Шоқан Уәлихановтың тұлғасын жан- жақты ашу және осының нәтижесінде оның әдебиеттегі көркем шығармаларда сомдалған бейнесін ашу
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 6
Негізгі бөлім. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесі (
С.Мұқанов Аққан жұлдыз, С.Бақбергенов Ақ боз атты ару, С.Бегалин Шоқан
асулары шығармалары бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 - 65
I Тарау. Асқан ұлы қазақ елінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 - 16
II Тарау. Шоқан Уәлиханов – көркем шығарма
кейіпкері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17 - 69
2.1 Аққан жұлдыз романындағы Шоқан Уәлихановтың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17 - 25
2.2 Шоқан асулары повесіндегі Шоқанның сомдалған тұлғасы...25 - 29
2.3 Ақ боз атты ару романындағы Шоқан Уәлихановтың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...29 - 33
2.4 Шоқанның даралық қасиеттерінің көркем шығармаларда берілу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...33 - 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 5 - 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70 - 72
Кіріспе.
Жарқырап жұлдыз болып ағып кетті,
Артына өшпес жолын салып кетті.
Заманы тар өлшемде тұрса – дағы,
Елінің болашағын айтып кетті.
Қалды ізі Оқжетпестің шыңдарында
Мәңгілік Шоқан жанған шырақ болып,
Сөнбейтін қазағымның даласында...
Нұралыұлы Жамаш Жамали.
Өз заманының білгір ғалымы, этнограф, саяхатшы, зерттеуші ғалым,
небәрі отыз-ақ жасында әдебиет, тарих, этнография, жағрафия, философия,
экономика, бейнелеу өнері, археология, фольклор салаларында сындарлы
еңбектер қалдырған еліміздің атақты ұлы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов – ерекше
мақтан тұтар, ерекше құрмет тұтар ардақты да биік тұлға. Еуропаның
прогрессивтік мәдениетіне қолын жеткізген Шоқан Уәлиханов жайында оның орыс
достары көп мәнді пікірлер айтқан. Соның ішіндегі Шоқанның досы К.Губарев:
...Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп аталатын басқа
халықтардың ешқайсысынан бұрын-соңды шыққан емес... – деп жазған екен.
Орыстың белгілі ғалымы, Шоқанның замандасы В.И.Веселовский Шоқан жайында:
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов Шығысты зерттеу ғылымында аққан жұлдыздай жарқ
етті де, жоқ болды. Орыс ориенталистері оны ілімде бір кездесетін ғажайып
дарын иесі деп таныды және одан түрік халықтарының тағдыры жөнінде аса
маңызды жаңалықтар ашады деп күткен еді.. – деген сөздермен еске алған еді
(1.94(. Шынымен де, Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті, халқымыздың мақтан
тұтар ардақты азаматты тек түркі текті халықтар ғана емес, сонымен қатар
Еуропа халықтары да ерекше құрмет тұтқаны шындық деп біз айта аламыз.
Шоқан Уәлихановтың есімі Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық-ғылыми
ойының тарихында заңды түрде құрметті орын алады. Осынау бір аса көрнекті
ғалым әрі ағартушы Шығыс халықтары туралы толымды да жемісті ғылыми
зерттеулер жүргізді және сол бір кезде сыры-қыры ашылмаған беймәлім елдерге
асқан қауіп-қатерге қарамай белді буып, батылдықпен саяхат жасаған. Шоқан
Уәлиханов – қысқа ғана өмірінде мол жасаған асқан дарын иесі.
Осыншама көп еңбек еткен ғалым Шоқан Уәлихановтың есімін біз
халқымыздың өткен тарихында кездестіреміз, есімін міндетті түрде тарихпен
байланыстырамыз. Себебі, Шоқан – қазақтың көп жылдық тарихының төрінен орын
алатын ерекше тұлға. Тарихта ғалымның жазған еңбектері, зерттеулері
сақтаулы. Бір сөзбен айтқанда, тарихта Шоқан Уәлиханов - зерттеулер
жүргізген саяхатшы, кітап жазған ғалым, этнограф, зертеуші ретіндегі
тұлға. Тарихта Шоқанның адам ретіндегі тұлғасы, оның өмір сүрген ортасы,
мінезі мен тұрпат-кейіпі, тәрбие алған жанұясы, басқа адамдармен қарым-
қатынасы, психологиялық дамуы, жалпы адам ретінде дамып-жетілу жолы
сурттелмейді. Ондай жайттарды біз қайдан білеміз? Әрине, әдебиеттен,
дәлірек айтсақ, авторы бар әдеби шығармадан. Себебі, әдебиеттің тарихтан
гөрі міндеті бөлек, ол тарихтағы тұлғаны әдеби кейіпкер етіп суреттейді.
Шоқан Уәлихановты әдебиеттегі әдеби кейіпкер ретінде бізге танытқан
шығармалар баршылық.
Біздің ғылыми жұмысымыздың тақырыбы: Көркем әдебиеттегі Шоқан
Уәлихановтың бейнесі деп аталады. Біздің пікірімізше атақты ғалым,
ағартушы-демократ, этнограф, фольклорист, Шығыс Түркістан, Қазақстан және
Орта Азия халықтарының мәдениеті мен тарихын зерттеуші Шоқан Шыңғысұлы
Уәлихановтың өмірі мен шығармашылық жолы әр заманда ерекше актуальды. Шоқан
Уәлиханов сынды азаматтарымыздың есімдерін жаңғырту өзіміздің парызымыз деп
санаймыз.
Диплом жұмысының мақсаты: Шоқан Уәлихановтың тұлғасын жан-жақты ашу
және осының нәтижесінде оның әдебиеттегі көркем шығармаларда сомдалған
бейнесін ашу.
Диплом жұмысының міндетері:
1. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі образын ашу;
2. Шоқан Уәлихановтың тарихи тұлғасын, әдеби, тарихи индивидуалдығын
дәлеледеу;
3. Шоқанның жан-жақтылығын таныту (оның адами болмысын, өзі өмір сүрген
қоғамдағы жолдастарымен, туыстарымен қарым-қатынасын, жеке басындағы
өнерін, жалпы ғұлама ретіндегі орасан зор қызметін айту, т.т.).
Диплом жұмысының құрылысы:
Диплом жұмысы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесі (С.Мұқанов
Аққан жұлдыз, С.Бақбергенов Ақ боз атты ару, С.Бегалин Шоқан асулары
шығармалары бойынша).
I Тарау. Асқан ұлы қазақ елінің.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы Сырымбет даласында дүниеге келген.
Оның шын аты Мұхаммед-Қанафия. Ел аузында қалған сөздерде оның азан шақырып
қойған әуелгі атының Шоқан болып өзгергені де осы тұрғыдан байыпталады.
Үлкендердің қасында тапжылмастан шоқиып отырып әңгіме тыңдайтын баланы ата-
анасы: Шоқиғаным, Шоқаным, - деп еркелетеді екен. Ақырында оны кейіннен
бүкіл ағайын-туған, ел-жұрты да осылайша атап кетті [16.4-5].
Енді бір деректерде Шоқанды осылай атауға байланысты мынадай бір
дерек келтіріледі: Шыңғыстан туған тұңғыш немересін – Мұхаммед-Қанафияны
жақсы көрген Айғаным әжесі оны кішкентай жасында еркелетіп, оған бата-тілек
ретінде Құлыным, Шоқыдай биік, таудай асқақ болшы дейді екен.
Шоқанның шыққан ортасы – қазақтың хан-сұлтан төре тобы. Әкесі – Шыңғыс
- Омбы әскери училищесін бітірген, орысша сауатты, офицерлік чині бар
(полковник болған ) адам. Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен шешесі Айғаным да
хандық құрған адамдар. Арғы аталары тарихқа белгілі – Абылай хан.
Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов (1811-1895ж.ж.) орта жүздің ханы
Уәлихан семьясында Қызылағаш жерінде (басқа мәліметтер бойынша Сырымбетте)
дүниеге келген. Шыңғыс әкесінен 10 жасында жетім қалған. Жас кезінен Шыңғыс
өте зерек болған, орыстармен араласқан, анасы Айғанымның қалауымен Омбы
әскери училищесін бітірген. Омбы әскери училищесінде жеті жыл оқығаннан
кейін ол бұдан ой-өрісі кеңейіп, ғылым мен әдебиеттен, көркем өнерден,
сондай-ақ тарих пен географиядан, өз елінің статистикасынан терең мағлұмат
алып шығады. Шыңғыс орыс тілін жете меңгерген тұңғыш қазақтардың бірі еді
және соның арқасында ол орыс мәдениетінің бай қазынасымен терең танысады
[1.9].
Шыңғыстың анасы Айғаным (1783-1853ж.ж.) өте ақылды, байсалды,
мәдениетті адам болған. Айғаным орысша оқып, білім алудың маңызын терең
түсінген. 1827жылы ол өзінің баласы Шыңғысты, Шоқанның әкесін, Сібірдің
линиялық қазақтарының әскери училищесіне (Омбы әскери училищесі) оқуға
түсіруі – сол кездегі көзі ашық, болашаққа сеніммен қарайтын адамдардың
ғана ісі болғаны сөзсіз. Себебі сол кездің әрбір сұлтаны, әрбір төресі орыс
оқуының қажеттілігі мен құрметін Айғанымдай түсінген емес. Осындай ақылды
Айғаным өзі бірнеше шығыс тілдерін білген, Петербургтағы Сібір комитеті мен
Сыртқы істер Министірлігінің Азиялық департаментімен хат ауысқан, қазақтар
мен орыстар арасындағы достық қарым-қатынасын нығайтуға барынша әрекет
жасаған адам. Архив мәліметтері Айғанымның қоғамдық-саяси мүдделерінің өте
ауқымды болғанын көрсетеді. Сібір қырғыздары жөніндегі Устав
қабылданғаннан кейін Солтүстік Қазақстандағы маңызды оқиғалардың бірде-бірі
Айғанымсыз өтпейді екен [1.9].
Шоқанның анасы Зейнеп байсалды, ақылды жан болатын. Әнге құмар Зейнеп
Шоқан бойына жастайынан халық әндерінің, халық даналықтарының асыл
тәрбиесін сіңірген.
Міне, Шоқанның ұшқан ұясы осындай болған. Осындай белді отбасы
Шоқанның рухани жетілуіне игі әсерін тигізгенін біз сезіп отырмыз.
Шоқан титтейінен алғыр, зейінді болып өсті. Тілі де ерте шығып,
зеректігімен көзге түсті. Әсіресе ол сәби шағынан үлкендердің әңгімесіне
ерекше қызығушылық танытар еді. Әдетте аға-сұлтан ордасына ат басын бұрар
қонақ көп. Олардың арасында әкімшілік жайымен жүрген ел билеушілерімен
қатар, ескі әңгімелерді мол білетін құйма құлақ қариялар, кезінде талай
жорықтарды бастан өткерген кеуделі батырлар, сөзден өрнек өретін билер мен
шешендер, жыраулар мен өнерпаздар да баршылық. Сондайда Шыңғыс шаңырағында
нешеме қилы әңгімелер арнасының ағыл-тегіл ақтарылып жататын дағдысы бар.
Ал оларды есі кете қызығып тыңдаушылардың бірі – сол үйдің кішкентайы
Мұхаммед-Қанафия.
Екі жасқа келгенде бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп
жетіле беруіне әсіресе әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал,
дарынды балаға әжесі халық даналығының сарқылмас бұлағы болған. Ол Шоқанға
қазақтың ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі
басы-қасында болған оқиғаларды еске алып отырған. Халықтың озық дәстүрлері
мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына
дейін ұмытпай есінде сақтайды [1.19]. Айғаным әжесі Шоқанға 5-6 жасынан
елінің қисса-дастандарын оқытып, батырлық жырларын жатқа айтуға баулыған.
Сырымбетте жүрген кезінде-ақ ол ел аузындағы Ер Қосай, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, Ер Көкше сияқты дастандардың бірнеше нұсқасын жазып алған
[6.50].
Шоқанның рухани, мәдени өсіп жетілуіне, оның ғылымға ден қоюына
әжесімен қатар әкесінің алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының өкілдерімен
тығыз байланысты болуы үлкен әсер етеді. Академик А.И.Шренк, Сібір
қазақтарынаң облыстық басқармасында қызмет істеген декабристер С.М.Семенов,
В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан университетінің студенттері
С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфуллин сияқты көптеген жоғары білімді
адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болған [1.22]. Сонымен қатар Шоқанның
көңілдес достары, замандастары П.П.Семенов-Тяньшаньский, Ф.М.Достоевский,
Н.Веселовский, Г.Потанин, Н.М.Ядринцев, Н.Ф.Анненский тағы басқаларының
Шоқанға деген ықылас-ниеттері ашық, жақсы ықпалдары мол болатын.
Шыңғыс үстем тап өкілі ретінде ел билеушілік қызметін атқара жүріп,
өз ауылында қазақ мектебін ашады. Шыңғыстың өзі араласа жүріп ашқан ол
мектеп Шоқан алғаш алған тәуір білім алған құтты отауға айналып еді. Онда
шәкірттер қазақша таза оқып, жаза білуді, көне шағатай тілдеріндегі
дүниелерді тануды, араб пен парсыша сөйлеу дағдыларын үйренді, шығыс
ақындарының өлеңдерін жаттады, қазақтың халық эпостарымен танысты, тарих
пен есеп пәндерін өтті. Осыған қарағанда байырғы дәстүр бойынша сұлтан
балалары жеті жұрттың тілін білу керек деген талап Шоқанды оқыту
барысында кәдімгідей жүзеге асқан сияқты [16.46].
1847жылдың күзінде әкесі Шыңғыс өзі алған әскери орысша білімді
баласы Шоқан да алсын деген ниетпен оны Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны
болып саналатын Омбының кадет корпусына орналастырады. Осы кадет корпусы
жайында А.Завалишин: Омбы әскери Кадет корпусы ағартушылық пен
патриотизмнің өркен жайған жері болатын, - деп айтып кеткен. Кадет
корпусында жүрген пәндердің салалары мен сапасы жөнінде академик
Ә.Х.Марғұлан: Омбы кадет корпусында оқылған курстардан көрінгендей, ол
әдеттегі үлгі орта оқу орындарынан көш жоғары тұрды. Ол шын мәніндегі білім
ордасы болды. Оның оқу программасына тек арнаулы жоғары оқу орнындарында
ғана оқытылатын пәндер (Архитектура, Сызба геометрия, Топографиялық сызу
және басқалар) енгізілген. Корпус Россияның шет аймақтары мұқтаж болған аса
білікті және жан-жақты білімді адамдар даярлауды жүзеге асырды - деп,
мейлінше орынды әрі дәл баға берген [23.48].
Мұнда Шоқан шығыстың ақын, ғұламаларын Науаи, Фердауси, Әл-Фарабиді
оқыған, орыс, шетел әдебиетінен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Шекспир,
Теккерейдің шығармаларымен танысты, В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің,
Ж.Ж.Руссоның, Т.Карлейльдің философиялық трактаттарын, әлеуметтік романдары
мен сын мақалаларын оқыды [6.51].
Шоқанды өзінің орыс достары арқылы оқуға түсірем деп Шыңғыс Омбыға
келгенде, корпус директоры генерал Шрамға өз ұлын Ресей армиясының
офицерлігіне дайындайтын осы оқу орнына беруге өзінің ықыласты екенін
айтып, арнайы жолыққан еді. Сонда генерал қарсы болған жоқ. Бірақ Шыңғысқа
мынадай бір ескерту жасаған: Бізге түскен нұсқау бойынша, кадет корпусына
қазақтардың өзіңіз сияқты қадірлі адамдардың балаларын алуға да рұқсат
берілген. Сіздің балаңызды алайық, бірақ үлгеріп кете алмаса, ренжімейсіз,
шығарып жібереміз, – деді [16.55]. Әрине, ауыл мектебінде қазақша
сауаттанып келгені болмаса, орысша білмейтін қазақ баласы Ресей армиясының
болашақ офицерлерін дайындайтын, программасы біршама күрделі оқу орнына
басқалармен қатар үлгеріп кете алар ма екен деген күдік әуелгі кезде көп
мұғалімдер тарапынан туындаған да шығар. Алайда Шоқан олардың бәрін де
таңдандырып, алғашқы жылдың өзінде-ақ орыс тілін бір кісідей үйреніп қана
қоймай, сабағы жөнінен де алдыңғы қатардан көрінді [16.59]. Құдайға шүкір,
Шрамның Шыңғысқа жасаған ескертуі жүзеге аспады: Шоқан корпустың алдыңғы
қатарлы озық оқушыларының бірі болды. Шоқанмен бірге оқыған оның досы
Григорий Потанин корпуста оқып жүрген шағынан өз естеліктерінде былай деп
жазады: Шоқанның санасы тез өсіп, өз қатарластарынан өте озық болған еді.
Табиғи қабілеті және басқа да ерекшеліктері мол адам болатын.... Шоқанның
зеректігін ол Кадет корпусында оқып жүрген кезінде-ақ жолдастары мен
оқытушылары байқады. Осы орайда Г.Потанин: Шоқан тез дамыды, өзінің орыс
жолдастарынан басып озды. Оған көп адам ден қойып, зер салды, оның
қабілеттілігі сондай, - оқу орнына түсуден бұрын да сурет салған еді - деп
Шоқанды еске алып жазады [1.26].
Жоғарыда айтылып кеткендей, дәстүр бойынша сұлтанның балаларына
бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни жеті жұрттың тілін білу парыз болған
[1.19]. Шоқан шығыстың араб, ұйғыр, түрік, монғол, парсы тілдерін
меңгерумен қатар Еуропаның орыс, француз, неміс, ағылшын тілдерін білген.
Қашқарияда Шоқан ұйғыр тілін тәп-тәуір үйреніп алады. Ғалымның архивінде
оның Қашқарияда ұйғыр тілінде жазғандары сақталған [21.5].
Корпустың оқу программасында әскери пәндермен бірге жалпы география,
Россия географиясы, жалпы тарих пен Россия тарихы, орыс және Батыс Еуропа
әдебиеттері, философия негіздері, физика, химия, арифметика, алгебра,
геометрия, тригонометрия пәндері де қамтылған және сонымен қатар сызу мен
сурет салу сабақтары жүргізіліп, орыс, француз тілдері де оқытылған. Оның
үстіне корпуста шығыс тілдерінің класы да бар еді. Бұл класта француз
тілінің орнына түрік, монғол, араб, парсы тілдерін оқытқан [1.24]. Ал
жоғары класс оқушыларына фехтование мен би сабақтары да арнайы өткізілді.
Кадеттердің би кластарына Омбының ең тәуір деген бикештерінің келуіне
рұқсат берілгендігінен-ақ аңғарылып жататын [16.61].
Осылардың бәрі: мәнді оқу программасы, мұғалімдердің білім сапасы,
сол шақта революциялық-демократиялық идеялар рухында тыныстаған бір шоғыр
ұстаздардың сергек тәлімі тумысынан зерек Шоқанға ерекше әсер еткендігіне
дау жоқ. Ол екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсіп,
өзіне ерекше назар аудартты.
Кадет корпусында Шоқан 6 жыл оқыды. Корпусты 1953жылы жақсы бітіріп
шығысымен, Сібірдегі V әскери полкына алынған. Жыл өткен соң Батыс-Сібір
генерал-губернаторының адъютанты қызметіне жоғарылайды.
Шоқан 1856 жылдан бастап ұлы саяхат сапарына шығады. Жас ғалымның ұлы
сапарлары Орта Азиядан бастау алған. 1856, 1857 жылдары әскери
экспедициямен қырғыз жерін аралап, әдет-ғұрпын, әдебиетін, өсімдіктер және
хайуанаттар әлемін зерттей бастайды. Шоқан – қырғыз жерін, олардың Манас
жырын ең алғаш зерттеп, Еуропаға әйгілеген ғалым. Сонымен қоса, өзбек,
ұйғырлардың ғасырлар бойғы тарихын сан қырынан қажымай зерттеп, әлемге
танытқан зерделі шығыстанушы. Шығыстың көптеген елдерінің тілін жақсы
меңгергендіктен, парасатты ғалымға жергілікті халықпен араласу қиынға
соқпаған. Осы жылы Құлжа қаласында үш ай жүріп, Ресей мен Қытай арасындағы
сауда, достық қатынастарының жақсаруына зор ықпалын тигізеді. Әр
сапарындағы құнды еңбектері әлемдік ғылым қазынасын толықтыра түсті.
1855-1856, 1862-1863 жылдары Қазақстанның түкпір-түкпірін аралайды.
Туған халқының мәдениетін, өмір салтын, фольклорын, ескі сәулет
ескерткіштерін, тасқа түскен көне жазбаларын асқан іждағаттылықпен
зерттейді. Батырлар жырларын, ертегі-аңыздарды, өлең-жырларды, қазақтардың
заң билігі жөніндегі мағлұматтарды жинады. Тынымсыз тірнектенгенінің
нәтижесінде XVIII ғасырдағы батырлар жайындағы тарихи аңыздар, Қазақ
шежіресі, Абылай, Қазақтың ата-тегі сияқты көптеген бағалы еңбектер
жазған. Орасан істері лайықты бағаланып, 1857 жылы Петербордағы жағрафиялық
қоғамның құрметті мүшесі болып сайланды.
1858 жылдың 1-қазанында Қашқарияға аттанған ол еліне алты айдан соң
оралады. Бұл өте қауіпті сапар еді. Өйткені, содан бір жыл бұрын қашқар
жеріне жасырын кірген неміс ғалымының басы шабылған болатын. Еуропа үшін
беймәлім, жұмбақ елге Ресей үкіметінің арнайы тапсырмасымен саяси астыртын
барлауға аттанған. Ол – қазақтан шыққан тұңғыш әскери барлаушы. Сезік
тудырмау үшін бөтен елде жүріп, ештеңені де қағазға түртіп алуға болмайтын.
Шоқан көрген-білгенін жадында сақтап алып, қауіпті жағдайда күнделік
жүргізіп отырды. Қашқар халқының өнеркәсібі мен саудасы, үкіметі, саяси
жағдайы, жер жайы туралы жинап қайтқан бай мағлұматтарын Ресей әскери
мақсатта пайдаланды. Қарындашпен салған суреттері де Қашқарияның тұрмыс-
салтынан көп хабар берді. Зерделі ғалым бұл сапарға бел буғандағы өз
мақсатын ұмыт қалдырмады. Қашқарияның салт-дәстүрін, тарихын, мәдениетін
зерттеп, сирек қолжазбаларды, тау жыныстарын, біршама деректік заттарды
алып қайтқан. Бұл 1859 жылдың жаз, күз айлары болатын. Шоқан сол әкелген
материалдарын сұрыптап, ретке келтірді де 1860 жылдың басында Петербургқа
аттанады [2.817]. Осы жылдары Шоқан көп ізденеді, қоғамдық өмірге молынан
аралысады, көптеген шығармаларды оқып, газет-журнал материалдарын үзбей
оқып жүреді. Ол жайында Шоқанның досы Н.М.Ядринцев былай дейді: 1860-шы
жылдарда Уәлиханов орыс өмірінің беталысын, оның жаңаруын бақылап отырды.
Ол таңдаулы журналдарды үзбей оқыды. Петербургта 1861-1862 жылдары болып,
ғылыми комитеттің тапсырмасымен Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын
құрастырады. Бірақ Петербургтың ылғалды ауасы жақпай, кадеттің тас
қабырғалы үйлерінің сызынан пайда болған көкірек ауруы асқынып, Сырымбетке
оралады. Ғұмырының қысқалығын сезгендей, емделумен бірге ғылыми
зерттеулерін үзбей жалғастырумен болды.
Шоқан Уәлиханов 1864 жылы Черняев басқарған экспедицияға қатысады.
Әуелден экспедиция алдына қойылған басты мақсаттардың бірі – мүмкіндігі
келгенше жергілікті халықты бейбіт жолмен қосып алуға саятын. Черняев
Омбыға келгесін Дюгамельге осы жайды да жеткізіп, бұл мәселеде өзіне
көмекші табылса дұрыс болар еді дегенді білдірген. Генерал-губернатордың
есіне Уәлиханов түсе кетті... [16.267]. Бірақ осы экспедиция атымды
шығаратын, генералдық атаққа тез жеткізетін жорық болса екен деген ниетке
бой алдырған даңққұмар, мансапқұмар, қанішер полковниктің халыққа жасаған
озбырлығына наразы болып, Шоқан Тезек төренің ауылына кетіп қалады. Онда
өмірінің соңын өткізген ғасырлық тұлға өмірден өтеді. Бұл 1865 жылдың 10
сәуірі (жаңа есептеу бойынша 22 сәуірі) болатын.
II Тарау. Шоқан Уәлиханов – көркем шығарма кейіпкері.
Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесін, тарихи бейнесін
жасағандар, ол жайында кітап жазғандар, зерттеулер жүргізгендер бүгінгі
таңда аз емес. Солардың қатарында біз тарихқа қатысты ғалымның өмірі мен
творчестволық жолын, еңбектерін зерттегендер: Ә.Марғұлан, И.Стрелкова,
Ш.Қ.Сәтбаева, Ж.Бейсенбаев, О.Сегізбаев, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев,
С.Өтениязов, Г.Потанин, С.Марков, көкшелік зерттеушілер К.Абуев,
О.Сұлтаньяев, Г.Алиевалардың тағы басқаларының еңбектері мен мақалаларын
жатқызамыз, көркем әдебиетте Сәбит Мұқановтың Аққан жұлдыз роман-
дилогиясы мен Шоқан Уәлиханов, Қашқар қызы пьесаларын, Сапарғали
Бегалиннің Шоқан асулары повесі мен Бала Шоқан әңгімесін, Сәуірбек
Бақбергеновтың Ақ боз аты ару романын, Шота Уәлихановтың Белые ночи
Чокана пьесасы мен Мне так хотелось увидеть вас... атты драмасын, Зейтін
Ақышевтің Жаяу Мұса романын және тағы басқаларын жатқызамыз.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу қоғамдық өмірді жан-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Өйткені көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның өмір танытарлық күші де соғұрлым
арта түседі [24.108]. Осы принципті негізге ала отырып, Шоқанның көркем
бейнесін жасаған авторлар оның жалпы бейнесін ашу барысында ол өмір сүрген
ортаны жан-жақты танып, терең зерттеді. Шығармада шебер берілген көркем
бейне жасауда жазушылар төмендегідей қағидаларды ұстанды:
- Шоқанды тәрбиелеп, оның рухани, мәдени жетілуіне әсер еткен адамдар
(әкесі Шыңғыс, әжесі Айғанымның әрекеттері негізінде);
- Шоқанның сырт тұлғасы (кескіні, бойы, т.т.);
- Шоқанның бойындағы жеке қасиеттер (турашылдық, адалдық, өткірлік,
жанашырлық, нәзіктік тағы басқалары);
- Шоқанның түрлі тап өкілдерімен қарым-қатынасы (төре, сұлтан, байлармен,
жоғарғы чинді әскери адамдармен, құрдастарымен, құл-кедейлермен);
- Шоқанның жан-жақтылығы, дарындылығы (суретші, ғалым, зерттеуші ретіндегі
тұлғасы).
Шоқанның көркем бейнесін талдауды біз де осы негізгі қағидаларға
сүйеніп жасаймыз.
2.1 Аққан жұлдыз романындағы Шоқан Уәлихановтың бейнесі.
Шоқан Уәлиханов жайында қалам тартқан белгілі жазушылар қатарында
Сәбит Мұқановтың алар орны ерекше зор. Себебі оның қарымдылығы ауқымды
пайымымен тізе қосқанда рухани игіліктердің бел ортасында орны бар Шоқан
Уәлиханов жайында жазылған парасатты еңбегі Аққан жұлдыз роман-дилогиясы
бар. Жазушының ұзақ жылдар бойы архив қазыналарын ақтарып, ел аралап,
саяхат-сапарларға шығып, инемен құдық қазғандай, мехнатпен мысқылдап
деректер жинауы, сол жинаған деректерін моншақтап тізе бермей, үңіле
зерттеп, зердеден өткізуі нәтижесінде өзіндік тың пікір, ойлы тұжырымдарға
негізделген роман оқырман жүрегіне жол тапты. Ойы кемел, қаламы шебер
суреткердің тізбектелген ой толғамдары шебер тілімен әдемі өріліп,
көркемделе жарасып, оқушысын еркінен тыс жетелейді [8.156].
Мұқтар Әуезовтегі Абайдың балалық шағы, Ғабит Мүсреповтың Қазақ
солдатындағы Қайроштың жетімдік шағы, Ғабиден Мұстафиннің Сарбаласымен
қатар қоюға болатын Шоқан бейнесі үшін Сәбит Мұқановты балалық шақ туралы
ең жақсы жазған он жазушының ортасында мол денесімен-ақ қысылтпай-
қымтырылмай сыйғызуға болады.
Сәбит Мұқановтың Аққан жұлдыз романының бірінші кітабы 1967 жылы,
екінші кітабы 1969 жылы аяқталды. Сол 1969 жылы Сәбит Мұқановпен
әңгімесінде жазушы Әбділда Тәжібаев төрт том болады деген романның екінші
томында оны неге трилогия деп ескерткенін сұрағанда: Алғашында Аққан
жұлдызды бір том етіп жазармын деп ойладым. Жаза келе екі томға сыйдыра
алмайтыныма көзім жетті. Екінші томды аяқтағанда әлі екі том жазатыным
айқындарды. Ал редакторым екінші кітабым шығарда, Сәке, мұныңыз неше том
болады деп сұрады. Мен арық айтып, семіз шығайын деп ойладым да, төрт кітап
болатыны көкейімде сайрап тұрса да, үшеу болады деп қалғаным. Содан олар
кітаптың алғы бетіне – бұл Шоқан Уәлиханов туралы трилогияның екінші кітабы
деп жазып жіберіпті – дейді. Халық мұрасы деп аталатын қазақ халқының
мәдениеті, өнері, тілі, материалдық тұрмысы, көрші халықтармен қарым-
қатынасы туралы кітапты баспаға ұсынған соң енді Шоқанға қайта кірісемін.
Қалған өмірімді соған арнаймын, - деген жазушының мақсаты орындалмай, роман
аяқталмай қалды. Әйтсе де Аққан жұлдыздың екі кітабы мұраты зор жазушының
қуаты мол екендігін танытып үлгерген еді. Қадау-қадау сипаттарға ие бұл
еңбек жазушының ұдайы ізденіс, тозбас төзім, қайрат-қажырының арқасында
рухани байлығымыз қосылған зор үлес болды [8.156].
Шығарманы оқып жатқанда мәдени саяхатта жүргендей боласың. Осы орайда
Әзілхан Нұршайықовтың Үні өшпейтін, аты ұмытылмайтын ақындар, жазушылар,
ғалымдар ғана деген сөзі еріксіз есімізге түседі. Өлді деуге бола ма,
ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған – деп, Абай айтқандай,
тірілермен тілдесу правосы өлі жазушыға да берілген. Бұл қасиетті правоның
мерзімі – аз жылдық, яқи мәңгілік болуы – жазушының тірі күндегі ой-
өрісінің, рухани қуатының, өткен еңбегінің дәрежесіне байланысты. Еңбегі
елге танылып, халық қазынасына айналған жазушы ғана мәнді өмір сүреді,
ұрпақтан-ұрпаққа үнсіз өсиет айтып, үздіксіз сабақ береді. Қазақ халқының
сондай мәңгілік жазушыларының бірі – Сәбит Мұқанов деген пікірі атақты
жазушының сергектігіне, сезімталдығы мен сарабдалдығына берілген баға
екеніне ден қоясың.
Көпшілік Шоқан Уәлиханов туралы әңгімеге қанық. Ол жайында жазылған
дүниелер баршылық. Бірақ оқырманға керегі тарихи тұлға - Шоқанның әдеби
кейіпкер етіліп берілуі, яғни халыққа қадыр тұтатын ардақты ұлының әдебиет
төріндегі әдеби шығармаларда кейінгі ұрпаққа жететіндей, оның жадында
мәңгілік сақталатындай ерекше суреттелетіндігі керек. Халықтың бұл
тілегін орындаған жазушылардың бірі Сәбит Мұқанов екені баршамызға белгілі.
Оның Аққан жұлдыз романы Шоқанға арналып жазылған, Шоқан туралы жазылған.
Романда пайдаланылған дерек көздері өте мол. Бұл – жазушының түбегейлі де,
терең толғаныспен жазсам деген нысанасымен сабақтастық нәтижесі. Мұндай
еңбек шындыққа тиянақты, тыңғылықты зерттеу арқылы көз жеткізуді мұрат
санайтын, байламы бекемделген көкіректен ғана шығатыны талассыз [8.156].
Аққан жұлдыз – автобиографиялық роман. Романның басты кейіпкері,
тарихи тұлға – ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Кейіпкер (персонаж) –
көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде, драмалық шығармада, поэмада
бейнеленетін оқиғаларға қатысушы [24.107]. Романда тарихи тұлғаның көркем
бейнесін жасауда автор кейіпкер өмір сүрген кезеңдегі тарихи оқиғаларды да
сөз етеді. ...Француздың ұлы революциясы аталатын 1789 жылдан, Еуропада 1848
жылы болып өткен революциялардан, 1825 жылы болған декабристер
көтерілісінен, 1849 жылы әшкереленген петрошевшілдер оқиғасынан Шоқанның
хабары толық еді... [12.99]. ...Усов 1849 жылдың көктемі кезінде, бір
бөлмеде жататын балаларға жаңалық хабар әкелді.
- Қызық болып жатқан көрінеді, Еуропада, - деді ол.
- Не қызық?
- Еуропаның бірнеше мемлекеті... Франция, Австрия, Германия, Италия
патшаларын құлатып жатқан көрінеді [30.404].
Әдебиетте адамның көркем бейнесін суреттегенде, жазушы оның кескін-
тұлғасын, іс-әрекетін, мінезін, сол ортаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар өзінің басына ғана тән ерекшеліктерді де
(әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлеу әдетіндегі) анық
байқалатындай етіп көрсетеді. Олай ететін мақсаты - кейіпкер бейнесін
барынша шынайы етіп көркем суреттеу. Көркем бейненің типтік өзгешелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болса, оның
даралық, жекелік сипат-белгілері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат-
ерекшеліктер екі бөлек жатқан, екідай болып, ажырап көрінетін ерекшеліктер
емес. Кейіпкердің іс-әрекетіндегі, мінезіндегі көптеген жекелік сипат-
белгілер өзінің даралық, нақтылық қалпын сақтай отырып, типтік мағына да
алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қасиетті танытады. Көркем проза
тілінде сомдалған қазақтың Шоқан сияқты тарихи тұлғалары бүгінгі таңда
тұтас бір галереяға айналған. Эпостың қордаланған тарихы бар мәдени-рухани
жады дейтініміз осы. Аққан жұлдыз – қазақтың осындай текті дәстүрінің
өрісін ұзартқан, тарихилық сипаты терең, тегеурінді туындыларының бірі.
Тарих еншісіне айналған ұлы тұлғалар, олардың ұлағатты өмірі жер
басып жүрген тірілер үшін мерей-мәртебе ғана емес, ең бастысы ұлттың мәдени-
рухани деңгейінің тарихи көрсеткіші, халық өресінің бедерлі айғағы ретінде
ден қойдыруға тиіс. Өйткені, ұлы тұлғалардың өзі тарих еншісіне
айналғанымен , олардың өнегелі өмірі бүгін мен болашаққа қызмет етеді.
Шоқан қазақ халқының бүгіні мен болашағының мақтанышы да, қызметшісі де
болып, тарих төрінен орын алған тұлғалардың бірегейі. ...Хан тұқымы,
сымбатты сұлу жас жігіт, білімі де, мәдениеті де жоғары... [12.3].
Оның адам ретіндегі қасиет-болмысы дарындылық пен ұлылық үлгісіндей
болып кейінгі ұрпақ жадында сақталса, ол тындырған ұлан-ғайыр істер
Қазақстан ғылымының тұғырын бекемдеп берді. Міне, тарихи тұлғаның осы бір
қасиеттерін Сәбит Мұқанов өз романына тұжырымдамалық дәлелді өзек етіп
алып, сонымен қатар айнымас темірқазық етіп ұстанған.
Сәбит Мұқанов роман жазу мақсатымен Шоқан болған жерлермен арнайы
жүріп өткен. Шоқан туған Құсмұрынды көрген ел, көлдің өзін де қызық қып
сипаттайды: Тұрқы батыстан шығысқа қарай созылған бұл көлге, - деседі
олар, - биік қырқадан қарасаң суы мол жылы мойнын батысқа қарай соза,
қанат, құйрықтарын жая, аяқтарын тарбайта жусап жатқан алып қоңыр қазға,
суы азайып, бетіне тұз байланған жылы әлгіндей түрде жатқан аққуға,
құрғақшылық жылы қара батпағы мен ақ тақыры араласқан шақта ит-ала қазға
ұқсайды.
Бұл сипаттаудыдың дұрыстығын: көлге 1949 жылдың суы мол жазында, 1956
жылдың тұз байланған күзінде, 1963 жылдың тақыршылығында барып өзім де
көрдім [30.8], - деп жазады автор. Көп зерттеу нәтижесінде ол аса бағалы
жаңа деректер тапқан. Ленинград, Қырғызстан, Омбы, Көкшетау, Қарқаралы,
Иркутск, Новосибирск, Улан-Уде, Монғолия, Қытай... Мұқановтың Аққан жұлдыз
ізімен шарламаған жері жоқ десек те болады. Аяқталмаған романның азабы
жазушыны тауға да, тасқа да сүйрейді. Шығарма жүгі жеңілге түсе қойған жоқ.
Алайда ұзақ жылға еңбек шығармада ақталған деп айтуға әбден лайық [11.131].
Романды жазуда автор өзінің алдындағы зерттеушілердің күрделі маңызды
еңбектеріне сүйенді. Сонымен қатар Сәбит Мұқановтың ерекше қарастырған
материалдарының бірі – халықтың шежірелері, аңыз-ертегілер [10.488].
Аққан жұлдызды оқи отырып, заңғар жазушының елінің ертеңіне еңбек
сіңіргеніне көз жеткізесің. Қазақ халқының маңдайына біткен айтулы тұлға –
Шоқан Уәлихановтың елге деген құрметі, ұлтқа деген ілтипаты, қасиетті
тілге, дінге, ділге адалдығы, рухани байлығы, ғылым әлеміндегі орасан зор
жетістіктері оның есейген шағында ғана қол жеткізген табыстары емес.
Қазақта тақыр жерге шөп шықпайды деген сөз бар. Ендеше кішкентайынан
халық даналығын, шығыс дүниетанымын, мұсылман дінінің негіздерін бойына
сіңіріп өскен Шоқан ержете бастағанда игіліктің көзі – ғылым, білім,
мәдениет, имандылық екеніне ден қойды.
С.Мұқанов еңбегіндегі Шоқан бейнесі өткендегі нәрселер өткенмен бірге
іс-түссіз жоғалып кетпейді, бүгінгі-кешегінің жалғасы, өткеннің салдары,
болашақтың себепшісі, өмірде ғайыптан пайда болатын ешнәрсе жоқ, кешегі мен
бүгінгі, бүгінгі мен ертеңгі – бәрі де бір-бірімен табиғи да, тарихи да
тұрғыдан байланысты дегенді ұқтыратындай. Үлкен дарын, ерекше талант, терең
білімді ғұламаның келешегі – балалық шағын жазушы таным деңгейінен
зерделеп, зерттеп барып, оның болашаққа қажетті ұстаным-бағдарының негізгі
ұшқан ұя, өскен ортасымен тығыз байланысты екенін ұқтырады. Жазушы мінез-
құлқына нақты талдау жасай отырып, оның бойынан табылатын шынайы жақсылық
сырларын ашып, оқырманның алдына жайып салады. Оған дәлел ретінде
Ф.М.Достоевскийдің Шоқан жайындағы айтқан сөзін келтіре кетсек: ...жолыққан
еркек атаулыдан, мен әзірге адамдықтаң шын бейнесін содан ғана таптым...
[12.321]. Немесе Гутковскийдің Шоқан бойында байқағаны: ...Шоқан жай ғана
пысық емес, ол жүктелген міндетін көтере алатын қайратты да, жігерлі де,
істеріне тиянақты да жас...[12.181]. Баланың өресі жететін нәрселерді
көңіліне түйіп, бала кезден-ақ зердесімен ұсынғанын, байыпты байлам жасай
алғанын ұқтырады. ...әкесі Шыңғыс, 1841 жылы Күрлеуіт-Қыпшақтан шыққан
Жаманқұл ақынға Едіге жырын айтқызғанда, Шоқан сол жырды қағазға
түсірген. Сонда Шоқан алты жаста [12.177].
Шығармада Шоқанның шын аты жайы сөз етіледі. Шоқанның азан шақырып
қойған аты Мұхаммед-Қанафия, атын қойған Қалқай ишан. Осыған байланысты
С.Мұқановтың Аққан жұлдыз романында мынадай эпизод кездеседі: Күллі
ислам дүниесінің, олардың ішінде, Бағдатта жиырма бес жыл оқып, он екі
пәнді тәмам ғып келіпті дейтін Қалқайдың сенімінде, бүкіл ислам
тарихындағы ең зор ғазауатшы: Мұхамед пайғамбардың әрі қызы – Фатиманы
алған күйеуі, әрі әскерінің бас қолбасшысы – хәзәрәті – Ғали. Оның үш
қатынынан он сегіз ұлы болған, бәрі де батыр болған, солардың ішіндегі ең
батыры – Мұхаммед Ханафия дейтін ұлы екен, әкесіне еріп, ғазауат соғысын
сол жүргізеді деседі. Болашақтың Мұхаммед-Ханафиясы болар ма екен? -
деген тілекпен Қалқай ишан Зейнептен туған ұлдың атын Мұхаммед-Қанафия
қойды [12.114].
Шоқан жастайынан зерек болған, қоршаған ортасындағы қарияларды талай
таң қалдырғаны бар: төрт жасынан сөйлей бастауы, осы факт Аққан жұлдызда
бір жасында деп беріледі:
Бір жасына келгенде,
Тілі шықты кәләммән,
Екі жасқа келгенде,
Қолына қағаз алды қаламмен... (Байтоқ жырау) [12.114], бесікте жатып
конақтарынан аш қалмайын деп ет сұрағаны ...Тез піскен тамақ қонақтардың
алдына келіп, табақты айнала отырған олар етті жеуге кіріседі. Сонда
бесіктегі Шоқан оянып, таңғышығынан бір қолын шығарады да, бесіктің жабуын
шетінен шығарады да, бесіктің жабуын шетінен түріп:
- Әу, қонақтар, мен аш қалмайын! – дейді.
Дауысқа жалт қараған қонақтар, көздерін бесікке тіксе, бөлеулі бала:
- Рас айтам, еттен маған да беріңдер, - депті... [12.115].
Өсе келе Шоқан тентек болды, оған бас себепкер Шепе еді... Шепенің
ойынша: төре атаулының бәрі, бері салғанда – Шыңғыстай, әрі салғанда -
өзіндей жемқор, қиянатшыл, зорлықшыл болуға тиісті, сондықтан,
кішкентайынан жақын тартатын Шоқанды да Шепе осындай тәрбиеде өсіруге
тырысты... [12.117]. ...Шоқанның тілі шыға Шыңғыстың үйіне келген адамның
боқтау естімегені жоқ. Кім көргеннің бетіне түкіру, мазақтау, біреулердің
сақалына жармасу, мініп кеп байлап қойған атын шешіп жіберу, шідерленген
аттарды ағыту, қамшы, бөрік, белбеу, етік, ер-тұрман сияқты нәрселерді
тығып тастап, кейін таптырмау... Шоқанның дағдылы ісі болды... [12.118].
Дегенмен Шоқан тентек болса да, ол есті тентек. Шоқан тентек дегенмен
есті тентек еді. Көптің көзіне шала есті – шалдуар көрінгенімен, үйінде,
ауылында, елде болып жататын оқиғалардың бәрін ішіне түйіп, өзінше
қорытынды жасап жүретін. Кейде көзімен көріп, кейде құлағымен естіп...
дегендей, Құсмұрын дуанына қарайтын елдің игі жақсы аталатындардың кімдер
екенін Шоқан жақсы білетін еді; солардың ішінен, қайсылары әкесін
жақтайтынын, қайсылары жақтамайтынын да түсінетін... [30.118]. Романның
бірінші томында біз тентек Қанашжанның өсе келе ақылы толып, бірте-бірте
тентек Шоқаннан саналы жас, ғалым Шоқанға айналғандығына көз жеткіздік.
Тентек Шоқанның түбінде жақсы адам болатынын үлкендер сезген. Есі
кіргеннен бастап, Шоқан билердің сөздерін тыңдауды жақсы көрді. Онысын
байқаған біреулер, - ат болатын тай – саяққа, адам болатын бала – қонаққа
үйір дегендей, сөз тыңдау түріне қарағанда, Шыңғыстың мына тентегі түбінде
жақсы адам болып кетпегей де! – десті [12.178].
Зерделі жанның тірнектеп жиған деректерінің біразы Шоқанның алыста
қалған балалық шағын барлап, бүгінге адам кешеден келетініне көңіл
аудартады.
Әу баста кең жоспарланып, трилогияға айналады деп күтілген бұл
шығарманың аяқталмай қалған өкінішіне қарамастан, әдеби ағымға еркін еніп
кете алуының өзіндік сыры бар. Аға буын әдебиет өкілдері аталмыш романда
Шоқан тек басталар шақта көрінген (Т.Ақтанов) деп баға беруінің өзі
шығарманың құндылығын еселей арттырмаса, бір мысқал да кеміте алмайды.
Қайта шығарма туралы оның авторы идеясы туралы пікірталасқа жетелейді.
Тұлғаны тұлғаның қалай тануы, қалай бағалауы кімде-кімді де қызықтырары
сөзсіз. Кейінгі буын ұрпақ – бізді ынтықтыратын жай – осы.
Расында да, романды оқи отырып, өзгеше бітім, дара мінез бала Шоқаның
дүниенің төрт бұрышынан хабардар оқымысты ғалым дана Шоқанға әлі толығымен
айналып болмағанын мойындауға тура келеді. Бірақ шығармадан жаңа дәуірде
өскелең өмірдің тұтқасын тауып, соны қолға ұстауды мұрат ете талпынған, сол
жолда өсіп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан Шоқанды, ол өмір сүрген қоғамды
танимыз. ...Омбыға қызметке келгелі , бұл жеткіншек азиат, осы қаладағы
жоғары қауым аталатын топқа түгелімен араласып, олардың сүйкімдісі
саналып алған... [12.3].
Аққан жұлдыз романында Шоқанның өскен ортасы, тәрбие алған отбасы,
үй ішінің адамдарымен қарым-қатынасы, оның өміріндегі әкесі Шыңғыстың,
әжесі Айғанымның, анасы Зейнептің алар орны, оқыған оқу орындары, араласқан
жолдастары, кездестірген махаббаты, кейбір сапарлары сөз етіледі.
Әр адамның өмірінде әкенің орны ерекше зор екендігі баршамызға
белгілі. Себебі әке мен ана – адамның ең жақын, ең ыстық адамдары. Әдетте,
қыз балаға ана жақын болады, ал ер балаға әке жақын болады. Шоқанды дұрыс
жолға қояр, жан ашыр жақын адамы - әкесі Шыңғыс. Оның Шоқан өміріндегі алар
орны мұхиттай зор. Себебі Шоқанды Шоқан еткен әкесі Шыңғыс. Оған
шығармаларда дәлелдер баршылық. Кезінде анасының қалауымен өзі алған орыс
білімін Шоқан да алсын, адам болсын деген ниеті қай шығармада болсын бізге
айқын көрінеді.
...Бөрі арығын білгізбес, сыртқа жүнін қампайтар дегендей, жұртқа жүнімізді
қампайтып, кісімсінгенімізбен, хан тұқымы – біздің ішіміз жалаңаштанып
келеді, балам. Атамыз Абылайдың қара шаңырағы құлады. Оны болашақта көтеру
үміті жалғыз сенде ғана. Сенің де, менің де ендігі тірегіміз – ақ патша,
оған жағу үшін тілін білуіміз керек. Сені оқуға әкеле жатқан себебім де
сол. Ақылсыз бала емессің. Айыбың – тентектігің. Тентектен түзелген жақсы
болады! Дейді қазақ. Оқу – шала естіні бүтін, бүтін естіні данышпан
қылады дейді. Оқы. Түзел. Кісі бол. Сөйтіп, атаң Абылайдың шөккен аруағын
тұрғыз!... [12.19]. Осы тәрізді үзіндіден біз Шыңғыстың талабы мол, алысқа
қарайтын ақыл иесі екенін көреміз. Әкенің баласы Шоқанға деген мейірімі
мол, ол Шоқанға сенеді, оның оқу жолында есті боларына сенеді.
Гасфорт: Патшаның мына тапсырмасын абыроймен орындап қайтса, жердегі
балаң аспанға бір-ақ шырқап шығады, содан кейін оны патшадан сібірлік
қазақтар басқармасына председатель ғып сұрап алам. Аржағында генералдық чин
де таяу тұр; оның аты, сіздің фамилияңыз биік даражалардың тауына өрлей,
биіктей береді деген сөз!... Бұл сөздерген Шыңғыс терісіне сыймай
қуанды.... Шыңғыстың баласына деген тілегі анық. Шоқанды Гасфорттың
адъютанты болуына Шыңғыс қатты қуанған және оның Гасфорт алдында қандай
қызмет атқарып жатуына құлағын түрік ұстаған Шыңғыс, еркесі дейді дегенге
массаттанып, ә, құдай, бере гөр! деп, өсе беруін тілейтін де [12.334].
Төре тұқымдары болғандықтан, ел билеушілік қызметпен араласқандықтан,
қоғамда, ел арасында беделдің қажеті мол. Шыңғыс осыны терең түсінеді. Ол
кадет корпусының озық оқушысы болған баласы Шоқанды әрқашан мақтан тұтады.
Оның басқан әрбір әскери қадамын қолдайды. Шыңғыс өзге балалар ішінде
Шоқанды ерекше жақсы көретін. Біріншіден, ол – оның тұңғыш баласы.
Екіншіден, оның Шоқанға артар үміті зор. Үшіншіден, елдің айтуы бойынша
Шоқан тумысынан алғыр, зерек еді.
Шыңғыс Уәлиханов өз заманындағы аз ғана көзі қарақты адамдардың бірі
болған еді. Көптеген архив мәліметтері әуелі Сырымбет медресесінде қазақша
жақсы сауатын ашқан, Омбы әскери училищесінің тәлімін қазақтан
алғашқылардың бірі болып көрген Шыңғысты ғылым мен әдебиетке жаны жақын,
елдің тұрмысын, әдет-ғұрпы мен өнерін орыс зерттеушілеріне таныстыруда
бірталай еңбектер жасаған адам ретінде байыпталады [16.44]. Шыңғыстың өзі
көп білім алған түрі бар... [12.336]. Сібірлік қазақтарға тигені – төменгі
чиндерінен бірер саты көтерілу, сонда Шыңғыстың жеткені – полковник...
[12.371]. Султан Чингиз Валиев был управителем Кушмурунского округа и имел
чин полковника русской службы [17.4], - деп жазылған Сергей Марковтың
Идущие к вершинам атты повесінде Шыңғыстың әскери атағы жайында. Ел
басқарып аға-сұлтандық еткен төре тұқымының осыншама беделді болуына оның
анасы Айғаным себепкер. Уәлидің өлімінен кейін ел басқаруға араласқан
Айғаным сол кезде ең керегі орыс оқуы деп білген. Ертеңгі күні әкімшілікке
тек сол оқудан өткен адамның ғана қолы ілігетін түрі бар. Бұл ретте сенің
де хан тұқымынан шыққаның да есепке алынбай қалуы әбден мүмкін. Сондайда
ханшаға төртінші ұлы Шыңғысты орыс оқуына берсем деген ой келетін [16.23].
Сөйтіп Шыңғысты Омбыдағы Сібір қазақ әскерлері линиялық училищесінде
оқытады. Бұл оқуды Шыңғыс 1834 жылы бітіріп шықты. Сол жылы Тобыл мен Есіл
өзенінің аралығындағы Обаған өзенінің атырабын жайлаған керей, уақ, арғын,
қыпшақ руларының үстінен қарау үшін жаңадан Аманқарағай округі ашыла қалды
да, Айғанымның беделімен жиырма үш жасар Шыңғыс сол дуанның аға-
сұлтандығына ұсынылды... Міне, Шыңғыстың жеткен дәрежесіне анасы айғаным
себепкер болса, Шоқанның әскери беделді адам болуына Шыңғыс себепкер болды
деп айтуға әбден болады.
Уәли ханның әулеті орыс білімінің сол кездегі құндылығы мен қажеттігін
саналы түсінген, соған ұмтылған, дегенмен өз тілі бірінші орында тұрғаны,
одан аулақ кетпегені шындық. Шоқан мен Шыңғыстың бір әңгімесін осы орайда
келтіре кетсек:
- Шешеміз орыс оқуын зорлап түсіргенмен, біз кезінде қадірін білдік пе
орыс сөздерінің?
- Түсінуге де, түсіндіруге де шамаңыз келді ғой, әке.
- Шалағай білгеннің не сәні бар, балам? Көп сөздерін, кейде аса қажетті
сөздерін білмей, қорланып жүреміз.
Аз жыл болса да орысша оқыған Шыңғыс орысша жазуға да, сөйлеуге де шорқақ
еді. Бұл тілдің көп сөзін ол бұрмалап, қазақ тілінің заңына сүйрелеп, бұзып
отыратын. Ал, титулдарды прапорщиктен бастап, фельдмаршалға дейін орыстың
сауатты адамдарындай дәл түсіреді. Мына жолы да солай!... Бұл сөздерді бұзбай
айтуға тырысатындығы ғой ол!
- Неге күлесің? - деген әкесіне:
- Сіздің көп білетіндігіңізге қайран қалып, - деді Шоқан, кескінін
томсартып... [12.339].
Көп білетін әкесіне ұқсаған еді Шоқан өз білімі мен тапқырлығымен. Осы
бір детальді біз Шоқан жайында жазылған шығармалардан молынан-ақ
ұшырастырамыз.
Білімі мен ақылымен Шоқан әкесі Шыңғысқа ұқсаса, сырт келбетімен арғы
атасы Абылайға ұқсайды.
...Шоқанның бала кезінде, Балта-Тұрсынбай батырдың, оны Абылай ағама
айнымай тартыпты ғой деуі елге тарап кеткен... [12.140], - деп Сәбит
Мұқановтың Аққан жұлдыз романының бір жерінде берілсе, ендігі бір жерде
Шоқанның Бұғы бабаймен кездескендегі әңгімесі келтіріледі.
- Абылай тұқымы екенсің. Әкеме еріп, бала күнімде Қызылағаштағы Абылай
атаңның ордасына енгенім бар. Сонда атаңды көргем. Кескінің келген екен
оған. Ол да сен сияқты қара-сұр өңді, ашаң жүзді, сына денелі, орта бойлы
еді. Бергі атаң Уәлі қарақалпақ қызынан туған. Ол нағашысына тартқан
етжеңді, дөңгелек жүзді, аққұба өңді болатын.
Бұғы бабай Шоқанның тұрпатын көзімен бастан-аяқ тағы да бір шолып алды
да:
- Иә, келіпсің Абылайға. Әсіресе мұрын жағы кең, шеке жағы қысық, көзің мен
қалың қабағың келіпті. Бірақ, сенің өңің одан қуқылдау. Оның беті
алабұртып, қара-күреңденіп тұратын, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 6
Негізгі бөлім. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесі (
С.Мұқанов Аққан жұлдыз, С.Бақбергенов Ақ боз атты ару, С.Бегалин Шоқан
асулары шығармалары бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 - 65
I Тарау. Асқан ұлы қазақ елінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 - 16
II Тарау. Шоқан Уәлиханов – көркем шығарма
кейіпкері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17 - 69
2.1 Аққан жұлдыз романындағы Шоқан Уәлихановтың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17 - 25
2.2 Шоқан асулары повесіндегі Шоқанның сомдалған тұлғасы...25 - 29
2.3 Ақ боз атты ару романындағы Шоқан Уәлихановтың
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...29 - 33
2.4 Шоқанның даралық қасиеттерінің көркем шығармаларда берілу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...33 - 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 5 - 69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70 - 72
Кіріспе.
Жарқырап жұлдыз болып ағып кетті,
Артына өшпес жолын салып кетті.
Заманы тар өлшемде тұрса – дағы,
Елінің болашағын айтып кетті.
Қалды ізі Оқжетпестің шыңдарында
Мәңгілік Шоқан жанған шырақ болып,
Сөнбейтін қазағымның даласында...
Нұралыұлы Жамаш Жамали.
Өз заманының білгір ғалымы, этнограф, саяхатшы, зерттеуші ғалым,
небәрі отыз-ақ жасында әдебиет, тарих, этнография, жағрафия, философия,
экономика, бейнелеу өнері, археология, фольклор салаларында сындарлы
еңбектер қалдырған еліміздің атақты ұлы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов – ерекше
мақтан тұтар, ерекше құрмет тұтар ардақты да биік тұлға. Еуропаның
прогрессивтік мәдениетіне қолын жеткізген Шоқан Уәлиханов жайында оның орыс
достары көп мәнді пікірлер айтқан. Соның ішіндегі Шоқанның досы К.Губарев:
...Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп аталатын басқа
халықтардың ешқайсысынан бұрын-соңды шыққан емес... – деп жазған екен.
Орыстың белгілі ғалымы, Шоқанның замандасы В.И.Веселовский Шоқан жайында:
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов Шығысты зерттеу ғылымында аққан жұлдыздай жарқ
етті де, жоқ болды. Орыс ориенталистері оны ілімде бір кездесетін ғажайып
дарын иесі деп таныды және одан түрік халықтарының тағдыры жөнінде аса
маңызды жаңалықтар ашады деп күткен еді.. – деген сөздермен еске алған еді
(1.94(. Шынымен де, Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті, халқымыздың мақтан
тұтар ардақты азаматты тек түркі текті халықтар ғана емес, сонымен қатар
Еуропа халықтары да ерекше құрмет тұтқаны шындық деп біз айта аламыз.
Шоқан Уәлихановтың есімі Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық-ғылыми
ойының тарихында заңды түрде құрметті орын алады. Осынау бір аса көрнекті
ғалым әрі ағартушы Шығыс халықтары туралы толымды да жемісті ғылыми
зерттеулер жүргізді және сол бір кезде сыры-қыры ашылмаған беймәлім елдерге
асқан қауіп-қатерге қарамай белді буып, батылдықпен саяхат жасаған. Шоқан
Уәлиханов – қысқа ғана өмірінде мол жасаған асқан дарын иесі.
Осыншама көп еңбек еткен ғалым Шоқан Уәлихановтың есімін біз
халқымыздың өткен тарихында кездестіреміз, есімін міндетті түрде тарихпен
байланыстырамыз. Себебі, Шоқан – қазақтың көп жылдық тарихының төрінен орын
алатын ерекше тұлға. Тарихта ғалымның жазған еңбектері, зерттеулері
сақтаулы. Бір сөзбен айтқанда, тарихта Шоқан Уәлиханов - зерттеулер
жүргізген саяхатшы, кітап жазған ғалым, этнограф, зертеуші ретіндегі
тұлға. Тарихта Шоқанның адам ретіндегі тұлғасы, оның өмір сүрген ортасы,
мінезі мен тұрпат-кейіпі, тәрбие алған жанұясы, басқа адамдармен қарым-
қатынасы, психологиялық дамуы, жалпы адам ретінде дамып-жетілу жолы
сурттелмейді. Ондай жайттарды біз қайдан білеміз? Әрине, әдебиеттен,
дәлірек айтсақ, авторы бар әдеби шығармадан. Себебі, әдебиеттің тарихтан
гөрі міндеті бөлек, ол тарихтағы тұлғаны әдеби кейіпкер етіп суреттейді.
Шоқан Уәлихановты әдебиеттегі әдеби кейіпкер ретінде бізге танытқан
шығармалар баршылық.
Біздің ғылыми жұмысымыздың тақырыбы: Көркем әдебиеттегі Шоқан
Уәлихановтың бейнесі деп аталады. Біздің пікірімізше атақты ғалым,
ағартушы-демократ, этнограф, фольклорист, Шығыс Түркістан, Қазақстан және
Орта Азия халықтарының мәдениеті мен тарихын зерттеуші Шоқан Шыңғысұлы
Уәлихановтың өмірі мен шығармашылық жолы әр заманда ерекше актуальды. Шоқан
Уәлиханов сынды азаматтарымыздың есімдерін жаңғырту өзіміздің парызымыз деп
санаймыз.
Диплом жұмысының мақсаты: Шоқан Уәлихановтың тұлғасын жан-жақты ашу
және осының нәтижесінде оның әдебиеттегі көркем шығармаларда сомдалған
бейнесін ашу.
Диплом жұмысының міндетері:
1. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі образын ашу;
2. Шоқан Уәлихановтың тарихи тұлғасын, әдеби, тарихи индивидуалдығын
дәлеледеу;
3. Шоқанның жан-жақтылығын таныту (оның адами болмысын, өзі өмір сүрген
қоғамдағы жолдастарымен, туыстарымен қарым-қатынасын, жеке басындағы
өнерін, жалпы ғұлама ретіндегі орасан зор қызметін айту, т.т.).
Диплом жұмысының құрылысы:
Диплом жұмысы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім. Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесі (С.Мұқанов
Аққан жұлдыз, С.Бақбергенов Ақ боз атты ару, С.Бегалин Шоқан асулары
шығармалары бойынша).
I Тарау. Асқан ұлы қазақ елінің.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы Сырымбет даласында дүниеге келген.
Оның шын аты Мұхаммед-Қанафия. Ел аузында қалған сөздерде оның азан шақырып
қойған әуелгі атының Шоқан болып өзгергені де осы тұрғыдан байыпталады.
Үлкендердің қасында тапжылмастан шоқиып отырып әңгіме тыңдайтын баланы ата-
анасы: Шоқиғаным, Шоқаным, - деп еркелетеді екен. Ақырында оны кейіннен
бүкіл ағайын-туған, ел-жұрты да осылайша атап кетті [16.4-5].
Енді бір деректерде Шоқанды осылай атауға байланысты мынадай бір
дерек келтіріледі: Шыңғыстан туған тұңғыш немересін – Мұхаммед-Қанафияны
жақсы көрген Айғаным әжесі оны кішкентай жасында еркелетіп, оған бата-тілек
ретінде Құлыным, Шоқыдай биік, таудай асқақ болшы дейді екен.
Шоқанның шыққан ортасы – қазақтың хан-сұлтан төре тобы. Әкесі – Шыңғыс
- Омбы әскери училищесін бітірген, орысша сауатты, офицерлік чині бар
(полковник болған ) адам. Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен шешесі Айғаным да
хандық құрған адамдар. Арғы аталары тарихқа белгілі – Абылай хан.
Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов (1811-1895ж.ж.) орта жүздің ханы
Уәлихан семьясында Қызылағаш жерінде (басқа мәліметтер бойынша Сырымбетте)
дүниеге келген. Шыңғыс әкесінен 10 жасында жетім қалған. Жас кезінен Шыңғыс
өте зерек болған, орыстармен араласқан, анасы Айғанымның қалауымен Омбы
әскери училищесін бітірген. Омбы әскери училищесінде жеті жыл оқығаннан
кейін ол бұдан ой-өрісі кеңейіп, ғылым мен әдебиеттен, көркем өнерден,
сондай-ақ тарих пен географиядан, өз елінің статистикасынан терең мағлұмат
алып шығады. Шыңғыс орыс тілін жете меңгерген тұңғыш қазақтардың бірі еді
және соның арқасында ол орыс мәдениетінің бай қазынасымен терең танысады
[1.9].
Шыңғыстың анасы Айғаным (1783-1853ж.ж.) өте ақылды, байсалды,
мәдениетті адам болған. Айғаным орысша оқып, білім алудың маңызын терең
түсінген. 1827жылы ол өзінің баласы Шыңғысты, Шоқанның әкесін, Сібірдің
линиялық қазақтарының әскери училищесіне (Омбы әскери училищесі) оқуға
түсіруі – сол кездегі көзі ашық, болашаққа сеніммен қарайтын адамдардың
ғана ісі болғаны сөзсіз. Себебі сол кездің әрбір сұлтаны, әрбір төресі орыс
оқуының қажеттілігі мен құрметін Айғанымдай түсінген емес. Осындай ақылды
Айғаным өзі бірнеше шығыс тілдерін білген, Петербургтағы Сібір комитеті мен
Сыртқы істер Министірлігінің Азиялық департаментімен хат ауысқан, қазақтар
мен орыстар арасындағы достық қарым-қатынасын нығайтуға барынша әрекет
жасаған адам. Архив мәліметтері Айғанымның қоғамдық-саяси мүдделерінің өте
ауқымды болғанын көрсетеді. Сібір қырғыздары жөніндегі Устав
қабылданғаннан кейін Солтүстік Қазақстандағы маңызды оқиғалардың бірде-бірі
Айғанымсыз өтпейді екен [1.9].
Шоқанның анасы Зейнеп байсалды, ақылды жан болатын. Әнге құмар Зейнеп
Шоқан бойына жастайынан халық әндерінің, халық даналықтарының асыл
тәрбиесін сіңірген.
Міне, Шоқанның ұшқан ұясы осындай болған. Осындай белді отбасы
Шоқанның рухани жетілуіне игі әсерін тигізгенін біз сезіп отырмыз.
Шоқан титтейінен алғыр, зейінді болып өсті. Тілі де ерте шығып,
зеректігімен көзге түсті. Әсіресе ол сәби шағынан үлкендердің әңгімесіне
ерекше қызығушылық танытар еді. Әдетте аға-сұлтан ордасына ат басын бұрар
қонақ көп. Олардың арасында әкімшілік жайымен жүрген ел билеушілерімен
қатар, ескі әңгімелерді мол білетін құйма құлақ қариялар, кезінде талай
жорықтарды бастан өткерген кеуделі батырлар, сөзден өрнек өретін билер мен
шешендер, жыраулар мен өнерпаздар да баршылық. Сондайда Шыңғыс шаңырағында
нешеме қилы әңгімелер арнасының ағыл-тегіл ақтарылып жататын дағдысы бар.
Ал оларды есі кете қызығып тыңдаушылардың бірі – сол үйдің кішкентайы
Мұхаммед-Қанафия.
Екі жасқа келгенде бала Шоқанның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп
жетіле беруіне әсіресе әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал,
дарынды балаға әжесі халық даналығының сарқылмас бұлағы болған. Ол Шоқанға
қазақтың ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі
басы-қасында болған оқиғаларды еске алып отырған. Халықтың озық дәстүрлері
мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына
дейін ұмытпай есінде сақтайды [1.19]. Айғаным әжесі Шоқанға 5-6 жасынан
елінің қисса-дастандарын оқытып, батырлық жырларын жатқа айтуға баулыған.
Сырымбетте жүрген кезінде-ақ ол ел аузындағы Ер Қосай, Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, Ер Көкше сияқты дастандардың бірнеше нұсқасын жазып алған
[6.50].
Шоқанның рухани, мәдени өсіп жетілуіне, оның ғылымға ден қоюына
әжесімен қатар әкесінің алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының өкілдерімен
тығыз байланысты болуы үлкен әсер етеді. Академик А.И.Шренк, Сібір
қазақтарынаң облыстық басқармасында қызмет істеген декабристер С.М.Семенов,
В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан университетінің студенттері
С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфуллин сияқты көптеген жоғары білімді
адамдар Шыңғыстың ауылында талай рет болған [1.22]. Сонымен қатар Шоқанның
көңілдес достары, замандастары П.П.Семенов-Тяньшаньский, Ф.М.Достоевский,
Н.Веселовский, Г.Потанин, Н.М.Ядринцев, Н.Ф.Анненский тағы басқаларының
Шоқанға деген ықылас-ниеттері ашық, жақсы ықпалдары мол болатын.
Шыңғыс үстем тап өкілі ретінде ел билеушілік қызметін атқара жүріп,
өз ауылында қазақ мектебін ашады. Шыңғыстың өзі араласа жүріп ашқан ол
мектеп Шоқан алғаш алған тәуір білім алған құтты отауға айналып еді. Онда
шәкірттер қазақша таза оқып, жаза білуді, көне шағатай тілдеріндегі
дүниелерді тануды, араб пен парсыша сөйлеу дағдыларын үйренді, шығыс
ақындарының өлеңдерін жаттады, қазақтың халық эпостарымен танысты, тарих
пен есеп пәндерін өтті. Осыған қарағанда байырғы дәстүр бойынша сұлтан
балалары жеті жұрттың тілін білу керек деген талап Шоқанды оқыту
барысында кәдімгідей жүзеге асқан сияқты [16.46].
1847жылдың күзінде әкесі Шыңғыс өзі алған әскери орысша білімді
баласы Шоқан да алсын деген ниетпен оны Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны
болып саналатын Омбының кадет корпусына орналастырады. Осы кадет корпусы
жайында А.Завалишин: Омбы әскери Кадет корпусы ағартушылық пен
патриотизмнің өркен жайған жері болатын, - деп айтып кеткен. Кадет
корпусында жүрген пәндердің салалары мен сапасы жөнінде академик
Ә.Х.Марғұлан: Омбы кадет корпусында оқылған курстардан көрінгендей, ол
әдеттегі үлгі орта оқу орындарынан көш жоғары тұрды. Ол шын мәніндегі білім
ордасы болды. Оның оқу программасына тек арнаулы жоғары оқу орнындарында
ғана оқытылатын пәндер (Архитектура, Сызба геометрия, Топографиялық сызу
және басқалар) енгізілген. Корпус Россияның шет аймақтары мұқтаж болған аса
білікті және жан-жақты білімді адамдар даярлауды жүзеге асырды - деп,
мейлінше орынды әрі дәл баға берген [23.48].
Мұнда Шоқан шығыстың ақын, ғұламаларын Науаи, Фердауси, Әл-Фарабиді
оқыған, орыс, шетел әдебиетінен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Шекспир,
Теккерейдің шығармаларымен танысты, В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің,
Ж.Ж.Руссоның, Т.Карлейльдің философиялық трактаттарын, әлеуметтік романдары
мен сын мақалаларын оқыды [6.51].
Шоқанды өзінің орыс достары арқылы оқуға түсірем деп Шыңғыс Омбыға
келгенде, корпус директоры генерал Шрамға өз ұлын Ресей армиясының
офицерлігіне дайындайтын осы оқу орнына беруге өзінің ықыласты екенін
айтып, арнайы жолыққан еді. Сонда генерал қарсы болған жоқ. Бірақ Шыңғысқа
мынадай бір ескерту жасаған: Бізге түскен нұсқау бойынша, кадет корпусына
қазақтардың өзіңіз сияқты қадірлі адамдардың балаларын алуға да рұқсат
берілген. Сіздің балаңызды алайық, бірақ үлгеріп кете алмаса, ренжімейсіз,
шығарып жібереміз, – деді [16.55]. Әрине, ауыл мектебінде қазақша
сауаттанып келгені болмаса, орысша білмейтін қазақ баласы Ресей армиясының
болашақ офицерлерін дайындайтын, программасы біршама күрделі оқу орнына
басқалармен қатар үлгеріп кете алар ма екен деген күдік әуелгі кезде көп
мұғалімдер тарапынан туындаған да шығар. Алайда Шоқан олардың бәрін де
таңдандырып, алғашқы жылдың өзінде-ақ орыс тілін бір кісідей үйреніп қана
қоймай, сабағы жөнінен де алдыңғы қатардан көрінді [16.59]. Құдайға шүкір,
Шрамның Шыңғысқа жасаған ескертуі жүзеге аспады: Шоқан корпустың алдыңғы
қатарлы озық оқушыларының бірі болды. Шоқанмен бірге оқыған оның досы
Григорий Потанин корпуста оқып жүрген шағынан өз естеліктерінде былай деп
жазады: Шоқанның санасы тез өсіп, өз қатарластарынан өте озық болған еді.
Табиғи қабілеті және басқа да ерекшеліктері мол адам болатын.... Шоқанның
зеректігін ол Кадет корпусында оқып жүрген кезінде-ақ жолдастары мен
оқытушылары байқады. Осы орайда Г.Потанин: Шоқан тез дамыды, өзінің орыс
жолдастарынан басып озды. Оған көп адам ден қойып, зер салды, оның
қабілеттілігі сондай, - оқу орнына түсуден бұрын да сурет салған еді - деп
Шоқанды еске алып жазады [1.26].
Жоғарыда айтылып кеткендей, дәстүр бойынша сұлтанның балаларына
бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни жеті жұрттың тілін білу парыз болған
[1.19]. Шоқан шығыстың араб, ұйғыр, түрік, монғол, парсы тілдерін
меңгерумен қатар Еуропаның орыс, француз, неміс, ағылшын тілдерін білген.
Қашқарияда Шоқан ұйғыр тілін тәп-тәуір үйреніп алады. Ғалымның архивінде
оның Қашқарияда ұйғыр тілінде жазғандары сақталған [21.5].
Корпустың оқу программасында әскери пәндермен бірге жалпы география,
Россия географиясы, жалпы тарих пен Россия тарихы, орыс және Батыс Еуропа
әдебиеттері, философия негіздері, физика, химия, арифметика, алгебра,
геометрия, тригонометрия пәндері де қамтылған және сонымен қатар сызу мен
сурет салу сабақтары жүргізіліп, орыс, француз тілдері де оқытылған. Оның
үстіне корпуста шығыс тілдерінің класы да бар еді. Бұл класта француз
тілінің орнына түрік, монғол, араб, парсы тілдерін оқытқан [1.24]. Ал
жоғары класс оқушыларына фехтование мен би сабақтары да арнайы өткізілді.
Кадеттердің би кластарына Омбының ең тәуір деген бикештерінің келуіне
рұқсат берілгендігінен-ақ аңғарылып жататын [16.61].
Осылардың бәрі: мәнді оқу программасы, мұғалімдердің білім сапасы,
сол шақта революциялық-демократиялық идеялар рухында тыныстаған бір шоғыр
ұстаздардың сергек тәлімі тумысынан зерек Шоқанға ерекше әсер еткендігіне
дау жоқ. Ол екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсіп,
өзіне ерекше назар аудартты.
Кадет корпусында Шоқан 6 жыл оқыды. Корпусты 1953жылы жақсы бітіріп
шығысымен, Сібірдегі V әскери полкына алынған. Жыл өткен соң Батыс-Сібір
генерал-губернаторының адъютанты қызметіне жоғарылайды.
Шоқан 1856 жылдан бастап ұлы саяхат сапарына шығады. Жас ғалымның ұлы
сапарлары Орта Азиядан бастау алған. 1856, 1857 жылдары әскери
экспедициямен қырғыз жерін аралап, әдет-ғұрпын, әдебиетін, өсімдіктер және
хайуанаттар әлемін зерттей бастайды. Шоқан – қырғыз жерін, олардың Манас
жырын ең алғаш зерттеп, Еуропаға әйгілеген ғалым. Сонымен қоса, өзбек,
ұйғырлардың ғасырлар бойғы тарихын сан қырынан қажымай зерттеп, әлемге
танытқан зерделі шығыстанушы. Шығыстың көптеген елдерінің тілін жақсы
меңгергендіктен, парасатты ғалымға жергілікті халықпен араласу қиынға
соқпаған. Осы жылы Құлжа қаласында үш ай жүріп, Ресей мен Қытай арасындағы
сауда, достық қатынастарының жақсаруына зор ықпалын тигізеді. Әр
сапарындағы құнды еңбектері әлемдік ғылым қазынасын толықтыра түсті.
1855-1856, 1862-1863 жылдары Қазақстанның түкпір-түкпірін аралайды.
Туған халқының мәдениетін, өмір салтын, фольклорын, ескі сәулет
ескерткіштерін, тасқа түскен көне жазбаларын асқан іждағаттылықпен
зерттейді. Батырлар жырларын, ертегі-аңыздарды, өлең-жырларды, қазақтардың
заң билігі жөніндегі мағлұматтарды жинады. Тынымсыз тірнектенгенінің
нәтижесінде XVIII ғасырдағы батырлар жайындағы тарихи аңыздар, Қазақ
шежіресі, Абылай, Қазақтың ата-тегі сияқты көптеген бағалы еңбектер
жазған. Орасан істері лайықты бағаланып, 1857 жылы Петербордағы жағрафиялық
қоғамның құрметті мүшесі болып сайланды.
1858 жылдың 1-қазанында Қашқарияға аттанған ол еліне алты айдан соң
оралады. Бұл өте қауіпті сапар еді. Өйткені, содан бір жыл бұрын қашқар
жеріне жасырын кірген неміс ғалымының басы шабылған болатын. Еуропа үшін
беймәлім, жұмбақ елге Ресей үкіметінің арнайы тапсырмасымен саяси астыртын
барлауға аттанған. Ол – қазақтан шыққан тұңғыш әскери барлаушы. Сезік
тудырмау үшін бөтен елде жүріп, ештеңені де қағазға түртіп алуға болмайтын.
Шоқан көрген-білгенін жадында сақтап алып, қауіпті жағдайда күнделік
жүргізіп отырды. Қашқар халқының өнеркәсібі мен саудасы, үкіметі, саяси
жағдайы, жер жайы туралы жинап қайтқан бай мағлұматтарын Ресей әскери
мақсатта пайдаланды. Қарындашпен салған суреттері де Қашқарияның тұрмыс-
салтынан көп хабар берді. Зерделі ғалым бұл сапарға бел буғандағы өз
мақсатын ұмыт қалдырмады. Қашқарияның салт-дәстүрін, тарихын, мәдениетін
зерттеп, сирек қолжазбаларды, тау жыныстарын, біршама деректік заттарды
алып қайтқан. Бұл 1859 жылдың жаз, күз айлары болатын. Шоқан сол әкелген
материалдарын сұрыптап, ретке келтірді де 1860 жылдың басында Петербургқа
аттанады [2.817]. Осы жылдары Шоқан көп ізденеді, қоғамдық өмірге молынан
аралысады, көптеген шығармаларды оқып, газет-журнал материалдарын үзбей
оқып жүреді. Ол жайында Шоқанның досы Н.М.Ядринцев былай дейді: 1860-шы
жылдарда Уәлиханов орыс өмірінің беталысын, оның жаңаруын бақылап отырды.
Ол таңдаулы журналдарды үзбей оқыды. Петербургта 1861-1862 жылдары болып,
ғылыми комитеттің тапсырмасымен Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын
құрастырады. Бірақ Петербургтың ылғалды ауасы жақпай, кадеттің тас
қабырғалы үйлерінің сызынан пайда болған көкірек ауруы асқынып, Сырымбетке
оралады. Ғұмырының қысқалығын сезгендей, емделумен бірге ғылыми
зерттеулерін үзбей жалғастырумен болды.
Шоқан Уәлиханов 1864 жылы Черняев басқарған экспедицияға қатысады.
Әуелден экспедиция алдына қойылған басты мақсаттардың бірі – мүмкіндігі
келгенше жергілікті халықты бейбіт жолмен қосып алуға саятын. Черняев
Омбыға келгесін Дюгамельге осы жайды да жеткізіп, бұл мәселеде өзіне
көмекші табылса дұрыс болар еді дегенді білдірген. Генерал-губернатордың
есіне Уәлиханов түсе кетті... [16.267]. Бірақ осы экспедиция атымды
шығаратын, генералдық атаққа тез жеткізетін жорық болса екен деген ниетке
бой алдырған даңққұмар, мансапқұмар, қанішер полковниктің халыққа жасаған
озбырлығына наразы болып, Шоқан Тезек төренің ауылына кетіп қалады. Онда
өмірінің соңын өткізген ғасырлық тұлға өмірден өтеді. Бұл 1865 жылдың 10
сәуірі (жаңа есептеу бойынша 22 сәуірі) болатын.
II Тарау. Шоқан Уәлиханов – көркем шығарма кейіпкері.
Шоқан Уәлихановтың әдебиеттегі көркем бейнесін, тарихи бейнесін
жасағандар, ол жайында кітап жазғандар, зерттеулер жүргізгендер бүгінгі
таңда аз емес. Солардың қатарында біз тарихқа қатысты ғалымның өмірі мен
творчестволық жолын, еңбектерін зерттегендер: Ә.Марғұлан, И.Стрелкова,
Ш.Қ.Сәтбаева, Ж.Бейсенбаев, О.Сегізбаев, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев,
С.Өтениязов, Г.Потанин, С.Марков, көкшелік зерттеушілер К.Абуев,
О.Сұлтаньяев, Г.Алиевалардың тағы басқаларының еңбектері мен мақалаларын
жатқызамыз, көркем әдебиетте Сәбит Мұқановтың Аққан жұлдыз роман-
дилогиясы мен Шоқан Уәлиханов, Қашқар қызы пьесаларын, Сапарғали
Бегалиннің Шоқан асулары повесі мен Бала Шоқан әңгімесін, Сәуірбек
Бақбергеновтың Ақ боз аты ару романын, Шота Уәлихановтың Белые ночи
Чокана пьесасы мен Мне так хотелось увидеть вас... атты драмасын, Зейтін
Ақышевтің Жаяу Мұса романын және тағы басқаларын жатқызамыз.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу қоғамдық өмірді жан-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Өйткені көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның өмір танытарлық күші де соғұрлым
арта түседі [24.108]. Осы принципті негізге ала отырып, Шоқанның көркем
бейнесін жасаған авторлар оның жалпы бейнесін ашу барысында ол өмір сүрген
ортаны жан-жақты танып, терең зерттеді. Шығармада шебер берілген көркем
бейне жасауда жазушылар төмендегідей қағидаларды ұстанды:
- Шоқанды тәрбиелеп, оның рухани, мәдени жетілуіне әсер еткен адамдар
(әкесі Шыңғыс, әжесі Айғанымның әрекеттері негізінде);
- Шоқанның сырт тұлғасы (кескіні, бойы, т.т.);
- Шоқанның бойындағы жеке қасиеттер (турашылдық, адалдық, өткірлік,
жанашырлық, нәзіктік тағы басқалары);
- Шоқанның түрлі тап өкілдерімен қарым-қатынасы (төре, сұлтан, байлармен,
жоғарғы чинді әскери адамдармен, құрдастарымен, құл-кедейлермен);
- Шоқанның жан-жақтылығы, дарындылығы (суретші, ғалым, зерттеуші ретіндегі
тұлғасы).
Шоқанның көркем бейнесін талдауды біз де осы негізгі қағидаларға
сүйеніп жасаймыз.
2.1 Аққан жұлдыз романындағы Шоқан Уәлихановтың бейнесі.
Шоқан Уәлиханов жайында қалам тартқан белгілі жазушылар қатарында
Сәбит Мұқановтың алар орны ерекше зор. Себебі оның қарымдылығы ауқымды
пайымымен тізе қосқанда рухани игіліктердің бел ортасында орны бар Шоқан
Уәлиханов жайында жазылған парасатты еңбегі Аққан жұлдыз роман-дилогиясы
бар. Жазушының ұзақ жылдар бойы архив қазыналарын ақтарып, ел аралап,
саяхат-сапарларға шығып, инемен құдық қазғандай, мехнатпен мысқылдап
деректер жинауы, сол жинаған деректерін моншақтап тізе бермей, үңіле
зерттеп, зердеден өткізуі нәтижесінде өзіндік тың пікір, ойлы тұжырымдарға
негізделген роман оқырман жүрегіне жол тапты. Ойы кемел, қаламы шебер
суреткердің тізбектелген ой толғамдары шебер тілімен әдемі өріліп,
көркемделе жарасып, оқушысын еркінен тыс жетелейді [8.156].
Мұқтар Әуезовтегі Абайдың балалық шағы, Ғабит Мүсреповтың Қазақ
солдатындағы Қайроштың жетімдік шағы, Ғабиден Мұстафиннің Сарбаласымен
қатар қоюға болатын Шоқан бейнесі үшін Сәбит Мұқановты балалық шақ туралы
ең жақсы жазған он жазушының ортасында мол денесімен-ақ қысылтпай-
қымтырылмай сыйғызуға болады.
Сәбит Мұқановтың Аққан жұлдыз романының бірінші кітабы 1967 жылы,
екінші кітабы 1969 жылы аяқталды. Сол 1969 жылы Сәбит Мұқановпен
әңгімесінде жазушы Әбділда Тәжібаев төрт том болады деген романның екінші
томында оны неге трилогия деп ескерткенін сұрағанда: Алғашында Аққан
жұлдызды бір том етіп жазармын деп ойладым. Жаза келе екі томға сыйдыра
алмайтыныма көзім жетті. Екінші томды аяқтағанда әлі екі том жазатыным
айқындарды. Ал редакторым екінші кітабым шығарда, Сәке, мұныңыз неше том
болады деп сұрады. Мен арық айтып, семіз шығайын деп ойладым да, төрт кітап
болатыны көкейімде сайрап тұрса да, үшеу болады деп қалғаным. Содан олар
кітаптың алғы бетіне – бұл Шоқан Уәлиханов туралы трилогияның екінші кітабы
деп жазып жіберіпті – дейді. Халық мұрасы деп аталатын қазақ халқының
мәдениеті, өнері, тілі, материалдық тұрмысы, көрші халықтармен қарым-
қатынасы туралы кітапты баспаға ұсынған соң енді Шоқанға қайта кірісемін.
Қалған өмірімді соған арнаймын, - деген жазушының мақсаты орындалмай, роман
аяқталмай қалды. Әйтсе де Аққан жұлдыздың екі кітабы мұраты зор жазушының
қуаты мол екендігін танытып үлгерген еді. Қадау-қадау сипаттарға ие бұл
еңбек жазушының ұдайы ізденіс, тозбас төзім, қайрат-қажырының арқасында
рухани байлығымыз қосылған зор үлес болды [8.156].
Шығарманы оқып жатқанда мәдени саяхатта жүргендей боласың. Осы орайда
Әзілхан Нұршайықовтың Үні өшпейтін, аты ұмытылмайтын ақындар, жазушылар,
ғалымдар ғана деген сөзі еріксіз есімізге түседі. Өлді деуге бола ма,
ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған – деп, Абай айтқандай,
тірілермен тілдесу правосы өлі жазушыға да берілген. Бұл қасиетті правоның
мерзімі – аз жылдық, яқи мәңгілік болуы – жазушының тірі күндегі ой-
өрісінің, рухани қуатының, өткен еңбегінің дәрежесіне байланысты. Еңбегі
елге танылып, халық қазынасына айналған жазушы ғана мәнді өмір сүреді,
ұрпақтан-ұрпаққа үнсіз өсиет айтып, үздіксіз сабақ береді. Қазақ халқының
сондай мәңгілік жазушыларының бірі – Сәбит Мұқанов деген пікірі атақты
жазушының сергектігіне, сезімталдығы мен сарабдалдығына берілген баға
екеніне ден қоясың.
Көпшілік Шоқан Уәлиханов туралы әңгімеге қанық. Ол жайында жазылған
дүниелер баршылық. Бірақ оқырманға керегі тарихи тұлға - Шоқанның әдеби
кейіпкер етіліп берілуі, яғни халыққа қадыр тұтатын ардақты ұлының әдебиет
төріндегі әдеби шығармаларда кейінгі ұрпаққа жететіндей, оның жадында
мәңгілік сақталатындай ерекше суреттелетіндігі керек. Халықтың бұл
тілегін орындаған жазушылардың бірі Сәбит Мұқанов екені баршамызға белгілі.
Оның Аққан жұлдыз романы Шоқанға арналып жазылған, Шоқан туралы жазылған.
Романда пайдаланылған дерек көздері өте мол. Бұл – жазушының түбегейлі де,
терең толғаныспен жазсам деген нысанасымен сабақтастық нәтижесі. Мұндай
еңбек шындыққа тиянақты, тыңғылықты зерттеу арқылы көз жеткізуді мұрат
санайтын, байламы бекемделген көкіректен ғана шығатыны талассыз [8.156].
Аққан жұлдыз – автобиографиялық роман. Романның басты кейіпкері,
тарихи тұлға – ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Кейіпкер (персонаж) –
көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде, драмалық шығармада, поэмада
бейнеленетін оқиғаларға қатысушы [24.107]. Романда тарихи тұлғаның көркем
бейнесін жасауда автор кейіпкер өмір сүрген кезеңдегі тарихи оқиғаларды да
сөз етеді. ...Француздың ұлы революциясы аталатын 1789 жылдан, Еуропада 1848
жылы болып өткен революциялардан, 1825 жылы болған декабристер
көтерілісінен, 1849 жылы әшкереленген петрошевшілдер оқиғасынан Шоқанның
хабары толық еді... [12.99]. ...Усов 1849 жылдың көктемі кезінде, бір
бөлмеде жататын балаларға жаңалық хабар әкелді.
- Қызық болып жатқан көрінеді, Еуропада, - деді ол.
- Не қызық?
- Еуропаның бірнеше мемлекеті... Франция, Австрия, Германия, Италия
патшаларын құлатып жатқан көрінеді [30.404].
Әдебиетте адамның көркем бейнесін суреттегенде, жазушы оның кескін-
тұлғасын, іс-әрекетін, мінезін, сол ортаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар өзінің басына ғана тән ерекшеліктерді де
(әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлеу әдетіндегі) анық
байқалатындай етіп көрсетеді. Олай ететін мақсаты - кейіпкер бейнесін
барынша шынайы етіп көркем суреттеу. Көркем бейненің типтік өзгешелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болса, оның
даралық, жекелік сипат-белгілері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат-
ерекшеліктер екі бөлек жатқан, екідай болып, ажырап көрінетін ерекшеліктер
емес. Кейіпкердің іс-әрекетіндегі, мінезіндегі көптеген жекелік сипат-
белгілер өзінің даралық, нақтылық қалпын сақтай отырып, типтік мағына да
алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қасиетті танытады. Көркем проза
тілінде сомдалған қазақтың Шоқан сияқты тарихи тұлғалары бүгінгі таңда
тұтас бір галереяға айналған. Эпостың қордаланған тарихы бар мәдени-рухани
жады дейтініміз осы. Аққан жұлдыз – қазақтың осындай текті дәстүрінің
өрісін ұзартқан, тарихилық сипаты терең, тегеурінді туындыларының бірі.
Тарих еншісіне айналған ұлы тұлғалар, олардың ұлағатты өмірі жер
басып жүрген тірілер үшін мерей-мәртебе ғана емес, ең бастысы ұлттың мәдени-
рухани деңгейінің тарихи көрсеткіші, халық өресінің бедерлі айғағы ретінде
ден қойдыруға тиіс. Өйткені, ұлы тұлғалардың өзі тарих еншісіне
айналғанымен , олардың өнегелі өмірі бүгін мен болашаққа қызмет етеді.
Шоқан қазақ халқының бүгіні мен болашағының мақтанышы да, қызметшісі де
болып, тарих төрінен орын алған тұлғалардың бірегейі. ...Хан тұқымы,
сымбатты сұлу жас жігіт, білімі де, мәдениеті де жоғары... [12.3].
Оның адам ретіндегі қасиет-болмысы дарындылық пен ұлылық үлгісіндей
болып кейінгі ұрпақ жадында сақталса, ол тындырған ұлан-ғайыр істер
Қазақстан ғылымының тұғырын бекемдеп берді. Міне, тарихи тұлғаның осы бір
қасиеттерін Сәбит Мұқанов өз романына тұжырымдамалық дәлелді өзек етіп
алып, сонымен қатар айнымас темірқазық етіп ұстанған.
Сәбит Мұқанов роман жазу мақсатымен Шоқан болған жерлермен арнайы
жүріп өткен. Шоқан туған Құсмұрынды көрген ел, көлдің өзін де қызық қып
сипаттайды: Тұрқы батыстан шығысқа қарай созылған бұл көлге, - деседі
олар, - биік қырқадан қарасаң суы мол жылы мойнын батысқа қарай соза,
қанат, құйрықтарын жая, аяқтарын тарбайта жусап жатқан алып қоңыр қазға,
суы азайып, бетіне тұз байланған жылы әлгіндей түрде жатқан аққуға,
құрғақшылық жылы қара батпағы мен ақ тақыры араласқан шақта ит-ала қазға
ұқсайды.
Бұл сипаттаудыдың дұрыстығын: көлге 1949 жылдың суы мол жазында, 1956
жылдың тұз байланған күзінде, 1963 жылдың тақыршылығында барып өзім де
көрдім [30.8], - деп жазады автор. Көп зерттеу нәтижесінде ол аса бағалы
жаңа деректер тапқан. Ленинград, Қырғызстан, Омбы, Көкшетау, Қарқаралы,
Иркутск, Новосибирск, Улан-Уде, Монғолия, Қытай... Мұқановтың Аққан жұлдыз
ізімен шарламаған жері жоқ десек те болады. Аяқталмаған романның азабы
жазушыны тауға да, тасқа да сүйрейді. Шығарма жүгі жеңілге түсе қойған жоқ.
Алайда ұзақ жылға еңбек шығармада ақталған деп айтуға әбден лайық [11.131].
Романды жазуда автор өзінің алдындағы зерттеушілердің күрделі маңызды
еңбектеріне сүйенді. Сонымен қатар Сәбит Мұқановтың ерекше қарастырған
материалдарының бірі – халықтың шежірелері, аңыз-ертегілер [10.488].
Аққан жұлдызды оқи отырып, заңғар жазушының елінің ертеңіне еңбек
сіңіргеніне көз жеткізесің. Қазақ халқының маңдайына біткен айтулы тұлға –
Шоқан Уәлихановтың елге деген құрметі, ұлтқа деген ілтипаты, қасиетті
тілге, дінге, ділге адалдығы, рухани байлығы, ғылым әлеміндегі орасан зор
жетістіктері оның есейген шағында ғана қол жеткізген табыстары емес.
Қазақта тақыр жерге шөп шықпайды деген сөз бар. Ендеше кішкентайынан
халық даналығын, шығыс дүниетанымын, мұсылман дінінің негіздерін бойына
сіңіріп өскен Шоқан ержете бастағанда игіліктің көзі – ғылым, білім,
мәдениет, имандылық екеніне ден қойды.
С.Мұқанов еңбегіндегі Шоқан бейнесі өткендегі нәрселер өткенмен бірге
іс-түссіз жоғалып кетпейді, бүгінгі-кешегінің жалғасы, өткеннің салдары,
болашақтың себепшісі, өмірде ғайыптан пайда болатын ешнәрсе жоқ, кешегі мен
бүгінгі, бүгінгі мен ертеңгі – бәрі де бір-бірімен табиғи да, тарихи да
тұрғыдан байланысты дегенді ұқтыратындай. Үлкен дарын, ерекше талант, терең
білімді ғұламаның келешегі – балалық шағын жазушы таным деңгейінен
зерделеп, зерттеп барып, оның болашаққа қажетті ұстаным-бағдарының негізгі
ұшқан ұя, өскен ортасымен тығыз байланысты екенін ұқтырады. Жазушы мінез-
құлқына нақты талдау жасай отырып, оның бойынан табылатын шынайы жақсылық
сырларын ашып, оқырманның алдына жайып салады. Оған дәлел ретінде
Ф.М.Достоевскийдің Шоқан жайындағы айтқан сөзін келтіре кетсек: ...жолыққан
еркек атаулыдан, мен әзірге адамдықтаң шын бейнесін содан ғана таптым...
[12.321]. Немесе Гутковскийдің Шоқан бойында байқағаны: ...Шоқан жай ғана
пысық емес, ол жүктелген міндетін көтере алатын қайратты да, жігерлі де,
істеріне тиянақты да жас...[12.181]. Баланың өресі жететін нәрселерді
көңіліне түйіп, бала кезден-ақ зердесімен ұсынғанын, байыпты байлам жасай
алғанын ұқтырады. ...әкесі Шыңғыс, 1841 жылы Күрлеуіт-Қыпшақтан шыққан
Жаманқұл ақынға Едіге жырын айтқызғанда, Шоқан сол жырды қағазға
түсірген. Сонда Шоқан алты жаста [12.177].
Шығармада Шоқанның шын аты жайы сөз етіледі. Шоқанның азан шақырып
қойған аты Мұхаммед-Қанафия, атын қойған Қалқай ишан. Осыған байланысты
С.Мұқановтың Аққан жұлдыз романында мынадай эпизод кездеседі: Күллі
ислам дүниесінің, олардың ішінде, Бағдатта жиырма бес жыл оқып, он екі
пәнді тәмам ғып келіпті дейтін Қалқайдың сенімінде, бүкіл ислам
тарихындағы ең зор ғазауатшы: Мұхамед пайғамбардың әрі қызы – Фатиманы
алған күйеуі, әрі әскерінің бас қолбасшысы – хәзәрәті – Ғали. Оның үш
қатынынан он сегіз ұлы болған, бәрі де батыр болған, солардың ішіндегі ең
батыры – Мұхаммед Ханафия дейтін ұлы екен, әкесіне еріп, ғазауат соғысын
сол жүргізеді деседі. Болашақтың Мұхаммед-Ханафиясы болар ма екен? -
деген тілекпен Қалқай ишан Зейнептен туған ұлдың атын Мұхаммед-Қанафия
қойды [12.114].
Шоқан жастайынан зерек болған, қоршаған ортасындағы қарияларды талай
таң қалдырғаны бар: төрт жасынан сөйлей бастауы, осы факт Аққан жұлдызда
бір жасында деп беріледі:
Бір жасына келгенде,
Тілі шықты кәләммән,
Екі жасқа келгенде,
Қолына қағаз алды қаламмен... (Байтоқ жырау) [12.114], бесікте жатып
конақтарынан аш қалмайын деп ет сұрағаны ...Тез піскен тамақ қонақтардың
алдына келіп, табақты айнала отырған олар етті жеуге кіріседі. Сонда
бесіктегі Шоқан оянып, таңғышығынан бір қолын шығарады да, бесіктің жабуын
шетінен шығарады да, бесіктің жабуын шетінен түріп:
- Әу, қонақтар, мен аш қалмайын! – дейді.
Дауысқа жалт қараған қонақтар, көздерін бесікке тіксе, бөлеулі бала:
- Рас айтам, еттен маған да беріңдер, - депті... [12.115].
Өсе келе Шоқан тентек болды, оған бас себепкер Шепе еді... Шепенің
ойынша: төре атаулының бәрі, бері салғанда – Шыңғыстай, әрі салғанда -
өзіндей жемқор, қиянатшыл, зорлықшыл болуға тиісті, сондықтан,
кішкентайынан жақын тартатын Шоқанды да Шепе осындай тәрбиеде өсіруге
тырысты... [12.117]. ...Шоқанның тілі шыға Шыңғыстың үйіне келген адамның
боқтау естімегені жоқ. Кім көргеннің бетіне түкіру, мазақтау, біреулердің
сақалына жармасу, мініп кеп байлап қойған атын шешіп жіберу, шідерленген
аттарды ағыту, қамшы, бөрік, белбеу, етік, ер-тұрман сияқты нәрселерді
тығып тастап, кейін таптырмау... Шоқанның дағдылы ісі болды... [12.118].
Дегенмен Шоқан тентек болса да, ол есті тентек. Шоқан тентек дегенмен
есті тентек еді. Көптің көзіне шала есті – шалдуар көрінгенімен, үйінде,
ауылында, елде болып жататын оқиғалардың бәрін ішіне түйіп, өзінше
қорытынды жасап жүретін. Кейде көзімен көріп, кейде құлағымен естіп...
дегендей, Құсмұрын дуанына қарайтын елдің игі жақсы аталатындардың кімдер
екенін Шоқан жақсы білетін еді; солардың ішінен, қайсылары әкесін
жақтайтынын, қайсылары жақтамайтынын да түсінетін... [30.118]. Романның
бірінші томында біз тентек Қанашжанның өсе келе ақылы толып, бірте-бірте
тентек Шоқаннан саналы жас, ғалым Шоқанға айналғандығына көз жеткіздік.
Тентек Шоқанның түбінде жақсы адам болатынын үлкендер сезген. Есі
кіргеннен бастап, Шоқан билердің сөздерін тыңдауды жақсы көрді. Онысын
байқаған біреулер, - ат болатын тай – саяққа, адам болатын бала – қонаққа
үйір дегендей, сөз тыңдау түріне қарағанда, Шыңғыстың мына тентегі түбінде
жақсы адам болып кетпегей де! – десті [12.178].
Зерделі жанның тірнектеп жиған деректерінің біразы Шоқанның алыста
қалған балалық шағын барлап, бүгінге адам кешеден келетініне көңіл
аудартады.
Әу баста кең жоспарланып, трилогияға айналады деп күтілген бұл
шығарманың аяқталмай қалған өкінішіне қарамастан, әдеби ағымға еркін еніп
кете алуының өзіндік сыры бар. Аға буын әдебиет өкілдері аталмыш романда
Шоқан тек басталар шақта көрінген (Т.Ақтанов) деп баға беруінің өзі
шығарманың құндылығын еселей арттырмаса, бір мысқал да кеміте алмайды.
Қайта шығарма туралы оның авторы идеясы туралы пікірталасқа жетелейді.
Тұлғаны тұлғаның қалай тануы, қалай бағалауы кімде-кімді де қызықтырары
сөзсіз. Кейінгі буын ұрпақ – бізді ынтықтыратын жай – осы.
Расында да, романды оқи отырып, өзгеше бітім, дара мінез бала Шоқаның
дүниенің төрт бұрышынан хабардар оқымысты ғалым дана Шоқанға әлі толығымен
айналып болмағанын мойындауға тура келеді. Бірақ шығармадан жаңа дәуірде
өскелең өмірдің тұтқасын тауып, соны қолға ұстауды мұрат ете талпынған, сол
жолда өсіп, жетіліп, кемелденіп келе жатқан Шоқанды, ол өмір сүрген қоғамды
танимыз. ...Омбыға қызметке келгелі , бұл жеткіншек азиат, осы қаладағы
жоғары қауым аталатын топқа түгелімен араласып, олардың сүйкімдісі
саналып алған... [12.3].
Аққан жұлдыз романында Шоқанның өскен ортасы, тәрбие алған отбасы,
үй ішінің адамдарымен қарым-қатынасы, оның өміріндегі әкесі Шыңғыстың,
әжесі Айғанымның, анасы Зейнептің алар орны, оқыған оқу орындары, араласқан
жолдастары, кездестірген махаббаты, кейбір сапарлары сөз етіледі.
Әр адамның өмірінде әкенің орны ерекше зор екендігі баршамызға
белгілі. Себебі әке мен ана – адамның ең жақын, ең ыстық адамдары. Әдетте,
қыз балаға ана жақын болады, ал ер балаға әке жақын болады. Шоқанды дұрыс
жолға қояр, жан ашыр жақын адамы - әкесі Шыңғыс. Оның Шоқан өміріндегі алар
орны мұхиттай зор. Себебі Шоқанды Шоқан еткен әкесі Шыңғыс. Оған
шығармаларда дәлелдер баршылық. Кезінде анасының қалауымен өзі алған орыс
білімін Шоқан да алсын, адам болсын деген ниеті қай шығармада болсын бізге
айқын көрінеді.
...Бөрі арығын білгізбес, сыртқа жүнін қампайтар дегендей, жұртқа жүнімізді
қампайтып, кісімсінгенімізбен, хан тұқымы – біздің ішіміз жалаңаштанып
келеді, балам. Атамыз Абылайдың қара шаңырағы құлады. Оны болашақта көтеру
үміті жалғыз сенде ғана. Сенің де, менің де ендігі тірегіміз – ақ патша,
оған жағу үшін тілін білуіміз керек. Сені оқуға әкеле жатқан себебім де
сол. Ақылсыз бала емессің. Айыбың – тентектігің. Тентектен түзелген жақсы
болады! Дейді қазақ. Оқу – шала естіні бүтін, бүтін естіні данышпан
қылады дейді. Оқы. Түзел. Кісі бол. Сөйтіп, атаң Абылайдың шөккен аруағын
тұрғыз!... [12.19]. Осы тәрізді үзіндіден біз Шыңғыстың талабы мол, алысқа
қарайтын ақыл иесі екенін көреміз. Әкенің баласы Шоқанға деген мейірімі
мол, ол Шоқанға сенеді, оның оқу жолында есті боларына сенеді.
Гасфорт: Патшаның мына тапсырмасын абыроймен орындап қайтса, жердегі
балаң аспанға бір-ақ шырқап шығады, содан кейін оны патшадан сібірлік
қазақтар басқармасына председатель ғып сұрап алам. Аржағында генералдық чин
де таяу тұр; оның аты, сіздің фамилияңыз биік даражалардың тауына өрлей,
биіктей береді деген сөз!... Бұл сөздерген Шыңғыс терісіне сыймай
қуанды.... Шыңғыстың баласына деген тілегі анық. Шоқанды Гасфорттың
адъютанты болуына Шыңғыс қатты қуанған және оның Гасфорт алдында қандай
қызмет атқарып жатуына құлағын түрік ұстаған Шыңғыс, еркесі дейді дегенге
массаттанып, ә, құдай, бере гөр! деп, өсе беруін тілейтін де [12.334].
Төре тұқымдары болғандықтан, ел билеушілік қызметпен араласқандықтан,
қоғамда, ел арасында беделдің қажеті мол. Шыңғыс осыны терең түсінеді. Ол
кадет корпусының озық оқушысы болған баласы Шоқанды әрқашан мақтан тұтады.
Оның басқан әрбір әскери қадамын қолдайды. Шыңғыс өзге балалар ішінде
Шоқанды ерекше жақсы көретін. Біріншіден, ол – оның тұңғыш баласы.
Екіншіден, оның Шоқанға артар үміті зор. Үшіншіден, елдің айтуы бойынша
Шоқан тумысынан алғыр, зерек еді.
Шыңғыс Уәлиханов өз заманындағы аз ғана көзі қарақты адамдардың бірі
болған еді. Көптеген архив мәліметтері әуелі Сырымбет медресесінде қазақша
жақсы сауатын ашқан, Омбы әскери училищесінің тәлімін қазақтан
алғашқылардың бірі болып көрген Шыңғысты ғылым мен әдебиетке жаны жақын,
елдің тұрмысын, әдет-ғұрпы мен өнерін орыс зерттеушілеріне таныстыруда
бірталай еңбектер жасаған адам ретінде байыпталады [16.44]. Шыңғыстың өзі
көп білім алған түрі бар... [12.336]. Сібірлік қазақтарға тигені – төменгі
чиндерінен бірер саты көтерілу, сонда Шыңғыстың жеткені – полковник...
[12.371]. Султан Чингиз Валиев был управителем Кушмурунского округа и имел
чин полковника русской службы [17.4], - деп жазылған Сергей Марковтың
Идущие к вершинам атты повесінде Шыңғыстың әскери атағы жайында. Ел
басқарып аға-сұлтандық еткен төре тұқымының осыншама беделді болуына оның
анасы Айғаным себепкер. Уәлидің өлімінен кейін ел басқаруға араласқан
Айғаным сол кезде ең керегі орыс оқуы деп білген. Ертеңгі күні әкімшілікке
тек сол оқудан өткен адамның ғана қолы ілігетін түрі бар. Бұл ретте сенің
де хан тұқымынан шыққаның да есепке алынбай қалуы әбден мүмкін. Сондайда
ханшаға төртінші ұлы Шыңғысты орыс оқуына берсем деген ой келетін [16.23].
Сөйтіп Шыңғысты Омбыдағы Сібір қазақ әскерлері линиялық училищесінде
оқытады. Бұл оқуды Шыңғыс 1834 жылы бітіріп шықты. Сол жылы Тобыл мен Есіл
өзенінің аралығындағы Обаған өзенінің атырабын жайлаған керей, уақ, арғын,
қыпшақ руларының үстінен қарау үшін жаңадан Аманқарағай округі ашыла қалды
да, Айғанымның беделімен жиырма үш жасар Шыңғыс сол дуанның аға-
сұлтандығына ұсынылды... Міне, Шыңғыстың жеткен дәрежесіне анасы айғаным
себепкер болса, Шоқанның әскери беделді адам болуына Шыңғыс себепкер болды
деп айтуға әбден болады.
Уәли ханның әулеті орыс білімінің сол кездегі құндылығы мен қажеттігін
саналы түсінген, соған ұмтылған, дегенмен өз тілі бірінші орында тұрғаны,
одан аулақ кетпегені шындық. Шоқан мен Шыңғыстың бір әңгімесін осы орайда
келтіре кетсек:
- Шешеміз орыс оқуын зорлап түсіргенмен, біз кезінде қадірін білдік пе
орыс сөздерінің?
- Түсінуге де, түсіндіруге де шамаңыз келді ғой, әке.
- Шалағай білгеннің не сәні бар, балам? Көп сөздерін, кейде аса қажетті
сөздерін білмей, қорланып жүреміз.
Аз жыл болса да орысша оқыған Шыңғыс орысша жазуға да, сөйлеуге де шорқақ
еді. Бұл тілдің көп сөзін ол бұрмалап, қазақ тілінің заңына сүйрелеп, бұзып
отыратын. Ал, титулдарды прапорщиктен бастап, фельдмаршалға дейін орыстың
сауатты адамдарындай дәл түсіреді. Мына жолы да солай!... Бұл сөздерді бұзбай
айтуға тырысатындығы ғой ол!
- Неге күлесің? - деген әкесіне:
- Сіздің көп білетіндігіңізге қайран қалып, - деді Шоқан, кескінін
томсартып... [12.339].
Көп білетін әкесіне ұқсаған еді Шоқан өз білімі мен тапқырлығымен. Осы
бір детальді біз Шоқан жайында жазылған шығармалардан молынан-ақ
ұшырастырамыз.
Білімі мен ақылымен Шоқан әкесі Шыңғысқа ұқсаса, сырт келбетімен арғы
атасы Абылайға ұқсайды.
...Шоқанның бала кезінде, Балта-Тұрсынбай батырдың, оны Абылай ағама
айнымай тартыпты ғой деуі елге тарап кеткен... [12.140], - деп Сәбит
Мұқановтың Аққан жұлдыз романының бір жерінде берілсе, ендігі бір жерде
Шоқанның Бұғы бабаймен кездескендегі әңгімесі келтіріледі.
- Абылай тұқымы екенсің. Әкеме еріп, бала күнімде Қызылағаштағы Абылай
атаңның ордасына енгенім бар. Сонда атаңды көргем. Кескінің келген екен
оған. Ол да сен сияқты қара-сұр өңді, ашаң жүзді, сына денелі, орта бойлы
еді. Бергі атаң Уәлі қарақалпақ қызынан туған. Ол нағашысына тартқан
етжеңді, дөңгелек жүзді, аққұба өңді болатын.
Бұғы бабай Шоқанның тұрпатын көзімен бастан-аяқ тағы да бір шолып алды
да:
- Иә, келіпсің Абылайға. Әсіресе мұрын жағы кең, шеке жағы қысық, көзің мен
қалың қабағың келіпті. Бірақ, сенің өңің одан қуқылдау. Оның беті
алабұртып, қара-күреңденіп тұратын, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz