Шешендік сөздердің жанрлық ерекшелігі. Шешендік сөздердің көркемдік сипаты
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Тажина Н.
Шешендік сөздердің көркемдік сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шешендік сөздердің көркемдік сипаты
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Н.Тажина
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... .
9
1. Шешендік өнер және шешендік сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Шешендік сөздің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 16
ІІ ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ КӨРКЕМДІК СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Шешендік сөздердің бейнелілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шешен сөздердегі тапқырлық пен
ұтқырлық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы болып асаналатын шешендік өнердің
қамтитын саласы сан алуан. Шешендік өнердің туып-қалыптасуы, дамуы
жайындағы пікірлер де сан алуан. Осы тұрғыдан алғанда аталған тақырыпқа
диплом жұмысын жазудың маңызы мен өзектілігі даусыз. Қазіргі кезде тіл
байлығы жұтаңданып, шығарма жазу, өз ойын еркін айтып жеткізу мүмкіндігі
азайып, тестілеу жүйесіне, виртуалды қатынастарға көшкен заманда шешендік
өнерін жас ұрпаққа игерту – аса маңызды болып отыр.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ әдебиетіндегі, жалпы шешендік өнердің шығу тегі мен даму жай-
күйін зерттеу, шолу жасау, олардың түрлік ерекшеліктерін танытуға талаптану
жұмыста ұстанған басты мақсат болып саналады.
Зерттеу жұмысын жазуда алға қойған мақсатты іске асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет деп білеміз:
- шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктеріне шолу жасау;
- шешендік сөздердің көркемдік сипатын айқындау;
- шешендік сөздердегі бейнелілік пен тапқырлықты танытатын
мысалдарды табу, осы арқылы шешендік сөздердің құнды қазына
екендігін таныту.
Зерттеудің нысаны:
Жалпы шешендік өнері диплом жұмысының зерттеу нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің пәні
Шешендік өнері, оның ішінде қазақ шешендік өнері диплом жұмысының
зертеу пәні ретінде алынып отыр.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Шешендік өнердің жанрлық ерекшеліктерін айқындау, ол жайында пікір
айтқан белгілі әдебиеттанушылар ойларын топатстыру, шешендік сөздердің
көркемдік сппаттарын ашуға талаптану, осы тұрғыда теориялық ізденістер
жасау – жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды көптеген әдістер мен тәсілдер қолданылды:
анализ-синтез, индукция-дедукция, жинақтау, даралау және т.б. қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Дипломдық жұмыс 61 беттен тұрады. Жұмыс кіріспеден басталып, екі
тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Шешендік сөздер әлем халықтары әдебиетіне тән жанр болып табылады және
біз ежелгі мәдениеттердің бастауында тұрған шешендік өнері жайлы тоқталатын
боламыз.
Қазақ шешендік өнері өзінің теориялық, методологиялық үрдісінде жалпы
әлемдік шешендік өнері аясында қарастырылады.
1. Шешендік өнер және шешендік сөз
Адамзат тарихының рухани заңында шешендік өнердің алатын орны зор.
Шешендік өнер кез-келген халықтың ұлттық сөз өнерімен тамырлас дамитын
құбылыс. Шешендік өнер көне замандарда кез-келген халықтың ұлттық сөз
өнерімен тамырлас дамитын құбылыс. Шешендік өнер көне замандарда Египет,
Ассирия, Грек, Қытай, Үнді елдерінде ерекше дамыған. Б.з.д. Ү ғасырдың
екініш жартысында Афина қаласында шешендік өнердің шарықтап дамуы, шешендік
өнердің теориялық мәселелерімен айналысатын (ритор), оратор (orare) – латын
тілінен аудағанда – сөйлеу, ғайыпты болжау мамандығы дүниеге келді.
Көне римдіктер шешендік өнерді меңгерген адамдарды – шешендер,
философтар, ақындар, тарихшылар деп топқа жүйелеген. Кейін келе шешендік
өнер саяси тақырыпты сөйлеу, салтанатты насихатта сөйлеу, сотта сөйлеу т.б.
түрлерге жіктелген.
Шешендік өнер ұлтымыздың өмірінде де ерекше қоғамдық, әлеуметтік мәнге
ие болған. Дегенмен, шешендік тек қазақ ұлтына ғана тән деген пікірден
аулақпыз. Әлемді мекендеген халықтар, ұлыс-тайпалардың қай-қайсысының да
сан ғасырлық сұрыпталған, іріктелген інжу-маржандай ұлағатты, өнегелі
шешендік сөздері бар. Алайда, кез-келген сөздің, ұлыстың шешендік
сөздерінде ешкімге ұқсай бермейтін өзіндік ерекшелік, ұлттық калорит бар.
Осынау шешендік өнер әр халықтың басынан кешірген өмір шындығын,
халықтың тұрмыс-салтын, мінез-құлқын, қоғамдық дамуын, рухани және
материалдық дамуын тайға таңба басқандай дәл, шебер, әрі мәнді де құнды
бейнелеуімен ерекшеленеді.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде:
Шешендік сөз – қазақ ауыз әдебиетінің жанры, ғибраттылық мәні,
өнегелі ой-тұжырымы бар, айрықша тапқырлық танытатын нақыл сөз. Нақышты
нақыл сөздің басқа түрлерінен айырмасы – көбіне дауласу үстінде, билік
шешім айтылған кезде, немесе екі кісі тілдесіп, сөз қағысқан өткір жауап,
қағытпа сөз (реплика) - деген анықтама берілген [1, 225].
Шешендік сөздер – атадан балаға мирас болып, ұрпақтан ұрпаққа екшеліп,
іріктеліп, сұрыпталып жетіп отырған асыл қазына. Олар қысқа да нұсқа,
бейнелі, мағынасы терең шымыр логикаға, жедел қайырымға, дәлелді, дәйекті
дерекке құрылады. Сол себепті шешендік сөз тыңдаушының көкейіне қонып,
баурап алады. Қазақ халқы мұндайда әспеттеп, әәсірелеген Сөз құдіреті деп
атаған.
Кезінде, қазақтың ұлттық шешендік өнерін жан-жақты зерттеген ғалым
Б.Адамбаев шешендік сөздер жөнінде мынадай құнды пікір айтқан екен:
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы - шешендік сөздер. Шешендік сөздер,
ақындық айтыс секілді, қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін
көрсететін негізгі жанрларының бірі.
...Қазақ шешендігінің жалпы шешендік өнерден өзіндік ерекшеліктері
бар. Ең алдымен қазақ шешендерінің сөздері ауызекі айтылып, қағазда емес,
ауызда – халық жадында сақталған. Сондықтан олар сол – бастапқы қалпында
емес, бізге ұзын-ырғасы, үзік-жұрнағы ғана жеткен, олардың өзі де ауыздан-
ауызға көшіп, ауыса жүріп, өңдеу-жөндеулерге көп ұшыраған; сан ұрпақтың,
талай таптың санасынан, екшеп-елеуінен өткен; сөйтіп, қысқарған, ұстарған,
жалпы халық шығармасына айналған [2,82].
Алайда, халық ауыз әдебиетін зерттеушілерарасында шешендік сөздердің
ауқымына мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды да жатқызу үрдісі ертеден
қалыптасқан. Әрине, Б.Адамбаев мақал-мәтелдерді тікелей шешендік сөздердің
құрамында қарастырмаса да, шешендік, тапқырлық арқылы айтылатын сөздер
қатарына жатқызады. Ал, бұл жөнінде ғалым Ә.Қоңыратбаевтың пікірі
төмендегідей болып келеді:
Қазақ фольклорында жасалып, сөйлеу тілінде көбірек қолданылатын мақал-
мәтел, жұмбақ, жаңылпаш түінде айтылатын ғибратқа толы нақыл үлгілерін
шешендік сөздер деп атаймыз. Мұндай сөздер образдап ойлау мен логикалық
ойға бірдей ортақ тілдің күрделенген фразалық материалы болып саналады.
Оған, аузымен орақ орып, айдарынан жел есіп деген идиомалық фразаларды,
қанатты сөздерді қосар болсақ, Бұл үлгілердің тіл мен ойдың аса биік
дамығандығын көрсететін өзінше бір сала екендігін байқаймыз.
Ал афоризмдер сөйлеу тілі мен жазу тілінде қатар кездеседі.
Шешендік сөздер заңдылық, нақылдық философиялық, сатиралық болып
жіктеледі [3,60-63]. Мұнда шешендік сөздер қатарына жұмбақтар мен
жаңылпаштар да жатқызылып, шешендік сөздерге жалпылама анықтама берілген.
Жанрлық түрлергежіктеуде де жоғарыдағы ғалымдар пікірімен сәйкес келмейтін
тұстары бар. Әрине, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды тұтастай алып
шешендік сөздердің құрамына енгізу қате көзқарас болса керек. Өйткені, ауыз
әдебиетінің аталған жанрлары ежелден жеке-дара жанр ретінде айқындалып,
тұрақталған.
Міне, осы айтылғандарды тұжырымдай келгенде, шешендік сөздер дегеніміз
– қазақ ауыз әдебиетінің дербес жанры, қысқа, нұсқа, бейнелі, әрі дерекке
негізделген дәл де түйінді, ұтымды, ұтқыр сөздер жиынтығы.
Шешендік сөздер ауыз әдебиетінің барлық жанрында, сонымен қатар
қазіргі жазба әдебиетіміздің жанрларының құрамында да түйдек ой, түйінді
тұжырым түрінде қолданыла береді. Алайда, мұндай қолданылу ерекшелігіне
қарап, шешендік сөздер қолданылған жанрды тұтастай шешендік сөздер тобына
жатқызуға болмайды.
Қазақ халқы ежелден сөзді қадірлеген, аталы сөзге тоқтаған. Тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйінін айтуға талап қойған. Небір әйгілі шешендер,
дуалы ауыз билер шаршы топта сыбанып шығып жүйелі сөз бастаудың қиын
екендігін ескертіп отырған.
Қол бастау қиын емес,
Көк найзалы ерің болса.
Жол бастау қиын емес,
Соңыңа ерген елің болса.
Тауып айтсаң береке қылады,
Таптай айтсаң келеке қылады [4, 87].
Демек, қазақ қоғамында сөзге талап бәрінен де қатал. Оған сөз шынына
тоқтайды пышақ қынына тоқтайды - дейтін мақал да дәлел бола алады. Ел
арасында шешендікке қатысты Құланаян Құлмамбеттің айтатын сөзімнің қыл
өтпейді арасынан дейтін сөзі де кең тараған. Сөз жоқ, сөзге талап қою,
шешендіктің сапасын арттырып, қадірін күшейткен. Өз тұсында халық әдебиетін
зерттеген Х.Досмұхамедұлы да Шешен қандай болу керек? деген сауал тастап,
оған халық әдебиетінен мынадай мысал келтірген болатын:
Алқада жауап сөйлесе,
Түюлі сөзден аспаса,
Десте-десте сөз жөнін,
Іретімен сәндесе.
Кемелдігін парықтаса,
Билігін алаш мақтаса,
Төмен жауап айтпаса,
Уәдесін сатпаса.
Қалдырып әділ сөздерін,
Көңілінде шанбаса,
Сабырсыз сөзден қатпаса,
Орнына қойып баршасын,
Бір-біріне шатпаса.
Пікірге кәміл жұрт озған –
Бұ шешеннің іреті... [5, 23].
Қазақ – сөз қадірін, өз қадірім деп білген халық. Кеңдігін де,
кемелділігін де, елдігін де, ерлігін де, тағдыры да, тәлімі мен тәрбиесі
де, аналығы мен балалығы да өзіндей қадірлеген сөзінде жатыр. Қазақ
қоғамында бітіспес жаулық пен бітпес дау, берекесіз шудың кесімі сөзбен
шешіліп, тиянақ тауып отырған. Ендеше, шешендік – қазақ қоғамының бейбіт
тынысының тамыршысы іспетті десек қателеспейміз. Ол жөнінде ұлы ғалым
А.Байтұрсынов:
Әділ билердің қолында билік қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы
дәрі еді [6,315]- деп баға берген болатын. Сөзді қадірлеген халық –
қазақтай-ақ болсын. Келесі бір тоқталатын мәселе – шешендік сөз және
шешендік өнер ұғымдарының аражігі мәселесі. Жоғарыда шешендік сөздерге
кеңінен тоқталдық. Ал, шешендік өнер ұғымы толыққанды ашылған жоқ. Олай
болса, осы мәселеге назар аударып көрейік.
Қазақ ұғымында өнердің түрі көп. Жігіттің өнерлісін Сегіз қырлы, бір
сырлы деп мақтайтын, тіптен, жігітке жетпіс өнер де аз деп есептейтін
халық үшін - өнер ауқымы оның мәні мен мағынасы кең. Ақындық, жыршылық,
жыраулық, айтскерлік т.б. Сол сияқты шешендік сөздерді терең меңгерген,
сөзімен көпті тоқтататын адамды шешендік өнер иесі деп атайды. Сөз жоқ,
осыдан келіп, шешендік өнер үш жақты байланыста қалыптасатындығын
пайымдаймыз. Олар – шешен сөйлеуші, шешендік сөз, және тыңдаушы. Осы үш
жақты бірлік тұтастық тапқанда ғана өз мәніндегі шешендік өнер қалыптасады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі аса бай мұралардың бірі – шешендік сөздер.
Сөз жоқ, шешендік сөздер – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, рухани
ойлау сүзгісінен өткен, тұшымды әрі ұтқыр сөз өнерінің жауынгер саласы. Бір
қызығы – қазақ қоғамында шешендік өнер немесе шешендік сөздердің
араласпайтын мәселесі кемде-кем болған. Күнделікті өмірдегі от басы, ошақ
қасындағы даулы мәселелерден бастап, іргелі, мемлекетаралық деңгейдегі іс-
шараларға дейін шешендікпен көмкеріліп, әділ шешімін тауып отырған.
Бүгінгі таңда шешендік өнер, шешендік мектеп, шешендік дәстүр т.б.
терминдер қалыптасып, шешендік өнердің кең қанат жаюына жол ашылды.
Шешендік өнер академиялық шешендік, тұрмыстық-әлеуметтік шешендік,
әлеументтік-саяси шешендік, соттағы шешендік, діни-уағыз шешендік сияқты
жанрларға жіктеліп, жанрлар іштей түрлерге саралануда.
Аталған шешендіктің қай жанрын алсақ та, шешен сөйлеу үшін, ең
алдымен, тіл өнерін, ана тіліміздің байлығын меңгеру басты шарт болып
табылады. Қазақ шешендігінің қайнар көзі де халықпен бірге қалыптасқан,
белгісіз дәуірлерден жалғасып келе жатқан – сөз өнері.
Қазақ шешендігі, шешендік сөздері жөніндегі пікірлер алғаш рет
Ш.Уәлиханов, В.Радлов еңбектерінде шет жағалап айтылып, Х.Досмұхамедұлы,
А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов зерттеулерінде ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, іргелі
ізденістерге жол ашты. Кейін бұл игі ізденіс С.Сейфуллиннің Қазақ
әдебиеті оқулығында жалғасын тауып, Билердің сөздері деген тарау
енгізіліп, шешендік сөздер дербес жанр ретінде қарастырыла бастады.
Дегенмен мұның барлығы шешендік сөздерді кешенді түрде түбегейлі зерттеуге
әкеле қойған жоқ. Тек, 1945 жылы ғана бұл салада біртұтас, жүйелі зерттеу
жүргізу жүзеге асты. Осы жылы Әмина Мәметова Қазақ билерінің шешендік
сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғады. Диссертациялық жұмыстың маңыздылығы сол – алғаш рет
шешендік сөздердің ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтауы, жеке жанр
ретінде қалыптасуында би-шешендерінің ықпалы зор болғандығын дәлелдеп
беруі. Өз кезінде еңбектің құндылығы, маңыздылығы мойындалғанымен,
партияның әпербақан қаулыларына сүйенген солақай сыншылардың назарына
ілігіп, жазықсыз қиянат шекті. Сөз жоқ, алғашқы ізденістің өзі қоғамдық
ортада осыншама дау туғызып, таласты-тартысты мәселелерге арқау болуы,
шешендік сөздерді арнайы зерттеушілерді уақытша дағдарысқа түсірді.
Бұдан кейінгі шешендік сөздердің жан-жақты қамтылып, жүйелі зерттелуі
Б.Адамбаев есімімен тығыз байланысты. Ол алдымен Шешендік сөздер жинағын
(1967) құрастырып шығарды. Іле-шала 1969 жылы Шешендік өнер атты
монографиялық зерттеуін, 1976 жылы Халық даналығы зерттеу еңбегін
көпшілік қауымға ұсынды. Осы тұрғыдан келгенде, шешендік сөздердің, ұлттық
шешендік өнердің жеке-дара сала ретінде қалыптасуына аса мол еңбек сіңірген
көрнекті ғалым – Б.Адамбаев деп толық негізді айта аламыз.
Соңғы жылдары қазақтың би-шешендерінің өмірі мен шығармашылық мұрасын
зерттеу ісімен Н.Төреқұлұлы, Н.Қазыбеков, Ж.Дәдебаев, С.Негимов, А.Бұлдыбай
т.б. сияқы ғалымдар үздіксіз айналысып келе жатқандығын ерекше атап айтқан
жөн. Соған қарамастан ұлттық шешендік өнердің қалыптасу тарихы, өзіндік
ерекшелігі түбегейлі зерттеліп бітті деп айта алмаймыз. Біз де осы жағдайды
ескере келіп, Шешендік сөздердің көркемдік сипаты деген тақырыпты
дипломдық жұмысымызға арқау етіп алып отырмыз. Әрине, шешендік сөздерді
былай қойғанда ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі толыққанды тексеріліп
бітті деп айта алмаймыз. Сол себепті де біздің алып отырған тақырыбымыздың
өзектілік сипаты бар.
Түйіндей айтқанда, шешендік сөздер өзінің сан ғасырлық әшекейі –
бейнелілік, образдылық қуатын ешқашанда жоймайды. Шешендік – бейнелі сөзбен
ғана өз мәнінде, адам баласының рухани сұранысын, эстетикалық талғамын
қанағаттандыра алады.
Ұлттық ұғымымыздағы шешендік өнердің қалыптасуы, би-шешен атанудың
басты шарттары жөнінде, сонау, ХІХ ғасыдың өзінде-ақ ұлы ғалым Ш.Уәлиханов
былайша толғанған болатын:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе
халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес; тек салт-
ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл
құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған. Мұндай би атағын алу үшін би
болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар
екендігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың
атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне тәлім
болып отырған. Сонымен, бұл би деген атақ келіп билік айтуға және төрелік
сөз сөйлеуге патент сияқты нәрсеге айналған [7,56].
Осындай ауыр сыннан сүрінбей өткен адам ғана кәсіби шешендік өнерді
меңгерген өнер иесіне айналған. Қазақ шешендік сөздері құрылымына қарай
қара сөз және өлең түрінде айтылуына байланысты, пернелі және термелі болып
келеді. Шешендік сөздің ел жадында ұзақ уақыт сақталып, өзгермей айтылып
келетіні де - өлең түріндегі термелі шешендік сөздер болып табылады.
Шешендік сөздердің өнер дәрежесінде танылуының да өзіндік заңдылықтары бар.
Жүйесіз айтылған, бәтуасыз толғамдар ел есінде ұзақ сақталмайды. Есте қалар
елеулі оқиғалар ғана шешендік сөздердің айшықты нысанына айналып отырған.
Шешендік сөздер бастауы халықтың тілі шыққан күннен басталады, демек
ол өз басынан талай-талай тарихтың дауылды сәттерін кешірген. Оған дәлел
ретінде көне жазба ескерткіштеріміздегі шешендік сөздеріміз бен тарихтан
белгілі ақын, жырау, шешен-билердің қуатты сөздеріне ден қойсақ, шешендік
сөздердің халқымыздың баға жетпес рухани байлығы екендігіне көз жеткіземіз.
Дүниеде өзгермейтін бір орнында тұратын, мәңгілік ешнәрсе жоқ. Олай болса,
қазақ шешендік сөздері де сан ғасырлық дамуында өзіндік мазмұны мен пішінін
тауып, үнемі жетіліп, сұрыпталып отырды. Көнеден жалғасқан шешендіктің
дәстүрлі мектебін қалыптастыруы дәстүрлі шешендік сөздерді өмірге әкелді.
Дәстүрлі шешендік сөздер дегеніміз - белгілі бір мәселеге байланысты
тапқыр ой, көркем тілмен айтылған және халық жиі қолданып, сөйлемдік құрамы
қалыптасқан жүйелі, үлгілі сөздер. Онда да халықтың басынан кешірген
уақиғалары, ақыл-ойы, арман-тілегі бейнеленеді, өмірлік дүниетанымы,
көзқарасы таңбаланады. Осы тұста шешендік сөздердің жанрлық шығу тегі
жөніндеде бір-екі ауыз сөз айтқан дұрыс. Ғалым Б.Адамбаев:
Шешендік сөздер ақындық сөздер (өлең-жырлар) мен көркем қара
сөздердің (ертегі, әңгімелер) алғашқы бөліне бастауын көрсететін аралық
жанр сияқты. Өйткені, шешендік сөзде әңгіменің де белгілері бар. Қара сөз
бен өлең сөздің бөлінуімен шешендік сөз өнері өткінші жанр ретінде жойылып
кетпеген, қайта өз алдына дамып, дербес жанр болып қалыптасқан [2,92] -
деген тұжырым жасайды.
Бұл далалық шешендік мектептің Ежелгі Грек, Рим шешендік мектептерімен
салыстырғанда жер мен көктей айырмашылығ бар екендігін аңғарамыз. Ең
алдымен - шешендік өнерге талаптанған әрбір жас өзі көріп өскен ортасындағы
жасы үлкен ақындардың немесе белгілі тұлғалардың әңгімелерін тыңдап,
шығармашылық мұраларын жаттап өседі. Өзі үлгі тұтқан адамға үнемі келіп,
сәлем беріп, ақыл-кеңес сұрап отыруды да игі дәстүрге айналдырады.
Қазақ қоғамынан шыққан кез-келген би-шешеннің өмір жолына тереңірек
зер салып қарар болсақ, олардың ешқайсысының классикалық мектептен білім
алмағандығына, керісінше, жоғарыда аталған халықтық мектеп арқылы
өздіктерімен оқып, өмірлік тәжірибеден жинақтап, жетілгендеріне көз
жеткіземіз.Сонымен қатар, ұлттық шешендік мектептің қалыптасуына қоғамдағы
сөз бостандығының да ролі аз болмаған.
Шешендік өнер қай жерде сөзге бостандық, еркіндік болса, жүйелі сөзге
жұртшылық, қоғам құлақ асса, сол жерде, сол елде ғана дамиды. Керісінше,
ақыл-ойға, сөзге, тілге қысым жасалып шек қойылған жерде ақыл-ойдың
адамдары, ең алдымен ақындар мен шешендер қорғалап сөйлей алмайды, сөз
өнері тоқырайды. Бір тәуір жері, қазақ елінде ақындық пен шешендік өнер
(өнер алды – қызыл тіл) саналған да оған тиым салынбаған, шек қойылмаған
2, 152.
Ендеше мұндай қоғамда шешендік өнердің қанатын кеңге жайып, тамырын
тереңге жіберуі заңдылық. Бүгінгі таңда ұлттық шешендік сөздердің ел
арасында айтылып жүрген барлық үлгілері ыждаћаттылықпен жинақталып,
жүйелену үстінде. Күн өткен сайын толығып, молая түсері аян. Олай болса,
қолда бар құндылықтарымызды өз деңгейінде зерттеп, шешендік сөз, шешендік
өнер шешендік дәстүр, шешендік мектеп ұғымдарын өзара тұтастықта, жүйелі
талдаудың маңызы зор болмақ.
Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан
қиыстыра, табан астында суырып салып ұтқыр да бұлтартпас дәлелге толы
шешімдеріне қашан да сөзге тоқтаған халқымыз басын иіп келген. Билер мен
шешендердің саяси мәртебесі қазақ қоғамының тұрмыс-тіршілігінен көрнекті
орын алады. Абай мен Шоқанның сұлтан сайлауына түсуі сол дәуірдің саяси
шындығын бейнелесе керек. Жұмысымызда қазақ даласындағы дәстүрлі би-
шешендік мектебі және ол жайлы анықтама, тұжырымдар, шетел және қазақ
ғалымдарының әр кезеңде айтқан пікірлерін келтіре кеткеніміз жөн болмақ.
Олар біздің халқымыздың жасынан кәрісіне дейін шебер сөйлейтін,
шешендікке бейім халық екендігіне таң-тамаша қалған. Қазақ халқының сөзге
ұсталығы, тілге байлығы мені қатты қызықтырды,- дейді қазақ ауыз әдебиетін
зерттеуге зор үлес қосқан башқұрт ғалымы Әбубәкір Диваев. Өзінің Тарту
атты жинағында мынадай ауыз әдебиеті үлгісін береді:
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің,
Бармақтарың майысып,
Түрлі ойым ойысып,
Ұста болар ма екенсің.
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің. [11,129]
ХІХ ғасырда қазақ даласында болып, Құнанбай, Алшынбай сияқты дала
шешендерін тыңдаған поляк ғалымы Адольф Янушкевич қазақтардың шешендігі
жайлы мынадай суреттеу жазады: Бұдан бірнеше күн бұрын өзара дауласқан екі
партияның арасындағы қақтығыстыың куәсі болдым. Сонда Демосфен мен Цицерон
туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таң қалып, қол соққанмын. Тәңірім бойына
осыншама қабілет дарытқан халық өркениетке жат болып қалуы мүмкін емес,
оның рухы қазақ даласына аспандай көтеріліп, жарқырап сәуле шашатын
болады. [27, 232]
... Өзге көршілестеріне қарағанда қазақтардың арасында шешендік өнер
дамыған... Қазақтың әр сөзді ойнақы ететіні соншалық, танытып қана
қоймайды, сонымен бірге оның әдеттегі тілі сөздер мен тіркестер құрылымында
белгілі бір әуен-ырғақпен ерекшеленеді, демек сол тілдің өзі бейне өлең
өрнегі іспеттес келеді. Тілі бейнелі, сөз төркіні айқын да дәлме-дәл мағына
береді. Демек қазақтарды Батыс Азияның француздары деп атауға толық негіз
бар. Менің жазғанымдай, нақ осы халықтың өте-мөте бай халық әдебиеті пайда
болғанына еш таңдануға болмайды... ,-дейді. [27, 240]
Шешендікті өнер ретінде бағалап, билер соты арқылы мыңдаған жылдар
бойы дала заңын қалыптастырып, оны исламдық қағидаттармен шебер үйлестіре
өмір сүрген халқымыз орыс отаршылдығы тұсында ұлттық билер институтынан
ажырап қалғандығы белгілі. Ш. Ш. Уәлихановтың Сот реформасы жайындағы
жазбалар деген ойлы еңбегінде салмақты пікірлер өрбітілген. Оқымыстының
жазғанындай, империя билер соты мен сьезіне түбірлі өзгерістер енгізуге
қасарысып баққан. Олардың сайланбалы болғанын жөнсіз қуаттаған. Және
тағайындаудың да жоғарыдағының билігінде болғанын қолдаған. Әрі біреуді
біреудің үстінен бақылауды, бір-біріне бағыныштылығын көздеген.
Шынтуайттап келгенде, билерді дауыс беріп ешкім сайламайды да, ешкім
бекітпейді де. Еуропаның ақындары, ғалымдары, адвокаттары сияқты, қазақтың
билерінің де қадірі өздерінің қара басына тәуелді билігіне негізделеді. Би
деген құрметті атақ ұлттың ежелгі билік шешімдерін, шешендік өнерін жетік
меңгерген өрелі, өнерлі, жетелі жанға беріледі. Мысалы, Шоқанның нағашысы
Шорман 13 жасында ел ішіндегі ересен дауларға араласып, үздік өнерімен
танылып, би атағына ие болған. Би-шешен болу үшін міндетті түрде байлығы
асқан ауқатты адам болудың да қажеті көп жағдайда бола бермегендігін нағыз
дала демократиясы деп атауға тұрарлық емес пе?!!
Ш. Ш. Уәлихановтың атап көрсеткеніндей, - билер соты 40 жыл бойына
отаршылдардың тегеурініне көнбей, жүз жыл не мың жыл бұрын қандай болса,
қазір де сол қалпында. Себебі ол - халықтың ішкі инерциясы, орыстың
мекемелері мен заңдары оның кене және қарапайым формасын өзгерте алмады
дейді. Алайда 1854 жылғы жарияланған Ресей империясының заңыңда былай
делінген: 1854 жылғы 19 мамырға дейін би атағын пайдаланғандар сол қалпында
қала береді, ал алдағы уақытта 6 жыл қызмет атқарған тек сұлтан мен ауыл
старшынына жүктеледі.
Билер сотында қағазбастылық, үстірттік, ресми кертарпалық жоқ. Биге
бедел мен білік тән.
Осы жазбада Шоқан айтқан пікірлер, міне, осындай.
Білгір тарихшы Құрбанғали Халид араб-парсы, қытай, түркі, монғол
жазбаларындағы деректер негізінде сөйлеткен Тауарих хамсасыңда қазақ
билері арғы-бергі дәуірлер мен заманның жақсысын жаттап, қиынын қаттап,
тіршілік істеріне шежіре қағидаларын барынша ұтымды қолданып, бұрынғы
күнде өз үлгілерімен бітіретін істерін, шығаратын үкімдерін сұрап
екшегендегі түйінді тұжырымдары әкімнің мөрмен бекіткен шешімінен өткір
қабылданатыны турасында баяндаған. Сөзі елге ем, қасиетті билер бас
пайдасын ойламаған, жалтаруды білмеген, әділдігімен, кәміл шешендігімен,
турашылдығымен, қайсар мінезділігімен қара қылды қақ жарған. Билікті істе
ақылыңмен келмесең, арыныңмен ала алмайсың деген ұлағатты толғамды берік
ұстанған. Өнері асқан, өнеге шашқан санасы биік, парасатты билер әрдайым
билік-кесімді тура айтатынын, ешкімге де бұра тартпайтынын, адалына
жүгініп, арамдықтан безініп, ақ сөйлейтінін халқымыз тура биде туған жоқ,
туғанды биде иман жоқ деп дәлме-дәл айтқан.
Қазақ даласына алғаш қаптап келе бастаған орыс-украин шаруалары да
ХІХ ғаысда патша үкіметінің сотымен емес, далалық сотпен қылмыстарына жаза
жүктеуге көп жағдайда құмар болғандығын біз білеміз.
Шешен сөйлеудің маңызы қазіргі күнде де біршама барлығын білеміз.
Қазіргі дыбыстық – бейнелік ақпарат барынша дамыған заманда көлемді
шығармаларды немесе баяндамаларды жаттап алып жатқа айтудың қажеті аса
болмағанымен, өз сөзіңді ұғымды түрде жеткізе білудің де маңызы зор болмақ
деп білеміз.
1.2 Шешендік сөздің түрлері
Атақты ғұлама Ахмет Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты әйгілі
еңбегінде шешен сөзге жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше,
шешеннің басты нысанасы - баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп беру. Әрі сөз
қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып,
билеп алып кетуге ыждаһат етеді деп жазады. Және шешен сөздің қыздырма я
болмаса қоздырма дейтін қасиеттерін атап айтады. Сондай-ақ шешен сөз бес
бөліктен түзіледі екен:
1) бастамасы, 2) ұсынбасы, 3) мазмұндамасы, 4) қыздырмасы, 5)
қорытпасы.
Ахмет Байтұрсынов шешен сөзді мынадай түрлерге жіктеп саралаған:
1) саясат шешен сөзі, 2) билік шешен сөзі, 3) қошемет шешен сөзі,
4) білімір шешен сөзі, 5) дін турасында ой қозғаған ғұламалар мен діндарлар
сөзі (уағыз).
Академик Мұхтар Әуезовтің Әдебиет тарихы атты еңбегінде (1927)
Билер айтысы деген тарауша бар. Онда бұл жанрлық түрдің толық
жиналмағаны, сондықтан да жіктеу, ерекшеліктерін анықтау, түбегейлі тексеру
уақытша қиындық тудырып отыр деп жазады.
Өлең сөздің өрен жүйрігі Сұлтанмахмұт Торайғыров Дала ақыны мен қала
ақынының айтысы деген туындысында қазақ биінің тұлғасын былайша
бейнелепті:
Сағынам билерімді кең ақылды,
Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін тере айтқанда жат-жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақылы, жұртқа — тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген.
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Болыпты екі жағы бірдей ырза,
Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін.
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті би деп атап.
Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып,
Би болатын жоқ онда біздің шатақ.
Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген.
Сондай-ақ фольклоршы Ә. Маметованың 1948 жылы жарияланған Қазақ
әдебиеті тарихында шешендік сөздер жайлы зерттеуі басылды. Мұнда шешеңдік
сөздердің тақырып аясы, философиялық сипаты, қалайша жіктелуі
қарастырылады.
Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті (1932) деген еңбегінде шешен-билер
мұрасын жинап, жүйелеп, талдап тексереді. Бұлардың мәнді белгілерін атап-
атап көрсетеді. Билер дәуірінің әдебиеті, Билер сөздері деген терминдік
атаулар ұсынады. С. Сейфуллин би-шешендерді заң ережелерін жұртқа жүйелі
қылып жақсылап айта білетін, тұрмыс тәжірибесінен екшеліп ереже, заң
болып шыққан қорытындыларды билер айырым-айырым қылып, жинақты, көркем
сөзбен жатқа алуға жеңіл, айтуға оңай, ыңғайлы қылып ұйқастырып, үйлестіріп
шығаратын қабілет иесі санайды. Сондай-ақ олар қаршадайынан бұрынғының
екшенді, түйінді, қорытынды тәжірибе сөздерін зерттеп, ескі сөз білетін
адамдардың сөздерін көп тыңдап, соларды жадына тоқитын, үлгі, өнеге,
нақыл, заң, ереже сөздерін әдемілеп айтатын айтулы тұлға, бүған қоса
ол әрі батыр, әрі әнші-ақын, жыршы, сыншы, сәуегей, шежіреші, ғұлама, бір
сөзбен айтқанда, әмбебап дарын екендігін ескертеді.
Қазақ көшінің бастаушысы, халықтың корғаушысы бола білген бұл билер —
салт заңын бұқара былай тұрсын, хандарға да, байларға да, батырларға да
бұздырмауға тырысқан, тіпті тілін алмаған хандарды, бір кезде, тақтарынан
қуыршақша алып тастап та отырғандығын дәлелдеп жазады. Бұл орайда Сәкен
Сейфуллин Тоқтамыс ханды ордадан қуалаған Едіге би, Шағатай ұлысындағы
хандарды қуыршақша ұстаған Ақсақ Темір биді мысалға келтіреді. Сәкен
Сейфуллин билер дәуірінің әдебиетін сөз еткенде, билер мен шешендердің
көрегендік, көсемдік қасиеттерін жете танығанын әрі заманының соққан желін
дұрыс аңғарғанын, Ресейдің отарлау саясатының ызғар-ықпалын, жат елдің
шеңгеліне, құрсауына түсе бастағанын білгірлікпен баяндайды.
Әлбетте, С. Сейфуллиннің тамаша, ажарлы ой-пікірлеріне социалистік
идеологияның, тұрпайы социологияның көлеңкесі түспей қалған жоқ. Ол осы оқу
кұралының кіріспесінде сол ескіліктегі үстем таптың заң ережелерінің
тұтқасының жуан ортасын ұстаған, үстем таптың санасының ұлы күзетшісі, ұлы
үгітшісі билер болған сияқты деп жазады.
Әрине, Сәкен биді халық таңдап сайлайтынын, мұндай атаққа өз өнерінің,
еңбегінің, ақылының арқасыида кететінін жетік білсе де социалистік қоғамныц
тұзағынан шыға алмаған. Әйтпесе, ұлттық ой-сананың ұлы күзетшісі екенін
білмеген деу әбестік болар еді. Осында шешен мен тыңдаушының ара-қатынасына
байланысты да пікір бар. Соған ой жүгіртелік:
Бұрынғылардан қалған үлгілі сөздерді жинап, екшеп айтып отырған
шешендердің, билердің сөздерін тыңдамағандарды- меңіреулер дейді.
Замана талабының ыңғайынан туындаған кереғар пікірлер жайлы ғалым
С.Негимов былайша түйіндейді: С. Сейфуллин кітабында Асан би, Қуандық
Алтайдан шыққан Байдалы би, Қыпшақ Айтхожа шешен, Киікбай би, Арғын
Алшынбай би, Айдабол Торайғыр би, Жалайыр Бөлтірік би, Төле би, Жарылқасын
шешен, Қаратоқай Беріш Есет би, Жағалбайлы руынан батыр Боран би, Орманбай
би, Шекті Мөңке би, Шеркеш Түрке би, Нүрке би сөздері келтірілген. Әрине,
кеңестік идеологияның солақай саясаты билер мұрасын талдауға, шынайы
түсіндіруге қырсығын тигізгенін көруге болады. Билер сөзі деп жаза да,
айта да алмадық. Айтқан күнде жерден алып, жерге салып жазғырдық. [ 26,
56]
Қазақтың ұлттық шешендік өнері ғылымының қалыптасуы мен өркендеуінің
жолдарына шолу жасағанда көптеген би-шешендер шоғырының тарихи жағдайларға
байланысты тарих сахнасына шыққандығын байқаймыз.
Шоқан шешен деген сөз кемеңгер, парасатты, ақылды деген ұғымды
білдіреді деп жазса, Абай ғұмырнамасын терең зерттеген А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Әуезов оған сөзге жүйрік, шешен деген баға береді.
Ақындар секілді билер мен шешендер де елге ерекше сыйлы, аса беделді
адамдар. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, билерге деген ілтипат айырықша
болған және олар өмірде сирек кездесетін дарынды тұлғалар есебінде
бағаланған. Мәселен ақындарды қанша ардақтап құрмет тұтса да олардың бәсі
билерден әрқашан төмен тұрады, яғни ақынды құрмет тұтса да, қазақта екінің
бірі ақын деген сөз бар. Ал билер туралы: Батыр деген барақ ит, екі долы
қатынның бірі табады, би дегенің бір бұлақ, қатынның ілуде бірі табады, -
дейді. Немесе: не қадірлі биің болсын, не би түсетін үйің болсын [2, 28],
- дейді. Яғни, билерді қабылдап, күте алатын үйдің өзі қадірлі дегенді
меңзейді.
Ғалым К.Мәмбетов жырау суырып салма ақын, дастандар, өлеңдер мен
толғаулардың авторы әрі орындаушысы деген анықтама береді [ 3, 59], - дей
келіп, шешендер жыраулар орнын басқанын, олар ақын, философ, тарихшы және
кемеңгер ақсақалдар болғанын айтады.
Башқұрт халқында Шешен сөзі - халық сөзі, Батыр жауда, шешен дауда
танылады , Шешен - елдің лебізі секілді қанатты сөздер бар. Жалпы
алғанда, қазақ тіліндегі шешен сөзінің түп-төркіні де шешу екені
белгілі. Яғни, әуел баста шешендер белгілі бір даудың түйінін шешкен, кесім
кескен. Би сөзі болса елді билеген деген ұғымды білдірген. Кейін барып
билер қазылық роль атқарса, қызыл сөзде ешкімге дес бермеген ділмарларды
халық шешен деп атай бастаған.
Енді қазақ шешен-билері туралы ойды жалғастыратын боламыз.
Шешендік сөздер жанрлық белгілеріне қарай іштей бірнеше түрге
жіктеледі. Олар шешендік дау, шешендік толғау, шешендік арнау. Шешендік
сөздер, ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша туып қалыптасқан әрі
ауызша таралған. Сондықтан оның құрылымдық, мазмұндық ерекшелігінде де ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне тән жалпы ұқсастықтар мен өзгешеліктер бар. Ол
жөнінде шешендік сөздерді зерттеуші Б.Адамбаев:
Қонақта немесе бір мәселені талқылау үстінде отырып көп жасаған кәрі
құлақты, тәжірибелі адамдардың аузынан шыққан жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді
құйма құлақ талантты жастар, өнер қуған қыз-бозбала жаттап алып жүрген-
тұрған жерлерінде, ас-тойларда, ойын-сауықтарда айта жүрген. Өзінің
қажетіне, өмірдің тіленіге қарай өңдеп, өзгертіп, жамап-жаңғыртып отырған
[2,93] – деп жазады.
Шындығында, шешендік сөздердің жанрлық топтарға жіктелуінде де өзіндік
ортақ заңдылық бар. Шешендік сөздердің сөйлем құрылысы, бейнелілік сипаты,
көркемдігі, ұтымдылығы және қандай жағдайда, нендей мәселеге байланысты
айтылатындығына сәйкес іштей жіктеледі. Жоғарыдағы жіктеліс соның айқын
дәлелі. Дегенмен, шешендік сөздердің нақты анықтамасын ескермей, толғау
жырдың немесе арнау сөздің барлығын аталған жанрға жатқызу қателікке
ұрындырады. Сонымен қатар, шешендік сөздердің алуан түлерін дау үстінде
айтылған кесім сөзімен (билер сөзі) шектеу де дұрыс емес. Осыдан келіп,
шешендік сөздерді құрылымдық және мазмұндық, тақырыптық талаптар
тұрғысынан топтастырудың қажеттілігі туындайды.
Шешендік сөздер құрылысы-қалпы, ырғақ-әуендері жағынан да екі салаға
бөлінеді. Олар: ырғақты қара сөзге құрылған пернелі сөз және белгілі бір
өлшемі бар жыр түріне құрылып, ерікті өлең түрінде де кездесетін термелі
сөздер. Алайда, мұнда да тармақтарды түйдек-түрлеріне тән ерекшелік ретінде
қарастыруға болады.
Қазақ шешендік сөздерінің ішінде көп қолданысқа ие болып, үнемі
жаңғырып, жаңарып, даму үстінде келе жатқан түрі - шешендік арнаулар.
Шешендік арнау сөздер шығу тегі жағынан, көп жағдайда, аңыз әңгімелерге
жақын болып келеді. Ел арасында шешендік арнаулар ақындар, жыраулар, билер
мен шешендер шығармашылығында мол орын алып, нақты жағдайға байланысты
туып, қалыптасып отырған. Б.Адамбаев шешендік арнауға мынадай анықтама
береді:
Белгілі бір адамға арнайы айтылған сәлем, сын, әзіл және бата (тілек)
сөздерді шешендік арнау дейміз.
Жаңалық пен жақсылыққа құтты болсын айту, қаза мен қайғыға Арты
қайырлы болсын деп көңіл айту қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрпы.
Келгенде қош келдіңіз деп қарсы алу, кетерде жолыңыз болсын деп шығарып
салу жаңа салтымызға да жат емес. Жақсы лебіз – жарым ырыс деп тілектестік
сөзді жоғары бағалаған халқымыздың бата-тілегін бейнелейтін шешендік
сөздердің неше алуан нұсқалары бар. Қазақ халқы ас адамның арқауы, Астан
ешкім үлкен емес деп заттық игіліктің адам өміріндегі шешуші мәнін дұрыс
түсінген де астың алды-артында жақсы тілек, игі ниеттерін білдіретін
болған...
Мұндай батаға біреу мақтанса, біреуі үміттенеді. Үміт – талаптың
жетекшісі, талап – табыс кілті. Олай болса, осындай бата-тілектің негізінде
халықтың оптимистік ой-арманы, болашақтан күткен үміті жатады 2, 95-96 -
дей келіп, игі тілек, жақсылық тілеу, бата беру мақсатында айтылатын
шешендік сөздердің барлығында шешендік арнау табиғаты, белгілері
сақталғандығын ерекше атап көрсетеді.
Қазақ арасында шешендік арнаудың небір асыл үлгілері, інжу-маржандары
сақталған. Солардың арасында әйгілі билер Төле, Қазыбек, Әйтекелерден
бастап, Сырым, Бөлтірік, Досбол т.б. шешендердің тауып айтқан небір ұтқыр,
ұтымды сөздері бар.
Шешендік арнау сөздер айтылу мақсатына қарай әр түрлі болып келеді.
Кейде бата немесе үгіт түрінде айтылса, енді бірде мадақ, марапат түрінде
айтылады. Мәселен, Қазыбек бидің жалпыға қайырыла айтатын төмендегі насихат
сөзі шешендік арнаудың үздік үлгісі
Өркенім өссін десең,
Кекшіл болма
Кесепаты тиер еліңе.
Елім өссін десең,
Өршіл болма –
Өскеніңді өшірерсің.
Басына іс түспеген пақырға,
Қастық қылма –
Қайғысы көшер басыңа,
Жанашыры жоқ жарлыға,
Жәрдемші бол асыға,
Қиын-қстау күндерде,
Өзі келер қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп,
Жақыныңды басынба! [4,30].
Шешендік арнаудың бұлайша жалпы жұртқа бағытталып айтылудағы негізгі
мақсаты – адамгершілікті, жақсылықты насихаттау. Сонымен қатар өсіп келе
жатқан жас ұрпақтың тәрбиесі үлгілі болып қалыптасуына салыстырмалы өсиет
түрінде айтылған мұндай арнаулардың маңызы зор. Кезінде шешендік
арнауларды зерттеуші Б.Адамбаев шешендік арнаулар тобына шешендік
сындарды да жатқызған болатын. Алайда, соңғы жылдардағы зерттеулер
шешендік сынның жеке жанр екендігін дәлелдеп отыр. Сонымен қатар, шешендік
арнаудың сәлем түрлері де бар.
Сөзге шебер – шешен адамдар ауызекі сәлемдескенде, өзара
жауаптасқанда шешендік сөз, тақпақ-жырларды жиі қолданған. Тұрмыс-салт
жырларында, батырлық және ғашықтық дастандарда шешендік сәлемнің неше түрлі
келісті үлгілерін кездестіруге болады. Қамбар батыр жырындағы
Келменбеттің Әзімбайға, Жәдігердің Қамбарға, Қамбардың Қараманға тұспалдап
айтатын сөздері осыған мысал бола алады.
Шешендік арнаулардың келесі тобы – жұбату түрінде де айтылады. Мұнда
өмірдің заңы, оның үнемі қозғалыста болатындығы, диалектика заңдылығы
тұспалдап не астарлап түсіндіріледі.
Өлім асусыз тау,
Кімнің бауыры сау?
Пұлсыз берді,
Құнсыз алады,
Оған не дау?
Бізге аяулы
Алушыға да қалаулы [8,121].
Тұтастай алғанда шешендік арнаулар нақты адамға бағытталып, адамдар
арасындағы әр түрлі қарым-қатынастардың сыр-сипатын бейнелейді, жақсының
жақсылығын айтып марқайтады, жаманның жаманшылығын айтып жасытады. Реті
келгенде жақсылық пен жамандықты, әділдік пен жауыздықты қатар қойып,
салыстыра отырып ой тастайды, ізгілікке, адамгершілікке шақырады. Шешендік
арнаулардың қоғамдық, әлеуметтік өмірдегі маңызы да осында.
Шешендік арнау адамдар арасында қарым-қатынас пен көңіл-күйін
бейнелесе, шешендік толғау халықтың табиғат құбылыстары мен әлеуметтік
өзгерістерге өзіндік көзқарасын көрсетеді. Көп жасаған қарттар көрген-
білгендерін қорытып, келесі ұрпаққа айтар аманат-ақылын, өсиет-насихатын
баяндайды.
Шешендік толғау – шешендік нақыл, шешендік мақал, шешендік мысал,
шешендік жұмбақ және шешендік жауап болып беске бөлінеді.
Адам баласы өзінің ұзақ жылдық тарихында ыстығына күйіп, суығына үсіне
жүріп табиғаттың сырын ұқты, заңын үйренді. Өмір сүру үшін қараңғы үңгірде
қармана жүріп талай рет табанын тасқа тілдірді, маңдайын жартасқа соқты.
Тұрып-жығылып, қақтыға соқтыға жүріп он саусақты қолы, саналы тілі шықты.
Қол да, тіл де тіршілік перзенті. Қол сананың орындаушысы болса, тіл – сана
мен қолды байланыстырушы. Тіл - өзінен мыңдаған, миллиондаған жылдар бұрын
өшкен қауыммен де тілдесетін құрал. Сондықтан соңғы буынның ақыл-ойында,
өнер табысында өткен қауымның тәжірибесі, ақыл-ой үлесі болмақ. Ол үлес ата
буыннан бала буынға тіл арқылы жетеді. Өйткені тіл – қатынас құралы ғана
емес, ақыл-ойдың қайнар көзі, үзілмес қоры. Сол сияқты шешендік нақыл
халықтың үрім-бұтағына, жеткіншек ұрпағына қалдырған өсиеті, өнегесі.
Қара жерді жамандама,
Кіретұғын көрің-ді.
Қауым-жұртты жамандама,
Көп табады мініңді.
Білгендерді жамандама,
Басшы болған піріңді [2,103-104].
Дәлелі мен қорытындысы қоса берілген мұндай нақыл сөздер ешқандай
түсінікті керек етпейді. Тосылмайтын жүйрік, шошын-байтын жүрек болмайды.
Көп білемін деме, көпшіліктен артық білмейсің дейді халық.
Нақыл сөздер, әсіресе, үй ішінде, көпшілік арасында өзіңді ұстай
білуге, ойлап сөйлеуге үлкен мән берген. Алған жарың жақсы болса, ат
үстінен дүбір ет, алған жарың жаман болса, шиге кіріп сыбыр ет деп жанашыр
жақының болмағанмен істес адамдардың ерекшелігімен, мінез-құлқымен
есептесіп отыруға кеңес береді.
Халықтың дүниеге көзқарасын, жас қауымға айтар ақыл-аманатын
көрсететін насихат сөздердің бір түрі – шешендік мақал. Шешендік нақыл
нақтылы бір мәселе төңірегінде тыңдаушысына тікелей кеңес беретін болса,
шешендік мақал жалпылап, жанамалап ақыл айтады. Өмір шындығы осындай,
қаласаң ал, қаламасаң өзің біл дегендей ишарат жасайды, құлақ қағыс қылады.
Қызыл тілін безеніп,
Шешен жігіт дауда ойнар.
Ақ балтырын түрініп,
Палуан жігіт тойда ойнар.
Баданасын киіп ап,
Бар қайратын жиып ап,
Шашақты найза қолға алып,
Батыр жігіт жауға ойнар.
Дастарханын кең салып,
Жомарт жігіт күнде ойнар.
Баданасын кие алмай
Бедірей-бетпақ үйде ойнар [2,107].
деген шешендік мақалда халы жақсы деген мынандай, жаман деген анадай,
қалауың білсін, таңдауыңды ал, тек қайратың болса, жауға көрсет, қазан
бұзар – үй тентек болма дейді.
Қас жақсының белгісі – әрі мырза, әрі құл,
Қас жаманның белгісі - өз үйінде өзі пұл, -
деп жұмысында да, үй жұмысында да арланбауға, жастарды еңбекке, кішіпейіл
болуға мегзейді. Жақсы адам өмірдегі орнын біледі. Өзінен кішіге паңсып, ар-
намысын кірлетпейді, еңбекті, ел жұмысын атқаруды ар-намыс көрмейді,
ауырсынбайды.
Жақсының бір қасиеті – елі-жұртын қадірлей білу. Бірақ халықтың қадір-
қасиетін онымен бірге өсіп, біте қайнаған кісі ғана түсіне алады. өзін
көпшіліктен жоғары санап, оқшау ұстап саяқ жүретін тоғышар халық қадірін
білмек емес.
Шөлде өскен дуадақ,
Көл қадірін білмейді.
Көлде өскен қоңыр қаз
Шөл қадірінбілмейді.
Тауды жайлап, таста өскен,
Ағайыннан басқа өскен
Ел қадірін білмейді –
дейді Асан атамыз [9,29].
Жанжал бар жерде жала бар, жала бар жерде әділдік жоқ. Ел
билеушілердің сондай бақа тірестігін, бақ күндестігін халық былай деп
мысқылдайды:
Жапалақ құс мақтанса,
Жардан тышқан алдым дер.
Жаман адам мақтанса,
Жақсыны жағасынан алдым дер,
Сол жерде бір теңеліп қалдым дер [2,108].
Мұнда жалақор, пәлеқор, өзінен басқаны көре алмайтын пасық адамдарды
жапалаққа теңеп, жақсы болам деген жас талапкерді ондайлардан үлгі алмауға
меңзейді.
Қанша жуан болса да,
Жалғыз ағаш үй болмас.
Қанша жақсы болса да,
Жалғыз адам би болмас [2,108]. -
деп екінші жағынан жақсы болам деген жігітке көпшіл, қоғамшыл бол дегенді
уағыздайды. Жалғыз адамның қолынан ештеме келмейді. Көптің ісі көтерме,
ұлы жұмыс, үлгілі іс көпшіліктің ғана қолынан келеді, сені де көтеретін,
өсіретін сол, - дейді.
Қайыра-қайыра тартуға
Ауыздықтың сомы игі.
Аударыла шабуға
Артқы айылдың берігі игі.
Қаба-қаба сөйлеуге
Қарындастың көбі игі [4,83] –
деген сөзде де табысқа, жеңіске жету үшін жасанған қолың болсын, қолдаушың
көп болсын дейді.
Мақалдап-мәтелдеп, мысалдап сөйлеу – шешендік, тапқырлық сөздердің қай-
қайсысына болса да ортақ. Дегенмен, кейбір шешендік сөздерде мақалдау басым
болса, қайсыбірінде мысалдау басым. Шешендік мысалға тән қасиеттердің бірі
біреудің басынан өткен уақиғаны хабарлаған болып, әркімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкше академиясы
Тажина Н.
Шешендік сөздердің көркемдік сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117- мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Көкшетау, 2011
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Көкше академиясы
Қорғауға жіберілді
_________________кафедра
меңгерушісі ________________ А.Е. Абдрахманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шешендік сөздердің көркемдік сипаты
050117- мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
Н.Тажина
Ғылыми жетекшісі
филол.ғ.к.
А.Т. Қажыбай
Көкшетау, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... .
9
1. Шешендік өнер және шешендік сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Шешендік сөздің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 16
ІІ ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ КӨРКЕМДІК СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Шешендік сөздердің бейнелілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Шешен сөздердегі тапқырлық пен
ұтқырлық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы болып асаналатын шешендік өнердің
қамтитын саласы сан алуан. Шешендік өнердің туып-қалыптасуы, дамуы
жайындағы пікірлер де сан алуан. Осы тұрғыдан алғанда аталған тақырыпқа
диплом жұмысын жазудың маңызы мен өзектілігі даусыз. Қазіргі кезде тіл
байлығы жұтаңданып, шығарма жазу, өз ойын еркін айтып жеткізу мүмкіндігі
азайып, тестілеу жүйесіне, виртуалды қатынастарға көшкен заманда шешендік
өнерін жас ұрпаққа игерту – аса маңызды болып отыр.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Қазақ әдебиетіндегі, жалпы шешендік өнердің шығу тегі мен даму жай-
күйін зерттеу, шолу жасау, олардың түрлік ерекшеліктерін танытуға талаптану
жұмыста ұстанған басты мақсат болып саналады.
Зерттеу жұмысын жазуда алға қойған мақсатты іске асыру үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет деп білеміз:
- шешендік сөздердің жанрлық ерекшеліктеріне шолу жасау;
- шешендік сөздердің көркемдік сипатын айқындау;
- шешендік сөздердегі бейнелілік пен тапқырлықты танытатын
мысалдарды табу, осы арқылы шешендік сөздердің құнды қазына
екендігін таныту.
Зерттеудің нысаны:
Жалпы шешендік өнері диплом жұмысының зерттеу нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің пәні
Шешендік өнері, оның ішінде қазақ шешендік өнері диплом жұмысының
зертеу пәні ретінде алынып отыр.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы
Шешендік өнердің жанрлық ерекшеліктерін айқындау, ол жайында пікір
айтқан белгілі әдебиеттанушылар ойларын топатстыру, шешендік сөздердің
көркемдік сппаттарын ашуға талаптану, осы тұрғыда теориялық ізденістер
жасау – жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері:
Зерттеу барысында материалды көптеген әдістер мен тәсілдер қолданылды:
анализ-синтез, индукция-дедукция, жинақтау, даралау және т.б. қолданылды.
Зерттеудің құрылымы:
Дипломдық жұмыс 61 беттен тұрады. Жұмыс кіріспеден басталып, екі
тараудан және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
І ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Шешендік сөздер әлем халықтары әдебиетіне тән жанр болып табылады және
біз ежелгі мәдениеттердің бастауында тұрған шешендік өнері жайлы тоқталатын
боламыз.
Қазақ шешендік өнері өзінің теориялық, методологиялық үрдісінде жалпы
әлемдік шешендік өнері аясында қарастырылады.
1. Шешендік өнер және шешендік сөз
Адамзат тарихының рухани заңында шешендік өнердің алатын орны зор.
Шешендік өнер кез-келген халықтың ұлттық сөз өнерімен тамырлас дамитын
құбылыс. Шешендік өнер көне замандарда кез-келген халықтың ұлттық сөз
өнерімен тамырлас дамитын құбылыс. Шешендік өнер көне замандарда Египет,
Ассирия, Грек, Қытай, Үнді елдерінде ерекше дамыған. Б.з.д. Ү ғасырдың
екініш жартысында Афина қаласында шешендік өнердің шарықтап дамуы, шешендік
өнердің теориялық мәселелерімен айналысатын (ритор), оратор (orare) – латын
тілінен аудағанда – сөйлеу, ғайыпты болжау мамандығы дүниеге келді.
Көне римдіктер шешендік өнерді меңгерген адамдарды – шешендер,
философтар, ақындар, тарихшылар деп топқа жүйелеген. Кейін келе шешендік
өнер саяси тақырыпты сөйлеу, салтанатты насихатта сөйлеу, сотта сөйлеу т.б.
түрлерге жіктелген.
Шешендік өнер ұлтымыздың өмірінде де ерекше қоғамдық, әлеуметтік мәнге
ие болған. Дегенмен, шешендік тек қазақ ұлтына ғана тән деген пікірден
аулақпыз. Әлемді мекендеген халықтар, ұлыс-тайпалардың қай-қайсысының да
сан ғасырлық сұрыпталған, іріктелген інжу-маржандай ұлағатты, өнегелі
шешендік сөздері бар. Алайда, кез-келген сөздің, ұлыстың шешендік
сөздерінде ешкімге ұқсай бермейтін өзіндік ерекшелік, ұлттық калорит бар.
Осынау шешендік өнер әр халықтың басынан кешірген өмір шындығын,
халықтың тұрмыс-салтын, мінез-құлқын, қоғамдық дамуын, рухани және
материалдық дамуын тайға таңба басқандай дәл, шебер, әрі мәнді де құнды
бейнелеуімен ерекшеленеді.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде:
Шешендік сөз – қазақ ауыз әдебиетінің жанры, ғибраттылық мәні,
өнегелі ой-тұжырымы бар, айрықша тапқырлық танытатын нақыл сөз. Нақышты
нақыл сөздің басқа түрлерінен айырмасы – көбіне дауласу үстінде, билік
шешім айтылған кезде, немесе екі кісі тілдесіп, сөз қағысқан өткір жауап,
қағытпа сөз (реплика) - деген анықтама берілген [1, 225].
Шешендік сөздер – атадан балаға мирас болып, ұрпақтан ұрпаққа екшеліп,
іріктеліп, сұрыпталып жетіп отырған асыл қазына. Олар қысқа да нұсқа,
бейнелі, мағынасы терең шымыр логикаға, жедел қайырымға, дәлелді, дәйекті
дерекке құрылады. Сол себепті шешендік сөз тыңдаушының көкейіне қонып,
баурап алады. Қазақ халқы мұндайда әспеттеп, әәсірелеген Сөз құдіреті деп
атаған.
Кезінде, қазақтың ұлттық шешендік өнерін жан-жақты зерттеген ғалым
Б.Адамбаев шешендік сөздер жөнінде мынадай құнды пікір айтқан екен:
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы - шешендік сөздер. Шешендік сөздер,
ақындық айтыс секілді, қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін
көрсететін негізгі жанрларының бірі.
...Қазақ шешендігінің жалпы шешендік өнерден өзіндік ерекшеліктері
бар. Ең алдымен қазақ шешендерінің сөздері ауызекі айтылып, қағазда емес,
ауызда – халық жадында сақталған. Сондықтан олар сол – бастапқы қалпында
емес, бізге ұзын-ырғасы, үзік-жұрнағы ғана жеткен, олардың өзі де ауыздан-
ауызға көшіп, ауыса жүріп, өңдеу-жөндеулерге көп ұшыраған; сан ұрпақтың,
талай таптың санасынан, екшеп-елеуінен өткен; сөйтіп, қысқарған, ұстарған,
жалпы халық шығармасына айналған [2,82].
Алайда, халық ауыз әдебиетін зерттеушілерарасында шешендік сөздердің
ауқымына мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды да жатқызу үрдісі ертеден
қалыптасқан. Әрине, Б.Адамбаев мақал-мәтелдерді тікелей шешендік сөздердің
құрамында қарастырмаса да, шешендік, тапқырлық арқылы айтылатын сөздер
қатарына жатқызады. Ал, бұл жөнінде ғалым Ә.Қоңыратбаевтың пікірі
төмендегідей болып келеді:
Қазақ фольклорында жасалып, сөйлеу тілінде көбірек қолданылатын мақал-
мәтел, жұмбақ, жаңылпаш түінде айтылатын ғибратқа толы нақыл үлгілерін
шешендік сөздер деп атаймыз. Мұндай сөздер образдап ойлау мен логикалық
ойға бірдей ортақ тілдің күрделенген фразалық материалы болып саналады.
Оған, аузымен орақ орып, айдарынан жел есіп деген идиомалық фразаларды,
қанатты сөздерді қосар болсақ, Бұл үлгілердің тіл мен ойдың аса биік
дамығандығын көрсететін өзінше бір сала екендігін байқаймыз.
Ал афоризмдер сөйлеу тілі мен жазу тілінде қатар кездеседі.
Шешендік сөздер заңдылық, нақылдық философиялық, сатиралық болып
жіктеледі [3,60-63]. Мұнда шешендік сөздер қатарына жұмбақтар мен
жаңылпаштар да жатқызылып, шешендік сөздерге жалпылама анықтама берілген.
Жанрлық түрлергежіктеуде де жоғарыдағы ғалымдар пікірімен сәйкес келмейтін
тұстары бар. Әрине, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды тұтастай алып
шешендік сөздердің құрамына енгізу қате көзқарас болса керек. Өйткені, ауыз
әдебиетінің аталған жанрлары ежелден жеке-дара жанр ретінде айқындалып,
тұрақталған.
Міне, осы айтылғандарды тұжырымдай келгенде, шешендік сөздер дегеніміз
– қазақ ауыз әдебиетінің дербес жанры, қысқа, нұсқа, бейнелі, әрі дерекке
негізделген дәл де түйінді, ұтымды, ұтқыр сөздер жиынтығы.
Шешендік сөздер ауыз әдебиетінің барлық жанрында, сонымен қатар
қазіргі жазба әдебиетіміздің жанрларының құрамында да түйдек ой, түйінді
тұжырым түрінде қолданыла береді. Алайда, мұндай қолданылу ерекшелігіне
қарап, шешендік сөздер қолданылған жанрды тұтастай шешендік сөздер тобына
жатқызуға болмайды.
Қазақ халқы ежелден сөзді қадірлеген, аталы сөзге тоқтаған. Тоқсан
ауыз сөздің тобықтай түйінін айтуға талап қойған. Небір әйгілі шешендер,
дуалы ауыз билер шаршы топта сыбанып шығып жүйелі сөз бастаудың қиын
екендігін ескертіп отырған.
Қол бастау қиын емес,
Көк найзалы ерің болса.
Жол бастау қиын емес,
Соңыңа ерген елің болса.
Тауып айтсаң береке қылады,
Таптай айтсаң келеке қылады [4, 87].
Демек, қазақ қоғамында сөзге талап бәрінен де қатал. Оған сөз шынына
тоқтайды пышақ қынына тоқтайды - дейтін мақал да дәлел бола алады. Ел
арасында шешендікке қатысты Құланаян Құлмамбеттің айтатын сөзімнің қыл
өтпейді арасынан дейтін сөзі де кең тараған. Сөз жоқ, сөзге талап қою,
шешендіктің сапасын арттырып, қадірін күшейткен. Өз тұсында халық әдебиетін
зерттеген Х.Досмұхамедұлы да Шешен қандай болу керек? деген сауал тастап,
оған халық әдебиетінен мынадай мысал келтірген болатын:
Алқада жауап сөйлесе,
Түюлі сөзден аспаса,
Десте-десте сөз жөнін,
Іретімен сәндесе.
Кемелдігін парықтаса,
Билігін алаш мақтаса,
Төмен жауап айтпаса,
Уәдесін сатпаса.
Қалдырып әділ сөздерін,
Көңілінде шанбаса,
Сабырсыз сөзден қатпаса,
Орнына қойып баршасын,
Бір-біріне шатпаса.
Пікірге кәміл жұрт озған –
Бұ шешеннің іреті... [5, 23].
Қазақ – сөз қадірін, өз қадірім деп білген халық. Кеңдігін де,
кемелділігін де, елдігін де, ерлігін де, тағдыры да, тәлімі мен тәрбиесі
де, аналығы мен балалығы да өзіндей қадірлеген сөзінде жатыр. Қазақ
қоғамында бітіспес жаулық пен бітпес дау, берекесіз шудың кесімі сөзбен
шешіліп, тиянақ тауып отырған. Ендеше, шешендік – қазақ қоғамының бейбіт
тынысының тамыршысы іспетті десек қателеспейміз. Ол жөнінде ұлы ғалым
А.Байтұрсынов:
Әділ билердің қолында билік қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы
дәрі еді [6,315]- деп баға берген болатын. Сөзді қадірлеген халық –
қазақтай-ақ болсын. Келесі бір тоқталатын мәселе – шешендік сөз және
шешендік өнер ұғымдарының аражігі мәселесі. Жоғарыда шешендік сөздерге
кеңінен тоқталдық. Ал, шешендік өнер ұғымы толыққанды ашылған жоқ. Олай
болса, осы мәселеге назар аударып көрейік.
Қазақ ұғымында өнердің түрі көп. Жігіттің өнерлісін Сегіз қырлы, бір
сырлы деп мақтайтын, тіптен, жігітке жетпіс өнер де аз деп есептейтін
халық үшін - өнер ауқымы оның мәні мен мағынасы кең. Ақындық, жыршылық,
жыраулық, айтскерлік т.б. Сол сияқты шешендік сөздерді терең меңгерген,
сөзімен көпті тоқтататын адамды шешендік өнер иесі деп атайды. Сөз жоқ,
осыдан келіп, шешендік өнер үш жақты байланыста қалыптасатындығын
пайымдаймыз. Олар – шешен сөйлеуші, шешендік сөз, және тыңдаушы. Осы үш
жақты бірлік тұтастық тапқанда ғана өз мәніндегі шешендік өнер қалыптасады.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі аса бай мұралардың бірі – шешендік сөздер.
Сөз жоқ, шешендік сөздер – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, рухани
ойлау сүзгісінен өткен, тұшымды әрі ұтқыр сөз өнерінің жауынгер саласы. Бір
қызығы – қазақ қоғамында шешендік өнер немесе шешендік сөздердің
араласпайтын мәселесі кемде-кем болған. Күнделікті өмірдегі от басы, ошақ
қасындағы даулы мәселелерден бастап, іргелі, мемлекетаралық деңгейдегі іс-
шараларға дейін шешендікпен көмкеріліп, әділ шешімін тауып отырған.
Бүгінгі таңда шешендік өнер, шешендік мектеп, шешендік дәстүр т.б.
терминдер қалыптасып, шешендік өнердің кең қанат жаюына жол ашылды.
Шешендік өнер академиялық шешендік, тұрмыстық-әлеуметтік шешендік,
әлеументтік-саяси шешендік, соттағы шешендік, діни-уағыз шешендік сияқты
жанрларға жіктеліп, жанрлар іштей түрлерге саралануда.
Аталған шешендіктің қай жанрын алсақ та, шешен сөйлеу үшін, ең
алдымен, тіл өнерін, ана тіліміздің байлығын меңгеру басты шарт болып
табылады. Қазақ шешендігінің қайнар көзі де халықпен бірге қалыптасқан,
белгісіз дәуірлерден жалғасып келе жатқан – сөз өнері.
Қазақ шешендігі, шешендік сөздері жөніндегі пікірлер алғаш рет
Ш.Уәлиханов, В.Радлов еңбектерінде шет жағалап айтылып, Х.Досмұхамедұлы,
А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов зерттеулерінде ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, іргелі
ізденістерге жол ашты. Кейін бұл игі ізденіс С.Сейфуллиннің Қазақ
әдебиеті оқулығында жалғасын тауып, Билердің сөздері деген тарау
енгізіліп, шешендік сөздер дербес жанр ретінде қарастырыла бастады.
Дегенмен мұның барлығы шешендік сөздерді кешенді түрде түбегейлі зерттеуге
әкеле қойған жоқ. Тек, 1945 жылы ғана бұл салада біртұтас, жүйелі зерттеу
жүргізу жүзеге асты. Осы жылы Әмина Мәметова Қазақ билерінің шешендік
сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны деген тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғады. Диссертациялық жұмыстың маңыздылығы сол – алғаш рет
шешендік сөздердің ауыз әдебиетінде алатын орнын анықтауы, жеке жанр
ретінде қалыптасуында би-шешендерінің ықпалы зор болғандығын дәлелдеп
беруі. Өз кезінде еңбектің құндылығы, маңыздылығы мойындалғанымен,
партияның әпербақан қаулыларына сүйенген солақай сыншылардың назарына
ілігіп, жазықсыз қиянат шекті. Сөз жоқ, алғашқы ізденістің өзі қоғамдық
ортада осыншама дау туғызып, таласты-тартысты мәселелерге арқау болуы,
шешендік сөздерді арнайы зерттеушілерді уақытша дағдарысқа түсірді.
Бұдан кейінгі шешендік сөздердің жан-жақты қамтылып, жүйелі зерттелуі
Б.Адамбаев есімімен тығыз байланысты. Ол алдымен Шешендік сөздер жинағын
(1967) құрастырып шығарды. Іле-шала 1969 жылы Шешендік өнер атты
монографиялық зерттеуін, 1976 жылы Халық даналығы зерттеу еңбегін
көпшілік қауымға ұсынды. Осы тұрғыдан келгенде, шешендік сөздердің, ұлттық
шешендік өнердің жеке-дара сала ретінде қалыптасуына аса мол еңбек сіңірген
көрнекті ғалым – Б.Адамбаев деп толық негізді айта аламыз.
Соңғы жылдары қазақтың би-шешендерінің өмірі мен шығармашылық мұрасын
зерттеу ісімен Н.Төреқұлұлы, Н.Қазыбеков, Ж.Дәдебаев, С.Негимов, А.Бұлдыбай
т.б. сияқы ғалымдар үздіксіз айналысып келе жатқандығын ерекше атап айтқан
жөн. Соған қарамастан ұлттық шешендік өнердің қалыптасу тарихы, өзіндік
ерекшелігі түбегейлі зерттеліп бітті деп айта алмаймыз. Біз де осы жағдайды
ескере келіп, Шешендік сөздердің көркемдік сипаты деген тақырыпты
дипломдық жұмысымызға арқау етіп алып отырмыз. Әрине, шешендік сөздерді
былай қойғанда ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі толыққанды тексеріліп
бітті деп айта алмаймыз. Сол себепті де біздің алып отырған тақырыбымыздың
өзектілік сипаты бар.
Түйіндей айтқанда, шешендік сөздер өзінің сан ғасырлық әшекейі –
бейнелілік, образдылық қуатын ешқашанда жоймайды. Шешендік – бейнелі сөзбен
ғана өз мәнінде, адам баласының рухани сұранысын, эстетикалық талғамын
қанағаттандыра алады.
Ұлттық ұғымымыздағы шешендік өнердің қалыптасуы, би-шешен атанудың
басты шарттары жөнінде, сонау, ХІХ ғасыдың өзінде-ақ ұлы ғалым Ш.Уәлиханов
былайша толғанған болатын:
Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе
халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес; тек салт-
ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл
құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған. Мұндай би атағын алу үшін би
болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар
екендігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың
атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне тәлім
болып отырған. Сонымен, бұл би деген атақ келіп билік айтуға және төрелік
сөз сөйлеуге патент сияқты нәрсеге айналған [7,56].
Осындай ауыр сыннан сүрінбей өткен адам ғана кәсіби шешендік өнерді
меңгерген өнер иесіне айналған. Қазақ шешендік сөздері құрылымына қарай
қара сөз және өлең түрінде айтылуына байланысты, пернелі және термелі болып
келеді. Шешендік сөздің ел жадында ұзақ уақыт сақталып, өзгермей айтылып
келетіні де - өлең түріндегі термелі шешендік сөздер болып табылады.
Шешендік сөздердің өнер дәрежесінде танылуының да өзіндік заңдылықтары бар.
Жүйесіз айтылған, бәтуасыз толғамдар ел есінде ұзақ сақталмайды. Есте қалар
елеулі оқиғалар ғана шешендік сөздердің айшықты нысанына айналып отырған.
Шешендік сөздер бастауы халықтың тілі шыққан күннен басталады, демек
ол өз басынан талай-талай тарихтың дауылды сәттерін кешірген. Оған дәлел
ретінде көне жазба ескерткіштеріміздегі шешендік сөздеріміз бен тарихтан
белгілі ақын, жырау, шешен-билердің қуатты сөздеріне ден қойсақ, шешендік
сөздердің халқымыздың баға жетпес рухани байлығы екендігіне көз жеткіземіз.
Дүниеде өзгермейтін бір орнында тұратын, мәңгілік ешнәрсе жоқ. Олай болса,
қазақ шешендік сөздері де сан ғасырлық дамуында өзіндік мазмұны мен пішінін
тауып, үнемі жетіліп, сұрыпталып отырды. Көнеден жалғасқан шешендіктің
дәстүрлі мектебін қалыптастыруы дәстүрлі шешендік сөздерді өмірге әкелді.
Дәстүрлі шешендік сөздер дегеніміз - белгілі бір мәселеге байланысты
тапқыр ой, көркем тілмен айтылған және халық жиі қолданып, сөйлемдік құрамы
қалыптасқан жүйелі, үлгілі сөздер. Онда да халықтың басынан кешірген
уақиғалары, ақыл-ойы, арман-тілегі бейнеленеді, өмірлік дүниетанымы,
көзқарасы таңбаланады. Осы тұста шешендік сөздердің жанрлық шығу тегі
жөніндеде бір-екі ауыз сөз айтқан дұрыс. Ғалым Б.Адамбаев:
Шешендік сөздер ақындық сөздер (өлең-жырлар) мен көркем қара
сөздердің (ертегі, әңгімелер) алғашқы бөліне бастауын көрсететін аралық
жанр сияқты. Өйткені, шешендік сөзде әңгіменің де белгілері бар. Қара сөз
бен өлең сөздің бөлінуімен шешендік сөз өнері өткінші жанр ретінде жойылып
кетпеген, қайта өз алдына дамып, дербес жанр болып қалыптасқан [2,92] -
деген тұжырым жасайды.
Бұл далалық шешендік мектептің Ежелгі Грек, Рим шешендік мектептерімен
салыстырғанда жер мен көктей айырмашылығ бар екендігін аңғарамыз. Ең
алдымен - шешендік өнерге талаптанған әрбір жас өзі көріп өскен ортасындағы
жасы үлкен ақындардың немесе белгілі тұлғалардың әңгімелерін тыңдап,
шығармашылық мұраларын жаттап өседі. Өзі үлгі тұтқан адамға үнемі келіп,
сәлем беріп, ақыл-кеңес сұрап отыруды да игі дәстүрге айналдырады.
Қазақ қоғамынан шыққан кез-келген би-шешеннің өмір жолына тереңірек
зер салып қарар болсақ, олардың ешқайсысының классикалық мектептен білім
алмағандығына, керісінше, жоғарыда аталған халықтық мектеп арқылы
өздіктерімен оқып, өмірлік тәжірибеден жинақтап, жетілгендеріне көз
жеткіземіз.Сонымен қатар, ұлттық шешендік мектептің қалыптасуына қоғамдағы
сөз бостандығының да ролі аз болмаған.
Шешендік өнер қай жерде сөзге бостандық, еркіндік болса, жүйелі сөзге
жұртшылық, қоғам құлақ асса, сол жерде, сол елде ғана дамиды. Керісінше,
ақыл-ойға, сөзге, тілге қысым жасалып шек қойылған жерде ақыл-ойдың
адамдары, ең алдымен ақындар мен шешендер қорғалап сөйлей алмайды, сөз
өнері тоқырайды. Бір тәуір жері, қазақ елінде ақындық пен шешендік өнер
(өнер алды – қызыл тіл) саналған да оған тиым салынбаған, шек қойылмаған
2, 152.
Ендеше мұндай қоғамда шешендік өнердің қанатын кеңге жайып, тамырын
тереңге жіберуі заңдылық. Бүгінгі таңда ұлттық шешендік сөздердің ел
арасында айтылып жүрген барлық үлгілері ыждаћаттылықпен жинақталып,
жүйелену үстінде. Күн өткен сайын толығып, молая түсері аян. Олай болса,
қолда бар құндылықтарымызды өз деңгейінде зерттеп, шешендік сөз, шешендік
өнер шешендік дәстүр, шешендік мектеп ұғымдарын өзара тұтастықта, жүйелі
талдаудың маңызы зор болмақ.
Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан
қиыстыра, табан астында суырып салып ұтқыр да бұлтартпас дәлелге толы
шешімдеріне қашан да сөзге тоқтаған халқымыз басын иіп келген. Билер мен
шешендердің саяси мәртебесі қазақ қоғамының тұрмыс-тіршілігінен көрнекті
орын алады. Абай мен Шоқанның сұлтан сайлауына түсуі сол дәуірдің саяси
шындығын бейнелесе керек. Жұмысымызда қазақ даласындағы дәстүрлі би-
шешендік мектебі және ол жайлы анықтама, тұжырымдар, шетел және қазақ
ғалымдарының әр кезеңде айтқан пікірлерін келтіре кеткеніміз жөн болмақ.
Олар біздің халқымыздың жасынан кәрісіне дейін шебер сөйлейтін,
шешендікке бейім халық екендігіне таң-тамаша қалған. Қазақ халқының сөзге
ұсталығы, тілге байлығы мені қатты қызықтырды,- дейді қазақ ауыз әдебиетін
зерттеуге зор үлес қосқан башқұрт ғалымы Әбубәкір Диваев. Өзінің Тарту
атты жинағында мынадай ауыз әдебиеті үлгісін береді:
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің,
Бармақтарың майысып,
Түрлі ойым ойысып,
Ұста болар ма екенсің.
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің. [11,129]
ХІХ ғасырда қазақ даласында болып, Құнанбай, Алшынбай сияқты дала
шешендерін тыңдаған поляк ғалымы Адольф Янушкевич қазақтардың шешендігі
жайлы мынадай суреттеу жазады: Бұдан бірнеше күн бұрын өзара дауласқан екі
партияның арасындағы қақтығыстыың куәсі болдым. Сонда Демосфен мен Цицерон
туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таң қалып, қол соққанмын. Тәңірім бойына
осыншама қабілет дарытқан халық өркениетке жат болып қалуы мүмкін емес,
оның рухы қазақ даласына аспандай көтеріліп, жарқырап сәуле шашатын
болады. [27, 232]
... Өзге көршілестеріне қарағанда қазақтардың арасында шешендік өнер
дамыған... Қазақтың әр сөзді ойнақы ететіні соншалық, танытып қана
қоймайды, сонымен бірге оның әдеттегі тілі сөздер мен тіркестер құрылымында
белгілі бір әуен-ырғақпен ерекшеленеді, демек сол тілдің өзі бейне өлең
өрнегі іспеттес келеді. Тілі бейнелі, сөз төркіні айқын да дәлме-дәл мағына
береді. Демек қазақтарды Батыс Азияның француздары деп атауға толық негіз
бар. Менің жазғанымдай, нақ осы халықтың өте-мөте бай халық әдебиеті пайда
болғанына еш таңдануға болмайды... ,-дейді. [27, 240]
Шешендікті өнер ретінде бағалап, билер соты арқылы мыңдаған жылдар
бойы дала заңын қалыптастырып, оны исламдық қағидаттармен шебер үйлестіре
өмір сүрген халқымыз орыс отаршылдығы тұсында ұлттық билер институтынан
ажырап қалғандығы белгілі. Ш. Ш. Уәлихановтың Сот реформасы жайындағы
жазбалар деген ойлы еңбегінде салмақты пікірлер өрбітілген. Оқымыстының
жазғанындай, империя билер соты мен сьезіне түбірлі өзгерістер енгізуге
қасарысып баққан. Олардың сайланбалы болғанын жөнсіз қуаттаған. Және
тағайындаудың да жоғарыдағының билігінде болғанын қолдаған. Әрі біреуді
біреудің үстінен бақылауды, бір-біріне бағыныштылығын көздеген.
Шынтуайттап келгенде, билерді дауыс беріп ешкім сайламайды да, ешкім
бекітпейді де. Еуропаның ақындары, ғалымдары, адвокаттары сияқты, қазақтың
билерінің де қадірі өздерінің қара басына тәуелді билігіне негізделеді. Би
деген құрметті атақ ұлттың ежелгі билік шешімдерін, шешендік өнерін жетік
меңгерген өрелі, өнерлі, жетелі жанға беріледі. Мысалы, Шоқанның нағашысы
Шорман 13 жасында ел ішіндегі ересен дауларға араласып, үздік өнерімен
танылып, би атағына ие болған. Би-шешен болу үшін міндетті түрде байлығы
асқан ауқатты адам болудың да қажеті көп жағдайда бола бермегендігін нағыз
дала демократиясы деп атауға тұрарлық емес пе?!!
Ш. Ш. Уәлихановтың атап көрсеткеніндей, - билер соты 40 жыл бойына
отаршылдардың тегеурініне көнбей, жүз жыл не мың жыл бұрын қандай болса,
қазір де сол қалпында. Себебі ол - халықтың ішкі инерциясы, орыстың
мекемелері мен заңдары оның кене және қарапайым формасын өзгерте алмады
дейді. Алайда 1854 жылғы жарияланған Ресей империясының заңыңда былай
делінген: 1854 жылғы 19 мамырға дейін би атағын пайдаланғандар сол қалпында
қала береді, ал алдағы уақытта 6 жыл қызмет атқарған тек сұлтан мен ауыл
старшынына жүктеледі.
Билер сотында қағазбастылық, үстірттік, ресми кертарпалық жоқ. Биге
бедел мен білік тән.
Осы жазбада Шоқан айтқан пікірлер, міне, осындай.
Білгір тарихшы Құрбанғали Халид араб-парсы, қытай, түркі, монғол
жазбаларындағы деректер негізінде сөйлеткен Тауарих хамсасыңда қазақ
билері арғы-бергі дәуірлер мен заманның жақсысын жаттап, қиынын қаттап,
тіршілік істеріне шежіре қағидаларын барынша ұтымды қолданып, бұрынғы
күнде өз үлгілерімен бітіретін істерін, шығаратын үкімдерін сұрап
екшегендегі түйінді тұжырымдары әкімнің мөрмен бекіткен шешімінен өткір
қабылданатыны турасында баяндаған. Сөзі елге ем, қасиетті билер бас
пайдасын ойламаған, жалтаруды білмеген, әділдігімен, кәміл шешендігімен,
турашылдығымен, қайсар мінезділігімен қара қылды қақ жарған. Билікті істе
ақылыңмен келмесең, арыныңмен ала алмайсың деген ұлағатты толғамды берік
ұстанған. Өнері асқан, өнеге шашқан санасы биік, парасатты билер әрдайым
билік-кесімді тура айтатынын, ешкімге де бұра тартпайтынын, адалына
жүгініп, арамдықтан безініп, ақ сөйлейтінін халқымыз тура биде туған жоқ,
туғанды биде иман жоқ деп дәлме-дәл айтқан.
Қазақ даласына алғаш қаптап келе бастаған орыс-украин шаруалары да
ХІХ ғаысда патша үкіметінің сотымен емес, далалық сотпен қылмыстарына жаза
жүктеуге көп жағдайда құмар болғандығын біз білеміз.
Шешен сөйлеудің маңызы қазіргі күнде де біршама барлығын білеміз.
Қазіргі дыбыстық – бейнелік ақпарат барынша дамыған заманда көлемді
шығармаларды немесе баяндамаларды жаттап алып жатқа айтудың қажеті аса
болмағанымен, өз сөзіңді ұғымды түрде жеткізе білудің де маңызы зор болмақ
деп білеміз.
1.2 Шешендік сөздің түрлері
Атақты ғұлама Ахмет Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты әйгілі
еңбегінде шешен сөзге жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше,
шешеннің басты нысанасы - баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп беру. Әрі сөз
қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып,
билеп алып кетуге ыждаһат етеді деп жазады. Және шешен сөздің қыздырма я
болмаса қоздырма дейтін қасиеттерін атап айтады. Сондай-ақ шешен сөз бес
бөліктен түзіледі екен:
1) бастамасы, 2) ұсынбасы, 3) мазмұндамасы, 4) қыздырмасы, 5)
қорытпасы.
Ахмет Байтұрсынов шешен сөзді мынадай түрлерге жіктеп саралаған:
1) саясат шешен сөзі, 2) билік шешен сөзі, 3) қошемет шешен сөзі,
4) білімір шешен сөзі, 5) дін турасында ой қозғаған ғұламалар мен діндарлар
сөзі (уағыз).
Академик Мұхтар Әуезовтің Әдебиет тарихы атты еңбегінде (1927)
Билер айтысы деген тарауша бар. Онда бұл жанрлық түрдің толық
жиналмағаны, сондықтан да жіктеу, ерекшеліктерін анықтау, түбегейлі тексеру
уақытша қиындық тудырып отыр деп жазады.
Өлең сөздің өрен жүйрігі Сұлтанмахмұт Торайғыров Дала ақыны мен қала
ақынының айтысы деген туындысында қазақ биінің тұлғасын былайша
бейнелепті:
Сағынам билерімді кең ақылды,
Арамға жегізбейтін ақ-мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін тере айтқанда жат-жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақылы, жұртқа — тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген.
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Болыпты екі жағы бірдей ырза,
Ақылмен ашқаннан соң күмән жерін.
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса атақ,
Халық соны кетіпті би деп атап.
Шарменен, не үлкеннен бұйрық алып,
Би болатын жоқ онда біздің шатақ.
Қалаңның соты құрсын шүлдірлеген,
Түсіне алмай құлағым дүңгірлеген.
Сондай-ақ фольклоршы Ә. Маметованың 1948 жылы жарияланған Қазақ
әдебиеті тарихында шешендік сөздер жайлы зерттеуі басылды. Мұнда шешеңдік
сөздердің тақырып аясы, философиялық сипаты, қалайша жіктелуі
қарастырылады.
Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті (1932) деген еңбегінде шешен-билер
мұрасын жинап, жүйелеп, талдап тексереді. Бұлардың мәнді белгілерін атап-
атап көрсетеді. Билер дәуірінің әдебиеті, Билер сөздері деген терминдік
атаулар ұсынады. С. Сейфуллин би-шешендерді заң ережелерін жұртқа жүйелі
қылып жақсылап айта білетін, тұрмыс тәжірибесінен екшеліп ереже, заң
болып шыққан қорытындыларды билер айырым-айырым қылып, жинақты, көркем
сөзбен жатқа алуға жеңіл, айтуға оңай, ыңғайлы қылып ұйқастырып, үйлестіріп
шығаратын қабілет иесі санайды. Сондай-ақ олар қаршадайынан бұрынғының
екшенді, түйінді, қорытынды тәжірибе сөздерін зерттеп, ескі сөз білетін
адамдардың сөздерін көп тыңдап, соларды жадына тоқитын, үлгі, өнеге,
нақыл, заң, ереже сөздерін әдемілеп айтатын айтулы тұлға, бүған қоса
ол әрі батыр, әрі әнші-ақын, жыршы, сыншы, сәуегей, шежіреші, ғұлама, бір
сөзбен айтқанда, әмбебап дарын екендігін ескертеді.
Қазақ көшінің бастаушысы, халықтың корғаушысы бола білген бұл билер —
салт заңын бұқара былай тұрсын, хандарға да, байларға да, батырларға да
бұздырмауға тырысқан, тіпті тілін алмаған хандарды, бір кезде, тақтарынан
қуыршақша алып тастап та отырғандығын дәлелдеп жазады. Бұл орайда Сәкен
Сейфуллин Тоқтамыс ханды ордадан қуалаған Едіге би, Шағатай ұлысындағы
хандарды қуыршақша ұстаған Ақсақ Темір биді мысалға келтіреді. Сәкен
Сейфуллин билер дәуірінің әдебиетін сөз еткенде, билер мен шешендердің
көрегендік, көсемдік қасиеттерін жете танығанын әрі заманының соққан желін
дұрыс аңғарғанын, Ресейдің отарлау саясатының ызғар-ықпалын, жат елдің
шеңгеліне, құрсауына түсе бастағанын білгірлікпен баяндайды.
Әлбетте, С. Сейфуллиннің тамаша, ажарлы ой-пікірлеріне социалистік
идеологияның, тұрпайы социологияның көлеңкесі түспей қалған жоқ. Ол осы оқу
кұралының кіріспесінде сол ескіліктегі үстем таптың заң ережелерінің
тұтқасының жуан ортасын ұстаған, үстем таптың санасының ұлы күзетшісі, ұлы
үгітшісі билер болған сияқты деп жазады.
Әрине, Сәкен биді халық таңдап сайлайтынын, мұндай атаққа өз өнерінің,
еңбегінің, ақылының арқасыида кететінін жетік білсе де социалистік қоғамныц
тұзағынан шыға алмаған. Әйтпесе, ұлттық ой-сананың ұлы күзетшісі екенін
білмеген деу әбестік болар еді. Осында шешен мен тыңдаушының ара-қатынасына
байланысты да пікір бар. Соған ой жүгіртелік:
Бұрынғылардан қалған үлгілі сөздерді жинап, екшеп айтып отырған
шешендердің, билердің сөздерін тыңдамағандарды- меңіреулер дейді.
Замана талабының ыңғайынан туындаған кереғар пікірлер жайлы ғалым
С.Негимов былайша түйіндейді: С. Сейфуллин кітабында Асан би, Қуандық
Алтайдан шыққан Байдалы би, Қыпшақ Айтхожа шешен, Киікбай би, Арғын
Алшынбай би, Айдабол Торайғыр би, Жалайыр Бөлтірік би, Төле би, Жарылқасын
шешен, Қаратоқай Беріш Есет би, Жағалбайлы руынан батыр Боран би, Орманбай
би, Шекті Мөңке би, Шеркеш Түрке би, Нүрке би сөздері келтірілген. Әрине,
кеңестік идеологияның солақай саясаты билер мұрасын талдауға, шынайы
түсіндіруге қырсығын тигізгенін көруге болады. Билер сөзі деп жаза да,
айта да алмадық. Айтқан күнде жерден алып, жерге салып жазғырдық. [ 26,
56]
Қазақтың ұлттық шешендік өнері ғылымының қалыптасуы мен өркендеуінің
жолдарына шолу жасағанда көптеген би-шешендер шоғырының тарихи жағдайларға
байланысты тарих сахнасына шыққандығын байқаймыз.
Шоқан шешен деген сөз кемеңгер, парасатты, ақылды деген ұғымды
білдіреді деп жазса, Абай ғұмырнамасын терең зерттеген А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Әуезов оған сөзге жүйрік, шешен деген баға береді.
Ақындар секілді билер мен шешендер де елге ерекше сыйлы, аса беделді
адамдар. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, билерге деген ілтипат айырықша
болған және олар өмірде сирек кездесетін дарынды тұлғалар есебінде
бағаланған. Мәселен ақындарды қанша ардақтап құрмет тұтса да олардың бәсі
билерден әрқашан төмен тұрады, яғни ақынды құрмет тұтса да, қазақта екінің
бірі ақын деген сөз бар. Ал билер туралы: Батыр деген барақ ит, екі долы
қатынның бірі табады, би дегенің бір бұлақ, қатынның ілуде бірі табады, -
дейді. Немесе: не қадірлі биің болсын, не би түсетін үйің болсын [2, 28],
- дейді. Яғни, билерді қабылдап, күте алатын үйдің өзі қадірлі дегенді
меңзейді.
Ғалым К.Мәмбетов жырау суырып салма ақын, дастандар, өлеңдер мен
толғаулардың авторы әрі орындаушысы деген анықтама береді [ 3, 59], - дей
келіп, шешендер жыраулар орнын басқанын, олар ақын, философ, тарихшы және
кемеңгер ақсақалдар болғанын айтады.
Башқұрт халқында Шешен сөзі - халық сөзі, Батыр жауда, шешен дауда
танылады , Шешен - елдің лебізі секілді қанатты сөздер бар. Жалпы
алғанда, қазақ тіліндегі шешен сөзінің түп-төркіні де шешу екені
белгілі. Яғни, әуел баста шешендер белгілі бір даудың түйінін шешкен, кесім
кескен. Би сөзі болса елді билеген деген ұғымды білдірген. Кейін барып
билер қазылық роль атқарса, қызыл сөзде ешкімге дес бермеген ділмарларды
халық шешен деп атай бастаған.
Енді қазақ шешен-билері туралы ойды жалғастыратын боламыз.
Шешендік сөздер жанрлық белгілеріне қарай іштей бірнеше түрге
жіктеледі. Олар шешендік дау, шешендік толғау, шешендік арнау. Шешендік
сөздер, ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша туып қалыптасқан әрі
ауызша таралған. Сондықтан оның құрылымдық, мазмұндық ерекшелігінде де ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне тән жалпы ұқсастықтар мен өзгешеліктер бар. Ол
жөнінде шешендік сөздерді зерттеуші Б.Адамбаев:
Қонақта немесе бір мәселені талқылау үстінде отырып көп жасаған кәрі
құлақты, тәжірибелі адамдардың аузынан шыққан жүйрік ойлы, жүйелі сөздерді
құйма құлақ талантты жастар, өнер қуған қыз-бозбала жаттап алып жүрген-
тұрған жерлерінде, ас-тойларда, ойын-сауықтарда айта жүрген. Өзінің
қажетіне, өмірдің тіленіге қарай өңдеп, өзгертіп, жамап-жаңғыртып отырған
[2,93] – деп жазады.
Шындығында, шешендік сөздердің жанрлық топтарға жіктелуінде де өзіндік
ортақ заңдылық бар. Шешендік сөздердің сөйлем құрылысы, бейнелілік сипаты,
көркемдігі, ұтымдылығы және қандай жағдайда, нендей мәселеге байланысты
айтылатындығына сәйкес іштей жіктеледі. Жоғарыдағы жіктеліс соның айқын
дәлелі. Дегенмен, шешендік сөздердің нақты анықтамасын ескермей, толғау
жырдың немесе арнау сөздің барлығын аталған жанрға жатқызу қателікке
ұрындырады. Сонымен қатар, шешендік сөздердің алуан түлерін дау үстінде
айтылған кесім сөзімен (билер сөзі) шектеу де дұрыс емес. Осыдан келіп,
шешендік сөздерді құрылымдық және мазмұндық, тақырыптық талаптар
тұрғысынан топтастырудың қажеттілігі туындайды.
Шешендік сөздер құрылысы-қалпы, ырғақ-әуендері жағынан да екі салаға
бөлінеді. Олар: ырғақты қара сөзге құрылған пернелі сөз және белгілі бір
өлшемі бар жыр түріне құрылып, ерікті өлең түрінде де кездесетін термелі
сөздер. Алайда, мұнда да тармақтарды түйдек-түрлеріне тән ерекшелік ретінде
қарастыруға болады.
Қазақ шешендік сөздерінің ішінде көп қолданысқа ие болып, үнемі
жаңғырып, жаңарып, даму үстінде келе жатқан түрі - шешендік арнаулар.
Шешендік арнау сөздер шығу тегі жағынан, көп жағдайда, аңыз әңгімелерге
жақын болып келеді. Ел арасында шешендік арнаулар ақындар, жыраулар, билер
мен шешендер шығармашылығында мол орын алып, нақты жағдайға байланысты
туып, қалыптасып отырған. Б.Адамбаев шешендік арнауға мынадай анықтама
береді:
Белгілі бір адамға арнайы айтылған сәлем, сын, әзіл және бата (тілек)
сөздерді шешендік арнау дейміз.
Жаңалық пен жақсылыққа құтты болсын айту, қаза мен қайғыға Арты
қайырлы болсын деп көңіл айту қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрпы.
Келгенде қош келдіңіз деп қарсы алу, кетерде жолыңыз болсын деп шығарып
салу жаңа салтымызға да жат емес. Жақсы лебіз – жарым ырыс деп тілектестік
сөзді жоғары бағалаған халқымыздың бата-тілегін бейнелейтін шешендік
сөздердің неше алуан нұсқалары бар. Қазақ халқы ас адамның арқауы, Астан
ешкім үлкен емес деп заттық игіліктің адам өміріндегі шешуші мәнін дұрыс
түсінген де астың алды-артында жақсы тілек, игі ниеттерін білдіретін
болған...
Мұндай батаға біреу мақтанса, біреуі үміттенеді. Үміт – талаптың
жетекшісі, талап – табыс кілті. Олай болса, осындай бата-тілектің негізінде
халықтың оптимистік ой-арманы, болашақтан күткен үміті жатады 2, 95-96 -
дей келіп, игі тілек, жақсылық тілеу, бата беру мақсатында айтылатын
шешендік сөздердің барлығында шешендік арнау табиғаты, белгілері
сақталғандығын ерекше атап көрсетеді.
Қазақ арасында шешендік арнаудың небір асыл үлгілері, інжу-маржандары
сақталған. Солардың арасында әйгілі билер Төле, Қазыбек, Әйтекелерден
бастап, Сырым, Бөлтірік, Досбол т.б. шешендердің тауып айтқан небір ұтқыр,
ұтымды сөздері бар.
Шешендік арнау сөздер айтылу мақсатына қарай әр түрлі болып келеді.
Кейде бата немесе үгіт түрінде айтылса, енді бірде мадақ, марапат түрінде
айтылады. Мәселен, Қазыбек бидің жалпыға қайырыла айтатын төмендегі насихат
сөзі шешендік арнаудың үздік үлгісі
Өркенім өссін десең,
Кекшіл болма
Кесепаты тиер еліңе.
Елім өссін десең,
Өршіл болма –
Өскеніңді өшірерсің.
Басына іс түспеген пақырға,
Қастық қылма –
Қайғысы көшер басыңа,
Жанашыры жоқ жарлыға,
Жәрдемші бол асыға,
Қиын-қстау күндерде,
Өзі келер қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп,
Жақыныңды басынба! [4,30].
Шешендік арнаудың бұлайша жалпы жұртқа бағытталып айтылудағы негізгі
мақсаты – адамгершілікті, жақсылықты насихаттау. Сонымен қатар өсіп келе
жатқан жас ұрпақтың тәрбиесі үлгілі болып қалыптасуына салыстырмалы өсиет
түрінде айтылған мұндай арнаулардың маңызы зор. Кезінде шешендік
арнауларды зерттеуші Б.Адамбаев шешендік арнаулар тобына шешендік
сындарды да жатқызған болатын. Алайда, соңғы жылдардағы зерттеулер
шешендік сынның жеке жанр екендігін дәлелдеп отыр. Сонымен қатар, шешендік
арнаудың сәлем түрлері де бар.
Сөзге шебер – шешен адамдар ауызекі сәлемдескенде, өзара
жауаптасқанда шешендік сөз, тақпақ-жырларды жиі қолданған. Тұрмыс-салт
жырларында, батырлық және ғашықтық дастандарда шешендік сәлемнің неше түрлі
келісті үлгілерін кездестіруге болады. Қамбар батыр жырындағы
Келменбеттің Әзімбайға, Жәдігердің Қамбарға, Қамбардың Қараманға тұспалдап
айтатын сөздері осыған мысал бола алады.
Шешендік арнаулардың келесі тобы – жұбату түрінде де айтылады. Мұнда
өмірдің заңы, оның үнемі қозғалыста болатындығы, диалектика заңдылығы
тұспалдап не астарлап түсіндіріледі.
Өлім асусыз тау,
Кімнің бауыры сау?
Пұлсыз берді,
Құнсыз алады,
Оған не дау?
Бізге аяулы
Алушыға да қалаулы [8,121].
Тұтастай алғанда шешендік арнаулар нақты адамға бағытталып, адамдар
арасындағы әр түрлі қарым-қатынастардың сыр-сипатын бейнелейді, жақсының
жақсылығын айтып марқайтады, жаманның жаманшылығын айтып жасытады. Реті
келгенде жақсылық пен жамандықты, әділдік пен жауыздықты қатар қойып,
салыстыра отырып ой тастайды, ізгілікке, адамгершілікке шақырады. Шешендік
арнаулардың қоғамдық, әлеуметтік өмірдегі маңызы да осында.
Шешендік арнау адамдар арасында қарым-қатынас пен көңіл-күйін
бейнелесе, шешендік толғау халықтың табиғат құбылыстары мен әлеуметтік
өзгерістерге өзіндік көзқарасын көрсетеді. Көп жасаған қарттар көрген-
білгендерін қорытып, келесі ұрпаққа айтар аманат-ақылын, өсиет-насихатын
баяндайды.
Шешендік толғау – шешендік нақыл, шешендік мақал, шешендік мысал,
шешендік жұмбақ және шешендік жауап болып беске бөлінеді.
Адам баласы өзінің ұзақ жылдық тарихында ыстығына күйіп, суығына үсіне
жүріп табиғаттың сырын ұқты, заңын үйренді. Өмір сүру үшін қараңғы үңгірде
қармана жүріп талай рет табанын тасқа тілдірді, маңдайын жартасқа соқты.
Тұрып-жығылып, қақтыға соқтыға жүріп он саусақты қолы, саналы тілі шықты.
Қол да, тіл де тіршілік перзенті. Қол сананың орындаушысы болса, тіл – сана
мен қолды байланыстырушы. Тіл - өзінен мыңдаған, миллиондаған жылдар бұрын
өшкен қауыммен де тілдесетін құрал. Сондықтан соңғы буынның ақыл-ойында,
өнер табысында өткен қауымның тәжірибесі, ақыл-ой үлесі болмақ. Ол үлес ата
буыннан бала буынға тіл арқылы жетеді. Өйткені тіл – қатынас құралы ғана
емес, ақыл-ойдың қайнар көзі, үзілмес қоры. Сол сияқты шешендік нақыл
халықтың үрім-бұтағына, жеткіншек ұрпағына қалдырған өсиеті, өнегесі.
Қара жерді жамандама,
Кіретұғын көрің-ді.
Қауым-жұртты жамандама,
Көп табады мініңді.
Білгендерді жамандама,
Басшы болған піріңді [2,103-104].
Дәлелі мен қорытындысы қоса берілген мұндай нақыл сөздер ешқандай
түсінікті керек етпейді. Тосылмайтын жүйрік, шошын-байтын жүрек болмайды.
Көп білемін деме, көпшіліктен артық білмейсің дейді халық.
Нақыл сөздер, әсіресе, үй ішінде, көпшілік арасында өзіңді ұстай
білуге, ойлап сөйлеуге үлкен мән берген. Алған жарың жақсы болса, ат
үстінен дүбір ет, алған жарың жаман болса, шиге кіріп сыбыр ет деп жанашыр
жақының болмағанмен істес адамдардың ерекшелігімен, мінез-құлқымен
есептесіп отыруға кеңес береді.
Халықтың дүниеге көзқарасын, жас қауымға айтар ақыл-аманатын
көрсететін насихат сөздердің бір түрі – шешендік мақал. Шешендік нақыл
нақтылы бір мәселе төңірегінде тыңдаушысына тікелей кеңес беретін болса,
шешендік мақал жалпылап, жанамалап ақыл айтады. Өмір шындығы осындай,
қаласаң ал, қаламасаң өзің біл дегендей ишарат жасайды, құлақ қағыс қылады.
Қызыл тілін безеніп,
Шешен жігіт дауда ойнар.
Ақ балтырын түрініп,
Палуан жігіт тойда ойнар.
Баданасын киіп ап,
Бар қайратын жиып ап,
Шашақты найза қолға алып,
Батыр жігіт жауға ойнар.
Дастарханын кең салып,
Жомарт жігіт күнде ойнар.
Баданасын кие алмай
Бедірей-бетпақ үйде ойнар [2,107].
деген шешендік мақалда халы жақсы деген мынандай, жаман деген анадай,
қалауың білсін, таңдауыңды ал, тек қайратың болса, жауға көрсет, қазан
бұзар – үй тентек болма дейді.
Қас жақсының белгісі – әрі мырза, әрі құл,
Қас жаманның белгісі - өз үйінде өзі пұл, -
деп жұмысында да, үй жұмысында да арланбауға, жастарды еңбекке, кішіпейіл
болуға мегзейді. Жақсы адам өмірдегі орнын біледі. Өзінен кішіге паңсып, ар-
намысын кірлетпейді, еңбекті, ел жұмысын атқаруды ар-намыс көрмейді,
ауырсынбайды.
Жақсының бір қасиеті – елі-жұртын қадірлей білу. Бірақ халықтың қадір-
қасиетін онымен бірге өсіп, біте қайнаған кісі ғана түсіне алады. өзін
көпшіліктен жоғары санап, оқшау ұстап саяқ жүретін тоғышар халық қадірін
білмек емес.
Шөлде өскен дуадақ,
Көл қадірін білмейді.
Көлде өскен қоңыр қаз
Шөл қадірінбілмейді.
Тауды жайлап, таста өскен,
Ағайыннан басқа өскен
Ел қадірін білмейді –
дейді Асан атамыз [9,29].
Жанжал бар жерде жала бар, жала бар жерде әділдік жоқ. Ел
билеушілердің сондай бақа тірестігін, бақ күндестігін халық былай деп
мысқылдайды:
Жапалақ құс мақтанса,
Жардан тышқан алдым дер.
Жаман адам мақтанса,
Жақсыны жағасынан алдым дер,
Сол жерде бір теңеліп қалдым дер [2,108].
Мұнда жалақор, пәлеқор, өзінен басқаны көре алмайтын пасық адамдарды
жапалаққа теңеп, жақсы болам деген жас талапкерді ондайлардан үлгі алмауға
меңзейді.
Қанша жуан болса да,
Жалғыз ағаш үй болмас.
Қанша жақсы болса да,
Жалғыз адам би болмас [2,108]. -
деп екінші жағынан жақсы болам деген жігітке көпшіл, қоғамшыл бол дегенді
уағыздайды. Жалғыз адамның қолынан ештеме келмейді. Көптің ісі көтерме,
ұлы жұмыс, үлгілі іс көпшіліктің ғана қолынан келеді, сені де көтеретін,
өсіретін сол, - дейді.
Қайыра-қайыра тартуға
Ауыздықтың сомы игі.
Аударыла шабуға
Артқы айылдың берігі игі.
Қаба-қаба сөйлеуге
Қарындастың көбі игі [4,83] –
деген сөзде де табысқа, жеңіске жету үшін жасанған қолың болсын, қолдаушың
көп болсын дейді.
Мақалдап-мәтелдеп, мысалдап сөйлеу – шешендік, тапқырлық сөздердің қай-
қайсысына болса да ортақ. Дегенмен, кейбір шешендік сөздерде мақалдау басым
болса, қайсыбірінде мысалдау басым. Шешендік мысалға тән қасиеттердің бірі
біреудің басынан өткен уақиғаны хабарлаған болып, әркімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz