ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберуге
рұқсат беремін:
каф. меңгерушісі
________________________ (Т.А.Ә.)
______________________200____ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050103 Педагогика және психология сырттай
ДИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Молдабаева С.С. ___________________
(қолы)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бекетаева Г.Е.
___________________
(қолы)
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ-ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ-ӨМІР ТАЛАБЫ
6
1.1 Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қасиеттерін
6 қалыптастыруда педагог-психологтардың көзқарастары
1.2 Ойлау. Ойлау процесінің психологиялық және логикалық астарлары
11
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ 16
2.1 Ойлаудың түрлері мен даралық ерекшеліктері 16
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика, қазақ тілі сабағында
шығармашылығын дамыту
28
3 ДАМЫТА ОҚЫТУ-ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
42
3.1 Оқушының өзіндік шығармашылық ойлау қасиетін қалыптастыруда оқушының
мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау
42
3.2 Оқу үрдісінде оқушылардың өзіндік шығармашылығын дамытуды қалыптастыру
жолдары
52
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
55
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМШАЛАР
74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану
үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған
елдерде бұл идея ұлттық қағидаға айналған. Қазақстан Республикасының орта
білім беру жүйесін дамытудағы мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның
жалпы мәдениетінің қалыптасуы, жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуы мен
оның әлеуметтік өз орнын анықтауды жайында сөз етіледі. Білім берудің
алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне жету оқушылардың өздерінің
қызығуы мен қасиеттерін ескере отырып, оларға бастапқы арнайы білімді
қамтамасыз ету ұсынылған. Білім оқушылар мен тәрбиеленушілердің жеке
және шығармашылық қабілеттерін ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге
міндетті екені айтылған. (41-бап).
Бүгінгі заманғы Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған мақсаты -
оқу- тәрбие жұмысын жақсарту. Әсіресе, еліміздің әлеуметтік-экономикалаық
жағдайын жақсарту барысында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру, белгілі
бір мамандыққа баулу маңызды мәселенің бірі болып отыр. Ол үшін мұғалім
сабақ беру арасында оқушылардың шығармашылық біліктілігін дамытуға
жағдай жасай білуі қажет. Оқыту әдісін шебер меңгергенде ғана оның
нәтижелі болатыны сөзсіз. Оқыту әдісі-грек тілінен аударғанда metodos
яғни бір нәрсеге барар жол деген мағынаны білдіреді. Әдіс оқушылардың
білімді, іскерлікті және машықтықты меңгеруге, оқушының дамуына,
шығармашылығына бағыттылған мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен
қызмет тәсілі ретінде анықталады.
Мектептегі білім беру мазмұнын жаңарту кезеңіндегі өзекті
мәселе- оқушылардың оқу-тәрбие үрдісінде компьтерлік технологияны
кеңінен пайдалана отырып, оқушылардың ақыл-ойы мен оқу зерттеушілік және
шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастыруды дамыту. Әрбір сыныптарда
компьтерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың ақыл-ойы мен оқу-
зерттеушілік және өзіндік ойлау шығармашылық қабілетін қалыптастырып
дамыту. Әрбір сыныптарда компьтерлік технологияны пайдалану арқылы
оқушылардың ақыл-ойы мен оқу-зерттеушілік және өзіндік ойлау щығармашылық
қабілеттерін дамытудың қолайлылығын ең алдымен компьтердің орасан зор
мүмкіндіктерімен және оқушылардың бастауыш мектеп кезеңіне тән
физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Оқушылардың ойлау шығармашылығын дамытуда оқушыны
жеке тұлға ретінде қалыптастырып, ізденімпаздылыққа баулу.
Зерттеу міндеттері:
1. Оқушылардың өзіндік ойлау қабілеті мен әрекетін дамыту;
2.Оларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету;
3.Өзіндік ойлау шығармашылығын дамытудың деңгейлерін,
көрсеткіштерін айқындау.
Зерттеудің объектісі. оқушының шығармашылық қабілетін тану.
Зерттеудің пәні. оқушылардың өзіндік ойлау шығармашылығын
қалыптастыру.
Зерттеудің әдістері.
1. Ғылыми әдебиеттерді зерттеп, саралау.
2. Эксперименттік зерттеу.
3. Тестер.
Ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта білім берудің негізгі талаптардың
бірі – оқушыны әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық
таныммен тікелей қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл
адамға айналдыру. Соңғы жылғы іс – тәжірибеде байқалған негізгі үрдіс –
оқушының ойлау шығармашылығын дамыту – тек тұлғаның өзін - өзі дамыту
қажеттілігіне негізделген. Ендеше осы қажеттілікті оқушы санасына жеткізу –
бүгінгі тақырып.
Зерттеу құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, эксперименттік әдістен, қосымшалардан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ-ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ӨМІР ТАЛАБЫ
1. Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қасиеттерін қалыптастыруда
педагог-психологтардың көзқарастары
Оқушылардың өз бетінше ойлау шығармашылық қабілеттілігін іс-әрекет
үрдісінде ғана қалыптастыруға болады. Мұнда оқушылар танымдық қызметінің
негізгі тәсілдерін игерумен қатар өз бетінше ғылыми танымдық кейбір
кезеңдерінен өтуге де үйренеді. Ол кезеңдер мәселелік жағдайды жеке
түсіну, эксперимент және бақылау, болжам жасау, болжамды тексеру, және
дәлелдеуі, теориялық тұжырымдарды тәжірибеде қолдану, мүмкінше талдау
жасау және қолдана білу [6, 61 б.].
Оқу танымдық қызмет - сонымен қатар бар нәрсені игеруге бағытталған
оқу қызметі. Ол оқушылардың дүниені тану арқылы адамның рухани баю
мүмкіншіліктерін ашуға бағытталған. Бұл мағынада танымдық қызмет
оқушылардың өз бетінше жұмысынсыз, белсенділігінсіз өтуі мүмкін емес.
Шығармашылық таным мен белсенділіктің маңызды көрсеткіші:
оқушының өз бетінше ізденіп, сұрақ қоя біліуінде. Сабақта меңгерілген
заңдылықтарды өмірде пайдалана білу- жаңаша танымның көрсеткіші.
Шығармашылық та таным қабілетін арттыру үшін мұғалім мен оқушының
шығармашылық ізденулері өзара ұштасуы тиіс.
Шығармашылық – дәл сипатталатын, қатаң реттеуге келмейтін
инттелектуалдық , іс-әрекеттер мен операциялар арқылы адамның обьективті
немесе субьективті жаңа нәрсе үрдісі. Мұның атқаратын міндеті-
жинақталған тәжірибені қайта жаңғырту ғана емес, жаңа элементтер жай
отырып оқушы мен ебдейліктерін дамыту [2, 13 б.].
Шығармашылық жайлы әңгіме қозғалғанда біздің санамызға Евклид,
Гомер, Леонардо да Винчи, Моцарт, Бетховен, Ньютон, Лобачевский, Гете,
Пушкин, Пуанкаре сияқты және т.б. өткен уақыттың ойшыл-даналары еске
түседі [1, 8-9 б.]. Бұлар өз ойларымен мәселелерге жаңаша көзқараспен
келу арқылы қоршаған ортаға, оның заңдылықтарын ашуға деген адамзаттың
мүмкіншіліктерін көрсете білді. Бірақ, мұның бәрі шығармашылықтың бір
ғана қыры.
Шығармашылық тек қана ғылымда, әдебиет және бейнелеу өнеріне ғана
емес, бүкіл адамзат қызмет аймағына қажет. Қазіргі мектепте оқитын
балалар бірнеше жылдан соң өз бетінше өмір сүруге көшіп экономика
мәдениеттің дамуына өз үлестерін қоса бастады. Әрине ол үшін еңбек
етіп, өз жұмысын ұнатудан басқа шығармашылық қабілет те керек. Ал оны
іске асыру үшін оқушыларды тапсырмаларды орындау барысында жаңа
жолдарды , тәсілдерді іздеп таба білуге, яғни мектеп курсының
материалдарын шығармашылықпен игеруге жүйелі түрде тәрбиелеу қажет.
Қоғамның дамуының өркениеттi сатысында мектептен математикалық бiлiм
берудi қайта құрудың негiзгi мiндетi оқытудың әдiстемелiк жүйесiнде даму
және ақпараттық мiндеттi атқару функиясының басым болуына, осы ақпаратты
қолдану бiлiктiлiгiн қалыптастыруға баса назар аудару болып табылады.
Қазіргі ғаламдану заманында еліміздің әлеуметтік – экономикалық
дамуы, индустрияның қарыштап өсуі, әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруы
кезеңіндегі ұлттық мәдени – тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) Біз қазақ халқының сан ғасырлық
дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар
ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері
дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап көрсеткен [12, 38 б.]. Қазақстан
халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы [4, 112 б.].
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды
меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың
жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға
қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін
дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың
шығармашылық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема ретінде едәуір
зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін
қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын
[22, 17 б.]. Қазақстанда шығармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу
жұмысын жүргізген психолог – ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В. К.
Шабельников, Н. Палагина, Қ. Р. Рахымбаев, М. О. Резванцева, С. Қ.
Бердібаева, Б. Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы,
мейлі жаман іс болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған
адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді. Ж. Аймауытовтың бұл пікірі белгілі
психолог А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс-әрекет үстінде дамып
отырады дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Ғылыми зерттеулерге
сүйенетін болсақ, оқушы шығармашылығын дамытуда шығармашылық тапсырмалар
үлкен рөл атқарады [27, 24 б.]. Шығармашылық тапсырмалар атауы
педагогикада белгілі, екі құрамдас бөліктен тұрады.
Шығармашылықты:
- біріншіден, оқушылар дербес, өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады
- екіншіден, жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін
ересек адамның қатысуы қарастырылады.
Педагогке жауапкершілік жүктеледі, жұмыс нәтижесі оның
іскерлігіне байланысты. Шығармашылықты қалыптастыру жолдарын зерттеу
тапсырмаларды күрделендірудің үш кезеңін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Шығармашылық қабілет әр оқушының табиғатында болуы мүмкін. Менің міндетім –
оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Міне,
осы міндетті жан – жақты ашып көрсету үшін Оқушылардың ойлау
шығармашылығының қабілетін дамыту атты тақырыпты таңдап алдым [3, 24
б.]. Оқушы шығармашылығы туралы айтқанда В.П. Беспальконың IV деңгейіне
тоқталғым келеді. Бұл – шығармашылық деңгей. Мұнда әр оқушы өзіндік
шығармашылық жұмыспен айналысады. Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмыстары
– шығарма, әңгіме, ертегі құрастырып жазу, белгілі бір тілдік ұғымға
байланысты реферат жазу. Мұндай шығармашылық жұмыстар өз тәжірибемде үлкен
жетістіктерге жетемін деп ойлаймын. Оқушы шығармашылығын дамыту бір күннің,
бір айдың емес, бірнеше жылдың үздіксіз жемісі, еңбегі. Қазір алдымда
бастауыш сынып оқушылары отыр [15, 202 б.].
Олардың өзіндік ойлау шығармашылық қабілеті мен әрекетін дамыту үшін
қандай жұмыстар жүргізіп жатқаныма тоқталайын. Олардың шығармашылықтарын
дамытуды алдымен зерттеу жұмысын жүргізуден бастаған едім. Оқушыларының
пәнге қызығушылықтарын анықтау үшін сауалнама жүргізген болатынмын., бұл
сынып оқушыларының белсенділіктері, ынталары айрықша, олай болса бұл
оқушыларды шығармашылыққа баулуға болатынына айқын көзім жетті. Оқушы
шығармашылығы практикалық әрекеттер, ізденімпаздылық арқылы дамиды.
Шығармашылыққа үйрететін сабақтар – жаңа технологияларды қолдану болып
табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы
арасында ынтымақтастық қатынас сақталады. Мұғалім бақылаушы емес, бағалаушы
емес, танымдық іс - әрекетін ұйымдастыратын шығармашылық істердің ұйытқысы.
Тек осындай оқыту ғана оқушы интелектісінің көзін ашып, шығармашылығын
дамытады.
Оқушы шығармашылығын дамыту үшін шығармашылық пен шығармашылық
қабілет әрекетті дамытуымыз керек.
- қызығушылығы - мәтінмен жұмыс істеулері
- танымдылығы - тіл дамыту жұмыстары
- ойлауы - өзіндік жұмыстары
- есте сақтауы жатса, - ізденімпаздық жұмыстары жатады.
Оқушы шығармашылығын дамыту – білімдік үрдіс субъектілерінің және
білім мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу аймағы. Сөзім дәйекті болу
үшін жоғарыда көрсетілген критерилерді өз іс – тәжірибемде қалай, қандай
жолдармен іске асыратыныма тоқталайын.
Оқушылардың шығармашылық әректі мен танымдық қабілеттерін арттыруда
мәтіннің алатын орны ерекше. Мәтіндерді оқу, талдау барысында оқушылардың
оқиғаға қатысты өз ойларын жеткізулеріне, әңгіме кейіпкерінің қылықтарын
бағалай білуіне, автордың оқиғаға қатысы, көзқарасы қандай екендігін
анықтай алуына назар аударылуы тиіс [27, 18 б.]. Бұл жерде жеке сөздерді
жаттап қою не мәтінді аудару емес, өз бетімен, дербес жұмыс жасай, ойлай
білу, білімін толықтыру, белсенді болу, деңгейлік тапсырмалар орындау.
Өз тәжірибемде оқушының шығармашылық әрекетін дамыту мақсатында
қазақ тілі сабағында әртүрлі тапсырмалар беремін:
- әңгімені, ойды жалғастыру
- мәтін бойынша жаднама құру
- ертегі ойлау
- өз көңіл күй әсерлері нәтижесінде әңгіме жазу
- өз пікірін білдіру, оны дәлелдеу [18, 37 б.].
Мұндай тапсырмалар оқушылардан қиялдау, талдау, салыстыру, себеп
салдарлық байланысты айқындай білу, тұжырым жасай білу секілді ой
операцияларын орындауды талап етеді.
Әр сабақта өтіліп тұрған осындай жүйелі жұмыстар төмендегідей нәтиже
беруде. (ІІ сызбаны көрсету)
Оқушылардың шығармашылық әрекеті мен ойлау қабілеттерін дамытуда
өзіндік жұмыстар арқылы берілетін тапсырмалар пәндік білім, білік,
дағдыларды қалыптастыруға бағытталған. Мұндай тапсырмалар негізінен сөйлеу
мен тыңдап түсінуге бағытталған
- репродуктивті жаттығулар:
- сөздікпен жұмыс
- сөздерге, сөз тіркестеріне байланысты жаттығулар
Репродуктивті жаттығулар күрделі тапсырмаларды орындау білігін
қалыптастыру жолындағы қажетті кезең болып табылса, сөздікпен жұмыс жеке
сөзбен тыңғылықты жұмыс жүргізу оқушыға сөздің мағынасын жан жақты
түсінуге, сөздік қорын молайтуға мүмкіндік береді. Сөз тіркестерімен жүйелі
жұмыс жүргізіп отыру оқушының сөз байлығын молайта түседі. Сөз тіркесін
ойлап табу; олардың мағынасын түсініп, сөйлем құрау; сөз тіркестерін
орысшадан қазақшаға не қазақшадан орысшаға аудару; сөйлем ішінен сөз
тіркесін айыра білу; жиі кездесетін грамматикалық формалар арқылы сөз
тіркестерін құрау жаттығулары орындалады [26, 28 б.].
Оқушылар бұл жерде жаңа ұғымдармен танысып қана қоймайды, өзіндік
жұмыстар арқылы жаңалыққа деген қызығушылықтары артады. Жаңалыққа деген
қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады. Оқушыларда жаңа, өзі
білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер оқушының бар
ақыл – ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді. Осы негізде
жеке тапсырмалар орындау, сөзжұмбақ, бейнесөз құрастырту қызығушылықтарымен
қоса, шығармашылықтарын дамытады. (оқушылардың шығармашылықтарын көрсету)
Оқушылармен күнделікті ұйымдастырып отырған қызықты өзіндік жұмыс
түрлері төмендегідей көрсеткіш беруде. Мұның өзі үлкен жетістік (ІІІ
сызбаны көрсету) [29, 62 б.].
Қорыта келгенде, шығармашылық тұлға басқалардан өз ісіне деген
сенімділігімен, қиял ұшқырлығымен, әдемілікті сезіне білуімен, өзгеше
шабытымен ерекшеленеді. Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі.
Шығармашылық адамның бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады
- деген А. Рыбаковтың пікірі осыған дәлел.
Ендігі мәселе: Шәкірт бойындағы шығармашылық қиял, дарын, қабілет
бастауын одан әрі дамытудың жолдары қандай және ол үшін мен болашағыма
қандай жоспар алдым.
Жауап біреу – ақ. Болашақта өз оқушыларымның шығармашылығын дамытуда
ізденімпаздылық жұмыстарға, соның ішінде жобалау технологиясына байланысты
зерттеу жұмыстарына қатысу. Яғни, оқушыларымды мектепішілік, қалалық ғылыми
– практикалық конференцияға қатыстыру. Мұның өзі шығармашылық жұмыстың
шарықтау шегі.
Өзіндік шығармашылық ойлау қабілетті дамыту жаттығуды қажет етеді.
Әрбір өз бетінше шешілген қиыншылықтар шығармашылық қызметті ұштай
түседі. Мәселеге шынайы ден қоймай, іштен түрткі болмай, бір мәселе
бойынша ұзақ ойланып, толғанбай шығармашылық нәтижеге жету мүмкін емес.
Шығармашылық жұмыстар мен тасырмалар оқушылардың танымдық және
эстетикалық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға септігін
тигізеді. Шығармашылық қабілеттің бірдей қалыптаспайтындығы белгілі.
Оқытудың алғашқы күнінен-ақ бұл мәселе әрбір оқушының шығармашылық
дағдыларын қалыптастыруға үлес қоса алады. Шығармашылық қызмет
формаларының біріне жаңа білімді алуға бағытталған және
анықталмағандығымен сипатталатын оқу-зерттеушілік қызмет жатады.
Ғылымдағы барлық нәтижелер оқу-зерттеушілік қызмет жатады. Ғылымдағы
барлық нәтижелер оқу-зерттеушілік қызмет үрдісінде жарық көреді. Онсыз
ешқандай да ғылыми жетістіктер : эмприкалық немесе теориялық ашулар,
заңдылықтарды оқып білу және қалыптастыру, теория мен болжамды құру [25,
159 б.].
Оқу-зерттеушілік қызмет шығармашылықтың бір формасы болғандықтан,
оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қабілеттерінің дамуы туралы
мәселе олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы жайлы келелі
мәселенің құрамды бөлігі болып табылады. Ой... Сынды ой жүгірту дұрыс
ойлауды құрайды, ал жасмпаздықтан ой жүгірту жаңалықты қаттайды. Оқу
процесін тиімді пайдалану - зор өнер. Білім беруді оқушыларды
қызықтыратындай ұтымды жағынан бастап, ең басты өзекті мәселені түйіндеуге
үйретеді.
Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесін дамытудағы
мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның жалпы мәдениетінің
қалыптасуы, жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуы мен оның әлеуметтік өз
орнын анықтауы жайында сөз етіледі. Білім берудің алдына қойған мақсаты
мен міндеттеріне жету үшін оқушылардың өздерінің қызығуы мен қасиеттерін
ескере отырып, оларға бастапқы арнайы білімді қамтамасыз етуді ұсынған.
Білім оқушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашыдлық
қабілеттерін ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге міндетті екені айтылған. (41-
бап). Білім беру жүйесіндегі психодиагностиканың өзіндік ерекшеліктері
бар.
Психодиагносткалау- дегеніміз-оқушылардың ойлау шығармашылық
қабілеттерін, таным үрдістерін дамыту, жеке бас ерекшеліктерін зерттеу мен
мұғалімдердің шығармашылық мүмкіндігін айқындау [62, 38 б.].
Психодиагностикалық зерттеуді өзіндік шығармашылық ойлау қабілетін
дамыта оқыту барысында ұйымдастырып, оған мектептегі барлық оқушыларды
қамти отырып, зерттеу керек.
1. Оқушылардың интеллектілігі мен ерекшеліктерін зерттеу.
Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау, есте сақтау қабілеті жақсы,
даму деңгейі анықталады. Оқушының қызығушылығын анықтау
сауалнамасы арқылы оқушының ортаға, әдебиетке, техникаға, адамға ,
табиғатқа, қызығу деңгейі ойдағыдай болып шықты.
2. Оқушылардың эмоционалдық жағдайларын зерттеу. Эмоционалдық жағдайды
бағалау әдістемесі әр түрлі психологиялық тестер арқылы
жүргізіледі. Көңіл-күй әліппесі тесті бойынша әрбір баланың
ширығуының деңгейі және белсенділік коэфиценті мен жеке
есептелінді. Жалпы алғанда зерттелген сыныптардың барлық
оқушылары психикалық ширығудың төменгі деңгейімен және
белсенділіктің жоғары деңгейімен бағаланды.
3. Оқушылардың мотивтік саласын зерттеу.
Оқушының қоршаған ортамен өз орны анықталды. Балаларға мектеп пен
отбасының тәрбиедегі үлесі көп екендігі анықталды.
4. Мектеп педагогикалық ұжымдарын зерттеу. Зерттеу мәліметі бойынша
оқу ортасының психологиялық параметрін толық бағалап, ондағы
шығармашылық ойлау нәтижесін сипаттауға мүмкіндік аламыз [59, 45-56
б.].
2. Ойлау. Ойлау процесінің психологиялық және логикалық астарлары
Сонымен қатар өзіндік ойлау шығармашылығын қалыптастыру мен қатар
техникалық ойлау қабілетін де қалыптастыруға болады. Оқушылардың техникалық
ойлау қабілетін дамытуда мақсатты түрде жұмыстар жүргізбейінше олардың
өзіндік танымдық іс-әрекеттерін белсендіру мүмкін емес. Теориялық оқу
үрдісінде оқытушы оқушылардан олардың әрбір кәсіпте қолдануға қажетті
білім, білік және дағдыны меңгеруін талап етеді. Теориялық білім алу
нәтижелі болу үшін есте сақтау, еске түсірумен бірге оқушылардың ойлау
қабілетін қалыптастыруға үлкен мән беріледі.
Ойлау қабілеті талдау, жүйелеу, жалпылау және тағы басқа тәсілдерді
игеру барысында қалыптасады. Сондықтан оқытушы оқу үрдісі кезінде оқу
материалының мазмұнына ғана емес, сонымен бірге оны меңгеруге әдістеріне
де көңіл бөлгені дұрыс. Басқаша айтқанда өз жұмысында оқу материалының
құрылымы мен көлемін ғана жоспарламай, жаңа білімді қабылдаудың тиімді
әдіс – тәсілдерін де үйретуі керек.
Техникалық ойлау қабілеті, ең алдымен, өндірістерге нысандарға
бағытталған нақты тәжірибелік іс-әрекеттерді басқару болып саналады. Оқушы
дәлелдеу, қорытындылау және қисынды сөйлеу әдіс-тәсілдерін меңгергенде
ғана білімнің жоғары сатысына жете алады. Оқушы ойды дәлелдеу ,
қорытындылау және қисынды сөйлеу әдіс-тәсілдерін меңгергенде ғана
білімнің жоғары сатысына жете алады. Оқушы жаңадан алған білімін ауызша
түсіндіре алса және алған білімін есептер шығаруда қолдана білген
жағдайда оқытушы тақырып толығымен меңгеоілмеді деп есептейді. Оқу
үрдісінде техникалық ойлау қабілетін қалыптастыру кезеңдерін бөліп
көрсетсек, мына төмендегідей болады.
Бірінші кезеңде техникалық түсініктер жүйесі қалыптастырылады, машина
және механизмдерді қасиеттер қасиеттері, олардың құрылымы мен құрылысы
жайлы жинақталады. Бұл кезеңде жаңа материалды түсіндірумен бірге
репродуктивті түрдегі түрдегі өндірістік оқыту есептерін шешкен жөн.
Екінші кезеңде мазмұнды әрі мәселелік есептерге басты назар
аударылады.
Үшінші кезеңде техникалық ойлау қабілетін дамытудағы негізгі
фактор конструктивті есептерді шешу болып табылады. Оқу үрдісіне бұл
кезеңдер оқушылар техникалық ойлау қабілетін қалыптастыруға көмектеседі
[20, 48 б.].
Қазіргі заман талабына сай оқушының ақыл-ойын дамытып, мүмкіндігін
толық ашатындай етіп ұйымдастыру мәселесі тұр. Сондықтан да біз бүгін
тек оқу емес, баланың шығармашылық, интеллектуалдық мүмкіндігін толық
ашатын оқу туралы айтпақпыз. Әдетте, мұғалім оқушыға неге үйретуді, нені
білу керектігін жақсы біледі. Өз әдісінің дұрыстығына, негізділігіне,
оқулықтың дидактикалық –материалдық дұрыстығына сенімді. Дегенмен,
оқушының үлгерімі мен оқып-танып білуінде бір-бірінен айырмашылығы көп
екенін сабақ көрсетіп отыр. Мәселен, кейбір оқушылар белсенділігінің
төмендігімен, (енжарлығымымен, ойлау қабілетінің төмендігімен, сабаққа
байланысты мәліметтерге, берілген танымдық есептерге мән бермеуімен,
түсініксіз, тұрақсыз) ерекшеленеді. Ал кей оқушы кез келген сабақта
белсенділік көрсетіп, көптеген пәндер бойынша қызығу танытады., сабақ
өткенде, оқу үрдісінің жарқылдап, неге де болмасын құлшынып тұрады.
Оқудың табысты болуы үшін баланың танымдық, қызығуы мен
интеллектуалдық белсенділігі қажетті алғышарт болып табылатынын алға
тартады. Өкінішке орай, көп балалардың интеллектуалдық белсенділігі
мектеп жасына дейін немесе бастауыш мектепте ақ бәсеңсіп, оты сөніп
қалатынын зерттеулер көрсеткен. Осыдан барып оқуды жақтырмау, ақыл-ой
еңбегін дұрыс бағаламау өз деңгейінде ойлана білмеуге алып келеді, ол өз
кезегінде интеллектуалдық белсенділігі төмен оқушылардың басты ерекшелігі
болып табылады. Сондықтан қазіргі мектепте баланың дамуы үшін оның
жеке мүмкіндіктерін, қызығуын ескермей оқу-тәрбие жұмысын ұтымды жүргізу
мүмкін емес. Психолог ретінде тәжірибеден өтіп жүргенде жоғары және
жасөспірімдердің ақыл-ойын зерттеуде Ақыл-ой дамуын мектептілік
тестілеу және компьтерде Интеллект құрылымын тестілеуін пайдалана
отырып, жоғары сынып оқушылары дүниетанымының шектеулілігімен,
жеңілдігімен, үстіттігімен шалалығымен ерекшеленетінін жасырмайды [7, 19
б.].
Ақыл-ой дамуындағы операциялардың жүйесіздігінен оның қоры шектеліп,
жетілмей қалуға шектеледі. Оқушылар абстрактілі түсінікті біріктіре
алмай қиналады, қисынды пайымдай алмайды, хабарды жүйелей білмейді.
Тіпті ойлау нысаны арасындағы қарым-қатынас пен байланыстың
жеңіл, үстірттілігіне үйренген бала себеп-салдарлы байланыс кездескенде
қиналып қалады.
Л.Божовичтің пайымдауынша, бала үшін сөз тікелей лексикалық
мағынада әсер етеді. Оқушының сөз туралы білімнің үстірттілігі осымен
байланысты [6, 61 б.]. Оқушының түзету-дамыту бағдарламасының көмегімен
сөздің абстрактылы мағынасын тергеп біледі., оның ар жағындағы сөзді
біріктіруді ойлауға үйренеді. Осылайша оның ойлану мүмкіндігін
түсінікті деңгейге көтеруге болады. Ойланудың анағұрлым жетілдірілген
түрі, түсінікті ойлану ненің маңызды екенін көрсете алатын, маңызды емеске
мән бермейтін, ұқсасты бірікткіретін , білімді жүйелейтін түрі. Түзеп-
дамытып үйрету үрдісінде ойлау операциялары түйсінетіндей болады, соның
нәтижесінде оқушы оны бақылай алады, оқу қызметінде өзі қолдана алады [57,
25-32 б.]. Нақ осы ұғынықты ойлану оқушылардың фунтоменталды ғылымын
негізін игеруіне көмектеседі.
1998 жылы Ресейдің Қоғамдық академиясы Ресей психологиялық
институтында 1-8 сынып оқушыларының өзіндік шығармашылық ойлануын
дамытуға бағытталған түзеп-дамыту бағдарламасын дайындап шықты [60, 6
б.]. Бұл бағдарлама психологтерге арналса да, оны ата-ана мен мұғалімдер
қуана пайдаланып жүр. Кейбір үлкен қалаларда интеллектуалды мүмкіндігін
дамытуға бағдарлама жасалып, іске қосылды.
Оқушылардың білім алу танымдық мотивациясын көтеріп қалыптастыру
үшін өзіндік шығармашылық ойлауды дамытатын мектеп бағдараманысы
бойынша ақыл-ой еңбегіне баулу сабағында қолдануға болады.
Бүгінгі заман талабы іскер,белсенді, қандай жағдайда жол таба
білуге бейім жеке тұлға тәрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан мектеп
қабырғасында оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға мән берілуі тиіс.
Шығармашылық - әр адамның жеке-дара ой еңбегі. Шығармашылық
жұмыстар жүргізу арқылы мұғалім оқушының таным белсенділігін, ойлау жүйесін
дамытуға көмектеседі [57, 25-32 б.].
Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе білім
деп ұлы жазушы М. Әуезов айтқандай, тәуелсіздік туын тіккен елімізді
өркениетке апарар жолдың бастауы-мектеп [19, 5-6 б.].
Қазіргі білім саласында жүргізілп жатқан реформаның басты мақсаты-
ой өрісі жаңашыл, шығармашылық деңгейде қызмет атқара алатын дүниетанымы
жоғары, жан-жақты қалыптасқан жеке тұлға даярлау. Ендеше бүгін таңда
білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше,
сауатты, жан-жақты маман бол мүмкін емес. Ал қазіргі кезде заман талабына
сай білім берудің бағыты мен тенденцияларын қамтитын 50-ден астам
педагогикалық технология қолданып келеді.
Солардың бірі-Қазақстанда 1997 жылдан бастап етек жая бастаған
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту жобасы (RWCT жобасы). Оқушылардың
өзіндік ойлау шығармашылығын қалыптастыру мақсатында осы технологияны
кеңінен пайдаланамын [58, 30 б.]. Оқушылырдың ойлау, қабылдау қабілетін
қабілетін ағаруға топтық жұмыс өте тиімді, яғни, сабақты деңгейлеп оқыту
арқылы іске асыру және оқушыға тиянақты білім беру, оның сабаққа деген
қызығуын арттыру, ең бастысы, жеке тұлға болып дамудың шыңына әкелер
жолдың бірі – RWCT бағдарламасы.
Өйткені , сын тұрғысынан ойлау – ең алдымен шығармашылық ойлау.
Шығармашылық ойлау нәтижесінде жаңалық ашады, тұлғаның дамуы
жеделдейді ( Л. Выготский). Аталмыш жобаның негізгі идеялары мен
қағидаларына тоқтала кетсем, оқушы өзіне керекті , өз өміріне болатын
әмбебап тәсілдерді үйренуі керек.
Сыни ойлау жобасы әр шәкірттің өзіндік түсінік қалыптастыруына
мүдделі. Басқаша сөзбен айтқанда, Сыни тұрғыдан ойлау жобасы оқытудың
басты мақсатын дәстүрлі білім берудің Өмір бойы азық боларлықтай білім
бкру үлгісінен Өмір бойы оқып үйрену қағидасына ауыстырылды. Осы
ұстанымның көпшілік назарына соңғы кезде ұсынылған Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
орын алғандығы құптарлық жайт [14, 152 б.]. Бұл – біздің елімізде білім
беру мен оқытуға жаңа көзқарас ресми тұрғыда да қалыптаса бастады деген
сөз.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығуды ояту, мағынаны тану, ой-
толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Қызығуды ояту. Үйрену үрдісі - бұрынғы білетін мен жаңа
білімді ұштастырудан тұрады. Сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы
оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды
қозғау, яғни өзіндік ойлау шығармашылығын, ояту, ми қыртысында тітіркенгіш
арқылы әсер жүзеге асады. Қызығуды ояту кезеңінің екінші мақсаты-
үйренушінің белсенділігін арттыру [63, 99 б.].
Ойлану мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі –
мағынаны тану. (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен
танысады., тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз
бетімен жұмыс жасап,белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оның өз
бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады.
Тақырып туралы ой-толғаныс-бағдарламаның үшінші кезеңі.
Күнделікті оқыту үрдісінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға
сын көзбен қарау, баға беру. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында
бұл сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекет алады. Әр оқушы өз
шығармашылығын көрсете алады.
Білім – теңіз, оның тереңіне сипатын жетік білетін, сырын
меңгерген,,құпиясын аша алатындар ғана бойлай алмақ. Ондай адамдарды
дайындайтын мұғалім. Ал мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылы
жеткізеді. Ол мұғалімнің бір-біріне ұқсамайтын жан-жақты өткізген
сабақтары. Қазіргі таңда әлемдік оқу үрдісінің өзегі- жаңа технологиялар
еркшеленеді. Көрнекті педагог В.Сухомлинский Сабақ жасөспірімдердің
интеллектуалды өмірінет құр ғана сабақ болып қоймас үшін ол қызықты болуы
шарт. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесі мен сақтаушысына
айналады деп айтқан [33, 12 б.]. Өйткені, жай ғана сабақ құнарсыз таиақ
секілдіь адам бойына жұқпайды. Қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан
жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі , қолданған әдіс-
тәсілдері арқылы ерекшеленіп, шәкірт жүрегінен орын алады. RWCT
технологиясының тиімділігі сол, біріккен іс-әрекетті ұйымдастыра отырып
оқушының сын тұрғысынан мен жазу дағдысын қалыптастырады. Сын
тұрғысынан ойлауды дамыту - сынау емес, шыңдалған ойлау. Оқушы өз ойын,
сын тұрғысынан өзіндік шығармашылықпен ойлап, дәлелдеуге тырысады, ой-
өрісін кеңейтеді, еркін ойлай отырып кел-келе мұғалімнің түсіндіргенінен
гөрі өз ізденісімен қызығу танытып, ойлау шығармашылық қабілеттері
ұшталады [47, 48 б.].
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
2.1 Ойлаудың түрлері мен даралық ерекшеліктері
Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану- сапалы білім, танымдық
қабілеттерін дамыту, яғни ойлау шығармашылығын дамыту деп санаймын.
Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді халқымыз [53, 39-42 б.]. Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. Надан жұрттың күні –қараң, келешегі
тұман,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ
[45, 52 б.]. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты,
жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.
Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет- оқушылардың
шығармашылық білім дағдыларын қалыптастыру. Міне, өз ұрпағының өнегелі,
өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының
негізгі мақсатын шығармашылықпен оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдалану әрбір
ұстаздың міндеті болып табылады. Физика сабағында оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру бүгінгі жоғары және орта
мектепте физиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің педагогикалық
мәселелерінің бірі. Оқушы қабілеті дегеніміз оның педагогикалық ықпал
аясында білім алу әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның
шығармашылық қабілетінің дамуына әсерін тигізеді.
Қазақстан-2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ең
негізділерінің бірі- жоғары интелектуальды жастарды жан-жақтылыққа
тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейінің көтерілуіне үлес қосу [51, 25-26
б.]. Сондықтан, ұстаз-мұғалімдер қауымының алдына өте үлкен міндет
жүктелді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі- жаңа
технология негіздері болып табылады. Сонымен бірге өскелең ұрпақтың ақпарат
құралдарымен жұмыстана білуіне назар аударған жөн.
Оқушы қызметін активтендіру негізінде педагогикалық технологияларының
бірі-деңгейлік саралау технологиясының элементін қолданамын. Деңгейлеп
оқыту технологиясының мақсаты: әрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу
материалын меңгергенін қамтамасыз етеді.
1) Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім
алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.
2) Деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балараға, олармен саралай жұмыс
істеуге мүмкіндік береді.
3) Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей сондықтан әрбір оқушы меңгеруі тиіс [42, 16 б.].
Деңгейліп оқыту технологиясы тиімді нәтижелі болу үшін
а) жеке тұлға ерекшеліктеріне,
б) психологиялық даму ерекшеліктеріне,
в) пән бойынша білімді игеру деңгейіне көңіл бөліп отырамын.
Сабақ өткізу формаларын және түсіндіру әдістерінің жаңа тәсілдерін
күнделікті сабаққа қолдануға тырысамын. Көбінесе мына жағдайларға көңіл
бөлемін:
1) сабақтың мазмұны,
2) сабақты өткізудегі тәсілдері мен әдістерін таңдау,
3) сабақтың нәтижелігі. Жалпы, оқытудағы өз проблема оқушыларды өз бетімен
жұмыс жасауға тәрбиелеу, үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту.
Тақырып бойынша деңгейлік тапсырма жүйесі дамыта оқыту жүйесін іске
асырады. Өйткені, ол оқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын
белсенділігін, дағдысын білім саласының дамуын қамтамасыз етеді. Сабақтың
ерекшелігі және оның тиімділігін арттырудың негізгі тәсілдерінің бірі-
оқушыларға деңгейлік тапсырма беру.
Педагогика ғылымдарының доктор профессоры Караев оқушылардың оқу
деңгейін 4 түрге бөлген. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту өз бетінше
жұмыс жасауға дағдыландыру барысында өз іс тәжірибесінде жаңа
технологияларды қолданамын. Соның ішінде Ж.Қараевтың деңгейлеп, саралап
оқыту әдісін пайдаланамын. Деңгейлеп оқыту технологиясының өзіндік ықпалы
зор. Оқушыларға өздік жұмысын ұйымдастырып өткізуге көмегін тигізеді.
Оқушылар өздік жұмыстарын орындап, білімдерін мониторингтік жүйе арқылы
өздері бағалап, диагностикалауға қол жеткізеді.
Қараевтың деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы мынандай 4 түрге
бөлінген:
1) репродуктивтік деңгей-жалпыға бірдей стандартты білім негізінде тапсырма
беріледі. Мұндай тапсырмалар оқушылардың алдыңғы сабақтарда алған
білімдеріне және оқушыға байланысты
2) алгоритмдік деңгей-мұнда оқушы мұғалімнің түсіндіруімен қабылдаған
ақпаратты пайдалана отырып орындайды.
3) Эвристикалық деңгей оқушы көп ізденіп, қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып жауап береді.
4) Шығармашылық деңгей-оқушының таза өзіндік шығармашылығын байқатады [39,
18 б.]. Жаңа тақырыпты оқушылар шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен
меңгереді. Деңгейлеп оқыту әр оқушының белсенділігін оятады.
Адамның өз өмір-тіршілігі мен күнделікті іс-әрекетінде әр алуан
мәселелерді шешіп отыруына тура келеді. Осындай мәселелер мен күрделі
істерді шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршағын ортамызда
бізге де әлі де беймәлім құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп
екендігін көрсетеді. Соған орай? Біз дүниенің сыр-сипатын ұғыну үшін заттар
мен құбылыстардың құиясын тереңірек білугді? [54, 28 б.]. Оларды ашып
көрсетуді мақсат етемін. Міне, осындай мақсат-мүдделерге жету жолында әрбір
адам өзінің іс-әрекетінде заттар мен құбылыстардың белгісіз қасиеттерін,
ерекшеліктерін кездестіріп отырады, өзінің бұрынғы тәжірибесі мен білімнің,
шама-шарқының жеткіліксіздігін аңғарады. өйткені, әлем шексіз, соған орай
дүниені танып білу де шексіз. Адамның ойы сол шексіз әлемдегі нәрселердің
сырын, құпиясын білуге бағытталады. Әрбір адам ойланып-толғанғанда өзіне
беймәлім нәрселердің сырын ашып, жаналықты біледі. Мысалы, оқушы оқу
материалының мәнін түсініп, есеп шығаратын болса, мұның өзі оған жаналық
ашқандай болып көрінеді.
Сонымен, ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан,
тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі
нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі [59, 45-56 б.]. Бұл бейнелену адам
ойының талдай және біріктіру әрекеттері арқылы таңылады. Бір сөзбен
айтқанда, ойлау-сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің
санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен
практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім
процессінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.
Дүниетану тікелей сезімдік процесстер – түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбиді. Таным процесстерінің
барлығы да тікелей сезімдік процесстер – түйсіну, қабылдау, елестетумен
байланысты [63, 99 б.].
Елес-заттардың нақты бейнесін көз алдымызға келтіретін тікелей таным
процессі – сезімдік танымнан абстракталы ойға көшу аралығындағы көпір
сияқты. Адамдардың сыртқы дүниені танып білуінің шындығы және оның
санамызда бейнеленуінің теңдігі мен ақиқаттығы тәжірибе, сондай-ақ,
адамдардың табиғат пен қоғамға ықпал етіп, оларды өзгерту жолындағы іс-
әрекеттерінің нәтижелері арқылы тексеріліп отырады.
Тікелей сезімдік процесстер барысында адам нәрселер мен құбылыстардың
дара қасиеттерін, сол қасиеттердің жиынтығы арқылы нәрселердің тұтастығын
бейнелейді, көз алдында жоқ заттың да бейнесін елестеді. Дегенмен, адам
тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белге-қасиеттері мен мән-
жайына терең бойлап, жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді білу
тек ойлау және де заттар мен құбылыстардың өзара байланыстарын, бір тектес
нәрселердің жалпылық белгілерін дерексіздендіру арқылы жанама жолмен
жүзеге асырылады. Мысалы, заттардың, әсер еткен нәрселердің жылылығын, оның
температурасын тек жанама әдіспен, термометр арқылы ғана анықтауға болады.
Ал ондай жылылықты тері түйсігі арқылы не қолмен симап анықтау оңайға
түспейді.
Ойлау аркылы танып білу тікелей сезімдік пролцесстерге
негізделгенімен, олардың көптеген ерекшеліктерін тікелей сезім арқылы тану
мүмкін емес және олардың мән жайы айқын бейнеленбейді. Мысалы, осы
заманғы физика ғылымындағы аса күрделі проблемаларының бірі.- өте ұсақ
қарапайым бөлшектер жайындағы теория. Мұндай өте майда типті, жай көзге
көрінбейтін бөлшектерді микроскоппен де көру қиын. Біз осы бөліктерді тек
ойлау арқылы ғана пайымдап білеміз. Астракталы дерексіз және жанама ойлану
нәтижесінде сондай өте ұсақ бөліктердің бар екендігіне көз жеткіземіз,
олардың өзіндік қасиеттері болатындығын аңғарамыз.
Сөйтіп, тікелей таным процесі арқылы танып білуге болмайтын
нәрселерді ойлау арқылы біле аламыз. Ойлаудың өрісі кең. Түйсіну арқылы
қозғалыс жылдамдығын қамту мүмкін емес. Мысалы, бір секунтте 300 000 км
шапшандықпен таралатын жарық қозғалысын түйсіну арқылы қамту мүмкін болмаса
да, ой арқылы пайымдап түсінуге болады. Біз 1 секунтта 50 000 км
шапшандықпен ұшатын планетааралық ғарыш кемесін ойлау арқылы түсіне аламыз,
өйткені, ол жарық жылдамдығынан 6 есе кем. Ал мұндай шапшандықты, әрине,
елестету арқылы білу мүмкін емес [61, 78 б.]. Әрбір адамның шындықты танып
білуі тікелей сезім мен ойлау арқылы бір-біріне ауысып, өзара байланысты
түрде адам танымын толықтырып отырады. Осы ретте де біз ойлаудың нақты
нәрседен абстрактылы нәрсеге ауысқанда ақиқаттан алыстамай, қайта оған
жақындай түсетінін аңғарамыз. Сөйтіп, нақты пайымдаудан абстрактылы
ойлауға, одан тәжірибеге көшіп отыру ақиқатты танып білудің диалектикалық
жолы болып табылады.
Адамның ойлану әрекеті тікелей сезімдік таным процестерімен ғана емес,
тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Міне, осындай ерекшелік адам
психикасының сапалық өзгешелігін көрсетеді. Жануарлардың қарапайым ойы
нақтылы әрекетке байланысты, ол жанама, абстракты ой бола алмайды.
Адам сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселер мен құбылыстардың мәнді,
тұрақты белгілерін ой арқылы бейнелей алады. Бұл ретте, тіл адам ойының
заттық қабыршағы болып табылады. Адамның ойы әрбір нәрсенің сипаты мен
қасиеттерін сөз арқылы ажыратып көрсете алады [57, 25-32 б.]. Сөйтіп,
заттар мен құбылыстарды әртарапты танып білуге мүмкіндік туады.
Адам тілдік материалдар негізінде ойланады. өз ой-пікірлерінің
жүйесін, нәрселер жайындағы нақты түсініктерін жасайды. Әрбір ойдың
ақиқаттығы ой талқысы арқылы қарастырылады. Адам ойының жүйелі болып, оның
нәрселердің мәнін түсініп білуі сөйлесу арқылы жүзеге асып, өзгелерге
жеткізіледі. Адамның ойы тілмен, анық сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау
асы тілдік материал арқылы өзінің шындығы мен ақиқаттығын бейнелей алады.
Ойлаудың қоғамдық мәні. Ойлаумен тілмен тығыз байланысты болуы және
оның қоғамдық мәні адам ойлауы дамуының қоғамдық-тарихи сипатта
болатындығын көрсетеді. Адамның дүниетанымы, білімі және өмір тәжірибесінен
жинақтаған мағлұматтары ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып ауысып отырады. Бұл –
тарихи фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетілуі мен білімінің өсуі әрбір
ұрпақ жасаған білім қорын меңгеріп, оларды әлеуметтік өмір қажеттіліктерін
қанағаттандырып отыруға пайдаланылады. Сөйтіп, тарихи даму адам баласының
қоғам өміріндегі қарым-қатынасын нығайтады.
Адамның дүниетанымы қоғамдық-тарихи даму нәтижесінде өрістейді.
Ол табиғатқа әсер етіп, қоғамды өзінің белсенді әрекетімен байытады.
Сөйтіп, адамзаттың ғылыми білімі дамып, белгілі бір жүйеге түседі. Басқаша
айтқанда, адамдардың танып білу процесінде тіл арқылы жинақталып қорытылған
білімі мен оның нәтижелері жүйеленіп, ғылым салаларына бөлінеді. Мысалы:
физика, химия, биология, тарих, социология, психология т.б. Танымдық
процестердің осы тарихи дамуы және олардың ғылым жүйелеріне жіктеліп
бөлінуі дүниетану теориясын немесе гносеологияны құрайды.
Гносеология – философия мен логиканың дүниетану теориясын құрайтын
құрамдас бөлігі, танып білудің теориялық негізі [41, 26 б.].
Егеменді еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. ХХІ ғасыр білімділер
ғасыры болмақ. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Ол үшін болашақ ұрпағын
тәрбиелеу керек. Рухани жан- дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін
қадірлейтін ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады. Білімділерді аялап
тербетер, баптап өсірер тәрбие керек. Ұрпақ тәрбиесі – ел алдындағы маңызы
зор міндет [49, 20 б.].
Мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының алғашқы
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттілігін дамыту, оқуға деген
ықыласаын іскерлігін қалыптастыру. Ол үшін ең алдымен, оқушылардың танымдық
іс-әрекеттерінің маңызды жақтарына көп көңіл аудару қажет. Оқушылардың оқу
үрдісіндегі танымдық жан қуаттарының оянуына түрткі болу – ол мектептегі
оқытудың негізгі мәселелері .
Оқушылардың белсенділігі мен танымды іс -әрекеттері арқылы
шығармашылығын дамыту, қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке
тұлғаны дайындау, осыған орай оқытуды ізгілендіру, мектептердің алдында
тұрған міндет.
Оқу мектеп жасындағы оқушылардың негізгі таным әрекеті, оқушының
жалпы психикалық дамуына, мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз
байланысты болады. Оқу әрекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс . Оқушының ақыл-
ой еңбегі жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл – ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл - ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған дұрыс. Ең
алдымен, баланы өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек.
Бала оқытып, тәрбиелеумен айналысатын барша педагог қауымның басты міндеті
әр оқушының қабілетін ашуға жағдай жасау, жеке тұлға қалыптастыру. Ал оқушы
жеке тұлға ретінде қалыптасу үшін міндетті түрде білім негіздерін өз
еркімен үйреніп, іс -әрекетінің мақсатын , міндетін, түрін, тәсілін,
жағдайын өзінше түсініп, алған білімін өмірде қолдана алатындай жағдайға
жетуі тиіс. Ол үшін өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу -әрекеті мазмұнына мыналар кіреді : ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, оқушы төмендегідей
білім мен дағдыларды меңгеруге және психологиялық талаптарға ұмтылу керек.
1. Мен істеймін – деу арқылы өзінің көңілі ауған адамдарға ұқсауға
тырысып, еліктеу яғни, өз ортасында жақсы қасиеттерімен көрінуге тырысу,
осылайша, жіберген қателіктері мен жетістіктеріне талдау жасау,
атқаратын жұмыстың тетігін табу.
2. Мен үшін керек деп талаптану арқылы өз іс -әрекетін бағалай білу,
ізденсе, оқыса өзі қойған мақсатына жете алатынына көзін жеткізу,
өзіндік түйсігін ояту.
3. Мен істей аламын деу арқылы өз іс -әрекетіне сенімділікпен қарау,
қоғам талабына бағыну керектігін сезіну, өзін және өзгені сыйлау
қажеттілігін ұғыну. Алға қойған мақсатқа жету үшін өзін төзімділкке
тәрбиелеу [54, 28 б.].
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады.Ол – оқушының таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы
оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі
себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады және сөйлеу әрекеті арқылы іске
асады, нақты сұрақтар қоюдан , соларға жауап ізденуден басталады. Ойлау
белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге
бағытталады. Оқушылардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән
логикалық амалдардан тұрады : анализ, синтез, салыстыру, топтастыру,
жалпылау, тұжырымдар жасау т.б.
Оқыту әдістері мектеп педагогикасында талас тудырып жүрген өте күрделі
мәселердің бірі. Көптеген авторлардың пікірінше оқыту әдісі – оқушылардың
оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыру тәсілі.
Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін үш негізгі топқа бөлді:
а) оқу- танымдық әрекетті жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістері.
ә) оқу – танымдық әрекетте мотивация және реттеу әдістері.
б) оқу – танымдық әрекеттегі бақылау және өзіндік бақылау әдістері [53, 39-
42 б.].
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсендік, яғни
оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласы, құштарлығы қалыптасады. Мысалы :
мұғалімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберуге
рұқсат беремін:
каф. меңгерушісі
________________________ (Т.А.Ә.)
______________________200____ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Мамандық шифрі Оқу түрі
050103 Педагогика және психология сырттай
ДИПЛОМ ҚОРҒАУШЫ: Молдабаева С.С. ___________________
(қолы)
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ: Бекетаева Г.Е.
___________________
(қолы)
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ-ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ-ӨМІР ТАЛАБЫ
6
1.1 Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қасиеттерін
6 қалыптастыруда педагог-психологтардың көзқарастары
1.2 Ойлау. Ойлау процесінің психологиялық және логикалық астарлары
11
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ 16
2.1 Ойлаудың түрлері мен даралық ерекшеліктері 16
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика, қазақ тілі сабағында
шығармашылығын дамыту
28
3 ДАМЫТА ОҚЫТУ-ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
42
3.1 Оқушының өзіндік шығармашылық ойлау қасиетін қалыптастыруда оқушының
мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау
42
3.2 Оқу үрдісінде оқушылардың өзіндік шығармашылығын дамытуды қалыптастыру
жолдары
52
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
55
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМШАЛАР
74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану
үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған
елдерде бұл идея ұлттық қағидаға айналған. Қазақстан Республикасының орта
білім беру жүйесін дамытудағы мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның
жалпы мәдениетінің қалыптасуы, жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуы мен
оның әлеуметтік өз орнын анықтауды жайында сөз етіледі. Білім берудің
алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне жету оқушылардың өздерінің
қызығуы мен қасиеттерін ескере отырып, оларға бастапқы арнайы білімді
қамтамасыз ету ұсынылған. Білім оқушылар мен тәрбиеленушілердің жеке
және шығармашылық қабілеттерін ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге
міндетті екені айтылған. (41-бап).
Бүгінгі заманғы Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған мақсаты -
оқу- тәрбие жұмысын жақсарту. Әсіресе, еліміздің әлеуметтік-экономикалаық
жағдайын жақсарту барысында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру, белгілі
бір мамандыққа баулу маңызды мәселенің бірі болып отыр. Ол үшін мұғалім
сабақ беру арасында оқушылардың шығармашылық біліктілігін дамытуға
жағдай жасай білуі қажет. Оқыту әдісін шебер меңгергенде ғана оның
нәтижелі болатыны сөзсіз. Оқыту әдісі-грек тілінен аударғанда metodos
яғни бір нәрсеге барар жол деген мағынаны білдіреді. Әдіс оқушылардың
білімді, іскерлікті және машықтықты меңгеруге, оқушының дамуына,
шығармашылығына бағыттылған мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен
қызмет тәсілі ретінде анықталады.
Мектептегі білім беру мазмұнын жаңарту кезеңіндегі өзекті
мәселе- оқушылардың оқу-тәрбие үрдісінде компьтерлік технологияны
кеңінен пайдалана отырып, оқушылардың ақыл-ойы мен оқу зерттеушілік және
шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастыруды дамыту. Әрбір сыныптарда
компьтерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың ақыл-ойы мен оқу-
зерттеушілік және өзіндік ойлау шығармашылық қабілетін қалыптастырып
дамыту. Әрбір сыныптарда компьтерлік технологияны пайдалану арқылы
оқушылардың ақыл-ойы мен оқу-зерттеушілік және өзіндік ойлау щығармашылық
қабілеттерін дамытудың қолайлылығын ең алдымен компьтердің орасан зор
мүмкіндіктерімен және оқушылардың бастауыш мектеп кезеңіне тән
физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Оқушылардың ойлау шығармашылығын дамытуда оқушыны
жеке тұлға ретінде қалыптастырып, ізденімпаздылыққа баулу.
Зерттеу міндеттері:
1. Оқушылардың өзіндік ойлау қабілеті мен әрекетін дамыту;
2.Оларды шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету;
3.Өзіндік ойлау шығармашылығын дамытудың деңгейлерін,
көрсеткіштерін айқындау.
Зерттеудің объектісі. оқушының шығармашылық қабілетін тану.
Зерттеудің пәні. оқушылардың өзіндік ойлау шығармашылығын
қалыптастыру.
Зерттеудің әдістері.
1. Ғылыми әдебиеттерді зерттеп, саралау.
2. Эксперименттік зерттеу.
3. Тестер.
Ғылыми жаңалығы. Қазіргі уақытта білім берудің негізгі талаптардың
бірі – оқушыны әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық
таныммен тікелей қатынас жасайтын жаңаша, тәуелсіз ойлай алатын шығармашыл
адамға айналдыру. Соңғы жылғы іс – тәжірибеде байқалған негізгі үрдіс –
оқушының ойлау шығармашылығын дамыту – тек тұлғаның өзін - өзі дамыту
қажеттілігіне негізделген. Ендеше осы қажеттілікті оқушы санасына жеткізу –
бүгінгі тақырып.
Зерттеу құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, эксперименттік әдістен, қосымшалардан тұрады. Жұмыс соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ-ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ӨМІР ТАЛАБЫ
1. Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қасиеттерін қалыптастыруда
педагог-психологтардың көзқарастары
Оқушылардың өз бетінше ойлау шығармашылық қабілеттілігін іс-әрекет
үрдісінде ғана қалыптастыруға болады. Мұнда оқушылар танымдық қызметінің
негізгі тәсілдерін игерумен қатар өз бетінше ғылыми танымдық кейбір
кезеңдерінен өтуге де үйренеді. Ол кезеңдер мәселелік жағдайды жеке
түсіну, эксперимент және бақылау, болжам жасау, болжамды тексеру, және
дәлелдеуі, теориялық тұжырымдарды тәжірибеде қолдану, мүмкінше талдау
жасау және қолдана білу [6, 61 б.].
Оқу танымдық қызмет - сонымен қатар бар нәрсені игеруге бағытталған
оқу қызметі. Ол оқушылардың дүниені тану арқылы адамның рухани баю
мүмкіншіліктерін ашуға бағытталған. Бұл мағынада танымдық қызмет
оқушылардың өз бетінше жұмысынсыз, белсенділігінсіз өтуі мүмкін емес.
Шығармашылық таным мен белсенділіктің маңызды көрсеткіші:
оқушының өз бетінше ізденіп, сұрақ қоя біліуінде. Сабақта меңгерілген
заңдылықтарды өмірде пайдалана білу- жаңаша танымның көрсеткіші.
Шығармашылық та таным қабілетін арттыру үшін мұғалім мен оқушының
шығармашылық ізденулері өзара ұштасуы тиіс.
Шығармашылық – дәл сипатталатын, қатаң реттеуге келмейтін
инттелектуалдық , іс-әрекеттер мен операциялар арқылы адамның обьективті
немесе субьективті жаңа нәрсе үрдісі. Мұның атқаратын міндеті-
жинақталған тәжірибені қайта жаңғырту ғана емес, жаңа элементтер жай
отырып оқушы мен ебдейліктерін дамыту [2, 13 б.].
Шығармашылық жайлы әңгіме қозғалғанда біздің санамызға Евклид,
Гомер, Леонардо да Винчи, Моцарт, Бетховен, Ньютон, Лобачевский, Гете,
Пушкин, Пуанкаре сияқты және т.б. өткен уақыттың ойшыл-даналары еске
түседі [1, 8-9 б.]. Бұлар өз ойларымен мәселелерге жаңаша көзқараспен
келу арқылы қоршаған ортаға, оның заңдылықтарын ашуға деген адамзаттың
мүмкіншіліктерін көрсете білді. Бірақ, мұның бәрі шығармашылықтың бір
ғана қыры.
Шығармашылық тек қана ғылымда, әдебиет және бейнелеу өнеріне ғана
емес, бүкіл адамзат қызмет аймағына қажет. Қазіргі мектепте оқитын
балалар бірнеше жылдан соң өз бетінше өмір сүруге көшіп экономика
мәдениеттің дамуына өз үлестерін қоса бастады. Әрине ол үшін еңбек
етіп, өз жұмысын ұнатудан басқа шығармашылық қабілет те керек. Ал оны
іске асыру үшін оқушыларды тапсырмаларды орындау барысында жаңа
жолдарды , тәсілдерді іздеп таба білуге, яғни мектеп курсының
материалдарын шығармашылықпен игеруге жүйелі түрде тәрбиелеу қажет.
Қоғамның дамуының өркениеттi сатысында мектептен математикалық бiлiм
берудi қайта құрудың негiзгi мiндетi оқытудың әдiстемелiк жүйесiнде даму
және ақпараттық мiндеттi атқару функиясының басым болуына, осы ақпаратты
қолдану бiлiктiлiгiн қалыптастыруға баса назар аудару болып табылады.
Қазіргі ғаламдану заманында еліміздің әлеуметтік – экономикалық
дамуы, индустрияның қарыштап өсуі, әлемдік деңгейге көтерілуге бет бұруы
кезеңіндегі ұлттық мәдени – тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына
сіңірген азаматтарға қоғамың сұранысының өсуі білім жетістіктерін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру қажеттігін алға тартады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында (Астана, 1 наурыз, 2006 жыл.) Біз қазақ халқының сан ғасырлық
дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар
ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері
дамуын қамтамасыз етеміз - деп атап көрсеткен [12, 38 б.]. Қазақстан
халқының ілгері дамуын қамтамасыз ететін – білім саласы [4, 112 б.].
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды
меңгеретін, қайталайтын ғана емес шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың
жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға
қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін
дамытуда маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың
шығармашылық әрекеті ғылыми – педагогикалық проблема ретінде едәуір
зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибелерін
қалыптастыру қажеттілігі туралы 80 жылдары – ақ И. Я. Лернер жазған болатын
[22, 17 б.]. Қазақстанда шығармашылықтың дамуы жөнінде арнайы зерттеу
жұмысын жүргізген психолог – ғалымдар Т. Тәжібаев, Ж. Аймауытов, В. К.
Шабельников, Н. Палагина, Қ. Р. Рахымбаев, М. О. Резванцева, С. Қ.
Бердібаева, Б. Тұрғынбаева еңбектерін атап өтуге болады. Бала мейлі жақсы,
мейлі жаман іс болсын, әйтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеңемен айналыспаған
адамның жан дүниесі жөнді жетілмейді. Ж. Аймауытовтың бұл пікірі белгілі
психолог А. Н. Леонтьевтің адам психологиясы тек іс-әрекет үстінде дамып
отырады дейтін қағидасына жақын тұжырым деп есептейміз. Ғылыми зерттеулерге
сүйенетін болсақ, оқушы шығармашылығын дамытуда шығармашылық тапсырмалар
үлкен рөл атқарады [27, 24 б.]. Шығармашылық тапсырмалар атауы
педагогикада белгілі, екі құрамдас бөліктен тұрады.
Шығармашылықты:
- біріншіден, оқушылар дербес, өз бетімен ойдан жаңаны құрастырады
- екіншіден, жағдай тудырушы материалдар даярлап, шығармашылыққа икемдейтін
ересек адамның қатысуы қарастырылады.
Педагогке жауапкершілік жүктеледі, жұмыс нәтижесі оның
іскерлігіне байланысты. Шығармашылықты қалыптастыру жолдарын зерттеу
тапсырмаларды күрделендірудің үш кезеңін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Шығармашылық қабілет әр оқушының табиғатында болуы мүмкін. Менің міндетім –
оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Міне,
осы міндетті жан – жақты ашып көрсету үшін Оқушылардың ойлау
шығармашылығының қабілетін дамыту атты тақырыпты таңдап алдым [3, 24
б.]. Оқушы шығармашылығы туралы айтқанда В.П. Беспальконың IV деңгейіне
тоқталғым келеді. Бұл – шығармашылық деңгей. Мұнда әр оқушы өзіндік
шығармашылық жұмыспен айналысады. Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жұмыстары
– шығарма, әңгіме, ертегі құрастырып жазу, белгілі бір тілдік ұғымға
байланысты реферат жазу. Мұндай шығармашылық жұмыстар өз тәжірибемде үлкен
жетістіктерге жетемін деп ойлаймын. Оқушы шығармашылығын дамыту бір күннің,
бір айдың емес, бірнеше жылдың үздіксіз жемісі, еңбегі. Қазір алдымда
бастауыш сынып оқушылары отыр [15, 202 б.].
Олардың өзіндік ойлау шығармашылық қабілеті мен әрекетін дамыту үшін
қандай жұмыстар жүргізіп жатқаныма тоқталайын. Олардың шығармашылықтарын
дамытуды алдымен зерттеу жұмысын жүргізуден бастаған едім. Оқушыларының
пәнге қызығушылықтарын анықтау үшін сауалнама жүргізген болатынмын., бұл
сынып оқушыларының белсенділіктері, ынталары айрықша, олай болса бұл
оқушыларды шығармашылыққа баулуға болатынына айқын көзім жетті. Оқушы
шығармашылығы практикалық әрекеттер, ізденімпаздылық арқылы дамиды.
Шығармашылыққа үйрететін сабақтар – жаңа технологияларды қолдану болып
табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы
арасында ынтымақтастық қатынас сақталады. Мұғалім бақылаушы емес, бағалаушы
емес, танымдық іс - әрекетін ұйымдастыратын шығармашылық істердің ұйытқысы.
Тек осындай оқыту ғана оқушы интелектісінің көзін ашып, шығармашылығын
дамытады.
Оқушы шығармашылығын дамыту үшін шығармашылық пен шығармашылық
қабілет әрекетті дамытуымыз керек.
- қызығушылығы - мәтінмен жұмыс істеулері
- танымдылығы - тіл дамыту жұмыстары
- ойлауы - өзіндік жұмыстары
- есте сақтауы жатса, - ізденімпаздық жұмыстары жатады.
Оқушы шығармашылығын дамыту – білімдік үрдіс субъектілерінің және
білім мазмұны мен жүйелердің өзара әрекеттесу аймағы. Сөзім дәйекті болу
үшін жоғарыда көрсетілген критерилерді өз іс – тәжірибемде қалай, қандай
жолдармен іске асыратыныма тоқталайын.
Оқушылардың шығармашылық әректі мен танымдық қабілеттерін арттыруда
мәтіннің алатын орны ерекше. Мәтіндерді оқу, талдау барысында оқушылардың
оқиғаға қатысты өз ойларын жеткізулеріне, әңгіме кейіпкерінің қылықтарын
бағалай білуіне, автордың оқиғаға қатысы, көзқарасы қандай екендігін
анықтай алуына назар аударылуы тиіс [27, 18 б.]. Бұл жерде жеке сөздерді
жаттап қою не мәтінді аудару емес, өз бетімен, дербес жұмыс жасай, ойлай
білу, білімін толықтыру, белсенді болу, деңгейлік тапсырмалар орындау.
Өз тәжірибемде оқушының шығармашылық әрекетін дамыту мақсатында
қазақ тілі сабағында әртүрлі тапсырмалар беремін:
- әңгімені, ойды жалғастыру
- мәтін бойынша жаднама құру
- ертегі ойлау
- өз көңіл күй әсерлері нәтижесінде әңгіме жазу
- өз пікірін білдіру, оны дәлелдеу [18, 37 б.].
Мұндай тапсырмалар оқушылардан қиялдау, талдау, салыстыру, себеп
салдарлық байланысты айқындай білу, тұжырым жасай білу секілді ой
операцияларын орындауды талап етеді.
Әр сабақта өтіліп тұрған осындай жүйелі жұмыстар төмендегідей нәтиже
беруде. (ІІ сызбаны көрсету)
Оқушылардың шығармашылық әрекеті мен ойлау қабілеттерін дамытуда
өзіндік жұмыстар арқылы берілетін тапсырмалар пәндік білім, білік,
дағдыларды қалыптастыруға бағытталған. Мұндай тапсырмалар негізінен сөйлеу
мен тыңдап түсінуге бағытталған
- репродуктивті жаттығулар:
- сөздікпен жұмыс
- сөздерге, сөз тіркестеріне байланысты жаттығулар
Репродуктивті жаттығулар күрделі тапсырмаларды орындау білігін
қалыптастыру жолындағы қажетті кезең болып табылса, сөздікпен жұмыс жеке
сөзбен тыңғылықты жұмыс жүргізу оқушыға сөздің мағынасын жан жақты
түсінуге, сөздік қорын молайтуға мүмкіндік береді. Сөз тіркестерімен жүйелі
жұмыс жүргізіп отыру оқушының сөз байлығын молайта түседі. Сөз тіркесін
ойлап табу; олардың мағынасын түсініп, сөйлем құрау; сөз тіркестерін
орысшадан қазақшаға не қазақшадан орысшаға аудару; сөйлем ішінен сөз
тіркесін айыра білу; жиі кездесетін грамматикалық формалар арқылы сөз
тіркестерін құрау жаттығулары орындалады [26, 28 б.].
Оқушылар бұл жерде жаңа ұғымдармен танысып қана қоймайды, өзіндік
жұмыстар арқылы жаңалыққа деген қызығушылықтары артады. Жаңалыққа деген
қызығушылық – басты ішкі талпыныс болып табылады. Оқушыларда жаңа, өзі
білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер оқушының бар
ақыл – ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді. Осы негізде
жеке тапсырмалар орындау, сөзжұмбақ, бейнесөз құрастырту қызығушылықтарымен
қоса, шығармашылықтарын дамытады. (оқушылардың шығармашылықтарын көрсету)
Оқушылармен күнделікті ұйымдастырып отырған қызықты өзіндік жұмыс
түрлері төмендегідей көрсеткіш беруде. Мұның өзі үлкен жетістік (ІІІ
сызбаны көрсету) [29, 62 б.].
Қорыта келгенде, шығармашылық тұлға басқалардан өз ісіне деген
сенімділігімен, қиял ұшқырлығымен, әдемілікті сезіне білуімен, өзгеше
шабытымен ерекшеленеді. Өз ойын жаза білу зиялылықтың бірінші белгісі.
Шығармашылық адамның бақылағыштық қабілетін, қиялын, фантазиясын дамытады
- деген А. Рыбаковтың пікірі осыған дәлел.
Ендігі мәселе: Шәкірт бойындағы шығармашылық қиял, дарын, қабілет
бастауын одан әрі дамытудың жолдары қандай және ол үшін мен болашағыма
қандай жоспар алдым.
Жауап біреу – ақ. Болашақта өз оқушыларымның шығармашылығын дамытуда
ізденімпаздылық жұмыстарға, соның ішінде жобалау технологиясына байланысты
зерттеу жұмыстарына қатысу. Яғни, оқушыларымды мектепішілік, қалалық ғылыми
– практикалық конференцияға қатыстыру. Мұның өзі шығармашылық жұмыстың
шарықтау шегі.
Өзіндік шығармашылық ойлау қабілетті дамыту жаттығуды қажет етеді.
Әрбір өз бетінше шешілген қиыншылықтар шығармашылық қызметті ұштай
түседі. Мәселеге шынайы ден қоймай, іштен түрткі болмай, бір мәселе
бойынша ұзақ ойланып, толғанбай шығармашылық нәтижеге жету мүмкін емес.
Шығармашылық жұмыстар мен тасырмалар оқушылардың танымдық және
эстетикалық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға септігін
тигізеді. Шығармашылық қабілеттің бірдей қалыптаспайтындығы белгілі.
Оқытудың алғашқы күнінен-ақ бұл мәселе әрбір оқушының шығармашылық
дағдыларын қалыптастыруға үлес қоса алады. Шығармашылық қызмет
формаларының біріне жаңа білімді алуға бағытталған және
анықталмағандығымен сипатталатын оқу-зерттеушілік қызмет жатады.
Ғылымдағы барлық нәтижелер оқу-зерттеушілік қызмет жатады. Ғылымдағы
барлық нәтижелер оқу-зерттеушілік қызмет үрдісінде жарық көреді. Онсыз
ешқандай да ғылыми жетістіктер : эмприкалық немесе теориялық ашулар,
заңдылықтарды оқып білу және қалыптастыру, теория мен болжамды құру [25,
159 б.].
Оқу-зерттеушілік қызмет шығармашылықтың бір формасы болғандықтан,
оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау қабілеттерінің дамуы туралы
мәселе олардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы жайлы келелі
мәселенің құрамды бөлігі болып табылады. Ой... Сынды ой жүгірту дұрыс
ойлауды құрайды, ал жасмпаздықтан ой жүгірту жаңалықты қаттайды. Оқу
процесін тиімді пайдалану - зор өнер. Білім беруді оқушыларды
қызықтыратындай ұтымды жағынан бастап, ең басты өзекті мәселені түйіндеуге
үйретеді.
Қазақстан Республикасының орта білім беру жүйесін дамытудағы
мемлекеттік тұжырымдамасында жеке адамның жалпы мәдениетінің
қалыптасуы, жан-жақты дамуы үшін жағдай жасалуы мен оның әлеуметтік өз
орнын анықтауы жайында сөз етіледі. Білім берудің алдына қойған мақсаты
мен міндеттеріне жету үшін оқушылардың өздерінің қызығуы мен қасиеттерін
ескере отырып, оларға бастапқы арнайы білімді қамтамасыз етуді ұсынған.
Білім оқушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашыдлық
қабілеттерін ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге міндетті екені айтылған. (41-
бап). Білім беру жүйесіндегі психодиагностиканың өзіндік ерекшеліктері
бар.
Психодиагносткалау- дегеніміз-оқушылардың ойлау шығармашылық
қабілеттерін, таным үрдістерін дамыту, жеке бас ерекшеліктерін зерттеу мен
мұғалімдердің шығармашылық мүмкіндігін айқындау [62, 38 б.].
Психодиагностикалық зерттеуді өзіндік шығармашылық ойлау қабілетін
дамыта оқыту барысында ұйымдастырып, оған мектептегі барлық оқушыларды
қамти отырып, зерттеу керек.
1. Оқушылардың интеллектілігі мен ерекшеліктерін зерттеу.
Оқушылардың өзіндік шығармашылық ойлау, есте сақтау қабілеті жақсы,
даму деңгейі анықталады. Оқушының қызығушылығын анықтау
сауалнамасы арқылы оқушының ортаға, әдебиетке, техникаға, адамға ,
табиғатқа, қызығу деңгейі ойдағыдай болып шықты.
2. Оқушылардың эмоционалдық жағдайларын зерттеу. Эмоционалдық жағдайды
бағалау әдістемесі әр түрлі психологиялық тестер арқылы
жүргізіледі. Көңіл-күй әліппесі тесті бойынша әрбір баланың
ширығуының деңгейі және белсенділік коэфиценті мен жеке
есептелінді. Жалпы алғанда зерттелген сыныптардың барлық
оқушылары психикалық ширығудың төменгі деңгейімен және
белсенділіктің жоғары деңгейімен бағаланды.
3. Оқушылардың мотивтік саласын зерттеу.
Оқушының қоршаған ортамен өз орны анықталды. Балаларға мектеп пен
отбасының тәрбиедегі үлесі көп екендігі анықталды.
4. Мектеп педагогикалық ұжымдарын зерттеу. Зерттеу мәліметі бойынша
оқу ортасының психологиялық параметрін толық бағалап, ондағы
шығармашылық ойлау нәтижесін сипаттауға мүмкіндік аламыз [59, 45-56
б.].
2. Ойлау. Ойлау процесінің психологиялық және логикалық астарлары
Сонымен қатар өзіндік ойлау шығармашылығын қалыптастыру мен қатар
техникалық ойлау қабілетін де қалыптастыруға болады. Оқушылардың техникалық
ойлау қабілетін дамытуда мақсатты түрде жұмыстар жүргізбейінше олардың
өзіндік танымдық іс-әрекеттерін белсендіру мүмкін емес. Теориялық оқу
үрдісінде оқытушы оқушылардан олардың әрбір кәсіпте қолдануға қажетті
білім, білік және дағдыны меңгеруін талап етеді. Теориялық білім алу
нәтижелі болу үшін есте сақтау, еске түсірумен бірге оқушылардың ойлау
қабілетін қалыптастыруға үлкен мән беріледі.
Ойлау қабілеті талдау, жүйелеу, жалпылау және тағы басқа тәсілдерді
игеру барысында қалыптасады. Сондықтан оқытушы оқу үрдісі кезінде оқу
материалының мазмұнына ғана емес, сонымен бірге оны меңгеруге әдістеріне
де көңіл бөлгені дұрыс. Басқаша айтқанда өз жұмысында оқу материалының
құрылымы мен көлемін ғана жоспарламай, жаңа білімді қабылдаудың тиімді
әдіс – тәсілдерін де үйретуі керек.
Техникалық ойлау қабілеті, ең алдымен, өндірістерге нысандарға
бағытталған нақты тәжірибелік іс-әрекеттерді басқару болып саналады. Оқушы
дәлелдеу, қорытындылау және қисынды сөйлеу әдіс-тәсілдерін меңгергенде
ғана білімнің жоғары сатысына жете алады. Оқушы ойды дәлелдеу ,
қорытындылау және қисынды сөйлеу әдіс-тәсілдерін меңгергенде ғана
білімнің жоғары сатысына жете алады. Оқушы жаңадан алған білімін ауызша
түсіндіре алса және алған білімін есептер шығаруда қолдана білген
жағдайда оқытушы тақырып толығымен меңгеоілмеді деп есептейді. Оқу
үрдісінде техникалық ойлау қабілетін қалыптастыру кезеңдерін бөліп
көрсетсек, мына төмендегідей болады.
Бірінші кезеңде техникалық түсініктер жүйесі қалыптастырылады, машина
және механизмдерді қасиеттер қасиеттері, олардың құрылымы мен құрылысы
жайлы жинақталады. Бұл кезеңде жаңа материалды түсіндірумен бірге
репродуктивті түрдегі түрдегі өндірістік оқыту есептерін шешкен жөн.
Екінші кезеңде мазмұнды әрі мәселелік есептерге басты назар
аударылады.
Үшінші кезеңде техникалық ойлау қабілетін дамытудағы негізгі
фактор конструктивті есептерді шешу болып табылады. Оқу үрдісіне бұл
кезеңдер оқушылар техникалық ойлау қабілетін қалыптастыруға көмектеседі
[20, 48 б.].
Қазіргі заман талабына сай оқушының ақыл-ойын дамытып, мүмкіндігін
толық ашатындай етіп ұйымдастыру мәселесі тұр. Сондықтан да біз бүгін
тек оқу емес, баланың шығармашылық, интеллектуалдық мүмкіндігін толық
ашатын оқу туралы айтпақпыз. Әдетте, мұғалім оқушыға неге үйретуді, нені
білу керектігін жақсы біледі. Өз әдісінің дұрыстығына, негізділігіне,
оқулықтың дидактикалық –материалдық дұрыстығына сенімді. Дегенмен,
оқушының үлгерімі мен оқып-танып білуінде бір-бірінен айырмашылығы көп
екенін сабақ көрсетіп отыр. Мәселен, кейбір оқушылар белсенділігінің
төмендігімен, (енжарлығымымен, ойлау қабілетінің төмендігімен, сабаққа
байланысты мәліметтерге, берілген танымдық есептерге мән бермеуімен,
түсініксіз, тұрақсыз) ерекшеленеді. Ал кей оқушы кез келген сабақта
белсенділік көрсетіп, көптеген пәндер бойынша қызығу танытады., сабақ
өткенде, оқу үрдісінің жарқылдап, неге де болмасын құлшынып тұрады.
Оқудың табысты болуы үшін баланың танымдық, қызығуы мен
интеллектуалдық белсенділігі қажетті алғышарт болып табылатынын алға
тартады. Өкінішке орай, көп балалардың интеллектуалдық белсенділігі
мектеп жасына дейін немесе бастауыш мектепте ақ бәсеңсіп, оты сөніп
қалатынын зерттеулер көрсеткен. Осыдан барып оқуды жақтырмау, ақыл-ой
еңбегін дұрыс бағаламау өз деңгейінде ойлана білмеуге алып келеді, ол өз
кезегінде интеллектуалдық белсенділігі төмен оқушылардың басты ерекшелігі
болып табылады. Сондықтан қазіргі мектепте баланың дамуы үшін оның
жеке мүмкіндіктерін, қызығуын ескермей оқу-тәрбие жұмысын ұтымды жүргізу
мүмкін емес. Психолог ретінде тәжірибеден өтіп жүргенде жоғары және
жасөспірімдердің ақыл-ойын зерттеуде Ақыл-ой дамуын мектептілік
тестілеу және компьтерде Интеллект құрылымын тестілеуін пайдалана
отырып, жоғары сынып оқушылары дүниетанымының шектеулілігімен,
жеңілдігімен, үстіттігімен шалалығымен ерекшеленетінін жасырмайды [7, 19
б.].
Ақыл-ой дамуындағы операциялардың жүйесіздігінен оның қоры шектеліп,
жетілмей қалуға шектеледі. Оқушылар абстрактілі түсінікті біріктіре
алмай қиналады, қисынды пайымдай алмайды, хабарды жүйелей білмейді.
Тіпті ойлау нысаны арасындағы қарым-қатынас пен байланыстың
жеңіл, үстірттілігіне үйренген бала себеп-салдарлы байланыс кездескенде
қиналып қалады.
Л.Божовичтің пайымдауынша, бала үшін сөз тікелей лексикалық
мағынада әсер етеді. Оқушының сөз туралы білімнің үстірттілігі осымен
байланысты [6, 61 б.]. Оқушының түзету-дамыту бағдарламасының көмегімен
сөздің абстрактылы мағынасын тергеп біледі., оның ар жағындағы сөзді
біріктіруді ойлауға үйренеді. Осылайша оның ойлану мүмкіндігін
түсінікті деңгейге көтеруге болады. Ойланудың анағұрлым жетілдірілген
түрі, түсінікті ойлану ненің маңызды екенін көрсете алатын, маңызды емеске
мән бермейтін, ұқсасты бірікткіретін , білімді жүйелейтін түрі. Түзеп-
дамытып үйрету үрдісінде ойлау операциялары түйсінетіндей болады, соның
нәтижесінде оқушы оны бақылай алады, оқу қызметінде өзі қолдана алады [57,
25-32 б.]. Нақ осы ұғынықты ойлану оқушылардың фунтоменталды ғылымын
негізін игеруіне көмектеседі.
1998 жылы Ресейдің Қоғамдық академиясы Ресей психологиялық
институтында 1-8 сынып оқушыларының өзіндік шығармашылық ойлануын
дамытуға бағытталған түзеп-дамыту бағдарламасын дайындап шықты [60, 6
б.]. Бұл бағдарлама психологтерге арналса да, оны ата-ана мен мұғалімдер
қуана пайдаланып жүр. Кейбір үлкен қалаларда интеллектуалды мүмкіндігін
дамытуға бағдарлама жасалып, іске қосылды.
Оқушылардың білім алу танымдық мотивациясын көтеріп қалыптастыру
үшін өзіндік шығармашылық ойлауды дамытатын мектеп бағдараманысы
бойынша ақыл-ой еңбегіне баулу сабағында қолдануға болады.
Бүгінгі заман талабы іскер,белсенді, қандай жағдайда жол таба
білуге бейім жеке тұлға тәрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан мектеп
қабырғасында оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға мән берілуі тиіс.
Шығармашылық - әр адамның жеке-дара ой еңбегі. Шығармашылық
жұмыстар жүргізу арқылы мұғалім оқушының таным белсенділігін, ойлау жүйесін
дамытуға көмектеседі [57, 25-32 б.].
Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе білім
деп ұлы жазушы М. Әуезов айтқандай, тәуелсіздік туын тіккен елімізді
өркениетке апарар жолдың бастауы-мектеп [19, 5-6 б.].
Қазіргі білім саласында жүргізілп жатқан реформаның басты мақсаты-
ой өрісі жаңашыл, шығармашылық деңгейде қызмет атқара алатын дүниетанымы
жоғары, жан-жақты қалыптасқан жеке тұлға даярлау. Ендеше бүгін таңда
білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше,
сауатты, жан-жақты маман бол мүмкін емес. Ал қазіргі кезде заман талабына
сай білім берудің бағыты мен тенденцияларын қамтитын 50-ден астам
педагогикалық технология қолданып келеді.
Солардың бірі-Қазақстанда 1997 жылдан бастап етек жая бастаған
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту жобасы (RWCT жобасы). Оқушылардың
өзіндік ойлау шығармашылығын қалыптастыру мақсатында осы технологияны
кеңінен пайдаланамын [58, 30 б.]. Оқушылырдың ойлау, қабылдау қабілетін
қабілетін ағаруға топтық жұмыс өте тиімді, яғни, сабақты деңгейлеп оқыту
арқылы іске асыру және оқушыға тиянақты білім беру, оның сабаққа деген
қызығуын арттыру, ең бастысы, жеке тұлға болып дамудың шыңына әкелер
жолдың бірі – RWCT бағдарламасы.
Өйткені , сын тұрғысынан ойлау – ең алдымен шығармашылық ойлау.
Шығармашылық ойлау нәтижесінде жаңалық ашады, тұлғаның дамуы
жеделдейді ( Л. Выготский). Аталмыш жобаның негізгі идеялары мен
қағидаларына тоқтала кетсем, оқушы өзіне керекті , өз өміріне болатын
әмбебап тәсілдерді үйренуі керек.
Сыни ойлау жобасы әр шәкірттің өзіндік түсінік қалыптастыруына
мүдделі. Басқаша сөзбен айтқанда, Сыни тұрғыдан ойлау жобасы оқытудың
басты мақсатын дәстүрлі білім берудің Өмір бойы азық боларлықтай білім
бкру үлгісінен Өмір бойы оқып үйрену қағидасына ауыстырылды. Осы
ұстанымның көпшілік назарына соңғы кезде ұсынылған Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
орын алғандығы құптарлық жайт [14, 152 б.]. Бұл – біздің елімізде білім
беру мен оқытуға жаңа көзқарас ресми тұрғыда да қалыптаса бастады деген
сөз.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығуды ояту, мағынаны тану, ой-
толғаныс кезеңдерінен түзіледі.
Қызығуды ояту. Үйрену үрдісі - бұрынғы білетін мен жаңа
білімді ұштастырудан тұрады. Сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы
оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды
қозғау, яғни өзіндік ойлау шығармашылығын, ояту, ми қыртысында тітіркенгіш
арқылы әсер жүзеге асады. Қызығуды ояту кезеңінің екінші мақсаты-
үйренушінің белсенділігін арттыру [63, 99 б.].
Ойлану мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі –
мағынаны тану. (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен
танысады., тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз
бетімен жұмыс жасап,белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оның өз
бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады.
Тақырып туралы ой-толғаныс-бағдарламаның үшінші кезеңі.
Күнделікті оқыту үрдісінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға
сын көзбен қарау, баға беру. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында
бұл сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекет алады. Әр оқушы өз
шығармашылығын көрсете алады.
Білім – теңіз, оның тереңіне сипатын жетік білетін, сырын
меңгерген,,құпиясын аша алатындар ғана бойлай алмақ. Ондай адамдарды
дайындайтын мұғалім. Ал мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылы
жеткізеді. Ол мұғалімнің бір-біріне ұқсамайтын жан-жақты өткізген
сабақтары. Қазіргі таңда әлемдік оқу үрдісінің өзегі- жаңа технологиялар
еркшеленеді. Көрнекті педагог В.Сухомлинский Сабақ жасөспірімдердің
интеллектуалды өмірінет құр ғана сабақ болып қоймас үшін ол қызықты болуы
шарт. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің
тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесі мен сақтаушысына
айналады деп айтқан [33, 12 б.]. Өйткені, жай ғана сабақ құнарсыз таиақ
секілдіь адам бойына жұқпайды. Қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан
жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі , қолданған әдіс-
тәсілдері арқылы ерекшеленіп, шәкірт жүрегінен орын алады. RWCT
технологиясының тиімділігі сол, біріккен іс-әрекетті ұйымдастыра отырып
оқушының сын тұрғысынан мен жазу дағдысын қалыптастырады. Сын
тұрғысынан ойлауды дамыту - сынау емес, шыңдалған ойлау. Оқушы өз ойын,
сын тұрғысынан өзіндік шығармашылықпен ойлап, дәлелдеуге тырысады, ой-
өрісін кеңейтеді, еркін ойлай отырып кел-келе мұғалімнің түсіндіргенінен
гөрі өз ізденісімен қызығу танытып, ойлау шығармашылық қабілеттері
ұшталады [47, 48 б.].
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУЫ
2.1 Ойлаудың түрлері мен даралық ерекшеліктері
Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану- сапалы білім, танымдық
қабілеттерін дамыту, яғни ойлау шығармашылығын дамыту деп санаймын.
Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді халқымыз [53, 39-42 б.]. Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. Надан жұрттың күні –қараң, келешегі
тұман,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ
[45, 52 б.]. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты,
жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.
Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет- оқушылардың
шығармашылық білім дағдыларын қалыптастыру. Міне, өз ұрпағының өнегелі,
өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының
негізгі мақсатын шығармашылықпен оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдалану әрбір
ұстаздың міндеті болып табылады. Физика сабағында оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру бүгінгі жоғары және орта
мектепте физиканы оқыту теориясы мен әдістемесінің педагогикалық
мәселелерінің бірі. Оқушы қабілеті дегеніміз оның педагогикалық ықпал
аясында білім алу әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның
шығармашылық қабілетінің дамуына әсерін тигізеді.
Қазақстан-2030 атты еліміздің стратегиялық бағдарламасында ең
негізділерінің бірі- жоғары интелектуальды жастарды жан-жақтылыққа
тәрбиелеу, олардың потенциалдық деңгейінің көтерілуіне үлес қосу [51, 25-26
б.]. Сондықтан, ұстаз-мұғалімдер қауымының алдына өте үлкен міндет
жүктелді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі- жаңа
технология негіздері болып табылады. Сонымен бірге өскелең ұрпақтың ақпарат
құралдарымен жұмыстана білуіне назар аударған жөн.
Оқушы қызметін активтендіру негізінде педагогикалық технологияларының
бірі-деңгейлік саралау технологиясының элементін қолданамын. Деңгейлеп
оқыту технологиясының мақсаты: әрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу
материалын меңгергенін қамтамасыз етеді.
1) Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім
алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.
2) Деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балараға, олармен саралай жұмыс
істеуге мүмкіндік береді.
3) Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі
қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген
деңгей сондықтан әрбір оқушы меңгеруі тиіс [42, 16 б.].
Деңгейліп оқыту технологиясы тиімді нәтижелі болу үшін
а) жеке тұлға ерекшеліктеріне,
б) психологиялық даму ерекшеліктеріне,
в) пән бойынша білімді игеру деңгейіне көңіл бөліп отырамын.
Сабақ өткізу формаларын және түсіндіру әдістерінің жаңа тәсілдерін
күнделікті сабаққа қолдануға тырысамын. Көбінесе мына жағдайларға көңіл
бөлемін:
1) сабақтың мазмұны,
2) сабақты өткізудегі тәсілдері мен әдістерін таңдау,
3) сабақтың нәтижелігі. Жалпы, оқытудағы өз проблема оқушыларды өз бетімен
жұмыс жасауға тәрбиелеу, үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту.
Тақырып бойынша деңгейлік тапсырма жүйесі дамыта оқыту жүйесін іске
асырады. Өйткені, ол оқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын
белсенділігін, дағдысын білім саласының дамуын қамтамасыз етеді. Сабақтың
ерекшелігі және оның тиімділігін арттырудың негізгі тәсілдерінің бірі-
оқушыларға деңгейлік тапсырма беру.
Педагогика ғылымдарының доктор профессоры Караев оқушылардың оқу
деңгейін 4 түрге бөлген. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту өз бетінше
жұмыс жасауға дағдыландыру барысында өз іс тәжірибесінде жаңа
технологияларды қолданамын. Соның ішінде Ж.Қараевтың деңгейлеп, саралап
оқыту әдісін пайдаланамын. Деңгейлеп оқыту технологиясының өзіндік ықпалы
зор. Оқушыларға өздік жұмысын ұйымдастырып өткізуге көмегін тигізеді.
Оқушылар өздік жұмыстарын орындап, білімдерін мониторингтік жүйе арқылы
өздері бағалап, диагностикалауға қол жеткізеді.
Қараевтың деңгейлеп, саралап оқыту технологиясы мынандай 4 түрге
бөлінген:
1) репродуктивтік деңгей-жалпыға бірдей стандартты білім негізінде тапсырма
беріледі. Мұндай тапсырмалар оқушылардың алдыңғы сабақтарда алған
білімдеріне және оқушыға байланысты
2) алгоритмдік деңгей-мұнда оқушы мұғалімнің түсіндіруімен қабылдаған
ақпаратты пайдалана отырып орындайды.
3) Эвристикалық деңгей оқушы көп ізденіп, қосымша әдебиеттерді қолдана
отырып жауап береді.
4) Шығармашылық деңгей-оқушының таза өзіндік шығармашылығын байқатады [39,
18 б.]. Жаңа тақырыпты оқушылар шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен
меңгереді. Деңгейлеп оқыту әр оқушының белсенділігін оятады.
Адамның өз өмір-тіршілігі мен күнделікті іс-әрекетінде әр алуан
мәселелерді шешіп отыруына тура келеді. Осындай мәселелер мен күрделі
істерді шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршағын ортамызда
бізге де әлі де беймәлім құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп
екендігін көрсетеді. Соған орай? Біз дүниенің сыр-сипатын ұғыну үшін заттар
мен құбылыстардың құиясын тереңірек білугді? [54, 28 б.]. Оларды ашып
көрсетуді мақсат етемін. Міне, осындай мақсат-мүдделерге жету жолында әрбір
адам өзінің іс-әрекетінде заттар мен құбылыстардың белгісіз қасиеттерін,
ерекшеліктерін кездестіріп отырады, өзінің бұрынғы тәжірибесі мен білімнің,
шама-шарқының жеткіліксіздігін аңғарады. өйткені, әлем шексіз, соған орай
дүниені танып білу де шексіз. Адамның ойы сол шексіз әлемдегі нәрселердің
сырын, құпиясын білуге бағытталады. Әрбір адам ойланып-толғанғанда өзіне
беймәлім нәрселердің сырын ашып, жаналықты біледі. Мысалы, оқушы оқу
материалының мәнін түсініп, есеп шығаратын болса, мұның өзі оған жаналық
ашқандай болып көрінеді.
Сонымен, ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан,
тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі
нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі [59, 45-56 б.]. Бұл бейнелену адам
ойының талдай және біріктіру әрекеттері арқылы таңылады. Бір сөзбен
айтқанда, ойлау-сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің
санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен
практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім
процессінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.
Дүниетану тікелей сезімдік процесстер – түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбиді. Таным процесстерінің
барлығы да тікелей сезімдік процесстер – түйсіну, қабылдау, елестетумен
байланысты [63, 99 б.].
Елес-заттардың нақты бейнесін көз алдымызға келтіретін тікелей таным
процессі – сезімдік танымнан абстракталы ойға көшу аралығындағы көпір
сияқты. Адамдардың сыртқы дүниені танып білуінің шындығы және оның
санамызда бейнеленуінің теңдігі мен ақиқаттығы тәжірибе, сондай-ақ,
адамдардың табиғат пен қоғамға ықпал етіп, оларды өзгерту жолындағы іс-
әрекеттерінің нәтижелері арқылы тексеріліп отырады.
Тікелей сезімдік процесстер барысында адам нәрселер мен құбылыстардың
дара қасиеттерін, сол қасиеттердің жиынтығы арқылы нәрселердің тұтастығын
бейнелейді, көз алдында жоқ заттың да бейнесін елестеді. Дегенмен, адам
тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белге-қасиеттері мен мән-
жайына терең бойлап, жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді білу
тек ойлау және де заттар мен құбылыстардың өзара байланыстарын, бір тектес
нәрселердің жалпылық белгілерін дерексіздендіру арқылы жанама жолмен
жүзеге асырылады. Мысалы, заттардың, әсер еткен нәрселердің жылылығын, оның
температурасын тек жанама әдіспен, термометр арқылы ғана анықтауға болады.
Ал ондай жылылықты тері түйсігі арқылы не қолмен симап анықтау оңайға
түспейді.
Ойлау аркылы танып білу тікелей сезімдік пролцесстерге
негізделгенімен, олардың көптеген ерекшеліктерін тікелей сезім арқылы тану
мүмкін емес және олардың мән жайы айқын бейнеленбейді. Мысалы, осы
заманғы физика ғылымындағы аса күрделі проблемаларының бірі.- өте ұсақ
қарапайым бөлшектер жайындағы теория. Мұндай өте майда типті, жай көзге
көрінбейтін бөлшектерді микроскоппен де көру қиын. Біз осы бөліктерді тек
ойлау арқылы ғана пайымдап білеміз. Астракталы дерексіз және жанама ойлану
нәтижесінде сондай өте ұсақ бөліктердің бар екендігіне көз жеткіземіз,
олардың өзіндік қасиеттері болатындығын аңғарамыз.
Сөйтіп, тікелей таным процесі арқылы танып білуге болмайтын
нәрселерді ойлау арқылы біле аламыз. Ойлаудың өрісі кең. Түйсіну арқылы
қозғалыс жылдамдығын қамту мүмкін емес. Мысалы, бір секунтте 300 000 км
шапшандықпен таралатын жарық қозғалысын түйсіну арқылы қамту мүмкін болмаса
да, ой арқылы пайымдап түсінуге болады. Біз 1 секунтта 50 000 км
шапшандықпен ұшатын планетааралық ғарыш кемесін ойлау арқылы түсіне аламыз,
өйткені, ол жарық жылдамдығынан 6 есе кем. Ал мұндай шапшандықты, әрине,
елестету арқылы білу мүмкін емес [61, 78 б.]. Әрбір адамның шындықты танып
білуі тікелей сезім мен ойлау арқылы бір-біріне ауысып, өзара байланысты
түрде адам танымын толықтырып отырады. Осы ретте де біз ойлаудың нақты
нәрседен абстрактылы нәрсеге ауысқанда ақиқаттан алыстамай, қайта оған
жақындай түсетінін аңғарамыз. Сөйтіп, нақты пайымдаудан абстрактылы
ойлауға, одан тәжірибеге көшіп отыру ақиқатты танып білудің диалектикалық
жолы болып табылады.
Адамның ойлану әрекеті тікелей сезімдік таным процестерімен ғана емес,
тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Міне, осындай ерекшелік адам
психикасының сапалық өзгешелігін көрсетеді. Жануарлардың қарапайым ойы
нақтылы әрекетке байланысты, ол жанама, абстракты ой бола алмайды.
Адам сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселер мен құбылыстардың мәнді,
тұрақты белгілерін ой арқылы бейнелей алады. Бұл ретте, тіл адам ойының
заттық қабыршағы болып табылады. Адамның ойы әрбір нәрсенің сипаты мен
қасиеттерін сөз арқылы ажыратып көрсете алады [57, 25-32 б.]. Сөйтіп,
заттар мен құбылыстарды әртарапты танып білуге мүмкіндік туады.
Адам тілдік материалдар негізінде ойланады. өз ой-пікірлерінің
жүйесін, нәрселер жайындағы нақты түсініктерін жасайды. Әрбір ойдың
ақиқаттығы ой талқысы арқылы қарастырылады. Адам ойының жүйелі болып, оның
нәрселердің мәнін түсініп білуі сөйлесу арқылы жүзеге асып, өзгелерге
жеткізіледі. Адамның ойы тілмен, анық сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау
асы тілдік материал арқылы өзінің шындығы мен ақиқаттығын бейнелей алады.
Ойлаудың қоғамдық мәні. Ойлаумен тілмен тығыз байланысты болуы және
оның қоғамдық мәні адам ойлауы дамуының қоғамдық-тарихи сипатта
болатындығын көрсетеді. Адамның дүниетанымы, білімі және өмір тәжірибесінен
жинақтаған мағлұматтары ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып ауысып отырады. Бұл –
тарихи фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетілуі мен білімінің өсуі әрбір
ұрпақ жасаған білім қорын меңгеріп, оларды әлеуметтік өмір қажеттіліктерін
қанағаттандырып отыруға пайдаланылады. Сөйтіп, тарихи даму адам баласының
қоғам өміріндегі қарым-қатынасын нығайтады.
Адамның дүниетанымы қоғамдық-тарихи даму нәтижесінде өрістейді.
Ол табиғатқа әсер етіп, қоғамды өзінің белсенді әрекетімен байытады.
Сөйтіп, адамзаттың ғылыми білімі дамып, белгілі бір жүйеге түседі. Басқаша
айтқанда, адамдардың танып білу процесінде тіл арқылы жинақталып қорытылған
білімі мен оның нәтижелері жүйеленіп, ғылым салаларына бөлінеді. Мысалы:
физика, химия, биология, тарих, социология, психология т.б. Танымдық
процестердің осы тарихи дамуы және олардың ғылым жүйелеріне жіктеліп
бөлінуі дүниетану теориясын немесе гносеологияны құрайды.
Гносеология – философия мен логиканың дүниетану теориясын құрайтын
құрамдас бөлігі, танып білудің теориялық негізі [41, 26 б.].
Егеменді еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. ХХІ ғасыр білімділер
ғасыры болмақ. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Ол үшін болашақ ұрпағын
тәрбиелеу керек. Рухани жан- дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін
қадірлейтін ұрпақ қана болашақ тірегі бола алады. Білімділерді аялап
тербетер, баптап өсірер тәрбие керек. Ұрпақ тәрбиесі – ел алдындағы маңызы
зор міндет [49, 20 б.].
Мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының алғашқы
қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттілігін дамыту, оқуға деген
ықыласаын іскерлігін қалыптастыру. Ол үшін ең алдымен, оқушылардың танымдық
іс-әрекеттерінің маңызды жақтарына көп көңіл аудару қажет. Оқушылардың оқу
үрдісіндегі танымдық жан қуаттарының оянуына түрткі болу – ол мектептегі
оқытудың негізгі мәселелері .
Оқушылардың белсенділігі мен танымды іс -әрекеттері арқылы
шығармашылығын дамыту, қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке
тұлғаны дайындау, осыған орай оқытуды ізгілендіру, мектептердің алдында
тұрған міндет.
Оқу мектеп жасындағы оқушылардың негізгі таным әрекеті, оқушының
жалпы психикалық дамуына, мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз
байланысты болады. Оқу әрекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс . Оқушының ақыл-
ой еңбегі жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл – ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл - ой еңбегін белгілі жүйемен
жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған дұрыс. Ең
алдымен, баланы өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек.
Бала оқытып, тәрбиелеумен айналысатын барша педагог қауымның басты міндеті
әр оқушының қабілетін ашуға жағдай жасау, жеке тұлға қалыптастыру. Ал оқушы
жеке тұлға ретінде қалыптасу үшін міндетті түрде білім негіздерін өз
еркімен үйреніп, іс -әрекетінің мақсатын , міндетін, түрін, тәсілін,
жағдайын өзінше түсініп, алған білімін өмірде қолдана алатындай жағдайға
жетуі тиіс. Ол үшін өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу -әрекеті мазмұнына мыналар кіреді : ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, оқушы төмендегідей
білім мен дағдыларды меңгеруге және психологиялық талаптарға ұмтылу керек.
1. Мен істеймін – деу арқылы өзінің көңілі ауған адамдарға ұқсауға
тырысып, еліктеу яғни, өз ортасында жақсы қасиеттерімен көрінуге тырысу,
осылайша, жіберген қателіктері мен жетістіктеріне талдау жасау,
атқаратын жұмыстың тетігін табу.
2. Мен үшін керек деп талаптану арқылы өз іс -әрекетін бағалай білу,
ізденсе, оқыса өзі қойған мақсатына жете алатынына көзін жеткізу,
өзіндік түйсігін ояту.
3. Мен істей аламын деу арқылы өз іс -әрекетіне сенімділікпен қарау,
қоғам талабына бағыну керектігін сезіну, өзін және өзгені сыйлау
қажеттілігін ұғыну. Алға қойған мақсатқа жету үшін өзін төзімділкке
тәрбиелеу [54, 28 б.].
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады.Ол – оқушының таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы
оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі
себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады және сөйлеу әрекеті арқылы іске
асады, нақты сұрақтар қоюдан , соларға жауап ізденуден басталады. Ойлау
белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге
бағытталады. Оқушылардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән
логикалық амалдардан тұрады : анализ, синтез, салыстыру, топтастыру,
жалпылау, тұжырымдар жасау т.б.
Оқыту әдістері мектеп педагогикасында талас тудырып жүрген өте күрделі
мәселердің бірі. Көптеген авторлардың пікірінше оқыту әдісі – оқушылардың
оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыру тәсілі.
Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін үш негізгі топқа бөлді:
а) оқу- танымдық әрекетті жүзеге асыру және ұйымдастыру әдістері.
ә) оқу – танымдық әрекетте мотивация және реттеу әдістері.
б) оқу – танымдық әрекеттегі бақылау және өзіндік бақылау әдістері [53, 39-
42 б.].
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсендік, яғни
оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласы, құштарлығы қалыптасады. Мысалы :
мұғалімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz