиталдарды біріктіру
қазақстандық заңнаманың талаптарына сәйкес жауапкершілігі шектеулі
серіптестікке қойылатын талап бойынша ең төменгі жарғылық капиталдың
мөлшері 100 АЕК шамамен 660 $ құрайтынын) назарға алсақ, 2003 жыл 16
мамырдағы заңға енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға байланысты
серіктестікті тұлғалардың бірлестігі деген біздің пікірімізше артық болатын
шығар, өткені оның қатысушыларының жалпы санының жоғарғы шегіне шектеулер
қойылған, сонымен қатар 100 немесе одан көп қатысушылары бар
серіптестіктерге қайта тіркеуге қатаң талаптар қойылған. Осындай
серіктестіктің жарғылық капиталдағы үлеске құқықтары бұдан былай
қатысушылардың реестрындағы жазбамен расталуы қажет, оны жүргізу тиісті
лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушысымен
(тіркеушімен) жүзеге асырылады.
Осылай ша, өзінің мәні бойынша 100 және одан көп қатысушысы бар
серіптестік өз мәнінде акционерлік қоғамға жақындатылған, міне осыған
байланысты өкінішке орай бұндай заңды тұлғаның құқықтық формасы түрлі
құқықтық реттеу ұшырап отырады.
Қазақстандық заң әдебиетінде бірқатар мәселелер тудыратын бірнеше мағыналы
түсініктер мен режелерді қарастырайық:
1. Серіктестіктің қатысушыларының арасында таза табысты бөлу туралы.
Заң ғылымының кандидаты И.А.Колупаевтың өзінің кондидаттық дисертациясының
аутореферетында қосымша жауапкершілігі бар серіптестіктер туралы заң
серіктестіктің таза табыстарын міндетті түрде парапар-бөлуді қарастырады,
және бұндай көрсетілген императивтік реттеудің болуы тиімсіз, ол өз мәні
бойынша диспозитивті болуы тиіс деп есептейді [37].
2. Осы мәселе бойынша, А.Г. Диденко басқаша көзқарас ұстанады: Азаматтық
заңнама жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушыларына олардың
жарғылық капиталдағы үлестеріне сәйкес келетін табыстың бір бөлігін алу
құқықтарын бекіте отырып, өзінің құрылтай құжаттарымен бекітілген номаларға
сүйене отырып жарғылық капиталдағы үлес мөлшеріне сәйкес келмейтін үлестік
пайданы өзінің жеке келісімі бойынша алуға қарсылық білдірмейді [38].
Егер осы келтірілген пікірлердің біріншісі заңды тікелей талдауға
негізделсе екіншісі қолданыстағы заңды ғылыми (доктриналық) талқылауға
бағытталғанын көреміз. Осы ұсынып отырған А. Г. Диденконың пікірлерін оның
пайымдауы бойынша талдайтық.
Бір жақты диспозитивті бағытты ұстайтын балсақ 1998 жыл 22 сәуірдегі
жауапкершілігі шектеулі және толық серіптестіктер туралыҚР Заңының 40
бабы 2 бөлімінде автор осы норма бойынша өзінің көзқарсын ұсынады, осылай
ша егер ол императивтік түрде құрастырылған болса келесіде болар еді:
Шаруашылық серіптестік таза табысты қатаң түрде қатысушылардың үлестеріне
сай бөлінеді [39].
Бұнда авторға негізгі сөз термині ретінде қатаң деген сөз көрініп
тұрғанын көреміз. Бұдан, келтірілген пікір құқықтық норма императивтік
норма ретінде қатаң бір мағынаны білдіретін сөзердмен ұстанымдарды қолдану
арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz