Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту жолдары
Кіріспе.
Зерттеудің қажеттілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстандықтарға Жолдауында "Ғасырдағы экономикалық, және
әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш — адамдар, олардың еркі, жігері,
табандылығы, білімі" делінген. Олай болса, алға қойылған мақсаттарды
орындау үшін еліміздегі оқушы жастарымыздың шығармашылық әлеуетін жан-жақты
өсіруге ден қою қажеттілігі туындайды.
Балалардың шығармашылық дарындылығын, шығармашылық бағытта дамыту және
оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы
ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті бар, қажетті
жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның алдында үлкен
талаптар қойылады. Балалар дарындылығына табиғаты, шығармашылық
мүмкіншілктерінің психологиялық құрылымы. Мұның барлығы арнайы ізденісті
қажет ететін Мәселелер қазіргі психология ғылымында осы мәселеге қатысты
біраз деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В,
Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа
принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру
мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік -
экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып,
ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардың бойындағы дарын таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халыктың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ыкпал етуге қабілетті мамандар
санымен анықталады. Сондықтан да инновациялық ғылыми- техникалық даму
дәуірі маманның тұлғасына, заман мен қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес
алдына жан-жақты жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің
басты міндеті. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл
адамдар қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай
деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге
мүмкіндігі береді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру
ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар
орны ерекше. Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті
басым. Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер
шығарумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз
күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық қажет.
Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән берілуде.
Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен дағды
біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама күрделі; ой
ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық қабілеттерін ашу
мектептің маңызды жүмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңда болашақ
жастарға, жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті
коғамның міндеті болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты
білімді жоғары мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам
қажет. Ондай адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оку орындары
дайындайды. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады.
Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде
қолға алынды деуге болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми - зерттеу жұмыстарының жүргізілуі
- үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады. Олар :
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы: көп уақытқа дейін
шығармашылық әр адам шыға алар биіктік деп есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-кайшылықтардың болуы; - әлеуметтік немесе жеке
адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің ар кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі жоғары сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешеді. Тек ол жүмысқа
дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Әрине, шығармашылық жұмыстың
түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен астасып, қабысып жатуы
әбден мүмкін. Оларда қалыптасьш, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі
анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей
тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас
ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл
тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Әдеби шолу. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылган ойлар,
тұжырымдамалар, көзкарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған,
сондықтан еңбектерінде - адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі
көтеріп отырған. Көрнекті педагогтар К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, А.С.
Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса,
оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына
енгізген М. Жұмабаев болатын (1923 ж.).
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, О.С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә. Қоңыратбаев,
С. Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д. Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.
Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс:
Біріншіден - баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуды ерте бастан қолға
алу.
Екіншіден - баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық әрекеттер,
жағдайында болуы. Ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым - қатынастар
шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді. Үшіншіде - шығармашылық
жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жетуі керек. Күн
асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей болуы кажет. Осындай тынышсыз ой
қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже береді.
Төртіншіден – және ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен айналысуға,
тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға деген
қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын деседе өз еркі болуы керек. Мұндай
қызығушылық, кажеттілік, табысқа жетудің бірден - бір кепілі болып
табылады.
Бесінші - еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі- бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз- бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді колдануға болады.
Баланың қабілеті мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ,
соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін.
Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену стратегигясының негізгі бөлігі -
білім жүйесін жақсарту. Елбасымыз Ә.Н.Назарбаев Үкіметке берген 8
міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне байланысты болғаны баршаға аян. Ұстаз
беделін мемлекеттік деңгейде көтеру қажет. Оқыту жүйесінде мұғалім - ең
басты тұлға. ¥стаз - білген адамға ата-анадан кейінгі дүниеге көзін ашушы,
білім, тәрбие беруші.
Қай елде, қай заманда болсын бала тәрбиесіне ерекше мән берілген.
Өйткені, бала жеке адамның емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер үрпаққа
аманат. Ұрпақ— саналы өмірдің ең басты кепілі. Егемен еліміздің тірегі
-білімді ұрпақ. Баланың эстетикалық -көркемдік талғамын ұялатып, ұлттық
тәрбие беруіміз қажет.
Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға-ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа - егеменді, тәрбиесі тең елге
айналуға мойын бұрамыз. Абай айткандай білімімен теңессе ғана ұлттар
теңесе алады Білім калай теңеседі? Бүған бірден-бір жауап: әрине оқу-тоқу
арқылы теңеседі.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерінжаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет. Ұстаз беделі, ең алдымен, өзінің жеке басының
қасиеттеріне, ұстаздық қабілетіне байланысты.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
қажеттілігін анықтау, олардың бойындағы шығармашылық жұмыстарын тереңдету.
Зерттеудің міндеті: 1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
туралы әдебиеттерді талдау, саралау.
2. Шығармашылық іс әрекет кезеңінде жеке тұлға қабілетін
диагностикалау арқылы психикалық ерекшеліктерін анықтау.
3.Шығармашыл қабілетті балалардың психикалық ерекшеліктеріндегі
ескерту арқылы олардың қабілеттерін дамыту жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту түрлері.
Зерттеу пәні: Шығармашыл қабілетті балалардың психикалық
ерекшеліктерін ескере отырып олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын анықтап,
белгілеу.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді саралау. Сауалнама, тест, тренинг,
дебат.
Ғылыми болжам: 1. Егер, бала өз мүмкіндіктерін бағалап, олардың дамыту
жолдарын мүмкіндігінше білсе, онда оқу және тәрбие процесіндегі мәселелерді
тиімді шешуге болады.
2. Егер ұстаз бала ресурстарын анықтай білсе, онда оқу процесіндегі
дифференциалдық деңгейі артады.
2 Шығармашылық жұмыстарға кең өріс.
Адамның жеке дара қасиеттерінің бірі қабілет. Бұл іс әрекеттің
жекелеген түрін ойдағыдай, әрі нәтижелі етіп орындаудан көрінетін
ерекшелік. Қабілет басқа да жан қуаттары мен қасиеттері сияқты өмірмен іс-
әрекет үстінде дамып, қалыптасып отырады. Қабілет дамуының табиғи негізін
құрайтын жүйке санасының туа біткен белгілі нышандар жиынтығын - дарындылық
деп атайды.
Кісінің қандай да болмасын бір істі жемісті орындауы тек қабілетке
ғана байланысты емес, ол сондай-ақ адамда тиісті білім жүйесінің икемділік
пен дағды және.тәжірибенің болуын қажет етеді. Баланың пәрменді түрде
қызыққан іс-әрекеттерінен тыс қабілеттің қалыптасуы мүмкін емес.
Қабілеттері жалпы (жалпы адам атаулыға ортақ), арнайы (іс-әрекеттің белгілі
бір саласы бойынша) және практикалық деп үш түрге бөлінеді.
Қабілеттілік табиғи нышанмен байланысты болғанымен негізінде еңбектің,
қажырлы іс-әрекеттің нәтижесінде қапыптасады. Осыдан 200 жылдай бүрын
Алманияда (Германияда) Ұстазы Кристиян Фон Шенах жазып алған любектік төрт
жасар бала (дарынды бала) "Кристиян Генрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті
саясаты мен өлімі" деген кітап жарық көрді. Дарынды балалар жөнінде
жазылған алғашқы кітап осы болатын. Туғанына он ай толмай жатып Генрих
суреттегі заттарды айырып атай білген.
Үш жасқа келгенде ертегілерді өзі оқып, арифметиканың төрт амалымен
есеп шығаруды, көп ұзамай француз тілін меңгеріп, географиядан жақсы
мәлімет алады, мыңнан астам латын мақалын біледі: Генрихтің даңқы әлемге
жайылып, оны Дания королі қонаққа шақырады, бірақ сәби көп ұзамай төрт
жастан төрт ай асқанда қайтыс болады.
Дарынды бала мәселесі жөнінде әлемдік психологияда жазылған еңбектерде
жинақталған нақты деректер аз емес. Өкінішке орай оларды іздестіріп, тауып
алу, сондай-ақ оқытып тәрбиелеу жағы қазақ жұртында бүгінге дейін жөнді
көңіл бөлінбей келе жатқан мәселе. Қазақ мектептерінің жағдайында осы
жайттың ойдағыдай жүзеге асуына оралғы болатын факторлары да жеткілікті.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлык, жасалып жатқан қазіргі кезеңде
республикадағы көптеген колледждер мен лицейлер негізінен дарынды балалар
үшін ашылған оқу орны.
Әрине мұндай оқушылар ел болашағы, оның интеллектуалдық (ақыл-ой)
қуатының баға жетпес резерві, сондықтан да жер-жерден бұларды іздеп табу
аса мәнді де адамгершілікті іс.
Дарындылық - адамның ой-өрісінің деңгейі мен өзіндік іс-әрекетінің
ерекше өрістеуіне себепкер болатын, адамның жан-жақты дамуының қайнар көзі,
арнаулы қабілеттердің ойдағыдай дамуының нәтижесі. Ерекше зейінділік,
жинақылық, күрделі ақыл-ой жұмысына әрқашан да әзір тұру, еңбекке ұмтылудың
табандылыққа ұласуы, демалыспен есептеспей, қажымай талмай еңбектену - да-
рынды балалардың басты ерекшеліктері.
Бойкүйездік пен жалқаулыққа бой алдырмай қолайсыз жағдайда да жұмыс
істей алу, әр істің соңына жеткізбей тынбайтын табандылық, ауыр еңбектен
ләззат алу, әр нәрсені талдау мен жинақтай алуға ерекше икемділік, таным
аясының кеңдігі, ойлау белсенділігінің аса түрақтылығы - ерекше балалардың
өзін-өзі басқара алу қабілетінің басты көрсеткіші болып табылады. Әр жерден
оқта-текте кездесіп қалатын дарынды балаларды ұстаздық қырағылықпен көре
біліп, оны арнаулы оқу орындарында оқытып тәрбиелеу үлкен жауапкершілікті
қажет ететін іс.
Осындай басқыштан өткен оқушы міндетті түрде жоғарғы көрсеткішке
жетеді.
Үйде де, түзде де дарынды баламен жұмыс жүргізетін тәлімгерлердің жан-
жақты білімді, әсіресе бала жанын жазбай танитын сезімтал психолог болуы
керек. Менің ғылыми жұмыс жүргізу барысындағы дарынды баламен жұмыс
жүргізудегі міндетім:
1. Мектеп бағдарламасын жанжақты меңгерту.
2. Алған білімін ғылыми негіздеу.
3. Ғылым негізі бойынша зерттеулер жүргізіп, шығармашылық жұмысын дамыту.
Дарындылықты ұйымдастырудың бағдарламасын жасап, мынандай басқыштар
арқылы іске асырылады:
1. Оқушының шығармашылық дарындылығын өмірмен байланыстыра отырып,
халықтык. педагогика элементтерін биология сабағында қолдану арқылы
дамыту (5-7 сынып).
2. Затты немесе схеманы пайдалану арқылы баланың шығармашылық дарындылығын
дамыту (8-сынып).
3. Оқушының танымдық қабілетін арттыру арқылы шығармашылық
дарындылығын дамыту (9-сынып).
4. Оқушының шығармашылық дарындылығын ғылыми зерттеу жүмысымен ұштастыру.
Психологтер Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы оқу мақсаты және оқу әрекетінен тұрады. Олардың
пікірінше, оқу үрдісін басқарушы бөліктер оқу пәндерін оқыту (мұғалімнің
әрекеті) және оқу (оқушының әрекеті) өзара бірлесіп әрекеттескенде және
терең ойланып өзара тәуелділікте болғанда ғана оқу сапасы артады,
балалардың психикалық дамуы тиімді қамтамасыз етіледі.
Оқыту арқылы баланың танымын дамытудағы көзделетін басты мақсат -
оларды тиісті білім қоры мен ғылыми мағлұматтарды саналы түрде меңгеруге
баулу. Ал мұндай мақсатты білім беру үрдісімен шебер ұштастыра отырып
жүзеге асыру үшін әдістемелік шеберлік қажет.
Біздің мектептегі шығармашылық-әдістемелік жұмыстың басты мақсаты -
оқыту мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған,
болашақ халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтіндей
бағыт-бағдар беру. Ал міндеттеріне оқушылардың танымдық деңгейін кеңейту,
шығармашылық қабілетін дамыту, рухани байлықты дамытуға жағдай жасау,
салауатты өмір салтын насихаттау, т.б. кіреді.
Оқытудың жетілдірілген тиімді моделі мен инновациялық әдістер
әдістемелік жұмыстардың мазмұнына айналған. Ол жұмыс түрлері мыналар:
– педагогикалык. оқулар;
– ғылыми-әдістемелік семинарлар;
– кәсіби байқаулар;
– шығармашылық есеп;
– авторлык. кеңестер;
– конференциялар;
– олимпиадалар;
– көрме;
– іскерлік ойындар, т.т.
Соның негізінде ұшқыр ойлы, жаны сұлу, тәні сау, шығармашылықпен ойлай
білетін дара тұлғаны тәрбиелеуге ұмтылып келеміз.
Басқару ісінде - оқушылардың білімдерін нәтижеге бағдарлап ұштауға,
мұғалімнің кәсіптік шеберлігін шындап, әртүрлі жағдайлар мен жағдаяттарға
ыңғайлануына, бейімделуіне бағыттайтын тәжірибелік әдістемелік семинарлар
ұйымдастырылды және оқыту технологияларының бірнеше түрлерін (модульдік
оқыту, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту, сын тұрғысынан ойлау, т.б.) таныстыра
отырып, оны оқу үрдісіне енгізуге шешім қабылданды. Таңдаулы, белгілі
авторлардың жасаған дидактикалық моделдерін басшылыққа алып, өз тандауы
бойынша тәжірибелі оқытушыларға бөлініп берілді. Бірінші сатыда тех-
нологиялармен жан-жақты танысса, екінші сатыда әр топта әдістемелік жұмыс
жабдықтарының барлық құрамдас бөліктері мен бағдарламаларын сараптап, олар-
дың іс-тәжірибелері мен кәсіби шеберлігіне қарай қолданбалы бағдары
жасалды. Ал үшінші сатыда оқытудың жоспарланған қорытындыларының барлық
әдістемелік шарттарын меңгергенінен кейін, алдын-ала белгіленген топ
мүшелерін қатыстыра отырып, тәжірибелік семинарлар өткізілді.
Оқытудың тиімді тәсілдерін тандап, осылай өмірге енгізу арқылы соңғы
үш жылда төмендегідей жетістіктерге қол жеткізуге болады.
Жыл сайын Дарын республикалық ғылыми-практикалық орталығында
Қазақстан 2030 стратегиясы аясында республикамыздың экономикалық және
әлеуметтік-мәдени дамуы тақырыбында оқушылардың республикалық ғылыми
жарыстары ұйымдастырылады.
Бірінші (мектептік) кезеңде ғылыми қоғамның ұсынуы бойынша 8-11 сынып
оқушылары қатысады. Бүгінгі таңда республикамызда 690 оқушылардың ғылыми
қоғамы құрылған, онда 3757 жас зерттеушілер ғылыми жобалар бойынша жұмыс
істеуде.
Оқушылардың зерттеу жұмысын ұйымдастыру жеке тұлғаның шығармашылық
әлеуетін және қабілетін дамытуға, зерттеу білігі мен дағдыларын
қалыптастыруға, дербестігін және әлеуметтік белсенділігін тәрбиелеуге
бағытталған қазіргі инновациялы-педагогикалық технологиялардың бірі болып
табылады. Ең бастысы оқушылар ғылыми жобамен жұмыс істеу барысында,
мектепте алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге үйренеді.
Халықаралық деңгейдегі республикалық ғылыми жарыстар жеңімпаздарының
таңдаулы жұмыстары, осы оқушылардың болашақта еліміздің ғылыми элитасы
болатындығына және Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
ететіндігіне куә бола алады.
Соңғы жеті жылда жүлдегерлер саны 600-ден асты.
Дарынды балаларды айқындау мен оларға қолдау көрсету, оқушылардың оқу-
танымдық қызметін ынталандыру мақсатында, олимпиадаларды кеңінен тарату,
жетістіктерге жетуге ұмтылдыру үшін Дарын РҒПО-ы жыл сайын 3-10 сынып
аралығындағы оқушылар арасында интеллектуалдық ойындар, конкурстар,
жарыстар өткізеді.
• Ақ бота интеллектуалдық марафоны жоғары сыныптарға орыс тілі,
қазақ тілі, математика, биология, химия және бастауыш топтарға орыс тілі,
қазақ тілі, математика, жаратылыстану пәндері бойынша өтеді.
Республикада дарынды балаларды анықтау, іріктеу және ғылыми білімге
қызығушылығын арттыру мақсатында жыл сайын жалпы білім беретін 15 пән
бойынша оқушылардың республикалық олимпиадасы өткізіледі. Соңғы жылдары
олимпиадаға 1.000000-нан астам оқушы қатысты.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылдың 19
маусымында №499 бұйрығымен бекітілген Жалпы білім беретін пәндер бойынша
мектеп оқушыларының республикалық олимпиадасын өткізу Ережесіне сәйкес
олимпиада 5 кезеңде өтеді:
1. бірінші кезең мектептік;
2. екінші кезең аудандық (қалалық);
3. үшінші кезең облыстық (Астана және Алматы қалалары, сондай-ақ
республикалық мектептер дәрежесі облыстық олимпиадаға теңеледі);
4. төртінші кезең іріктеу;
5. бесінші кезең республикалық.
Мектептік олимпиадаларға 500 000-нан астам оқушы;
Аудандық, облыстық олимпиадаларға 114 000-нан астам оқушы;
республикалықолимпиадаларға-500 оқушықатысады.
1999-2005 жылдар аралығында 1000-ға жуық оқушы I, II, III дәрежелі
дипломдарды жеңіп алып, еліміздің және шетелдердің таңдаулы жоғары оқу
орындарында білім алуда.
І.2. Креактивтілікті немесе шығармашылық қабілетті ғалымдардың зерттеуі,
диагностикалауы.
Қазіргі кезеңде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, қоршаған ортаға тез
бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу
қабілетін де қажет етеді. Қоғамның дарынды адамға мұқтаждығын
қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке
қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға
қалыптастыру міндетін қойып отыр. Ал шығармашылық тұлғаның ерекшелігі неде?
Психологтер М.Парлов пен Л.Даттаның пікіріне сүйенетін болсақ, олар
былай дейді: "Более творческие люди независимо от возраста направленности
интересов отличались от остальных развитым чувством индивидуалыности,
наличием спонтанных реакций, стремлением опираться на собственные силы,
эмоциональной подвижностью, желанием работать самостоятельно и одновременно
уверенностью в себе, уравновешанностью и напористостью" (И.С. Кан,
"Психология ранней юности". М., 1998, 75-бет).
Осындай шығармашылық қасиетті адам баласының бойына қалыптастыруда
сөз өнерінің берері көп. Мектепте әдебиет сабағында өнер туындылары шебер
насихатталғанмен, баланың өзі сөз өнерін пір тұтып, сол іспен өзі сүйіп
айналыспаса, оның бойына сезім тазалығын, ой, тіл ұтқырлығын, қиял-сезім
ұшқырлығын дарыту мүмкін емес. Сондықтан баланы балабақшадан бастап мектеп
бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып,
икемділігін дамытып отыру қажет.
Ол үшін түрлі дамытушы ойын түрлерін пайдалану өте тиімді.
Ойын - еңбек пен оқу тәрізді адам әрекетінің негізгі түрлерінің бірі.
Ойын кезінде туындайтын жағдаяттарды шешу арқылы адам өз әрекетін басқарып,
баға бере білуге үйренеді. Әрбір ойын шешуді қажет ететін жағдаяттардан
тұрады. Ал олардың қиындық өрісі өте кең. Кейбір ойындарды 2-3 жасар
балалар да ойнай алса, кейбіреулерін ересек адамдардың өздері де қиналып
шешетін кездер кез-деседі. Сондықтан ойынға қызығу ұзақ жылдар бойына
бәсеңдемейді.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту үшін ойын
үлгілерін ғана емес, сюжеттік-рөлдік ойындарды да пайдалануға болады.
Шығармашылықпен айналысуға тиімді деп мен орта буынды айтар едім.
Оқушылардың бұл кезеңі ойлау үрдісінің ерекше стилі қалыптасатын, түрлі
болжамдар, қорытындылар құруға, философиялық шарықтауға, қиял, романтикаға
бой ұратын, шығармашылық күшін сынауға, өзін танытуға құштар болып келетін
жас ерекшелігіне жатады. Олар бір зат пен екінші зат арасындағы үқсастықты
тез байқап, үйлесімді байланыстыра біледі. Бүл кезеңде олар өлең, ертегі,
әңгіме жазуға құштар болады. Ал біз мазмұндамадан басқа еш нәрсе жаздырмай
қоямыз.
Ал жоғары сынып оқушылары есейеді, физиологиялық, психологиялық
жағынан толығу жүреді. Ойы, сезімі тереңдейді. Бұлар лирикалық-
публицистикалық шығармаларға, үлкен жанрларға қалам тартады. Осы кезде
олардың физиологиялық, психологиялық ерекшеліктеріне сай келетін,
шығармашылық қабілеттерін толығынан пайдалануға мүмкіндік беретін іскерлік
ойын түрлерін ұйымдастыру қажет. Әрине, осы үш топтың ішіндегі ең
шығармашылық мүмкіндігі мол жас - орта буын. Сондықтан орта буынның
шығармашылық дамуын дұрыстап бағыттап отыру қажет. Өйтпесе, жоғары сыныпқа
келгенде көбінің шығармашылық мүмкіндігі шектеліп қалады. Орта буындағы
оқушыларды сөз өнеріне, шығармашылыққа баулуда мынадай қорытындыға келдім:
- оқушыларға үнемі шығармашылық тапсырмалар беріп, жаттығу, іскерлік
ойын түрлерін үсынып отыру қажет;
- шығармашылық-іскерлік ойын, жаттығу түрлері олардың жас
ерекшеліктеріне, қызығуына үйлесуі қажет.
Ойлау әрекетін шығармашылықпен байланысты зерттеу мәселесі ешқашан да
өз мәнін жоймайды. Ойлау әрекетін алғаш зерттеген зерттеу жұмыстары оны
озық үрдіс ретінде қарастырып, шығармашылықтың ерекшелігін табудың ғылыми-
психологиялық әдістерін іздеумен байланысты болды. Осыған байланысты ойлау-
дың шығармашылық ерекшелігін анықтайтын теориялық зерттеу пәніне сәйкес
абстаркциялар жүйесін кұру қажет.
Шығармашылық үрдістің өту динамикасы феномендері (байкау және
қателесу, алғашқы ойлардың ыдырауы, шығармашылық азабы, инсайт)
шығармашылық, ойлауды зерттеу мәселесінің негізгі өзегі болды. Психологияда
кептеген зерттеулер шығармашылық, үрдістің сатылы екенін көрсеткенімен,
оларды ойлаудың психологиялық механизмдерінен бөлек қарастырды. Сондай-ақ
гештальтпсихологияда ойлаудың ішкі механизмдерін ашу талпыныстары
шығармашылық үрдістің динамикасын инсайтпен ұқсастыруға әкелді.
Шығармашылық ойлау жайлы жаңа зерттеулер ақпараттарды қайта өңдеудің
әр түрлі деңгейлерімен сипатталатын когнитивті процестерді ұйымдастыру
мәселесін бірінші орынға қояды (П. Линдсей, Д. Норман, У. Найссер, У
.Рейтман т.б.). Дәстүрлі байқау-қателесу бағытын абсолютизациялау
шығармашылық ізденістің мәнін жояды, продуктивті ойлау мен репродуктивті
ойлаудың, адамның ойлау әрекеті мен жасанды интеллект арасындағы
айырмашылықты жоюға әкеледі. Осы бағытқа қарама-қарсы жаңа бір бағыт
метакогнитивті процестерді зерттеу бар, ол рефлексия-ның реттеуші қызметін
басшылықка алады.
Ойлау жүйесіндегі алғырлық мазмұнды қозғалысты мағыналы реттеу
сипатымен анықталады. Шығармашылық ойлау мәселесі өте аз зерттелінген.
Шығармашылықтың ерекшелігі креативтілікті зерттеу бағыттарында сақталған,
мұнда ойлаудың сатылы екендігі тірек болады. Адамның ерекше қабілеті, яғни
жаңа, тың идеяларды ойлауы, мәселені тез шешуі, дәстүрлі схемадан ауытқуын
адаптивтілік қабілеті немесе оны креативтілік (шығармашылық кабілет) деп
атайды. Креативтілік - кабілеттілікті анықтайтын ойлау мен жеке бастың сапа
жиынтығы. Креативтіліктің бір компонентіне адамның дивергентті ойлауға
қабілеттілігі жатады.
Креативтілікті зерттеуде оның негізгі 4 аспектісін баса айтады:
креативті үрдіс, креативті өнім, креативті жеке адам және креативті орта.
Креативтілікті ойлау терминінде көп қолданады, мәселен, шығармашылық, ойлау
рдісінде қиындық-тарды сезіну, болжамдар кұру, гипотезаларды тұжырымдау,
нәтижелерді тексеру және жалпылау деп түсіндіреді.
Ойлаудың кейбір түрлері шығармашылық инсайт үрдісінде маңызды болып
саналады. Мұнда күрделі аналитикалық мәселені шешуге қабілеті бар адамдарды
бағалау үшін ойлаудың екі механизмі беріледі. Біріншісі — янусиандық ойлау
үрдістері, екіншісі күрделі мәселелерді шешуге қажетті идеяларды жүзеге
асыруға кабілеттілік. Янусиаңдық ойлау бір мезгілде екі қарама қарсы
нәрсені ойлай алуға қабілеттілік, соның арқасында объектіге деген бір
біріне сәйкес келмейтін көзқарастарды қатар ойлау (А. Ротгенберг). Ойлаудың
осы типі ғылыми теорияларды жасау үрдісіне тән. Янусиандық, ойлауды
анықтайтын тест қорытындылары бойынша осы қабілетке ие адамдардың басым
көпшілігі өнер мен ғылымда инсайтқа қабілетті болатындығын көрсеткен.
Жоғарғы креативті адамдар жоғарғы янусиандық интеллект байқатады.
Осы бағытқа жақын келетін тағы бір зерттеу, креативтілікті инсайт деп
қарастыру (ага-реакция) - синтезделген ойлау актісі, соның нәтижесінде
жаңа ассоцациялар, идеялар, ойлар, фактілер пайда болады (Е. П. Торранс).
Торранстың пікірінше, креативтілік ойлау үрдісінің жоғары деңгейі.
Шығармашылық зерттеуді Ф. Гальтон бастаған. Ол интеллекттуалды
дарындылықпен байланысты зерттеулер жүргізген. Осы мәселені Х.Гарднер де
зерттеген. Ол креа-тивтілікті интеллектінің бір түрі, шығармашылық жетістік
түрінде бейнелейді.
Дарынды да талантгы балаларды іріктеу, оқыту және тәрбиелеу қазіргі
кездегі білім берудің ең өзекті мәселесі болып табылады. Оны шешу үшін әр
жастағы балалардың дарындылығын көрсететін психодиагностиканың сенімді және
тексерілген әдістемелері керек. Баланың шығармашылық әлуеті мен оқудағы
дамуының келесі деңгейінің өлшемдерін бағалайтын диагностикалық
әдістемелерін (тесттерін) іріктеу мен пайдалану, әдетте, дарынның дамуы,
құрылымы мен табиғатын теориялық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған дейін шығармашылықты пайдалануды тек оныц өнімі-жаңаны жарыққа
шығаруымен ғана түсіндіруге болады. Бұл проблеманы шешудің тәсілін Дж.
Гилфорд ұсынған.
Дарындылықты өлшеудін жаңадан жасалған диагностикалық әдістемелеріне
А. Бине.Т. Симонның, X. Мюнстербергтің және Г. И. Россолимоның тесттері көп
көмегін тигізді. Ж. Пиаже, Г. Айзенк, Дж. Гилфорд, Дж. Равен тесттері
жасалды; көптеген тесттер алғашқыда ми дамуын зерттейтін диагносика
әдістері ретінде өмірге келді.
Дарындылықтың теориялық концепциясына сәйкес дарын мен оның дамуы
баланың шығармашылық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты. Сондыктан да
диагностика әдістері шығармашылық әлует пен оның дамуы және жүзеге асырылу
мүмкіндіктерінің жолын көрсетулері керек. Шығармашылық дарынды
(креативтілікті) зерттеуге арналған диагностика әдістерінің ішінде танылған
және әлемге кең таралғаны 1966 жылы жарық көрген П. Торренстің шығармашылық
ойлау тесттері (Тоггапсе Теst Creative Thinking-ТТСТ) болып табылады.
Жарық көргеннен бастап-ақ ТТСТ көптеген зерттеу жобалары мен
лонгитюдті зерттеулерде кең пайдаланылып, солардың нәтижесінде бұл әдістеме
мазмұны мен қолдануынан да, алынған мәліметті іріктеу жағынан да жақсарды.
Бұл әдістеме тек АҚШ-та ғана емес, сонымен қатар Германия мен Үндістанда,
Норвегия, Италия, Қытай, Жапонияда да кең қолдана бастады. Біздің елде тек
белгілі бір зерттеу мәселелерін шешуге көмек беретін тесттік тапсырмалардың
өзгеше түрлері қолданылды. Алайда Торренстің тесттерін жалпыға ортақ
стандарт ретінде дарынның дамуы мен диагностика әдістерін жасауда
пайдалануға әбден болады.
ТТСТ әр түрлі мақсаттарда қолданылуға жарайды: 1) адамның
интеллектуалды дамуын зерттеуде; 2) оқытуды индивидуализациялаумен
байланысты зертгеулерде; 3) коррекциялык бағдарламаларды жасау кезінде; 4)
балалардың шығармашылық қабілетінін өзгеруі тұрғысынан әр түрлі
экспериментальды оқу бағдарламаларының, оқулықтар меп материалдардың
тиімділігін бағалау кезіндс; 5) шығармашылық әлуеті бар балаларлы анықтау
кезінде, әсіресе, оқу деңгейі төмен отбасылар мен қабілеттерін дамтуға
жағдайы жоқ балаларды зерттеуде аса маңызды.
П. Торренс креативтілікті баланың білімдегі кажетті нәрсені анықтауда
коршаған ортаға сезімтал болып, мәселелерді анықтап, олардың шешімдерін
тауып, мүмкін шешімдердің болжамдарын айтып, оны тексеріп, жаңарта отырып,
қайта тексеріп, акырғы нәтижелерін дәлелдейтін үрдіс арқылы біледі.
Мәселені шешудің шығармашылық жолында адам жалпыға ортак шешімдерді
қабылдамай, мәселені зерттеп, дұрыс шешім тапқанша түрлі болжамдарды
тексереді. Шығармашылық дарынның жалпыға ортақ ғылыми анықтамасы
болмағандықтан, П. Торренс осы анықтамаға көңіл бұрады, өйткені бұл
анықтама шығармашылық үрдістің жүруі мен тоқырауына себеп болатын
қабілеттері мен жеке қасиеттердің түрлерін анықтауға, сондай-ақ
шығармашылық дамуға көмектесетін жағдайларды табуға мүмкіндік береді.
Осы анықтамаға сәйкес П. Торренс шығармашылық үрдістің модельдері
болатын тесттік тапсырмаларды құрастырды. Әр тапсырма ойлау қабілетінің
түрлерін ашып, адамның шығармашылық мүмкіндіктері туралы кең мағлұмат
береді. ТТСТ төрт батареядан құралады: А және В вербальды, кисынды
пішіндер. А және В пішіндері бір-біріне балама және эквмвалентті
болғандықтан, олар балабақшалардан бастап қолданыла береді. Тесттердің
қисынды пішіндері, вербальды тесттерге қарағанда ұлттық, мәдени, әлеуметтік
және басқа да өзгешеліктерді сипаттамайды. Сол себептен де біздің зерттеуде
ТТСТ-ның қисынды пішіндері пайдаланылды.
Бұл тесттерді жүргізу мына көрсеткіштерден құралады: 1) Жылдамдық. Әр
субтесттегі жауаптар саны; 2) Икемділік. Категориялардың саны бойынша
бағаланатын жауаптардың әр түрлілігі; 3) Өзгешелік. Ерекшелік, сирек
айтылатын ойлар. Басқаларға ұқсамау; 4) Ойларға ерекше көңіл бөлу. Жауап-
тарды талдау, бөліп қарастыру. Қисынды тесттер шешуге 30 минут уақыт
берілетін (әр қайсысына 10 минуттан) үш субтесттен құралады.
Сурет сал тапсырмасы — зерттеліп отырған адам белгілі бір элементті
пайдалана отырып, ерекше сурет ойлап табуы керек. Бұл элемент - жапсырғыш
қабаты бар түсті қағаздан жасалған (тамшы пішінді) контур, ойлап табылған
суреттің негізгі бөлігі болуы керек. Инструкцияда басқа біреу ойлап таба
алмайтын (өзгешелік) суретті салып, оны толық және қызықты ету үшін
толықтыру (ерекше көңіл болу) кажеттілігі айтылған. Қисынды тесттердің
тапсырмаларында сурет-тердің көркемдік жағы ескерілмейді.
Аяқталмаған кескіндер тапсырмасын автор басқа тесттерден
құрастырған. Гештальтпсихологияда айтылғандай, аяқталмаған кескіндер оларды
жеңіл және жай тәсілмен бітіру талабын қояды. Демек, ерекше жауап табу үшін
еңбектену керек. Әр аяқталған кескін (барлығы 10) ерекшелігі мен
идеяларының өзгешелігіне байланысты бағаланады. Жасалған тапсырмалар саны
жылдамдықты, ал жауаптардың әр түрлілігі - ойлау икемділігін анықтайды.
Қайталанатын кескіндер тапсырмасы — алдыңғы тапсырмаға ұксас келеді.
Мұнда 30 параллель жұп сызық (А пішіні) немесе 40 дөңгелек (В пішіні)
алынады. Бір эленменттің қайталануы зертгеліп отырған адамнын әр түрлі
ассоциациялар туғызу қабілеттілігін тексеруге көмектеседі. А және В
пішіндерінің тапсырмалары бүл жағдайда бір-біріне ұқсас келмейді, параллель
сызықтар — бітіруді кажет ететін ашық кескіндер болса, дөнгелек кескіндер
—кұрылымның бұзылуын қажет ететін жабық кескіндер. Қайталанатын кескіндер
тапсырмасында дигвергентті ойлаудың барлык мінездемелері дамытылады.
Жылдамдық көп сурет арқылы заттар ойлап табу арқылы, икемділік оларды
әртүрлі, ерекше жасауға, ешкім ойлап таба ал майтын сурет салуға тырысу
арқылы, ерекше көңіл бөлу — әр суретке мүм-кіндігінше көп идея беру және
суреттен толық және қызықты әңгіме жасай алу арқылы дамиды.
Тесттердің сенімділігі. Шығармашылық жұмыстардың теориялары
эмоционалды фактор, зерттелетін адамның денсаулығы, топтағы психологиялық
ахуал және т.б. маңызды рол атқаратынын ерекше атайды. Кейде бұл
факторлардың әсері шығармашылықтың интеллектуалдық бөлігінің әсерінен де
күшті болады. Тесттің сенімділігіне әсер ететін тағы бір фактор ол
зерттелетін адамның тапсырманы орын-дау кезіндегі мотивациясы, өйткені
шығармашылыктың қай түрі болмасын энергияны көп жұмсауды қажет етеді.
Бұл факторлар тесттің кайта тест жүргізу арқылы анықталатын
сенімділігін төмендетуі мүмкін. Алайда бұл жұмыстардың сенімсіздігі мен
қажет еместігін білдірмейді. Тесттің эмоционалды, мотивациялық және басқа
да факторларға сезімтал келетіндігі оның белгілі бір басқа жакдайларда -
эксперименталды әдістер мен материалдардың әсерін, психологиялық жағдайдың
өзгеруін, т.б. зерттеуде маңыздылығын арттырады. Тесттерді жүргізу кезінде
және алынған мәліметті өндеуде ережелерді дұрыс қолданса, ТТСТ-ның сенімді
болатыны дәлелденген.
Бұл тақырыптар мен мәселелердің кең әрі түрақты мінездемесі; мәселе-
лерді түсіндіруге деген шынайы қадам; білімнің әр түрлі салаларына қатысы
бар мәселелер мен тақырыптардың интеграциясы; мазмұнының байлығы өнімді,
сыншыл ойлаудың дамуына бағытталуы және т. б.
А. М. Матюшкиннің жасаған теориялық және тәжірибелік нұскауларына
сәйкес бала дарынының дамуы табиғатына жақын келетін окыту әдісі -
мәселелік-диалогтық әдіс болып табылады. Жемісті ойлаудың құрылымы
мәселенің пайда болуы мен ой еңбегін атқару, оның шешімін табу және оны
дәлелдеуден құралады. Іс-әрекет тұлға арқылы жүзеге асады. Оның мақсаттары
мен себептері іс-әрекеттің орындалу деңгейіне әсер етеді. Егер жеке
түлғаның мақсаттары іс-әрекеттен тыс жатса, мысалы адам қаламақы немесе
беделін жоғалтпау үшін ғана жұмыс істесе онда іс-әрекет адал, жоғары
деңгейде орындалады. Адамның жан-тәнімен істеген ісі жұмыс үстінде туған
жаңа ойлар арқылы жүзеге асырылып, үнемі жетіліп отырады. Жаңа өнімнің
нәтижесінде оның іс-әрекеті бастапқы ойлардан біршама жоғары болады. Жеке
тұлғаның бастамасы бойынша іс-әрекеттің даму орнының бар екендігін айтуға
болады, ал, бұл біздің көзқарасымыз бойынша шығармашылық болып табылады.
Сонымен шығармашылық қабілеттілік ерекше қаралмайды, қабілеттіліктің
өзіндік түрі, жеке модулдық түрінде алға шығады, бұл кез келген еңбектің
түріне жатады. Шартты түрде айтсақ, шығармашылық —бұл қабілеттілік, және
ғана іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуын көрсетіп қоймай білімін
жетілдіруі мен дамуы болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекетгердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезін атайды .
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жайлы теория калыптасып, бұл екі теория біртұтастықта
қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.
Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-
әрекетте ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше; қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет", деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің алғы
шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды
жасайды.
К.К. Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін
анықтайды.
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде, В.А. Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген
пікірді қуаттайды .
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.
Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік
айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген
қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте
дамитындығын дәлелдейді.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. "Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі", - деп жазады академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады.
"Бейімділік пен қабілетгің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті
бірінен-бірін ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмтылу, ал
қабілет - мүмкіндіктер",- дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес .
Қабілеттер мәселесін қарастыруда "талант", "дарын" терминдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зерттеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А. Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П. Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді .
Теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға арналған
тестер жүйесі өмірге келеді. Соның бірі -тәжірибеде көп қолданылатын
Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса). Зерттеулер
нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан басталады
деген тұжырымға келеді.
Шығармашылық қабілеттердің дамуын зерттеген психологтар мәселенің әр
қырына, әртүрлі компоненттеріне тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық
елестете білу және еркін ойын әрекетіне байланысты (Дж. Моран, Р.Милырам,
1984), ата-анасының қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты
(Т.Ковач, 1984), от басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977),
балаға еркіндік беріп, жағдай жасауға. оны көтермелеп, мақтап отыруға
байланысты (П.Смит, 1983) деген пікірлер бар. Д.Дельман (1982) зерттеулері
Ж. Пиаже теориясына сүйене отырып, баланың шығармашылығының сапалық
жақтарын ашуға бағытталады. Ол шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-
ойында логикалық интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін зерттеу, диагностикалауға үлкен
еңбек сіңірген американдық психолог Д.Гилолорд ойлаудың екі түрін бөліп
қарайды:
– конвергенттік - - бір бағыттағы жүйелі логикалық ойлау;
– дивергенттік - логикадан ауытқи, балама ойлау.
Конвергенттік ойлау тек бір ғана шешім болатын, ал дивергенттік ойлау
бірнеше варианттарда шешімдер қабылдауға болатын жағдайларда іске қосылады.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы соңғы дивергенттік ойлаумен тығыз
байланыстырылады.
Француздың белгілі дидактигі Селестен Френе баланың шығармашылық
кабілеттері дамуы үшін мектеп балаға лайықталынуы керек деп есептейді.
Баланың барлық табиғи мүмкіндіктері ашылуы үшін тек ұстаз, оқулық,
бағдарлама болуы жеткіліксіз, бала әртүрлі әрекетпен айналыса алатын орта
болуы қажеттілігіне баса назар аударады. Сол себепті С. Френе жоғарыдағы
жағдайлар ескерілген мектеп ашады. Ол мектеп балалар тек оқып, жазып,
тындайтын сыныптар комплектісі бейнесінен шәкірт өмірі мен қызығушылығы
байланыстырылған, баланы еркін, ерікті ете алатын, өзінің жеке өмірлік
тәжірибесін байыта алатын мекемеге айналады.
Шығармашылық жаңалық сөзімен астарлас. Психологияда бұл ұғымға
жаңалық ашатын адам әрекеті деген анықтама беріледі. Осы ойды тарқатар
болсақ: шығармашылық - адамның жетілген ең жоғарғы қасиеті, білімділіктің
биік белгісі, маманның мақсаткерлік мерейі, ісмерлік пен іскерліктің
іргетасы, дара түлғаның дарындылығы. Кәсіби шеберліктің шыңы да
шығармашылықпен шырайлы. Талаптың таудай талпынысы да шығармашылық
топырағында тасқындайды. Қазіргідей нарықтық қоғам мүшелері үшін бедерлі
белес биігі. Нарыққа мұғалім өзінің жоғары кәсіби шығармашылығымен шыға
алады, саудаласа, бәсекелесе алады. Демек жаңаша бой түзеп жатқан
мемлекетіміздің педагогикасына жаңа рухтандырушы, шабыт беруші идея керек
екендігінде дау жоқ. Мұндай ұлттық педагогикалық идеяға - оқушының,
мұғалімнің ішкі күш-қуатын үздіксіз жетілдіруге бағытталған оқу-тәрбие
жүйесін жатқызған болар едік. Барлық деңгейдегі білім беру ісін
шығармашылық педагогикасының қағидаларына сәйкестендіру осы түйінді
мәселені шешудің бір жолы дегіміз келеді. Осы жерде шығармашылық күш-қуат
ұғымының мәнін аша түсу қажеттілігі туады.
Шығармашылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
– білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
– объектінің жаңа қызметін көре білуде;
– таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
– мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл - үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатьш азаматтар тәрбиеленіп
шығады. Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің қажеттілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Назарбаевтың Қазақстандықтарға Жолдауында "Ғасырдағы экономикалық, және
әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш — адамдар, олардың еркі, жігері,
табандылығы, білімі" делінген. Олай болса, алға қойылған мақсаттарды
орындау үшін еліміздегі оқушы жастарымыздың шығармашылық әлеуетін жан-жақты
өсіруге ден қою қажеттілігі туындайды.
Балалардың шығармашылық дарындылығын, шығармашылық бағытта дамыту және
оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы
ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті бар, қажетті
жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның алдында үлкен
талаптар қойылады. Балалар дарындылығына табиғаты, шығармашылық
мүмкіншілктерінің психологиялық құрылымы. Мұның барлығы арнайы ізденісті
қажет ететін Мәселелер қазіргі психология ғылымында осы мәселеге қатысты
біраз деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В,
Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа
принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру
мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік -
экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып,
ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардың бойындағы дарын таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халыктың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ыкпал етуге қабілетті мамандар
санымен анықталады. Сондықтан да инновациялық ғылыми- техникалық даму
дәуірі маманның тұлғасына, заман мен қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес
алдына жан-жақты жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің
басты міндеті. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл
адамдар қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай
деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге
мүмкіндігі береді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру
ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар
орны ерекше. Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті
басым. Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер
шығарумен айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз
күшін байқау мүмкіндігінен айырады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық қажет.
Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән берілуде.
Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен дағды
біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама күрделі; ой
ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық қабілеттерін ашу
мектептің маңызды жүмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңда болашақ
жастарға, жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті
коғамның міндеті болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты
білімді жоғары мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам
қажет. Ондай адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оку орындары
дайындайды. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады.
Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде
қолға алынды деуге болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми - зерттеу жұмыстарының жүргізілуі
- үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады. Олар :
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы: көп уақытқа дейін
шығармашылық әр адам шыға алар биіктік деп есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-кайшылықтардың болуы; - әлеуметтік немесе жеке
адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің ар кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі жоғары сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешеді. Тек ол жүмысқа
дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Әрине, шығармашылық жұмыстың
түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен астасып, қабысып жатуы
әбден мүмкін. Оларда қалыптасьш, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі
анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей
тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас
ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл
тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Әдеби шолу. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылган ойлар,
тұжырымдамалар, көзкарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған,
сондықтан еңбектерінде - адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі
көтеріп отырған. Көрнекті педагогтар К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, А.С.
Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса,
оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына
енгізген М. Жұмабаев болатын (1923 ж.).
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А. Амонашвили, И.П. Волков, О.С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә. Қоңыратбаев,
С. Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д. Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.
Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын
айқындайды.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс:
Біріншіден - баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуды ерте бастан қолға
алу.
Екіншіден - баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық әрекеттер,
жағдайында болуы. Ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым - қатынастар
шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді. Үшіншіде - шығармашылық
жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жетуі керек. Күн
асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей болуы кажет. Осындай тынышсыз ой
қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже береді.
Төртіншіден – және ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен айналысуға,
тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға деген
қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын деседе өз еркі болуы керек. Мұндай
қызығушылық, кажеттілік, табысқа жетудің бірден - бір кепілі болып
табылады.
Бесінші - еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі- бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз- бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылығын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді колдануға болады.
Баланың қабілеті мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ,
соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін.
Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену стратегигясының негізгі бөлігі -
білім жүйесін жақсарту. Елбасымыз Ә.Н.Назарбаев Үкіметке берген 8
міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне байланысты болғаны баршаға аян. Ұстаз
беделін мемлекеттік деңгейде көтеру қажет. Оқыту жүйесінде мұғалім - ең
басты тұлға. ¥стаз - білген адамға ата-анадан кейінгі дүниеге көзін ашушы,
білім, тәрбие беруші.
Қай елде, қай заманда болсын бала тәрбиесіне ерекше мән берілген.
Өйткені, бала жеке адамның емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер үрпаққа
аманат. Ұрпақ— саналы өмірдің ең басты кепілі. Егемен еліміздің тірегі
-білімді ұрпақ. Баланың эстетикалық -көркемдік талғамын ұялатып, ұлттық
тәрбие беруіміз қажет.
Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға-ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа - егеменді, тәрбиесі тең елге
айналуға мойын бұрамыз. Абай айткандай білімімен теңессе ғана ұлттар
теңесе алады Білім калай теңеседі? Бүған бірден-бір жауап: әрине оқу-тоқу
арқылы теңеседі.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерінжаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет. Ұстаз беделі, ең алдымен, өзінің жеке басының
қасиеттеріне, ұстаздық қабілетіне байланысты.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
қажеттілігін анықтау, олардың бойындағы шығармашылық жұмыстарын тереңдету.
Зерттеудің міндеті: 1. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
туралы әдебиеттерді талдау, саралау.
2. Шығармашылық іс әрекет кезеңінде жеке тұлға қабілетін
диагностикалау арқылы психикалық ерекшеліктерін анықтау.
3.Шығармашыл қабілетті балалардың психикалық ерекшеліктеріндегі
ескерту арқылы олардың қабілеттерін дамыту жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту түрлері.
Зерттеу пәні: Шығармашыл қабілетті балалардың психикалық
ерекшеліктерін ескере отырып олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын анықтап,
белгілеу.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді саралау. Сауалнама, тест, тренинг,
дебат.
Ғылыми болжам: 1. Егер, бала өз мүмкіндіктерін бағалап, олардың дамыту
жолдарын мүмкіндігінше білсе, онда оқу және тәрбие процесіндегі мәселелерді
тиімді шешуге болады.
2. Егер ұстаз бала ресурстарын анықтай білсе, онда оқу процесіндегі
дифференциалдық деңгейі артады.
2 Шығармашылық жұмыстарға кең өріс.
Адамның жеке дара қасиеттерінің бірі қабілет. Бұл іс әрекеттің
жекелеген түрін ойдағыдай, әрі нәтижелі етіп орындаудан көрінетін
ерекшелік. Қабілет басқа да жан қуаттары мен қасиеттері сияқты өмірмен іс-
әрекет үстінде дамып, қалыптасып отырады. Қабілет дамуының табиғи негізін
құрайтын жүйке санасының туа біткен белгілі нышандар жиынтығын - дарындылық
деп атайды.
Кісінің қандай да болмасын бір істі жемісті орындауы тек қабілетке
ғана байланысты емес, ол сондай-ақ адамда тиісті білім жүйесінің икемділік
пен дағды және.тәжірибенің болуын қажет етеді. Баланың пәрменді түрде
қызыққан іс-әрекеттерінен тыс қабілеттің қалыптасуы мүмкін емес.
Қабілеттері жалпы (жалпы адам атаулыға ортақ), арнайы (іс-әрекеттің белгілі
бір саласы бойынша) және практикалық деп үш түрге бөлінеді.
Қабілеттілік табиғи нышанмен байланысты болғанымен негізінде еңбектің,
қажырлы іс-әрекеттің нәтижесінде қапыптасады. Осыдан 200 жылдай бүрын
Алманияда (Германияда) Ұстазы Кристиян Фон Шенах жазып алған любектік төрт
жасар бала (дарынды бала) "Кристиян Генрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті
саясаты мен өлімі" деген кітап жарық көрді. Дарынды балалар жөнінде
жазылған алғашқы кітап осы болатын. Туғанына он ай толмай жатып Генрих
суреттегі заттарды айырып атай білген.
Үш жасқа келгенде ертегілерді өзі оқып, арифметиканың төрт амалымен
есеп шығаруды, көп ұзамай француз тілін меңгеріп, географиядан жақсы
мәлімет алады, мыңнан астам латын мақалын біледі: Генрихтің даңқы әлемге
жайылып, оны Дания королі қонаққа шақырады, бірақ сәби көп ұзамай төрт
жастан төрт ай асқанда қайтыс болады.
Дарынды бала мәселесі жөнінде әлемдік психологияда жазылған еңбектерде
жинақталған нақты деректер аз емес. Өкінішке орай оларды іздестіріп, тауып
алу, сондай-ақ оқытып тәрбиелеу жағы қазақ жұртында бүгінге дейін жөнді
көңіл бөлінбей келе жатқан мәселе. Қазақ мектептерінің жағдайында осы
жайттың ойдағыдай жүзеге асуына оралғы болатын факторлары да жеткілікті.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлык, жасалып жатқан қазіргі кезеңде
республикадағы көптеген колледждер мен лицейлер негізінен дарынды балалар
үшін ашылған оқу орны.
Әрине мұндай оқушылар ел болашағы, оның интеллектуалдық (ақыл-ой)
қуатының баға жетпес резерві, сондықтан да жер-жерден бұларды іздеп табу
аса мәнді де адамгершілікті іс.
Дарындылық - адамның ой-өрісінің деңгейі мен өзіндік іс-әрекетінің
ерекше өрістеуіне себепкер болатын, адамның жан-жақты дамуының қайнар көзі,
арнаулы қабілеттердің ойдағыдай дамуының нәтижесі. Ерекше зейінділік,
жинақылық, күрделі ақыл-ой жұмысына әрқашан да әзір тұру, еңбекке ұмтылудың
табандылыққа ұласуы, демалыспен есептеспей, қажымай талмай еңбектену - да-
рынды балалардың басты ерекшеліктері.
Бойкүйездік пен жалқаулыққа бой алдырмай қолайсыз жағдайда да жұмыс
істей алу, әр істің соңына жеткізбей тынбайтын табандылық, ауыр еңбектен
ләззат алу, әр нәрсені талдау мен жинақтай алуға ерекше икемділік, таным
аясының кеңдігі, ойлау белсенділігінің аса түрақтылығы - ерекше балалардың
өзін-өзі басқара алу қабілетінің басты көрсеткіші болып табылады. Әр жерден
оқта-текте кездесіп қалатын дарынды балаларды ұстаздық қырағылықпен көре
біліп, оны арнаулы оқу орындарында оқытып тәрбиелеу үлкен жауапкершілікті
қажет ететін іс.
Осындай басқыштан өткен оқушы міндетті түрде жоғарғы көрсеткішке
жетеді.
Үйде де, түзде де дарынды баламен жұмыс жүргізетін тәлімгерлердің жан-
жақты білімді, әсіресе бала жанын жазбай танитын сезімтал психолог болуы
керек. Менің ғылыми жұмыс жүргізу барысындағы дарынды баламен жұмыс
жүргізудегі міндетім:
1. Мектеп бағдарламасын жанжақты меңгерту.
2. Алған білімін ғылыми негіздеу.
3. Ғылым негізі бойынша зерттеулер жүргізіп, шығармашылық жұмысын дамыту.
Дарындылықты ұйымдастырудың бағдарламасын жасап, мынандай басқыштар
арқылы іске асырылады:
1. Оқушының шығармашылық дарындылығын өмірмен байланыстыра отырып,
халықтык. педагогика элементтерін биология сабағында қолдану арқылы
дамыту (5-7 сынып).
2. Затты немесе схеманы пайдалану арқылы баланың шығармашылық дарындылығын
дамыту (8-сынып).
3. Оқушының танымдық қабілетін арттыру арқылы шығармашылық
дарындылығын дамыту (9-сынып).
4. Оқушының шығармашылық дарындылығын ғылыми зерттеу жүмысымен ұштастыру.
Психологтер Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы оқу мақсаты және оқу әрекетінен тұрады. Олардың
пікірінше, оқу үрдісін басқарушы бөліктер оқу пәндерін оқыту (мұғалімнің
әрекеті) және оқу (оқушының әрекеті) өзара бірлесіп әрекеттескенде және
терең ойланып өзара тәуелділікте болғанда ғана оқу сапасы артады,
балалардың психикалық дамуы тиімді қамтамасыз етіледі.
Оқыту арқылы баланың танымын дамытудағы көзделетін басты мақсат -
оларды тиісті білім қоры мен ғылыми мағлұматтарды саналы түрде меңгеруге
баулу. Ал мұндай мақсатты білім беру үрдісімен шебер ұштастыра отырып
жүзеге асыру үшін әдістемелік шеберлік қажет.
Біздің мектептегі шығармашылық-әдістемелік жұмыстың басты мақсаты -
оқыту мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған,
болашақ халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтіндей
бағыт-бағдар беру. Ал міндеттеріне оқушылардың танымдық деңгейін кеңейту,
шығармашылық қабілетін дамыту, рухани байлықты дамытуға жағдай жасау,
салауатты өмір салтын насихаттау, т.б. кіреді.
Оқытудың жетілдірілген тиімді моделі мен инновациялық әдістер
әдістемелік жұмыстардың мазмұнына айналған. Ол жұмыс түрлері мыналар:
– педагогикалык. оқулар;
– ғылыми-әдістемелік семинарлар;
– кәсіби байқаулар;
– шығармашылық есеп;
– авторлык. кеңестер;
– конференциялар;
– олимпиадалар;
– көрме;
– іскерлік ойындар, т.т.
Соның негізінде ұшқыр ойлы, жаны сұлу, тәні сау, шығармашылықпен ойлай
білетін дара тұлғаны тәрбиелеуге ұмтылып келеміз.
Басқару ісінде - оқушылардың білімдерін нәтижеге бағдарлап ұштауға,
мұғалімнің кәсіптік шеберлігін шындап, әртүрлі жағдайлар мен жағдаяттарға
ыңғайлануына, бейімделуіне бағыттайтын тәжірибелік әдістемелік семинарлар
ұйымдастырылды және оқыту технологияларының бірнеше түрлерін (модульдік
оқыту, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту, сын тұрғысынан ойлау, т.б.) таныстыра
отырып, оны оқу үрдісіне енгізуге шешім қабылданды. Таңдаулы, белгілі
авторлардың жасаған дидактикалық моделдерін басшылыққа алып, өз тандауы
бойынша тәжірибелі оқытушыларға бөлініп берілді. Бірінші сатыда тех-
нологиялармен жан-жақты танысса, екінші сатыда әр топта әдістемелік жұмыс
жабдықтарының барлық құрамдас бөліктері мен бағдарламаларын сараптап, олар-
дың іс-тәжірибелері мен кәсіби шеберлігіне қарай қолданбалы бағдары
жасалды. Ал үшінші сатыда оқытудың жоспарланған қорытындыларының барлық
әдістемелік шарттарын меңгергенінен кейін, алдын-ала белгіленген топ
мүшелерін қатыстыра отырып, тәжірибелік семинарлар өткізілді.
Оқытудың тиімді тәсілдерін тандап, осылай өмірге енгізу арқылы соңғы
үш жылда төмендегідей жетістіктерге қол жеткізуге болады.
Жыл сайын Дарын республикалық ғылыми-практикалық орталығында
Қазақстан 2030 стратегиясы аясында республикамыздың экономикалық және
әлеуметтік-мәдени дамуы тақырыбында оқушылардың республикалық ғылыми
жарыстары ұйымдастырылады.
Бірінші (мектептік) кезеңде ғылыми қоғамның ұсынуы бойынша 8-11 сынып
оқушылары қатысады. Бүгінгі таңда республикамызда 690 оқушылардың ғылыми
қоғамы құрылған, онда 3757 жас зерттеушілер ғылыми жобалар бойынша жұмыс
істеуде.
Оқушылардың зерттеу жұмысын ұйымдастыру жеке тұлғаның шығармашылық
әлеуетін және қабілетін дамытуға, зерттеу білігі мен дағдыларын
қалыптастыруға, дербестігін және әлеуметтік белсенділігін тәрбиелеуге
бағытталған қазіргі инновациялы-педагогикалық технологиялардың бірі болып
табылады. Ең бастысы оқушылар ғылыми жобамен жұмыс істеу барысында,
мектепте алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге үйренеді.
Халықаралық деңгейдегі республикалық ғылыми жарыстар жеңімпаздарының
таңдаулы жұмыстары, осы оқушылардың болашақта еліміздің ғылыми элитасы
болатындығына және Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
ететіндігіне куә бола алады.
Соңғы жеті жылда жүлдегерлер саны 600-ден асты.
Дарынды балаларды айқындау мен оларға қолдау көрсету, оқушылардың оқу-
танымдық қызметін ынталандыру мақсатында, олимпиадаларды кеңінен тарату,
жетістіктерге жетуге ұмтылдыру үшін Дарын РҒПО-ы жыл сайын 3-10 сынып
аралығындағы оқушылар арасында интеллектуалдық ойындар, конкурстар,
жарыстар өткізеді.
• Ақ бота интеллектуалдық марафоны жоғары сыныптарға орыс тілі,
қазақ тілі, математика, биология, химия және бастауыш топтарға орыс тілі,
қазақ тілі, математика, жаратылыстану пәндері бойынша өтеді.
Республикада дарынды балаларды анықтау, іріктеу және ғылыми білімге
қызығушылығын арттыру мақсатында жыл сайын жалпы білім беретін 15 пән
бойынша оқушылардың республикалық олимпиадасы өткізіледі. Соңғы жылдары
олимпиадаға 1.000000-нан астам оқушы қатысты.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2002 жылдың 19
маусымында №499 бұйрығымен бекітілген Жалпы білім беретін пәндер бойынша
мектеп оқушыларының республикалық олимпиадасын өткізу Ережесіне сәйкес
олимпиада 5 кезеңде өтеді:
1. бірінші кезең мектептік;
2. екінші кезең аудандық (қалалық);
3. үшінші кезең облыстық (Астана және Алматы қалалары, сондай-ақ
республикалық мектептер дәрежесі облыстық олимпиадаға теңеледі);
4. төртінші кезең іріктеу;
5. бесінші кезең республикалық.
Мектептік олимпиадаларға 500 000-нан астам оқушы;
Аудандық, облыстық олимпиадаларға 114 000-нан астам оқушы;
республикалықолимпиадаларға-500 оқушықатысады.
1999-2005 жылдар аралығында 1000-ға жуық оқушы I, II, III дәрежелі
дипломдарды жеңіп алып, еліміздің және шетелдердің таңдаулы жоғары оқу
орындарында білім алуда.
І.2. Креактивтілікті немесе шығармашылық қабілетті ғалымдардың зерттеуі,
диагностикалауы.
Қазіргі кезеңде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, қоршаған ортаға тез
бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу
қабілетін де қажет етеді. Қоғамның дарынды адамға мұқтаждығын
қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке
қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға
қалыптастыру міндетін қойып отыр. Ал шығармашылық тұлғаның ерекшелігі неде?
Психологтер М.Парлов пен Л.Даттаның пікіріне сүйенетін болсақ, олар
былай дейді: "Более творческие люди независимо от возраста направленности
интересов отличались от остальных развитым чувством индивидуалыности,
наличием спонтанных реакций, стремлением опираться на собственные силы,
эмоциональной подвижностью, желанием работать самостоятельно и одновременно
уверенностью в себе, уравновешанностью и напористостью" (И.С. Кан,
"Психология ранней юности". М., 1998, 75-бет).
Осындай шығармашылық қасиетті адам баласының бойына қалыптастыруда
сөз өнерінің берері көп. Мектепте әдебиет сабағында өнер туындылары шебер
насихатталғанмен, баланың өзі сөз өнерін пір тұтып, сол іспен өзі сүйіп
айналыспаса, оның бойына сезім тазалығын, ой, тіл ұтқырлығын, қиял-сезім
ұшқырлығын дарыту мүмкін емес. Сондықтан баланы балабақшадан бастап мектеп
бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып,
икемділігін дамытып отыру қажет.
Ол үшін түрлі дамытушы ойын түрлерін пайдалану өте тиімді.
Ойын - еңбек пен оқу тәрізді адам әрекетінің негізгі түрлерінің бірі.
Ойын кезінде туындайтын жағдаяттарды шешу арқылы адам өз әрекетін басқарып,
баға бере білуге үйренеді. Әрбір ойын шешуді қажет ететін жағдаяттардан
тұрады. Ал олардың қиындық өрісі өте кең. Кейбір ойындарды 2-3 жасар
балалар да ойнай алса, кейбіреулерін ересек адамдардың өздері де қиналып
шешетін кездер кез-деседі. Сондықтан ойынға қызығу ұзақ жылдар бойына
бәсеңдемейді.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту үшін ойын
үлгілерін ғана емес, сюжеттік-рөлдік ойындарды да пайдалануға болады.
Шығармашылықпен айналысуға тиімді деп мен орта буынды айтар едім.
Оқушылардың бұл кезеңі ойлау үрдісінің ерекше стилі қалыптасатын, түрлі
болжамдар, қорытындылар құруға, философиялық шарықтауға, қиял, романтикаға
бой ұратын, шығармашылық күшін сынауға, өзін танытуға құштар болып келетін
жас ерекшелігіне жатады. Олар бір зат пен екінші зат арасындағы үқсастықты
тез байқап, үйлесімді байланыстыра біледі. Бүл кезеңде олар өлең, ертегі,
әңгіме жазуға құштар болады. Ал біз мазмұндамадан басқа еш нәрсе жаздырмай
қоямыз.
Ал жоғары сынып оқушылары есейеді, физиологиялық, психологиялық
жағынан толығу жүреді. Ойы, сезімі тереңдейді. Бұлар лирикалық-
публицистикалық шығармаларға, үлкен жанрларға қалам тартады. Осы кезде
олардың физиологиялық, психологиялық ерекшеліктеріне сай келетін,
шығармашылық қабілеттерін толығынан пайдалануға мүмкіндік беретін іскерлік
ойын түрлерін ұйымдастыру қажет. Әрине, осы үш топтың ішіндегі ең
шығармашылық мүмкіндігі мол жас - орта буын. Сондықтан орта буынның
шығармашылық дамуын дұрыстап бағыттап отыру қажет. Өйтпесе, жоғары сыныпқа
келгенде көбінің шығармашылық мүмкіндігі шектеліп қалады. Орта буындағы
оқушыларды сөз өнеріне, шығармашылыққа баулуда мынадай қорытындыға келдім:
- оқушыларға үнемі шығармашылық тапсырмалар беріп, жаттығу, іскерлік
ойын түрлерін үсынып отыру қажет;
- шығармашылық-іскерлік ойын, жаттығу түрлері олардың жас
ерекшеліктеріне, қызығуына үйлесуі қажет.
Ойлау әрекетін шығармашылықпен байланысты зерттеу мәселесі ешқашан да
өз мәнін жоймайды. Ойлау әрекетін алғаш зерттеген зерттеу жұмыстары оны
озық үрдіс ретінде қарастырып, шығармашылықтың ерекшелігін табудың ғылыми-
психологиялық әдістерін іздеумен байланысты болды. Осыған байланысты ойлау-
дың шығармашылық ерекшелігін анықтайтын теориялық зерттеу пәніне сәйкес
абстаркциялар жүйесін кұру қажет.
Шығармашылық үрдістің өту динамикасы феномендері (байкау және
қателесу, алғашқы ойлардың ыдырауы, шығармашылық азабы, инсайт)
шығармашылық, ойлауды зерттеу мәселесінің негізгі өзегі болды. Психологияда
кептеген зерттеулер шығармашылық, үрдістің сатылы екенін көрсеткенімен,
оларды ойлаудың психологиялық механизмдерінен бөлек қарастырды. Сондай-ақ
гештальтпсихологияда ойлаудың ішкі механизмдерін ашу талпыныстары
шығармашылық үрдістің динамикасын инсайтпен ұқсастыруға әкелді.
Шығармашылық ойлау жайлы жаңа зерттеулер ақпараттарды қайта өңдеудің
әр түрлі деңгейлерімен сипатталатын когнитивті процестерді ұйымдастыру
мәселесін бірінші орынға қояды (П. Линдсей, Д. Норман, У. Найссер, У
.Рейтман т.б.). Дәстүрлі байқау-қателесу бағытын абсолютизациялау
шығармашылық ізденістің мәнін жояды, продуктивті ойлау мен репродуктивті
ойлаудың, адамның ойлау әрекеті мен жасанды интеллект арасындағы
айырмашылықты жоюға әкеледі. Осы бағытқа қарама-қарсы жаңа бір бағыт
метакогнитивті процестерді зерттеу бар, ол рефлексия-ның реттеуші қызметін
басшылықка алады.
Ойлау жүйесіндегі алғырлық мазмұнды қозғалысты мағыналы реттеу
сипатымен анықталады. Шығармашылық ойлау мәселесі өте аз зерттелінген.
Шығармашылықтың ерекшелігі креативтілікті зерттеу бағыттарында сақталған,
мұнда ойлаудың сатылы екендігі тірек болады. Адамның ерекше қабілеті, яғни
жаңа, тың идеяларды ойлауы, мәселені тез шешуі, дәстүрлі схемадан ауытқуын
адаптивтілік қабілеті немесе оны креативтілік (шығармашылық кабілет) деп
атайды. Креативтілік - кабілеттілікті анықтайтын ойлау мен жеке бастың сапа
жиынтығы. Креативтіліктің бір компонентіне адамның дивергентті ойлауға
қабілеттілігі жатады.
Креативтілікті зерттеуде оның негізгі 4 аспектісін баса айтады:
креативті үрдіс, креативті өнім, креативті жеке адам және креативті орта.
Креативтілікті ойлау терминінде көп қолданады, мәселен, шығармашылық, ойлау
рдісінде қиындық-тарды сезіну, болжамдар кұру, гипотезаларды тұжырымдау,
нәтижелерді тексеру және жалпылау деп түсіндіреді.
Ойлаудың кейбір түрлері шығармашылық инсайт үрдісінде маңызды болып
саналады. Мұнда күрделі аналитикалық мәселені шешуге қабілеті бар адамдарды
бағалау үшін ойлаудың екі механизмі беріледі. Біріншісі — янусиандық ойлау
үрдістері, екіншісі күрделі мәселелерді шешуге қажетті идеяларды жүзеге
асыруға кабілеттілік. Янусиаңдық ойлау бір мезгілде екі қарама қарсы
нәрсені ойлай алуға қабілеттілік, соның арқасында объектіге деген бір
біріне сәйкес келмейтін көзқарастарды қатар ойлау (А. Ротгенберг). Ойлаудың
осы типі ғылыми теорияларды жасау үрдісіне тән. Янусиандық, ойлауды
анықтайтын тест қорытындылары бойынша осы қабілетке ие адамдардың басым
көпшілігі өнер мен ғылымда инсайтқа қабілетті болатындығын көрсеткен.
Жоғарғы креативті адамдар жоғарғы янусиандық интеллект байқатады.
Осы бағытқа жақын келетін тағы бір зерттеу, креативтілікті инсайт деп
қарастыру (ага-реакция) - синтезделген ойлау актісі, соның нәтижесінде
жаңа ассоцациялар, идеялар, ойлар, фактілер пайда болады (Е. П. Торранс).
Торранстың пікірінше, креативтілік ойлау үрдісінің жоғары деңгейі.
Шығармашылық зерттеуді Ф. Гальтон бастаған. Ол интеллекттуалды
дарындылықпен байланысты зерттеулер жүргізген. Осы мәселені Х.Гарднер де
зерттеген. Ол креа-тивтілікті интеллектінің бір түрі, шығармашылық жетістік
түрінде бейнелейді.
Дарынды да талантгы балаларды іріктеу, оқыту және тәрбиелеу қазіргі
кездегі білім берудің ең өзекті мәселесі болып табылады. Оны шешу үшін әр
жастағы балалардың дарындылығын көрсететін психодиагностиканың сенімді және
тексерілген әдістемелері керек. Баланың шығармашылық әлуеті мен оқудағы
дамуының келесі деңгейінің өлшемдерін бағалайтын диагностикалық
әдістемелерін (тесттерін) іріктеу мен пайдалану, әдетте, дарынның дамуы,
құрылымы мен табиғатын теориялық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған дейін шығармашылықты пайдалануды тек оныц өнімі-жаңаны жарыққа
шығаруымен ғана түсіндіруге болады. Бұл проблеманы шешудің тәсілін Дж.
Гилфорд ұсынған.
Дарындылықты өлшеудін жаңадан жасалған диагностикалық әдістемелеріне
А. Бине.Т. Симонның, X. Мюнстербергтің және Г. И. Россолимоның тесттері көп
көмегін тигізді. Ж. Пиаже, Г. Айзенк, Дж. Гилфорд, Дж. Равен тесттері
жасалды; көптеген тесттер алғашқыда ми дамуын зерттейтін диагносика
әдістері ретінде өмірге келді.
Дарындылықтың теориялық концепциясына сәйкес дарын мен оның дамуы
баланың шығармашылық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты. Сондыктан да
диагностика әдістері шығармашылық әлует пен оның дамуы және жүзеге асырылу
мүмкіндіктерінің жолын көрсетулері керек. Шығармашылық дарынды
(креативтілікті) зерттеуге арналған диагностика әдістерінің ішінде танылған
және әлемге кең таралғаны 1966 жылы жарық көрген П. Торренстің шығармашылық
ойлау тесттері (Тоггапсе Теst Creative Thinking-ТТСТ) болып табылады.
Жарық көргеннен бастап-ақ ТТСТ көптеген зерттеу жобалары мен
лонгитюдті зерттеулерде кең пайдаланылып, солардың нәтижесінде бұл әдістеме
мазмұны мен қолдануынан да, алынған мәліметті іріктеу жағынан да жақсарды.
Бұл әдістеме тек АҚШ-та ғана емес, сонымен қатар Германия мен Үндістанда,
Норвегия, Италия, Қытай, Жапонияда да кең қолдана бастады. Біздің елде тек
белгілі бір зерттеу мәселелерін шешуге көмек беретін тесттік тапсырмалардың
өзгеше түрлері қолданылды. Алайда Торренстің тесттерін жалпыға ортақ
стандарт ретінде дарынның дамуы мен диагностика әдістерін жасауда
пайдалануға әбден болады.
ТТСТ әр түрлі мақсаттарда қолданылуға жарайды: 1) адамның
интеллектуалды дамуын зерттеуде; 2) оқытуды индивидуализациялаумен
байланысты зертгеулерде; 3) коррекциялык бағдарламаларды жасау кезінде; 4)
балалардың шығармашылық қабілетінін өзгеруі тұрғысынан әр түрлі
экспериментальды оқу бағдарламаларының, оқулықтар меп материалдардың
тиімділігін бағалау кезіндс; 5) шығармашылық әлуеті бар балаларлы анықтау
кезінде, әсіресе, оқу деңгейі төмен отбасылар мен қабілеттерін дамтуға
жағдайы жоқ балаларды зерттеуде аса маңызды.
П. Торренс креативтілікті баланың білімдегі кажетті нәрсені анықтауда
коршаған ортаға сезімтал болып, мәселелерді анықтап, олардың шешімдерін
тауып, мүмкін шешімдердің болжамдарын айтып, оны тексеріп, жаңарта отырып,
қайта тексеріп, акырғы нәтижелерін дәлелдейтін үрдіс арқылы біледі.
Мәселені шешудің шығармашылық жолында адам жалпыға ортак шешімдерді
қабылдамай, мәселені зерттеп, дұрыс шешім тапқанша түрлі болжамдарды
тексереді. Шығармашылық дарынның жалпыға ортақ ғылыми анықтамасы
болмағандықтан, П. Торренс осы анықтамаға көңіл бұрады, өйткені бұл
анықтама шығармашылық үрдістің жүруі мен тоқырауына себеп болатын
қабілеттері мен жеке қасиеттердің түрлерін анықтауға, сондай-ақ
шығармашылық дамуға көмектесетін жағдайларды табуға мүмкіндік береді.
Осы анықтамаға сәйкес П. Торренс шығармашылық үрдістің модельдері
болатын тесттік тапсырмаларды құрастырды. Әр тапсырма ойлау қабілетінің
түрлерін ашып, адамның шығармашылық мүмкіндіктері туралы кең мағлұмат
береді. ТТСТ төрт батареядан құралады: А және В вербальды, кисынды
пішіндер. А және В пішіндері бір-біріне балама және эквмвалентті
болғандықтан, олар балабақшалардан бастап қолданыла береді. Тесттердің
қисынды пішіндері, вербальды тесттерге қарағанда ұлттық, мәдени, әлеуметтік
және басқа да өзгешеліктерді сипаттамайды. Сол себептен де біздің зерттеуде
ТТСТ-ның қисынды пішіндері пайдаланылды.
Бұл тесттерді жүргізу мына көрсеткіштерден құралады: 1) Жылдамдық. Әр
субтесттегі жауаптар саны; 2) Икемділік. Категориялардың саны бойынша
бағаланатын жауаптардың әр түрлілігі; 3) Өзгешелік. Ерекшелік, сирек
айтылатын ойлар. Басқаларға ұқсамау; 4) Ойларға ерекше көңіл бөлу. Жауап-
тарды талдау, бөліп қарастыру. Қисынды тесттер шешуге 30 минут уақыт
берілетін (әр қайсысына 10 минуттан) үш субтесттен құралады.
Сурет сал тапсырмасы — зерттеліп отырған адам белгілі бір элементті
пайдалана отырып, ерекше сурет ойлап табуы керек. Бұл элемент - жапсырғыш
қабаты бар түсті қағаздан жасалған (тамшы пішінді) контур, ойлап табылған
суреттің негізгі бөлігі болуы керек. Инструкцияда басқа біреу ойлап таба
алмайтын (өзгешелік) суретті салып, оны толық және қызықты ету үшін
толықтыру (ерекше көңіл болу) кажеттілігі айтылған. Қисынды тесттердің
тапсырмаларында сурет-тердің көркемдік жағы ескерілмейді.
Аяқталмаған кескіндер тапсырмасын автор басқа тесттерден
құрастырған. Гештальтпсихологияда айтылғандай, аяқталмаған кескіндер оларды
жеңіл және жай тәсілмен бітіру талабын қояды. Демек, ерекше жауап табу үшін
еңбектену керек. Әр аяқталған кескін (барлығы 10) ерекшелігі мен
идеяларының өзгешелігіне байланысты бағаланады. Жасалған тапсырмалар саны
жылдамдықты, ал жауаптардың әр түрлілігі - ойлау икемділігін анықтайды.
Қайталанатын кескіндер тапсырмасы — алдыңғы тапсырмаға ұксас келеді.
Мұнда 30 параллель жұп сызық (А пішіні) немесе 40 дөңгелек (В пішіні)
алынады. Бір эленменттің қайталануы зертгеліп отырған адамнын әр түрлі
ассоциациялар туғызу қабілеттілігін тексеруге көмектеседі. А және В
пішіндерінің тапсырмалары бүл жағдайда бір-біріне ұқсас келмейді, параллель
сызықтар — бітіруді кажет ететін ашық кескіндер болса, дөнгелек кескіндер
—кұрылымның бұзылуын қажет ететін жабық кескіндер. Қайталанатын кескіндер
тапсырмасында дигвергентті ойлаудың барлык мінездемелері дамытылады.
Жылдамдық көп сурет арқылы заттар ойлап табу арқылы, икемділік оларды
әртүрлі, ерекше жасауға, ешкім ойлап таба ал майтын сурет салуға тырысу
арқылы, ерекше көңіл бөлу — әр суретке мүм-кіндігінше көп идея беру және
суреттен толық және қызықты әңгіме жасай алу арқылы дамиды.
Тесттердің сенімділігі. Шығармашылық жұмыстардың теориялары
эмоционалды фактор, зерттелетін адамның денсаулығы, топтағы психологиялық
ахуал және т.б. маңызды рол атқаратынын ерекше атайды. Кейде бұл
факторлардың әсері шығармашылықтың интеллектуалдық бөлігінің әсерінен де
күшті болады. Тесттің сенімділігіне әсер ететін тағы бір фактор ол
зерттелетін адамның тапсырманы орын-дау кезіндегі мотивациясы, өйткені
шығармашылыктың қай түрі болмасын энергияны көп жұмсауды қажет етеді.
Бұл факторлар тесттің кайта тест жүргізу арқылы анықталатын
сенімділігін төмендетуі мүмкін. Алайда бұл жұмыстардың сенімсіздігі мен
қажет еместігін білдірмейді. Тесттің эмоционалды, мотивациялық және басқа
да факторларға сезімтал келетіндігі оның белгілі бір басқа жакдайларда -
эксперименталды әдістер мен материалдардың әсерін, психологиялық жағдайдың
өзгеруін, т.б. зерттеуде маңыздылығын арттырады. Тесттерді жүргізу кезінде
және алынған мәліметті өндеуде ережелерді дұрыс қолданса, ТТСТ-ның сенімді
болатыны дәлелденген.
Бұл тақырыптар мен мәселелердің кең әрі түрақты мінездемесі; мәселе-
лерді түсіндіруге деген шынайы қадам; білімнің әр түрлі салаларына қатысы
бар мәселелер мен тақырыптардың интеграциясы; мазмұнының байлығы өнімді,
сыншыл ойлаудың дамуына бағытталуы және т. б.
А. М. Матюшкиннің жасаған теориялық және тәжірибелік нұскауларына
сәйкес бала дарынының дамуы табиғатына жақын келетін окыту әдісі -
мәселелік-диалогтық әдіс болып табылады. Жемісті ойлаудың құрылымы
мәселенің пайда болуы мен ой еңбегін атқару, оның шешімін табу және оны
дәлелдеуден құралады. Іс-әрекет тұлға арқылы жүзеге асады. Оның мақсаттары
мен себептері іс-әрекеттің орындалу деңгейіне әсер етеді. Егер жеке
түлғаның мақсаттары іс-әрекеттен тыс жатса, мысалы адам қаламақы немесе
беделін жоғалтпау үшін ғана жұмыс істесе онда іс-әрекет адал, жоғары
деңгейде орындалады. Адамның жан-тәнімен істеген ісі жұмыс үстінде туған
жаңа ойлар арқылы жүзеге асырылып, үнемі жетіліп отырады. Жаңа өнімнің
нәтижесінде оның іс-әрекеті бастапқы ойлардан біршама жоғары болады. Жеке
тұлғаның бастамасы бойынша іс-әрекеттің даму орнының бар екендігін айтуға
болады, ал, бұл біздің көзқарасымыз бойынша шығармашылық болып табылады.
Сонымен шығармашылық қабілеттілік ерекше қаралмайды, қабілеттіліктің
өзіндік түрі, жеке модулдық түрінде алға шығады, бұл кез келген еңбектің
түріне жатады. Шартты түрде айтсақ, шығармашылық —бұл қабілеттілік, және
ғана іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуын көрсетіп қоймай білімін
жетілдіруі мен дамуы болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекетгердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезін атайды .
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жайлы теория калыптасып, бұл екі теория біртұтастықта
қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.
Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-
әрекетте ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше; қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет", деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің алғы
шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды
жасайды.
К.К. Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін
анықтайды.
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде, В.А. Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген
пікірді қуаттайды .
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.
Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік
айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген
қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте
дамитындығын дәлелдейді.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. "Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бет
бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі", - деп жазады академик Т.Тәжібаев. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады.
"Бейімділік пен қабілетгің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті
бірінен-бірін ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмтылу, ал
қабілет - мүмкіндіктер",- дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес .
Қабілеттер мәселесін қарастыруда "талант", "дарын" терминдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зерттеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А. Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П. Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді .
Теория негізінде баланың шығармашылық қабілеттерін анықтауға арналған
тестер жүйесі өмірге келеді. Соның бірі -тәжірибеде көп қолданылатын
Е.Торренс әдістемесі (тесты творческого мышления Торренса). Зерттеулер
нәтижесінде Е.Торренс баланың шығармашылық ойлауы 4-5 жастан басталады
деген тұжырымға келеді.
Шығармашылық қабілеттердің дамуын зерттеген психологтар мәселенің әр
қырына, әртүрлі компоненттеріне тоқталады. Мысалы: жоғары шығармашылық
елестете білу және еркін ойын әрекетіне байланысты (Дж. Моран, Р.Милырам,
1984), ата-анасының қызығушылықтары мен бейімділіктеріне байланысты
(Т.Ковач, 1984), от басындағы тәрбие ерекшеліктеріне (М.Филберг, 1977),
балаға еркіндік беріп, жағдай жасауға. оны көтермелеп, мақтап отыруға
байланысты (П.Смит, 1983) деген пікірлер бар. Д.Дельман (1982) зерттеулері
Ж. Пиаже теориясына сүйене отырып, баланың шығармашылығының сапалық
жақтарын ашуға бағытталады. Ол шығармашылықтың ақырғы нәтижесі баланың ақыл-
ойында логикалық интеллектуалдық құрылымдардың пайда болуы деп есептейді.
Баланың шығармашылық қабілеттерін зерттеу, диагностикалауға үлкен
еңбек сіңірген американдық психолог Д.Гилолорд ойлаудың екі түрін бөліп
қарайды:
– конвергенттік - - бір бағыттағы жүйелі логикалық ойлау;
– дивергенттік - логикадан ауытқи, балама ойлау.
Конвергенттік ойлау тек бір ғана шешім болатын, ал дивергенттік ойлау
бірнеше варианттарда шешімдер қабылдауға болатын жағдайларда іске қосылады.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы соңғы дивергенттік ойлаумен тығыз
байланыстырылады.
Француздың белгілі дидактигі Селестен Френе баланың шығармашылық
кабілеттері дамуы үшін мектеп балаға лайықталынуы керек деп есептейді.
Баланың барлық табиғи мүмкіндіктері ашылуы үшін тек ұстаз, оқулық,
бағдарлама болуы жеткіліксіз, бала әртүрлі әрекетпен айналыса алатын орта
болуы қажеттілігіне баса назар аударады. Сол себепті С. Френе жоғарыдағы
жағдайлар ескерілген мектеп ашады. Ол мектеп балалар тек оқып, жазып,
тындайтын сыныптар комплектісі бейнесінен шәкірт өмірі мен қызығушылығы
байланыстырылған, баланы еркін, ерікті ете алатын, өзінің жеке өмірлік
тәжірибесін байыта алатын мекемеге айналады.
Шығармашылық жаңалық сөзімен астарлас. Психологияда бұл ұғымға
жаңалық ашатын адам әрекеті деген анықтама беріледі. Осы ойды тарқатар
болсақ: шығармашылық - адамның жетілген ең жоғарғы қасиеті, білімділіктің
биік белгісі, маманның мақсаткерлік мерейі, ісмерлік пен іскерліктің
іргетасы, дара түлғаның дарындылығы. Кәсіби шеберліктің шыңы да
шығармашылықпен шырайлы. Талаптың таудай талпынысы да шығармашылық
топырағында тасқындайды. Қазіргідей нарықтық қоғам мүшелері үшін бедерлі
белес биігі. Нарыққа мұғалім өзінің жоғары кәсіби шығармашылығымен шыға
алады, саудаласа, бәсекелесе алады. Демек жаңаша бой түзеп жатқан
мемлекетіміздің педагогикасына жаңа рухтандырушы, шабыт беруші идея керек
екендігінде дау жоқ. Мұндай ұлттық педагогикалық идеяға - оқушының,
мұғалімнің ішкі күш-қуатын үздіксіз жетілдіруге бағытталған оқу-тәрбие
жүйесін жатқызған болар едік. Барлық деңгейдегі білім беру ісін
шығармашылық педагогикасының қағидаларына сәйкестендіру осы түйінді
мәселені шешудің бір жолы дегіміз келеді. Осы жерде шығармашылық күш-қуат
ұғымының мәнін аша түсу қажеттілігі туады.
Шығармашылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
– білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
– объектінің жаңа қызметін көре білуде;
– таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
– мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл - үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатьш азаматтар тәрбиеленіп
шығады. Шығармашылық сөзінің төркіні этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz