Зеренді-Астық ЖШС-нің жалпы сипаттама, экономикалық және қаржылық жағдайын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.
I-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
әдістерінің теориялық негіздері.
1.1.Шығындар есебінің түсінігі.Түрлері және калькуляциялық бірліктері..8-15
1.2. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық әдістері мен
бухгалтерлік
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15-36
1.3.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...36-41
II-Бөлім.Зеренді-Астық ЖШС-нің жалпы сипаттама, экономикалық және
қаржылық жағдайын талдау.
2.1. “Зеренді-Астық”ЖШС-нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты ... .41-44
2.2.“Зеренді-Астық”ЖШС-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-45
2.3.“Зеренді-Астық” ЖШС-ның қаржылық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-62
III-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
ерекшеліктері.
3.1.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың калькуляциялануын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 63-71.
3.2.Ауыл шаруашылық ХҚЕС-ке
көшуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...72-74
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
.
Кіріспе.
Еліміз тјуелсіз мемлекет болып кеѕінен танылєан уаќытта оныѕ ґткен тарихын
жан жаќты тереѕ зерттеудіѕ маѕыздылыєы ерекше орын алып отыр. Јсіресе, ел
экономикасыныѕ негіздерініѕ бірі болып табылатын аграрлыќ саланыѕ
ґзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаѕа ќоєамєа бет
бўрєан ґтпелі кезеѕде еліміздіѕ ауыл шаруашылыєында, јсіресе оны басќару
мен ўйымдастыру жїйесінде кґптеген ќайта ќўрулар мен ґзгерістер орын алады.
Ќазаќстан Республикасында жїріп жатќан тїбегейлі саяси жјне
јлеуметтік− экономикалыќ ќайта ќўрулар есеп жїйесіне кїрделі ґзгерістер
енгізіп, орталыќ басќару мен ќатаѕ жоспарлау жаєдайларында ќалыптасќан
бухгалтерлік есеп нарыќтыќ экономикаєа тиімсіз болуда. Осыєан орай нарыќтыќ
экономикаєа ену бір жаєынан, аграрлыќ жјне азыќ−тїлік саясатыныѕ
тўжырымдамасын талдауды, екінші жаєынан ауыл шаруашылыєы ерекшеліктеріне,
оныѕ материалды−ґндірістік ресурстарына негізделетін салада жан−жаќты
зерттеу негіздерін талап етеді.
Осы дипломның мақсаты-ауыл шаруашылығындағы шығын түрлерін зерттеу,есепті
жетілдіру мен оларды басқару тиімділігін жоғарылатудың негізгі бағыттарын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде шығын есебінің түсінігі, шығын түрлері
мен калькуляциялық бірліктері, өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың
калькуляциялық әдістері мен бухгалтерлік есебі, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау аудитінің ерекшеліктеріне байланысты сұрақтар қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорынның жалпы сипаттамасы мен
экономикалық және қаржылық талдауы жасалынған.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнына кеткен
шығындардың калькуляциялануын жетілдіру жолдары, мен ауыл шаруашылық ХҚЕС-
ке көшуі жайлы сұрақтар талқыланған.
I-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
әдістерінің теориялық негіздері
1.1. Шығындар есебінің түсінігі.Түрлері және калькуляциялық
бірліктері.
Калькуляциялау- өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік
құнын есептеу.Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте
маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын
одан әрі түсіндіруге, бәсекеге қабілеттілгін арттыруға мүмкіндік береді.
Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы
сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа. көрсетілетін қызметке негізді баға
белгілеуде қолданылады.
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын-ала және кейінгі (немесе
кезектегі)болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындарлың мөлшерін топшылайды.Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция -өнімге(жұмысқа,қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдың нормасы, өндірістің
технологиясы,сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция- бұл жоспарды калькуляцияның бір
түрі,ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады.Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциялауын қолданады.Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезектегі) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты(есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуын немесе орындалмауы,кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі,амортизациялық аударымдардың
нормасы суға,газға,жылуға,электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне
байланысты) ауытқуы мүмкін.Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы
есептік мәліметтің негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз ай ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде
жасалады.Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің
нәтижесін алдын-ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім
түрлері,жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға,тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол фабрикада
тігілген ерлер костюмі бойынша есептелінеді.Ауыл шаруашылығында есеп
объектісі,әдетте,өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді.Мысалға, өсімдік шаруашылығында есеп объектісі күздік бидай болып
табылса, ал калькуляциялау объектісі болып-дән,сабан болып саналады.Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып саналады,ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті,төлі,қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет.Калькуляциялық бірлік, әдетте тиісті өнім(бұйым)
түрінің техникалық жағдайында немесе қабылданған стандарттық өлшем
бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі
тиіс.Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса(т
және м2),онда калькуляциялықбірлік осы екі бірліктің бірін ғана
пайдаланады.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса,онда оларды шығару үшін жұмсалған
шығындарды өнімдердің арасында таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процесте шикізатты өңдеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау үшін қажет болса,соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа
бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін.Егер де жалпы шығыннан белгілі
бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса,онда оны тікелей сол
өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
-шығындарды игеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады,ал қалғандары ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны
бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгіөнімніңөзіндік
құны деп санауға болады.Бұл әдісті негізгі өнімін өзіндік құны деп санауға
болады.Бұл әдісті негізгі өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады.мысалға,молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен(әдісімен) жүзеге асады.
Кесте- 1
Өнімнің өзіндік құнын есептегендегі коэффициенттік әдіске
мысал.
Қатар№ Көрсеткіштер Аөнімі Бөнімі Барлығы
1 2 3 4 5
1 Шығарылған өнімнің натуралдық 5200 6400 11600
көрсеткіші(т)
2 Аудару коэффициенті 1,2 1,3 ×
3 Шығарылған өнімнің шартты 6240 8320 14560
бірлігі (1×2)
4 Өндіріске кеткен шығындар, × × 9628825
барлығы
5 Бір коэффициент-×бірлігінің × × 66132.04
өзіндік құны
(96228825×10014560)()
А-6240×66132,04100
Б-8320×66132,04100
6 Өнімге 4126639,3 × 4126639,3
жатқызылған,шығындар(теңге) × 5502185,7 5502185,7
Жиыны 4126639,3 5502185,7 9628825
7 Өнім бірлігінің өзіндік 793,6 × 793,6
құны(теңге) 859,7
А-4126639.35200 × 859.7
Б-5502185.76400
-аралас(қиыстыру ) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады.Бұл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда
пайдаланылады. Бұл кезде шығынныңжалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын
шегеріліп,қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасында белгіленген
коэффициенттер бойынша таратылады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын
есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп,
кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу
және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау
бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар
ретінде мыныларды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы мен көлемі.
Өндірістік циклды ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс
жүзінде жай ( процесстік) әдісі де қолданылуы мүмкін.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен
өткізуге, сондай-ақ жұмыс көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу,
жөңдеу жұмыстарына және т.б) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар
жинақталып қорытылады.
Калькуляциядың міндеті- шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың,көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.Калькуляциялаудың түпкілікті
нәтижесі- калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін
қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) және
одан әрі техникалық өрлеуді,өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды
көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып
жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі- сметалық калькуляция;оның бір рет
шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу ,баға
белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшеріненен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында-төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында – төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгуруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялаудың бір түрі болып табылады,
шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға
сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде
шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма
жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі
салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай
калькуляция жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне
шыққан шығындардың шынайы деңгуйін өте дәл көрсетеді.
Жобалық калькуляция-келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі
қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады. Бұл калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру
қорытындыларын алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляцияланғанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдасытруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлікке әкеледі.Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті топқа
тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі,олар
калькуляциялаудың алғышарты болып табылады.Өндірістік есеп жүйесінде
белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана өндірісті басқаруда
объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің өзіндік құны
калькуляциялануы мүмкін.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің
ара қатынасын біршама теңдестірген.Олардың мазмұнындағы ақпарат тек
дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың
экономикалық салдарын болжауға мүмкіндік береді:
● өнімді әрі қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
● өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
● шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
● жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
сәйкестілігін;
● басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы
қабылданған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспралы тасымалдардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға
лайық технологиялық процестерді және т.б.енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін қолданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет
етеді.Трансферттік баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өзбетінше шығуға құқық алған
кезде,трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды.Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағаны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі(көрсетілген қызметі)кәсіпорынның ішінде толығымен
тұтылатын болса,трансфертті бағаның шамасы таза есептік және тұтастай
кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсет етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құныны ғана
емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері болып
табылады
1.2. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық әдістері мен
бухгалтерлік есебі
Калькуляцияның объектілері мен тәсілдері.
Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге
асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген
шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері бойынша ғана
емес, есептік басқа объектілері бойынша жүргізілуі мүмкін болсада)
бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің түрлері
бойынша құрастырады.
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады.Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік
шығындар есебі мәліметтері бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын есептеу. Ол есепті ай соңында барлық
нақты жасалған міндеттері есепке алғаннан кейін есептеледі.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен өзіндік
құнның егжей-тегжейлендірілген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке түрлерін
тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзіндік құны
калькуляцияланады.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен өзіндік
құнның егжей-тегжейлендірілген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке түрлерін
тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзіндік құны
калькуляцияланады.
Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
калькуляциялауда меншік түрінің барлық ұйымдары 7 “Тауарлық – материалдық
қорлар есебі бухгалтер есеп стандарттарын және оған әдістемелік
ұсыныстарды, сонымен қатар Қорлар ҚЕХС-ын басшылыққа алады.Өндірістік
құнды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-
өндірістік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері
және ұйымның есеп ішінде өзгеріссіз қолданылуы керек.
Кәсіпорын басшылығы нарыққа көшу қазіргі заманғы, құбылмалы жағдайында
негізгі басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның қызметіне үнемі
талдау жүргізіп бұруға тиіс, ол үшін көрсеткіштер қатарынан алынатын
бастапқы ақпарат қажет, олардың бірі-өзіндік құн.
Өнімнің өзіндік құны- оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын, қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан
шығындардан жиналады.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
• кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-
жарақтары шығындары(өндірісті дайындау мен игеру шығындары,
өндірісті технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық және
үнемділікпен бірге байланысты шығындар; техника қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бойынша шығыстар; кадр жинақтау, дайындау және
қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар, өндірісті басқару
шығындары және т.б.)
• өнімді өткізуге : буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға ;
делдалдық қызмет төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен ;
жарнамаға шығатын шығындармен байланысты шығыстар;
• өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
олардың өнімнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толықтыру жай
ұдайы өндірісті( геология-барлау жұмыстарына, жерді қайта өңдеуге
шығындар, тамыр жіберген ағашқа суға төлеу ) қамтамасыз етуге
қажетті.
Сонымен қатар, өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына
ақаудан, жұмыстың өндірісшілік себептерге байланысты тоқтап қалуынан
болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем шығуы, өндірістік
зақым(сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке қабілеттілігін
жоғалту салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.
Басқару есебі жүйесінде өзіндік құнды жасау, қалыптастыру тәртібі
реттелмеген. Бұл өзіндік құн салық салу мақсаты үшін емес,басқарушының
шығындар жайлы толық түсінігі болуы үшін есептеледі.Сондықтан бұл есеп
жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілері қолданылуы мүмкін.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды,яғни өзіндік құнныңқұрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет.Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару жүйесінде
пайда болады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері бөлінуде:
● цехтық-тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
біріктіреді;өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
● өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар
кіретін және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
● толық өзіндік құн - коммерциялық және өткізу шығыстарына
ұлғайғанөндірістік өзінді кұн.Өндіріспен де,өнім өткізуіне де
байланысты кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.
Кесте-2
Толық өзіндік құнның қалыптасу процесі.
Бұйымның өзіндік құн элементтері.
Сатуға өндірілген және дайындалған өнімнің толық өзіндік құнын
мынадай формуланы пайдаланып есептеуге болады:
Жұмыс күшіне тікелей шығындар+материалдар+қосымша
шығыстар=Өндірістік құн+ өткізу шығындары+Әкімшілік
шығындары=рентабельділік%толық өзіндік құны=сатылым(келісімшарттық)
құны.
Жеке және орта салық өзіндік құн бөлінеді.Жеке өзіндік құн нақты
кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын;орташа салалық-сала бойынша
бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды сипаттайды.
Жоспарлы және өзіндік құн болады.Жоспарлы өзіндік құнның есебіне ондағы
кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп
шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді.Нақты өзіндік құн шыққан өнімге іс
жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске
кеткен шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын
есебінің объктілері болып табылады.Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімінің,
орындалған жұмыстың, көрсеттетін қызметтің түрлері калькуляция
объектілері болып табылады.
Кез келген кәсіпорындағы калькуляциялау,қызмет түріне, меншік мөлшері мен
пішініне қарамастан, белгілі бір принциптерге сәйкес ұйымдастырылады.
Шығын есебінің объектісі -өзіндік құнды басқару мақсаты үшін өндірістік
шығыстарды топтастыратын белгі.
Көп мақсатты есеп жүйесінде есеп объектісінің екі тобын
бөледі:жауапкершілік орталықтары мен өнім бірліктері.Бұл жағдайда шығын
есебі объектілеріне: шығын пайда болған орындар, жауапкершілік
орталықтары, шығын баптары,өндірістік қызмет факторлары,біртекті өнім
түрлері немесе топтары жатады.
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына
сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды
бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді калькуляциялау
үшін де негіздеме болып қызмет етуге тиіс.
Калькуляциялау объектісі – белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілген
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері.
Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір кәсіпорын
өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін,бөлшектер мен
тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа
жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырп,
жасайды.Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері.
Бұрын айтылғандай,өндіріске шыққан шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау тәсілі-өнімнің нақты өзіндік құнын айқындайтын
өндірістік шығындарды құжаттау мен көрсету әдістерінің жиынтығы.
Шығындарды есептеу мен калькуляциялау тәсілін кәсіпорын өз бетінше
таңдайды,өйткені жеке жағдайлардың бірқатарына: саланың кімге
тиесілігіне, қолданылатын технологияға,өнім ассортиментіне және
т.б.байланысты.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әр түрлі тәсілдермен жүзеге
асырады.Калькуляция тәсіл-калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын есептеп
шығару үшін қолданылатын әдістердің жүйесі.Өнімінің өзіндік құнын
калькуляциялау тәсілін таңдау өндіріс түріне, оның күрделілігіне, бітпеген
өндірісі бар-жоғына, өндірістік циклдық ұзақтығына,шығарылатын өнімнің
номенклатурасына және т.б.байланысты.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша топтастыруға
болады:
● шығын есебі объектілері бойынша:
-процестік;
-бөлістік;
-тапсырыстық;
● шығын есебінің толықтығына қарай:
-толық өзіндік құнды калькуляциялау;
-толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
● шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
-нақты өзіндік құн есебі;
-нормаға сай шығындар есебі.
Бұл бөлімде шығындар есебі мен шығын есебі объектілері бойынша
калькуляциялау тәсілдері қарастырылады.
Калькуляциялаудың процестік тәсілі. Өзіндік құнды калькуляциялаудың
процестік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас, бірден өнімді сериялап
немесе жаппай өндіретін, не болмаса үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте
қолданылады.Шығындардың процестік калькуляциясын процесс деп аталатын
өндірістік кезеңнің жеке бөлігін әрбір өндірістік бөлімше орындауын
көздейтін технологиясы бар кәсіпорындар да қолданылады.
Өндіріс шығындарын процестік калькуляциялауды сондай-ақ әр түрлі
бұйымдарды жасайтын кәсіпорындар өндірістің барлық процесін тұрақты
қайталанатын операцияларға бөлуге болатын жағдайда қолдана алады.
Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші және энергетика
салаларында қолданылады.
Бұл салалар өндірістің жаппай түрімен, өнімнің шектеулі
номенклатурасын,өлшеу мен калькуляциялаудың ортақ белгілерімен, бітпеген
өндірістің мүлдем жоқтығымен, не болмаса, шамалы мөлшерімен сипатталады.
Жинақтай келгенде шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі объектісі мне
калькуляциялау объектісі құны есепті жыл ішінде жиынтық шығынды бұл кезеңде
өндірілген өнім санына бөлініп есептеледі.
Біртекті өнім шығаратын жерде өндіріске шыққан шығындардың негізгі
мөлшерін калькуляциның барлық баптары бойынша оңай анықтауға болады.
Көптеген кен өндіретін және қайта өңдеу өнеркәсібі орындарында жай
тәсілді нормаға сай тәсілмен біріктіреді,осылайша өндірісшығындарын
бақылауды күшейтіп,өндіріс барсында шығындардың нормадан ауытқуын
анықтайды.Көптеген кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесі кәсіпорындарда нормаға
сай тәсілдердің элементтерін өндірісті қарапайым ұйымдастыруымен бірге
қолданудағы дұрыстығы мен озықтығын дәлеледеді.Шығын есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілінің төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа.Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған өнімнің
шығындарына белгіленген баптар бойынша есепке алынады.Өнім бірлігінің
өзіндік құнын барлық өндірістік шығындардың дайын өнімнің саны бөлумен
анықтайды.Бұл өндірісте бітпеген өндіріс,жартылай өнімдер (полуфабрикат)
мен дайын өнімнің құрамдас бөлігі(гидростанция, құм, балшық, қазу)болмайды.
Екіншісі-дайын өнім бітпеген өндіріс арасындағы шығындарды бөлуді
қажет(мысалы,ағаш дайындаушы өнеркәсіптің өңделмегн ағаштың 1м3 өзіндік
құнын калькуляциялаған кезде) ететін жерде, бітпеген өндірісі бар
кәсіпорындарда қолданылады.
Үшінші-бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе қазып шығаратын:
жылу мен электр энергиясын шығару; мұнай мен газ өндіру;балықтың сан түрін
шығаратын кәсіпорындарға қолайлы.Мұндай жағдайларда шығындарға тұтастай
кәсіпорын бойынша ,яғни қарапайы тәсілмен есепке алады, ал өнімнің өзіндік
құнын қиындастырылған әдіспен калькуляциялайды.
Мұнай мен газ өндіргенде энергетикалық шығындар, амортизация, бұрғылардың
жерасты жабдықтарын, жөңдеуді, қабаттың берерін арттыруға, мұнайды айдау
мен сақтауға жұмсалатын шығындарды тікелей белгі бойынша мұнайға, ал газ
жинау тасымалдау шығыстарын газға жатқызады.Қалған шығыстарды мұнай мен
газ арасында кәсіпорынның орташа келісімді бағалары бойынша бағалау мен
жалпы өндіруге сайма-сай бөлінеді.
Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестермесе бөлістердің өнімнің
өзіндік құнын анықтамай жүргізетін кәсіпорындарды қолданылады. Бұл
вариантты химия өнеркәсібінде, құрылыс материалдары өнеркәсіб і орындарында
қолданады.Бұл жерде шығын есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қарапайым және бөлістік тәсілдері үйлеседі.
Процестік калькуляция жүйесі дайын бұйымдары азды-көпті ұқсайтын
өнеркәсіп салаларында әрекет ететіндігі бұрын атап өтілді.Бұл жүйені
пайдаланғанда өндіріс шығындарын нақты тапсырыстармен, өнімнің жеке
бірліктерімен байланыстыруға әрекеттену жасалмайды. Керісінше, бұл бұйымның
өзіндік құнын белгілі бір кезең ішіндегі өндірістің өзіндік құнын белгілі
бір кезең ішіндегі өндірістің өзіндік құнын белгілі бір кезең ішіндегі
өндірістің өзіндік құнын сол кезеңде жасалған бұйым санына бөліп, есептеуге
болады. Басқаша айтсақ, тапсырыстың өзіндік құны сол кезеңде жасалған
барлық бұйымдардың орташа өзіндік құнына тең алынады.
Мұндай өндіріске өнеркәсіптің кен өндіру салалары мен энергетика
кіреді.Мұнда шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі мен калькуляциялардың
объектісі болып табылады.
Шығындарды кіргізудің толықтығына қарай толық шығын мен өзгермелі шығын
есебі тәсілдерін ажыратады. Толық шығынның ерекшелігі, тікелей шығыстар
жасалған және қолданылатын нормаларға сәйкес өнімнің бірлігіне немесе басқа
өлшеуішіне тура жатқызылуында. Мұндайда жанама шығыстар қосымша шығыстар
коэффициентінің көмегімен қайсібір азада өнім бірлігіне сайма-сай әсер
етеді. Калькуляциялауда шығын есебі бірнеше кезеңмен жасалады; барлық
шығындарды пайда болған жерлері мен бөлімшелер арасындағы жанама шығыстарды
бөлу бойынша шоғырландыру;негізгі өнімді шығармайтын бөлімшенің шығындарын
негізгі өнім шығаратын бөлімшеге қайсібір базаға сайма-сай етіп қайта бөлу;
негізгі өнім шығаратын бөлімшенің қосымша шығыстарын қайсібір базада
шығарылатын өнімге сайма-сай, үйлесімді етіп қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базасын пайдалану кезіндегі мұндай тәсілдің ол
қылықтарына мыналар жатады: математикалық қателердің пайда болу
ықтималдығының ұлғаюы; бұл тәсілде барлық жанама шығындар өзермелі
болғандықтан қосымша тапсырыстың бағасын тиімді анықтаудың мүмкін еместігі;
ұйымның қай қызмет сәтінде пайда ала бастайтынын белгілеудің мүмкін
еметігі; басқару шешімдерін қабылдаудың әр түрлі баламаларын қараған кезде
шығындар тәртібі туралы қажетті мағлұматтар алудың мүмкін еместігі.
Пайда жанама салықтарсыз түсім мен өндірілген өнімнің өзіндік толық құны
арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығындар тәсілінде толық емес өзіндік құнды есептеу
жасалады.Ағымдағы шығыстардың (кезең шығыстары) бірен-сараны, жарым-
жартылайы ескерілмейді және калькуляцияланбайды, зияндық нүктесіне жеткенше
өзіне тұрақты шығындарды алатын, жеткен соң салық салынғанға дейін пайда
болатын маржиналды пайда есебінен жабылады. Мұндай тәсіл дирек-костинг
жүйесі негізінде жатыр.
Практикада шығын есебінің процестік тәсілінің үш нұсқасын қолданады:
бірізді, параллельді және бөлектеу.
Бірізді нұсқау-дайын бұйымның құны соңғы цехтан “ Дайын өнім” шотына
көшеді, яғни бітпеген өндіріс кәсіпорынның негізгі өніміне дейін
жеткізілген.
Параллельді есеп бір бұйымды немесе біртекті бұйымды шығаруғы арналған.
Бөлектеу тәсілі біртекті өнім өнірісінің технологиясы өңдеудің әр түрлі
процестеріне ие болуын қарастырады.
Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен таралған.Ол
технологиялық процестің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу
жолымен өнім алатын барлық кәсіпорындарда қолданылады.
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі
болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды.Мұндайда жартылай өнімді
шығарумен аяқталатын технологиялық прцестің біткен бөлігі бөлістік деп
түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты бойынша,
яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.
Бөлістік тәсіл мыналарға тән:
-Үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім. Мндайда өнімнің
бір бөлігі барлық қарастырылған кезеңдерден өтіп, қайта өңделген негізгі
өнім ретінде өткізіледі, басқа бөліктері алғашқы кезеңдердің бір немесе
бірнеше кезеңдерінен өтіп,аралық өнім ретінде өткізілуі мүмкін;
-әр түрлі ассортиментегі өнім өңдеуде (қолданылатын бөлістік тәсіл);
-технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
-өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын оперцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудыңбөлістік тәсілін
бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу жолымен
дайын өнім жасап шығаратын жаппай кәсіпорындарында қолданылады. Бұл тәсілді
бастапқы шикізатты металлургия,химия, мұнай өңдеуші және басқа салаларда
кешенді түрде пайдаланатын кәсіпорындарда қолданылады.
Бұл тәсіл сондай-ақ өнеркәсіптің сериялық және талассыз,тасқынды
өндіріс салаларында да қолданылады. Мұнда бірдей бұйымдар белгілі бір
жүйелікпен өндірістің барлық кезеңдерінен өтеді.
Мұндай кәсіпорындар былайша сипатталады:
● шағын номенклатурасы бұйымдарды көптеген шығарудың
тұрақтылығымен;
● әдетте,бір тұрақты бекітілген операцияны орындауға бағытталған
арнайы жұмыс орындарының сақталуымен;
● механизацияланған және автоматтандырылған процестерінің
салмағының едәуір өсуімен және соған байланысты қол еңбегінің
бірден азаюымен;
● жұмыстың шектеулі аясында маманданған жұиысшылардың еңбегін
қолдану.
Қайта бөлу тәсілінің мәні -шығын есебінің объектісі бойынша бөлінуі,олардың
өндіріс сатыларындағы әр бөлісте (сатыда)әр түрлі өнімді алу мүмкіндігі
көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
● жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап
қорыту әрбір бөліс өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға мүскіндік
береді;
● шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес,күнтізбелік кезең
үшін есептеп шығару;
● қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ,
жеке тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ.
Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі. Бұл тәсіл бұйымға (бұйымның шағын
тонологиялық бөлістерден өткен дайын өнімге қатысты қолданылады.
бына),жеке жұмысқа немесе көрсетілгебына),жеке жұмысқа немесе көрсетілген
қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың калькуляциялаудың объектісі болып
шығуына байланысты аталды.Әдетте,әрбір тапсырыс жеке тапсырыс
беруші,тұтынушы,лаушы үшін арналады.
Әдетте негізгі материалдар технологиялық мақсаттарға арналған
материалдар), өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбекақысы және басқа
тікелей шығындарды нақты өніммен,жұмыспен немесе көрсетілген қызметпен азды-
көпті жеңіл ұқсастыруға болатын жағдайды ғана қолданылады.
Тапсырыстық тәсіл мынадай жағдайларда қолданылады:
● бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өнім өндірісінде, не болмаса жұмысты
(қызмет көрсетуде) орындау кезінде, әсіресе, әрбір тапсырыс өнімдерін
елеулі айрықшаланған жағдайда;
● күрделі және ірі бұйымдар шығарғанда;
● ұзақ технологиялық циклды өндірісте;
● едәуір бөлігі қайталанбайтын және жеке тапсырыстар бойынша санышағын
болып шығарылатын өнімнің көп әр түрлілігінде;
● жұмыс орныдарының технологиялық ерекшелігі мен жұмыс орындарына белгілі
бір операциялар мне бөлшек-тетіктерді тұрақты бекітудің мүмкін болмауы;
● әдетте,әмбебап жабдықтармен керек-жарақтарды қолданғанда;
● барлық қолдан құрастырушы және жеткізу оперцияларының салыстырмалы
үлкен үлес салмағында;
● жұмысшылар арасында жоғары білікті мамандардың көп болғанында;
● өнім дайындаудың(өндірістік циклдың)салыстырмалы ұзақ мерзімінде.
Тапсырыстық тәсілде бірне-саран бұйымға немесе бұйымның,жұмыстың немесе
көрсетлген қызметтің санаулы санына өндірістік тапсырыс калькуляциялаудың
объектіс болып табылады.
Тапсырыстарды сол немесе басқа өнім түрні дайндау үшін тапсырыс берушімен
келісімшарт жасау негізінде жекеде бір бұйым және ұсақ сериялы өндіріс
кәсіпорынның жоспарлы -өндірістік бөлімінде (орындауға қатысатын цехтар
саны бойынша) толтырылады, содан кейін тапсырысты орындаушы цехқажәне
бухгалтерияға түседі.
Өндіріс шығындарын жинақтап қорыту жөніндегі барлық алғашқы құжаттамада
(лимитно-заборлық картасы, шикізат пен материалдарды босатуға арналған
талаптар,маршрут парақтары, нарядтар және басқа құжаттар) тапсырыстардың
нөмірі (шифрі) көрсетіледі. Құжаттаманы өндегенде шығындарды цех-
орындаушылар, жеке тапсырыстар мен калькуляция баптары,бойынша
топтастырады.Сонымен қатар,әдетте өзіндік құнды калькуляцияладың жартылай
өнімдік нұсқасы қолданылады,яғни әрбір цех бойынша өз шығындары цехтан-
цехқа жартылай өнімдерді беру шоттарында көрсетілмейді.
Тапсырыстық тәсілде нақты өзіндік құн тапсырыс аяқталған соң
анықталады,бұған дейін барлық шығындар бітпеген өндірісті құрайды.
Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі мынада,күрделі ,қаайталанбайтын немесе сирек
қайталанатынтапсырыстарды дайындағанда материалдық және еңбек шығындарын
мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын,нормаға сай калькуляцияны жасау мен өндіріс
барысындағы шығындарды алдын-ала бақылауды жүзеге асыру қиындайды.
Бұл кемшілікті жою мақсатымен өндірістің ұзақ циклді ірі бұйымдар(кеме
жасау,ауыр машина жасау) дайындағанда,тапсырыстардың олрадың(агрегттар,
конструкциялық элементтер),біткен констукция болып танылатын тетіктеріне
жеке ашу ұсынылады.Ұзақ сериялы өндірістерде тапсырысқа ағымдағы айда
шығару жоспарланған бұйым саны кіреді.Есепте тек нақты бұйымды ғана немесе
бірнеше бұйымды дайындау үшін қолданылатын барлық тетіктер мен бөлшектерді
бөліп жазу керек.
Бөлшек пен тетіктердің бірінші түрі бойынша шығын есебі тапсырыстық
тәсілмен ұйымдастырылады; екіншісі бойынша-нормативті тәсілмен,өйткені бұл
бұйымдар сериялық немесе жаппай өндіріс тәртібімен шығарылады. Осылайша,
жеке ретпен дайындалатын бұйымдардың жалпы құны тапсырыс
бойынша(дара,қайталанбайтын тетіктер мен бөлшектер) ескерілген шығындардын
және өзіндік құны нормаға сай тәсіл бойынша жаппай сериялық өндіріс
тәртібімен саналатын жалпы тетіктер мен бөлшектер құнынан
құрылады.Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жеке және ұсақ
сериялы өндіріс жағдайында өндіріс шығыны есебінің нормаға сай тәсілінің
элементтерін мүмкін болған жердің бәрінде қолдануға тырысуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындарды топтастырады және әрбір тапсырыстық өзіндік
құнын өндірістің есеп карточкаларында есептейді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілінің мәні
мынада,барлық тікелей негізгі шығындар (шикізаттың, материалдың құны,
өндірістік жұмысшыларды еңбекақысы аударымдарымен бірге) жеке өндірістік
тапсырмалар бойынша калькуляциялық парақтардың белгіленген баптары
тұрғысында ескеріледі.Қалған(жанама) шығындар пайда болған жерлері бойынша
(машиналар мне жабдықтарды ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды
жинақтап қорыту кезінде, не болмаса қосымша шығыстарды,не болмаса қосалқы
өндіріс шығыстары бойынша), тапсырыстардың сәйкес баптары (бөлу базасы
белгіленген негізде) бойынша ескеріледі.
Өнімнің немесе жұмыстардың калькуляциялық бірлігінің нақты өзіндік
құнын шығын сомасын дайындалған өнім немесе орындалған жұмыс санына шығын
бөлу жолымен есептейді.
Өнім бірлігінің өзіндік құны жеке тапсырыс бойынша жинақталған шығын
сомасын осы тапсырыс бойынша дайындаған өнім бірлігі санына бөлу
нәтижесінде айқындалады.Сондықтан тапсырыстық тәсілдің принципиальды
ерекшелігі- шығын көлемін уақыт аралығы үшін емес,әрбір біткен тапсырыс
бойынша қалыптастыру.
Бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өндірісте жеке есепті ұйымдастыру
үшін,әдетте, шығындар есебі шотында әрбір тапсырыс бойынша жеке аралық
шот(субшот) ашылады. Егер тапсырыстар саны көп болса, аналитикалық есепті
бөлу алғашқы құжаттарға код беру жолымен жетеді. Тапсырыстар коды шикізат
пен материалдарды беруге арналған материалдық талаптарда, еңбекақы
негізінде, кесімді түрде есептеу жөніндегі есептесу ведомосінде
қойылады.Содан кейін орындауға байланысы шығын көлемі жазбаларды
тапсырыстың бірдей кодымен бірге іріктеу жолымен белгіленеді. Жеке
тапсырыстар тұрғысында аналитикалық есеп тұрғысында аналитикалық есеп
ұқсас түрде (аралық шоттар немесе кодтау тәсілімен) және дайын өнім есебі
шоттары мен өткізу есебі шоттарында құрылуға тиіс.Осылайша, тапсырыстық
тәсілдегі есептік процесті қисынды біткен соңы әрбір нақты тапсырысты
өткізуден қаржылық қорытындысы туралы ақпаратты алу болып табылады.
Кесте-3.
Тапсырыстық тәсілдің сызбасы.
Неізгі материалдар
өңдеуге кеткен шығындар
Тапсырыстық тәсілді мысал ретінде көрсету үшін мысал қарастырайық.
Тапсырыс ретінде үш құрастырмалы түрден-1,2,3 бөлшектерден тұратын
құрастыру бірлігі шығады.Тапсырыс жасалуы үшін құрастырылатны
бөлшектерден басқа ,екі технологиялық операция құрастыру мен сынақ қажет.
Тапсырыстардың өзіндік құны мыналардан құрылады:
● бөлшектер тапсырысына кіретін өзіндік құннан;
● екі технологиялық операцияны жүзеге асыруға шығатын
шығындардан;
● осы тапсырысқа есептелген жанама қосымша шығыстардын.
Кәсіпорында қолданылатын есеп саясатына сәйкес жанама жалпы шаруашылық
шығындар(кезең шығыстары) өнімнің өзіндік құнына жатпайды.
Шығындарды жанама бөлу сызбасы жалпы түрде былайша көрінеді:
● шығындар бөлінетін объект(азық-түлік, азық-түлік тобы,шығындардың
пайда болған жері);
● шығындарды бөлу сызбасы таңдалады-шығындарды бөлу жүргізуге
пайдаланылатын көрсеткіштер түрі;
● бөлудің коэффициенті(мөлшерлеме) бөлінетін жанама шығындардың
шамасын таңдалған бөлу базасының көлеміне бөлу жолымен есептеледі;
● жанама шығындардың әрбір объектісне келетін көлемі шығындарыд
бөлудің есептелген шамасын осы объектінің бөлу базасының шамасына
көбейту жолымен анықталады.
Бұл сызбаны мысалмен қарастыруға болады:
Белгілі бір кезеңде ескерілген жалпы өндірістік шығындарда шығарылған
өнімге бөлу керек. Яғни қосымша шығысар жанама шығыстар,оларды бөлу қажетті
объектілер-өндірілген өнімдер болып табылады.
Қосымша шығыстар 39250 теңгені, неігзгі өндірістік жұмысшылардың есетелген
еңбекақысы-40000 теңгені ққұрайды.Бөлу мөлшерлемесі,осылайша мынаны
құрайды.
Бөлу мөлшерлемесі=Жалпы өндірістік шығындарНегізгі өндірістік
жұмысшылардың
еңбекақысы=3925040000=0,9812
Осы мөлшерлеме негізінде жалпы өндірістік шығындарды бөлу өнімнің нақтылы
түрінде есептеледі.
Мәселен бұйымға арналған тікелей шығындар бірлігі мынаны құрасын.
● Негізгі шикізат пен материалдар -400теңге;
● негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы-800теңге.
Ендеше бұл бұйымға бөлінген қосымша шығыстар мынаны құрайды:
негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы x Жұмысшылардың
мөлшерлемесі=800 x 0,9812=785 тенге.
Осылайша,А өнімі бірлігінің өөндірістік өзіндік құны(тікелей және қосымша
шығыстар сомасы ретінде)мынаған тең болады:
400+800+785=1985тенге.
Қаралған мысалда қарапайым, бірсатылы бөлу берілген.
Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау. Егер өндіріске
жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың,көрсетілген
қызметтің) өзіндік құнына шығындарды толық қосу тұрғысынан қараса, онда
шығындарды толық, толық емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге болады.
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі “директ-костинг”, ал толық өзіндік
құнды- “абзорпшн-костинг” деп атайды.
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
шығындар пайда болған сәтінде нақтылы қандай түр мен өнім көлеміне қатысты
екендігі белгілі шығындар. Шикізат пен материалдар,негізгі жұмысшылардың
(яғни,осы өнімді дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың) еңбекақысы
осындай шығындарға мысал болып табылады.
Бұл кезеңде тікелей шығындардың шығарылатын өнім түрлері бойынша бөлінуін
қамтамасыз ету үшін аналитикалық есепті осылайша ұйымдастыру ерекше
маңызды. Бұған екі түрлі амалмен тапсырыстық және бөлістікпен жетеді.
Өнімді негізгі де, қосалқы өндіріс те (“басқа жаққа шығару” деп
аталады) шығара алады. Сондықтан тікелей шығындар негізіг өндіріс бойынша
да, қосалқы бойынша да жиналады. Және де екі жағдайды есептің қай түрін
қолдану жөнінде қатаң талап жоқ. Басқаша айтсақ, қажет болса,негізгі
өндіріс бойынша бөлісітк әдіс, ал қосалқы бойынша -тапсырыстың және
керісіншесі қолданылуы мүмкін.Бұл жердегі ой, қисын(логика) қарапайым:
негізгі және қосалқы өндіріс әр түрлі салаларынға(мысалы,негізгі өндіріс-
машина жасау, қосалқы өндіріс – қазанның) жатуы мүмкін, есеп әдістің де,
дәл осы салаға ең қолайлысы қолданылуы керек.
Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың бухгалтерлік есебі.
Ґзіндік ќўн ґнімніѕ негізгі кґрсеткіші. Ґйткені онда ауыл шаруашылыќ
даќылдарыныѕ ґнімділігі, ґндірісті механикаландыру дјрежесі, шаруашылыќ
салаларыныѕ мамандандырылуы, јрбір саланы їйлестіре дамыту тиімділігі
кґрсетіледі. Ґндірілген ґнімніѕ ґзіндік ќўнын аймаќтар бойынша салыстыру,
біркелкі жаєдайдаєы шаруашылыќтарда ґнімді ґндіруге жўмсалєан шыєынныѕ
ќаншалыќты дјрежеде екенін аныќтауєа мїмкіндік береді. Ауыл шаруашылыєы
ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын дўрыс есептеу – шаруашылыќ салаларын тиімді,
жїйелі тїрде дамытуєа оныѕ материалдыќ – техникалыќ ресурстарын толыєымен
пайдаланып, ґндірісті одан јрі ойдаєыдай ўйымдастыруєа кґмегін тигізді.
Ґзіндік ќўн негізінен жалпы ґнім ґндіруге жўмсалєан шыєынныѕ
мґлшеріне байланысты. Егінніѕ жалпы тїсімі јрбір даќылдыѕ бір гектардан
алынатын ґнімімен аныќталады. Ал ґндіріске жўмсалєан шыєындардыѕ кґлемі
шаруашылыќты дўрыс жїргізуге, еѕбек ґнімділігініѕ артуына жјне материалдыќ
ќаражаттарды їнемдеп жўмсай білуге байланысты. Бўл екеуіде аса маѕызды.
Ауыл шаруашылыєы кјсіпорындарыныѕ жоспарлы ќаржылыќ жўмысында ґнімніѕ
ґзіндік ќўны олардыѕ баєасын есептеуде жалєыз жјне сенімді баєдар болып
ќызмет атќарады. Егер кез келген ґндірістік жўмыстан шыєындар кїтіледі
деген кґзќарас алатын болсаќ, онда нарыќ жаєдайындаєы кез келген ґндірістік
жўмыстан пайда талап етіледі. Ґзіндік ќўн мен баєа категориясын пайдалануєа
бўл тўрєыдан ќарау ауыл шаруашылыќ ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын ортаќ бір
ќаєидамен есептеуге мјжбїр етеді. Бўл меншіктіѕ јртїрлі нысанындаєы
ўжымдардыѕ белгілі бір ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын салыстаруєа мїмкіндік
береді.
Технологиялыќ ґзіндік ќўнды есептеу барысында ґндірістік шыєындардыѕ
тобымен ќалыптасќан орнын білу ќажет. Јрине, мўндай орын егіс даласы болу
тиіс. Егіс даласы бўл бидай ґсіру жјне жинаудаєы жалпы ґндірістік
шыєындарды ќалыптастыратын, жјне де сол шыєындар бастапќы алынєан ґнім
тїрлеріне бґлінетін бірден – бір орын.
Ґндірістік шыєындардыѕ ќалыптасу кезеѕіне байланысты ауыл шаруашылыєы
ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын есептеуді ќарастырєан теориялыќ кґзќарасты
басшылыќќа аламыз. Ґзіндік ќўнныѕ бірінші тїрін біз – технологиялыќ,
екіншісін - ґндірістік, їшіншісін – толыќ деп атадыќ. Їшіншісініѕ ќўрамы
ґндірістік ґзіндік ќўн мен ґткізу барысындаєы ќосымша шыєындардыѕ
ќосындысынан тўрады. Ґзіндік ќўнныѕ бўл тїрі тауарлыќ ґнімге тјн.
Егер ґзіндік ќўнныѕ берілген тїрлерін негізге алатын болсаќ
шаруашылыќта дјнді даќылдарды ґсіру мен жинауєа (тазалау жјне тоќпен
кептіруді ќоса алєанда) кеткен шыєындар дјнніѕ, дјн даќылдарыныѕ жјне
сабанныѕ ґзіндік ќўнын ќўрайды деген ќаєида негізінде жїргізіледі.
Егін шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі салаларының бірі.
Маусымдық салада өнімді шығару және өндіріс шығындарын есептеуде кезең
арасындағы үзіліс айналым құралдарына маңызды із қалдырады.Егін
шаруашылығында өндіріс процесі көптеген айларға созылғандықтан,
параллельді екі жыл бойынша шығындардың бухгалтерлік есебі анық жасалуы
тиіс.
Егін шаруашылығында шығыстардын бухгалтерлік есебін ағымдағы жыл өнімі
және болашақ жыл өнімдерінің шығынына бөледі. Егін шаруашылығындағы
өндірістің технологиялық процесі келесі негізгі кешенді жұмыстарды
қарастырады: науқанға дейін топырақты дайындау, егіс,өсімдіктерді күту,
өнімді жинау.
Әрбір бұл кешен көптеген нақты жұмыстардың санынан тұрады.Егін шаруашылыєы
ґнімін ґндіруде материалдыќ ресурстарды тўтыну - серіктестік жўмысындаєы
басты шарттардыѕ бірі.
Егін ґнімін алу їшін ќолданылатын жалпы ресурстарды мынадай топтарєа
бґліп кґрсетуге болады:
● жер жјне су ресурстары;
● еѕбек ресурстары;
● егін шаруашылыєында пайдаланылатын негізгі ґндірістік ќорлардыѕ тозу
ќўны;
материалдыќ айналым ќорларыныѕ ќўны.
Ауыл шаруашылыєында ґндірістік шыєындарды жіктеудіѕ бірќатар кемшіліктері
бар:
а) наќты жаєдайда топтау белгісін бекіту кезінде јр алуандыєы
байќалады;
ј) ґндірістік шыєындарды жіктеу, оныѕ сипаты мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.
I-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
әдістерінің теориялық негіздері.
1.1.Шығындар есебінің түсінігі.Түрлері және калькуляциялық бірліктері..8-15
1.2. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық әдістері мен
бухгалтерлік
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15-36
1.3.Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...36-41
II-Бөлім.Зеренді-Астық ЖШС-нің жалпы сипаттама, экономикалық және
қаржылық жағдайын талдау.
2.1. “Зеренді-Астық”ЖШС-нің жалпы сипаттамасы және есеп саясаты ... .41-44
2.2.“Зеренді-Астық”ЖШС-ның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-45
2.3.“Зеренді-Астық” ЖШС-ның қаржылық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46-62
III-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
ерекшеліктері.
3.1.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың калькуляциялануын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 63-71.
3.2.Ауыл шаруашылық ХҚЕС-ке
көшуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...72-74
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
.
Кіріспе.
Еліміз тјуелсіз мемлекет болып кеѕінен танылєан уаќытта оныѕ ґткен тарихын
жан жаќты тереѕ зерттеудіѕ маѕыздылыєы ерекше орын алып отыр. Јсіресе, ел
экономикасыныѕ негіздерініѕ бірі болып табылатын аграрлыќ саланыѕ
ґзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаѕа ќоєамєа бет
бўрєан ґтпелі кезеѕде еліміздіѕ ауыл шаруашылыєында, јсіресе оны басќару
мен ўйымдастыру жїйесінде кґптеген ќайта ќўрулар мен ґзгерістер орын алады.
Ќазаќстан Республикасында жїріп жатќан тїбегейлі саяси жјне
јлеуметтік− экономикалыќ ќайта ќўрулар есеп жїйесіне кїрделі ґзгерістер
енгізіп, орталыќ басќару мен ќатаѕ жоспарлау жаєдайларында ќалыптасќан
бухгалтерлік есеп нарыќтыќ экономикаєа тиімсіз болуда. Осыєан орай нарыќтыќ
экономикаєа ену бір жаєынан, аграрлыќ жјне азыќ−тїлік саясатыныѕ
тўжырымдамасын талдауды, екінші жаєынан ауыл шаруашылыєы ерекшеліктеріне,
оныѕ материалды−ґндірістік ресурстарына негізделетін салада жан−жаќты
зерттеу негіздерін талап етеді.
Осы дипломның мақсаты-ауыл шаруашылығындағы шығын түрлерін зерттеу,есепті
жетілдіру мен оларды басқару тиімділігін жоғарылатудың негізгі бағыттарын
анықтау.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде шығын есебінің түсінігі, шығын түрлері
мен калькуляциялық бірліктері, өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың
калькуляциялық әдістері мен бухгалтерлік есебі, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау аудитінің ерекшеліктеріне байланысты сұрақтар қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорынның жалпы сипаттамасы мен
экономикалық және қаржылық талдауы жасалынған.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде өнімнің өзіндік құнына кеткен
шығындардың калькуляциялануын жетілдіру жолдары, мен ауыл шаруашылық ХҚЕС-
ке көшуі жайлы сұрақтар талқыланған.
I-Бөлім.Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық
әдістерінің теориялық негіздері
1.1. Шығындар есебінің түсінігі.Түрлері және калькуляциялық
бірліктері.
Калькуляциялау- өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік
құнын есептеу.Ол кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте
маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақтылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын
одан әрі түсіндіруге, бәсекеге қабілеттілгін арттыруға мүмкіндік береді.
Калькуляция өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы
сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа. көрсетілетін қызметке негізді баға
белгілеуде қолданылады.
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын-ала және кейінгі (немесе
кезектегі)болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындарлың мөлшерін топшылайды.Оған жоспарлы, сметалық
және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция -өнімге(жұмысқа,қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде
жалақының, энергияның, отынның, материалдың нормасы, өндірістің
технологиясы,сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция- бұл жоспарды калькуляцияның бір
түрі,ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.Ол
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады.Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциялауын қолданады.Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезектегі) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты(есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуын немесе орындалмауы,кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі,амортизациялық аударымдардың
нормасы суға,газға,жылуға,электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне
байланысты) ауытқуы мүмкін.Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы
есептік мәліметтің негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз ай ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде
жасалады.Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің
нәтижесін алдын-ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім
түрлері,жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға,тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол фабрикада
тігілген ерлер костюмі бойынша есептелінеді.Ауыл шаруашылығында есеп
объектісі,әдетте,өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді.Мысалға, өсімдік шаруашылығында есеп объектісі күздік бидай болып
табылса, ал калькуляциялау объектісі болып-дән,сабан болып саналады.Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып саналады,ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті,төлі,қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет.Калькуляциялық бірлік, әдетте тиісті өнім(бұйым)
түрінің техникалық жағдайында немесе қабылданған стандарттық өлшем
бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі
тиіс.Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса(т
және м2),онда калькуляциялықбірлік осы екі бірліктің бірін ғана
пайдаланады.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрлі өнімді алса,онда оларды шығару үшін жұмсалған
шығындарды өнімдердің арасында таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процесте шикізатты өңдеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау үшін қажет болса,соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа
бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін.Егер де жалпы шығыннан белгілі
бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса,онда оны тікелей сол
өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
-шығындарды игеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі өнім болып саналады,ал қалғандары ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны
бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгіөнімніңөзіндік
құны деп санауға болады.Бұл әдісті негізгі өнімін өзіндік құны деп санауға
болады.Бұл әдісті негізгі өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады.мысалға,молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен(әдісімен) жүзеге асады.
Кесте- 1
Өнімнің өзіндік құнын есептегендегі коэффициенттік әдіске
мысал.
Қатар№ Көрсеткіштер Аөнімі Бөнімі Барлығы
1 2 3 4 5
1 Шығарылған өнімнің натуралдық 5200 6400 11600
көрсеткіші(т)
2 Аудару коэффициенті 1,2 1,3 ×
3 Шығарылған өнімнің шартты 6240 8320 14560
бірлігі (1×2)
4 Өндіріске кеткен шығындар, × × 9628825
барлығы
5 Бір коэффициент-×бірлігінің × × 66132.04
өзіндік құны
(96228825×10014560)()
А-6240×66132,04100
Б-8320×66132,04100
6 Өнімге 4126639,3 × 4126639,3
жатқызылған,шығындар(теңге) × 5502185,7 5502185,7
Жиыны 4126639,3 5502185,7 9628825
7 Өнім бірлігінің өзіндік 793,6 × 793,6
құны(теңге) 859,7
А-4126639.35200 × 859.7
Б-5502185.76400
-аралас(қиыстыру ) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады.Бұл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда
пайдаланылады. Бұл кезде шығынныңжалпы сомасынан ілеспе өнімнің құнын
шегеріліп,қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасында белгіленген
коэффициенттер бойынша таратылады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын
есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп,
кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу
және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау
бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар
ретінде мыныларды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы мен көлемі.
Өндірістік циклды ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс
жүзінде жай ( процесстік) әдісі де қолданылуы мүмкін.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен
өткізуге, сондай-ақ жұмыс көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу,
жөңдеу жұмыстарына және т.б) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар
жинақталып қорытылады.
Калькуляциядың міндеті- шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни
өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың,көрсетілген
қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу.Калькуляциялаудың түпкілікті
нәтижесі- калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін
қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.
Жоспарлы калькуляция еңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) және
одан әрі техникалық өрлеуді,өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды
көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып
жасалады.
Жоспарлы калькуляцияның бір түрі- сметалық калькуляция;оның бір рет
шығатын бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу ,баға
белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.
Шығындардың ағымдағы мөлшері кәсіпорынның осы кезеңдегі жұмысының
өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең басында
шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы калькуляцияға негізгі салынған
шығынның орташа мөлшеріненен жоғары, ал есепті кезеңнің соңында-төмен.
Сондықтан есепті жыл басында өнімнің нормативті өзіндік құны жоспарлыдан
жоғары, ал есепті жыл соңында – төмен.
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан
кәсіпорынға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орындау мен
орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған
байланысты емес (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық
аударымдардың мөлшері, электр энергиясына, отынға, газға, суға және т.б.
тарифтердің өзгуруі) себептер бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды
көрсетеді.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялаудың бір түрі болып табылады,
шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға
сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде
шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма
жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі
салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай
калькуляция жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне
шыққан шығындардың шынайы деңгуйін өте дәл көрсетеді.
Жобалық калькуляция-келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі
қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін
қолданылады. Бұл калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру
қорытындыларын алдын-ала анықтау үшін қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляцияланғанда калькуляциялық бірліктер
қолданылады, олар калькуляциялау объектісінің өлшеуіші болып саналады,
әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе
стандарттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған
өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.
Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдасытруды
сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан
түрлікке әкеледі.Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті топқа
тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.
Калькуляциялауға ең алдымен қатысы бар өндірістік шығындар есебі,олар
калькуляциялаудың алғышарты болып табылады.Өндірістік есеп жүйесінде
белгілі бір үлгімен дайындалған ақпарат негізінде ғана өндірісті басқаруда
объективті қажетті процесс болып шығатын өнімнің өзіндік құны
калькуляциялануы мүмкін.
Калькуляциялаудың қазіргі заманғы жүйелері өзара байланысты көрсеткіштердің
ара қатынасын біршама теңдестірген.Олардың мазмұнындағы ақпарат тек
дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың
экономикалық салдарын болжауға мүмкіндік береді:
● өнімді әрі қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
● өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
● шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
● жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
сәйкестілігін;
● басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы
қабылданған жоспарды бағалау негізіне сүйенеді. Нақты калькуляциялау
мәліметтері өзіндік құн жөніндегі жоспралы тасымалдардан ауытқу себептерін
талдау және өзіндік құнды кейінгі жоспарлау үшін, жаңа техника мен заманға
лайық технологиялық процестерді және т.б.енгізудің экономикалық
тиімділігін негіздеу үшін қолданылады.
Калькуляциялау трансферттік баға белгілеуге негіз болып қызмет
етеді.Трансферттік баға бір кәсіпорынның бөлімшелері арасындағы
коммерциялық операцияларда пайдаланылады.
Кәсіпорын бөлімшесі сыртқы сатып алушыларға өзбетінше шығуға құқық алған
кезде,трансферттік бағаларды жасау көкейкесті маңызға ие болды.Бұл
жағдайда ұйымның жалпы қаржылық жағдайы трансферттік бағаны дұрыс
қалыптастыруға байланысты болады.
Егер бөлімшенің өнімі(көрсетілген қызметі)кәсіпорынның ішінде толығымен
тұтылатын болса,трансфертті бағаның шамасы таза есептік және тұтастай
кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсет етпейді.
Сондықтан, өндірістік есеп пен калькуляциялау өнімнің өзіндік құныны ғана
емес, тұтастай кәсіпорынның басқару жүйесінің негізгі элементтері болып
табылады
1.2. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың калькуляциялық әдістері мен
бухгалтерлік есебі
Калькуляцияның объектілері мен тәсілдері.
Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды жүзеге
асыру үшін маңызды рөл атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген
шығындар бабы номенклатурасы (шығындар есебі өнім түрлері бойынша ғана
емес, есептік басқа объектілері бойынша жүргізілуі мүмкін болсада)
бойынша, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің түрлері
бойынша құрастырады.
Басқару есебінің маңызды міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады.Өзіндік құнның калькуляциясы өндірістік
шығындар есебі мәліметтері бойынша шығарылған өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын есептеу. Ол есепті ай соңында барлық
нақты жасалған міндеттері есепке алғаннан кейін есептеледі.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен өзіндік
құнның егжей-тегжейлендірілген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке түрлерін
тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзіндік құны
калькуляцияланады.
Басқару есебінде ай сайын жалпы тауар шығарудың өзіндік құны мен өзіндік
құнның егжей-тегжейлендірілген көрсеткіштері мысалы өнімнің жеке түрлерін
тауарлық шығару өзіндік құны, бұйым бірлігінің өзіндік құны
калькуляцияланады.
Өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнын
калькуляциялауда меншік түрінің барлық ұйымдары 7 “Тауарлық – материалдық
қорлар есебі бухгалтер есеп стандарттарын және оған әдістемелік
ұсыныстарды, сонымен қатар Қорлар ҚЕХС-ын басшылыққа алады.Өндірістік
құнды калькуляциялауда қолданылатын өндіріске босатылған материалдық-
өндірістік қорларды бағалау тәсілдері, қосымша шығыстарды бөлу әдістері
және ұйымның есеп ішінде өзгеріссіз қолданылуы керек.
Кәсіпорын басшылығы нарыққа көшу қазіргі заманғы, құбылмалы жағдайында
негізгі басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның қызметіне үнемі
талдау жүргізіп бұруға тиіс, ол үшін көрсеткіштер қатарынан алынатын
бастапқы ақпарат қажет, олардың бірі-өзіндік құн.
Өнімнің өзіндік құны- оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде
бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды,
энергияны, негізгі құрал-жабдықтарды, еңбек ресурстарын, қолданумен
байланысты шығындардан сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан
шығындардан жиналады.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
• кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-
жарақтары шығындары(өндірісті дайындау мен игеру шығындары,
өндірісті технологиясы және ұйымдастырумен, тапқырлық және
үнемділікпен бірге байланысты шығындар; техника қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бойынша шығыстар; кадр жинақтау, дайындау және
қайта даярлаумен байланысты шығыстар; салықтар, өндірісті басқару
шығындары және т.б.)
• өнімді өткізуге : буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға ;
делдалдық қызмет төлеу, комиссиялық алымдар мен сыйақылармен ;
жарнамаға шығатын шығындармен байланысты шығыстар;
• өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
олардың өнімнің өзіндік құнына кіргізу жолымен орнын толықтыру жай
ұдайы өндірісті( геология-барлау жұмыстарына, жерді қайта өңдеуге
шығындар, тамыр жіберген ағашқа суға төлеу ) қамтамасыз етуге
қажетті.
Сонымен қатар, өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына
ақаудан, жұмыстың өндірісшілік себептерге байланысты тоқтап қалуынан
болған шығындар, материалдық құндылықтардың кем шығуы, өндірістік
зақым(сот шешімі негізінде) алуға байланысты еңбекке қабілеттілігін
жоғалту салдарынан жәрдемақы төлеу де кіреді.
Басқару есебі жүйесінде өзіндік құнды жасау, қалыптастыру тәртібі
реттелмеген. Бұл өзіндік құн салық салу мақсаты үшін емес,басқарушының
шығындар жайлы толық түсінігі болуы үшін есептеледі.Сондықтан бұл есеп
жүйесінде өзіндік құн шоттарының әр түрлі тәсілері қолданылуы мүмкін.
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
ықпал ете алуы өте маңызды,яғни өзіндік құнныңқұрылымы туралы анық
сенімді ақпарат қажет.Дәл осындай ақпарат бухгалтерлік басқару жүйесінде
пайда болады.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық
экономикалық әдебиетте оның мынадай түрлері бөлінуде:
● цехтық-тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды
біріктіреді;өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
● өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар
кіретін және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
● толық өзіндік құн - коммерциялық және өткізу шығыстарына
ұлғайғанөндірістік өзінді кұн.Өндіріспен де,өнім өткізуіне де
байланысты кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.
Кесте-2
Толық өзіндік құнның қалыптасу процесі.
Бұйымның өзіндік құн элементтері.
Сатуға өндірілген және дайындалған өнімнің толық өзіндік құнын
мынадай формуланы пайдаланып есептеуге болады:
Жұмыс күшіне тікелей шығындар+материалдар+қосымша
шығыстар=Өндірістік құн+ өткізу шығындары+Әкімшілік
шығындары=рентабельділік%толық өзіндік құны=сатылым(келісімшарттық)
құны.
Жеке және орта салық өзіндік құн бөлінеді.Жеке өзіндік құн нақты
кәсіпорынның өнім шығару жөніндегі шығындарын;орташа салалық-сала бойынша
бұл бұйымды өндіруге шыққан орташа шығындарды сипаттайды.
Жоспарлы және өзіндік құн болады.Жоспарлы өзіндік құнның есебіне ондағы
кезең жоспарында қарастырылған өнімді дайындауға кәсіпорынның ең көп
шамада мүмкін боларлық шығындар кіреді.Нақты өзіндік құн шыққан өнімге іс
жүзінде нақты жұмсалған қаражаттың мөлшерін сипаттайды.
Калькуляциялағанда шығындар есебінің объектілері мен өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын дұрыс белгілеу маңызды. Кәсіпорын өндіріске
кеткен шығындарға аналитикалық есеп ұйымдастыратын объектілер шығын
есебінің объктілері болып табылады.Кәсіпорын калькуляциялайтын өнімінің,
орындалған жұмыстың, көрсеттетін қызметтің түрлері калькуляция
объектілері болып табылады.
Кез келген кәсіпорындағы калькуляциялау,қызмет түріне, меншік мөлшері мен
пішініне қарамастан, белгілі бір принциптерге сәйкес ұйымдастырылады.
Шығын есебінің объектісі -өзіндік құнды басқару мақсаты үшін өндірістік
шығыстарды топтастыратын белгі.
Көп мақсатты есеп жүйесінде есеп объектісінің екі тобын
бөледі:жауапкершілік орталықтары мен өнім бірліктері.Бұл жағдайда шығын
есебі объектілеріне: шығын пайда болған орындар, жауапкершілік
орталықтары, шығын баптары,өндірістік қызмет факторлары,біртекті өнім
түрлері немесе топтары жатады.
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына
сай келуді және бітпеген өндіріс пен дайын өнім арасындағы шығындарды
бөлуге және барлық шығарылғандардың да, кейбір өнімдерді калькуляциялау
үшін де негіздеме болып қызмет етуге тиіс.
Калькуляциялау объектісі – белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілген
қызмет, өнім, жартылай өнім, әр түрлі дайындық деңгейіндегі кейбір азық-
түлік өнімдерінің түрлері.
Калькуляциялау объектілерінің негізгі номенклатурасын әрбір кәсіпорын
өндіріс типін, өнім ассортименті мен күрделілігін,бөлшектер мен
тетіктердің бұйымда бірегейлену деңгейі және шығынның қай топқа
жататындығын сипаттайтын, басқа да белгілерді есепке ала отырп,
жасайды.Көбіне калькуляциялау объектісін шығынды көтерушілер деп атайды.
Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлері.
Бұрын айтылғандай,өндіріске шыққан шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау тәсілі-өнімнің нақты өзіндік құнын айқындайтын
өндірістік шығындарды құжаттау мен көрсету әдістерінің жиынтығы.
Шығындарды есептеу мен калькуляциялау тәсілін кәсіпорын өз бетінше
таңдайды,өйткені жеке жағдайлардың бірқатарына: саланың кімге
тиесілігіне, қолданылатын технологияға,өнім ассортиментіне және
т.б.байланысты.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әр түрлі тәсілдермен жүзеге
асырады.Калькуляция тәсіл-калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын есептеп
шығару үшін қолданылатын әдістердің жүйесі.Өнімінің өзіндік құнын
калькуляциялау тәсілін таңдау өндіріс түріне, оның күрделілігіне, бітпеген
өндірісі бар-жоғына, өндірістік циклдық ұзақтығына,шығарылатын өнімнің
номенклатурасына және т.б.байланысты.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша топтастыруға
болады:
● шығын есебі объектілері бойынша:
-процестік;
-бөлістік;
-тапсырыстық;
● шығын есебінің толықтығына қарай:
-толық өзіндік құнды калькуляциялау;
-толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
● шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
-нақты өзіндік құн есебі;
-нормаға сай шығындар есебі.
Бұл бөлімде шығындар есебі мен шығын есебі объектілері бойынша
калькуляциялау тәсілдері қарастырылады.
Калькуляциялаудың процестік тәсілі. Өзіндік құнды калькуляциялаудың
процестік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас, бірден өнімді сериялап
немесе жаппай өндіретін, не болмаса үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте
қолданылады.Шығындардың процестік калькуляциясын процесс деп аталатын
өндірістік кезеңнің жеке бөлігін әрбір өндірістік бөлімше орындауын
көздейтін технологиясы бар кәсіпорындар да қолданылады.
Өндіріс шығындарын процестік калькуляциялауды сондай-ақ әр түрлі
бұйымдарды жасайтын кәсіпорындар өндірістің барлық процесін тұрақты
қайталанатын операцияларға бөлуге болатын жағдайда қолдана алады.
Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші және энергетика
салаларында қолданылады.
Бұл салалар өндірістің жаппай түрімен, өнімнің шектеулі
номенклатурасын,өлшеу мен калькуляциялаудың ортақ белгілерімен, бітпеген
өндірістің мүлдем жоқтығымен, не болмаса, шамалы мөлшерімен сипатталады.
Жинақтай келгенде шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі объектісі мне
калькуляциялау объектісі құны есепті жыл ішінде жиынтық шығынды бұл кезеңде
өндірілген өнім санына бөлініп есептеледі.
Біртекті өнім шығаратын жерде өндіріске шыққан шығындардың негізгі
мөлшерін калькуляциның барлық баптары бойынша оңай анықтауға болады.
Көптеген кен өндіретін және қайта өңдеу өнеркәсібі орындарында жай
тәсілді нормаға сай тәсілмен біріктіреді,осылайша өндірісшығындарын
бақылауды күшейтіп,өндіріс барсында шығындардың нормадан ауытқуын
анықтайды.Көптеген кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесі кәсіпорындарда нормаға
сай тәсілдердің элементтерін өндірісті қарапайым ұйымдастыруымен бірге
қолданудағы дұрыстығы мен озықтығын дәлеледеді.Шығын есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілінің төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа.Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған өнімнің
шығындарына белгіленген баптар бойынша есепке алынады.Өнім бірлігінің
өзіндік құнын барлық өндірістік шығындардың дайын өнімнің саны бөлумен
анықтайды.Бұл өндірісте бітпеген өндіріс,жартылай өнімдер (полуфабрикат)
мен дайын өнімнің құрамдас бөлігі(гидростанция, құм, балшық, қазу)болмайды.
Екіншісі-дайын өнім бітпеген өндіріс арасындағы шығындарды бөлуді
қажет(мысалы,ағаш дайындаушы өнеркәсіптің өңделмегн ағаштың 1м3 өзіндік
құнын калькуляциялаған кезде) ететін жерде, бітпеген өндірісі бар
кәсіпорындарда қолданылады.
Үшінші-бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе қазып шығаратын:
жылу мен электр энергиясын шығару; мұнай мен газ өндіру;балықтың сан түрін
шығаратын кәсіпорындарға қолайлы.Мұндай жағдайларда шығындарға тұтастай
кәсіпорын бойынша ,яғни қарапайы тәсілмен есепке алады, ал өнімнің өзіндік
құнын қиындастырылған әдіспен калькуляциялайды.
Мұнай мен газ өндіргенде энергетикалық шығындар, амортизация, бұрғылардың
жерасты жабдықтарын, жөңдеуді, қабаттың берерін арттыруға, мұнайды айдау
мен сақтауға жұмсалатын шығындарды тікелей белгі бойынша мұнайға, ал газ
жинау тасымалдау шығыстарын газға жатқызады.Қалған шығыстарды мұнай мен
газ арасында кәсіпорынның орташа келісімді бағалары бойынша бағалау мен
жалпы өндіруге сайма-сай бөлінеді.
Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестермесе бөлістердің өнімнің
өзіндік құнын анықтамай жүргізетін кәсіпорындарды қолданылады. Бұл
вариантты химия өнеркәсібінде, құрылыс материалдары өнеркәсіб і орындарында
қолданады.Бұл жерде шығын есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қарапайым және бөлістік тәсілдері үйлеседі.
Процестік калькуляция жүйесі дайын бұйымдары азды-көпті ұқсайтын
өнеркәсіп салаларында әрекет ететіндігі бұрын атап өтілді.Бұл жүйені
пайдаланғанда өндіріс шығындарын нақты тапсырыстармен, өнімнің жеке
бірліктерімен байланыстыруға әрекеттену жасалмайды. Керісінше, бұл бұйымның
өзіндік құнын белгілі бір кезең ішіндегі өндірістің өзіндік құнын белгілі
бір кезең ішіндегі өндірістің өзіндік құнын белгілі бір кезең ішіндегі
өндірістің өзіндік құнын сол кезеңде жасалған бұйым санына бөліп, есептеуге
болады. Басқаша айтсақ, тапсырыстың өзіндік құны сол кезеңде жасалған
барлық бұйымдардың орташа өзіндік құнына тең алынады.
Мұндай өндіріске өнеркәсіптің кен өндіру салалары мен энергетика
кіреді.Мұнда шығарылатын өнім бір уақытта шығын есебі мен калькуляциялардың
объектісі болып табылады.
Шығындарды кіргізудің толықтығына қарай толық шығын мен өзгермелі шығын
есебі тәсілдерін ажыратады. Толық шығынның ерекшелігі, тікелей шығыстар
жасалған және қолданылатын нормаларға сәйкес өнімнің бірлігіне немесе басқа
өлшеуішіне тура жатқызылуында. Мұндайда жанама шығыстар қосымша шығыстар
коэффициентінің көмегімен қайсібір азада өнім бірлігіне сайма-сай әсер
етеді. Калькуляциялауда шығын есебі бірнеше кезеңмен жасалады; барлық
шығындарды пайда болған жерлері мен бөлімшелер арасындағы жанама шығыстарды
бөлу бойынша шоғырландыру;негізгі өнімді шығармайтын бөлімшенің шығындарын
негізгі өнім шығаратын бөлімшеге қайсібір базаға сайма-сай етіп қайта бөлу;
негізгі өнім шығаратын бөлімшенің қосымша шығыстарын қайсібір базада
шығарылатын өнімге сайма-сай, үйлесімді етіп қайта бөлу.
Бөлудің бірнеше базасын пайдалану кезіндегі мұндай тәсілдің ол
қылықтарына мыналар жатады: математикалық қателердің пайда болу
ықтималдығының ұлғаюы; бұл тәсілде барлық жанама шығындар өзермелі
болғандықтан қосымша тапсырыстың бағасын тиімді анықтаудың мүмкін еместігі;
ұйымның қай қызмет сәтінде пайда ала бастайтынын белгілеудің мүмкін
еметігі; басқару шешімдерін қабылдаудың әр түрлі баламаларын қараған кезде
шығындар тәртібі туралы қажетті мағлұматтар алудың мүмкін еместігі.
Пайда жанама салықтарсыз түсім мен өндірілген өнімнің өзіндік толық құны
арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Өзгермелі (тікелей) шығындар тәсілінде толық емес өзіндік құнды есептеу
жасалады.Ағымдағы шығыстардың (кезең шығыстары) бірен-сараны, жарым-
жартылайы ескерілмейді және калькуляцияланбайды, зияндық нүктесіне жеткенше
өзіне тұрақты шығындарды алатын, жеткен соң салық салынғанға дейін пайда
болатын маржиналды пайда есебінен жабылады. Мұндай тәсіл дирек-костинг
жүйесі негізінде жатыр.
Практикада шығын есебінің процестік тәсілінің үш нұсқасын қолданады:
бірізді, параллельді және бөлектеу.
Бірізді нұсқау-дайын бұйымның құны соңғы цехтан “ Дайын өнім” шотына
көшеді, яғни бітпеген өндіріс кәсіпорынның негізгі өніміне дейін
жеткізілген.
Параллельді есеп бір бұйымды немесе біртекті бұйымды шығаруғы арналған.
Бөлектеу тәсілі біртекті өнім өнірісінің технологиясы өңдеудің әр түрлі
процестеріне ие болуын қарастырады.
Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен таралған.Ол
технологиялық процестің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу
жолымен өнім алатын барлық кәсіпорындарда қолданылады.
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі
болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды.Мұндайда жартылай өнімді
шығарумен аяқталатын технологиялық прцестің біткен бөлігі бөлістік деп
түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты бойынша,
яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.
Бөлістік тәсіл мыналарға тән:
-Үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы
бастапқы шикізатты өңдеу арқылы шығарылатын дайын өнім. Мндайда өнімнің
бір бөлігі барлық қарастырылған кезеңдерден өтіп, қайта өңделген негізгі
өнім ретінде өткізіледі, басқа бөліктері алғашқы кезеңдердің бір немесе
бірнеше кезеңдерінен өтіп,аралық өнім ретінде өткізілуі мүмкін;
-әр түрлі ассортиментегі өнім өңдеуде (қолданылатын бөлістік тәсіл);
-технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
-өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын оперцияларға бөлінген
жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудыңбөлістік тәсілін
бастапқы шикізатты технологиялық процесс барысында жүйелі өңдеу жолымен
дайын өнім жасап шығаратын жаппай кәсіпорындарында қолданылады. Бұл тәсілді
бастапқы шикізатты металлургия,химия, мұнай өңдеуші және басқа салаларда
кешенді түрде пайдаланатын кәсіпорындарда қолданылады.
Бұл тәсіл сондай-ақ өнеркәсіптің сериялық және талассыз,тасқынды
өндіріс салаларында да қолданылады. Мұнда бірдей бұйымдар белгілі бір
жүйелікпен өндірістің барлық кезеңдерінен өтеді.
Мұндай кәсіпорындар былайша сипатталады:
● шағын номенклатурасы бұйымдарды көптеген шығарудың
тұрақтылығымен;
● әдетте,бір тұрақты бекітілген операцияны орындауға бағытталған
арнайы жұмыс орындарының сақталуымен;
● механизацияланған және автоматтандырылған процестерінің
салмағының едәуір өсуімен және соған байланысты қол еңбегінің
бірден азаюымен;
● жұмыстың шектеулі аясында маманданған жұиысшылардың еңбегін
қолдану.
Қайта бөлу тәсілінің мәні -шығын есебінің объектісі бойынша бөлінуі,олардың
өндіріс сатыларындағы әр бөлісте (сатыда)әр түрлі өнімді алу мүмкіндігі
көрсетіледі.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
● жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап
қорыту әрбір бөліс өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға мүскіндік
береді;
● шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес,күнтізбелік кезең
үшін есептеп шығару;
● қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ,
жеке тапсырыстар арасында жанама шығыстарды бөлудің қажеттігі жоқ.
Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі. Бұл тәсіл бұйымға (бұйымның шағын
тонологиялық бөлістерден өткен дайын өнімге қатысты қолданылады.
бына),жеке жұмысқа немесе көрсетілгебына),жеке жұмысқа немесе көрсетілген
қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың калькуляциялаудың объектісі болып
шығуына байланысты аталды.Әдетте,әрбір тапсырыс жеке тапсырыс
беруші,тұтынушы,лаушы үшін арналады.
Әдетте негізгі материалдар технологиялық мақсаттарға арналған
материалдар), өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбекақысы және басқа
тікелей шығындарды нақты өніммен,жұмыспен немесе көрсетілген қызметпен азды-
көпті жеңіл ұқсастыруға болатын жағдайды ғана қолданылады.
Тапсырыстық тәсіл мынадай жағдайларда қолданылады:
● бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өнім өндірісінде, не болмаса жұмысты
(қызмет көрсетуде) орындау кезінде, әсіресе, әрбір тапсырыс өнімдерін
елеулі айрықшаланған жағдайда;
● күрделі және ірі бұйымдар шығарғанда;
● ұзақ технологиялық циклды өндірісте;
● едәуір бөлігі қайталанбайтын және жеке тапсырыстар бойынша санышағын
болып шығарылатын өнімнің көп әр түрлілігінде;
● жұмыс орныдарының технологиялық ерекшелігі мен жұмыс орындарына белгілі
бір операциялар мне бөлшек-тетіктерді тұрақты бекітудің мүмкін болмауы;
● әдетте,әмбебап жабдықтармен керек-жарақтарды қолданғанда;
● барлық қолдан құрастырушы және жеткізу оперцияларының салыстырмалы
үлкен үлес салмағында;
● жұмысшылар арасында жоғары білікті мамандардың көп болғанында;
● өнім дайындаудың(өндірістік циклдың)салыстырмалы ұзақ мерзімінде.
Тапсырыстық тәсілде бірне-саран бұйымға немесе бұйымның,жұмыстың немесе
көрсетлген қызметтің санаулы санына өндірістік тапсырыс калькуляциялаудың
объектіс болып табылады.
Тапсырыстарды сол немесе басқа өнім түрні дайндау үшін тапсырыс берушімен
келісімшарт жасау негізінде жекеде бір бұйым және ұсақ сериялы өндіріс
кәсіпорынның жоспарлы -өндірістік бөлімінде (орындауға қатысатын цехтар
саны бойынша) толтырылады, содан кейін тапсырысты орындаушы цехқажәне
бухгалтерияға түседі.
Өндіріс шығындарын жинақтап қорыту жөніндегі барлық алғашқы құжаттамада
(лимитно-заборлық картасы, шикізат пен материалдарды босатуға арналған
талаптар,маршрут парақтары, нарядтар және басқа құжаттар) тапсырыстардың
нөмірі (шифрі) көрсетіледі. Құжаттаманы өндегенде шығындарды цех-
орындаушылар, жеке тапсырыстар мен калькуляция баптары,бойынша
топтастырады.Сонымен қатар,әдетте өзіндік құнды калькуляцияладың жартылай
өнімдік нұсқасы қолданылады,яғни әрбір цех бойынша өз шығындары цехтан-
цехқа жартылай өнімдерді беру шоттарында көрсетілмейді.
Тапсырыстық тәсілде нақты өзіндік құн тапсырыс аяқталған соң
анықталады,бұған дейін барлық шығындар бітпеген өндірісті құрайды.
Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі мынада,күрделі ,қаайталанбайтын немесе сирек
қайталанатынтапсырыстарды дайындағанда материалдық және еңбек шығындарын
мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын,нормаға сай калькуляцияны жасау мен өндіріс
барысындағы шығындарды алдын-ала бақылауды жүзеге асыру қиындайды.
Бұл кемшілікті жою мақсатымен өндірістің ұзақ циклді ірі бұйымдар(кеме
жасау,ауыр машина жасау) дайындағанда,тапсырыстардың олрадың(агрегттар,
конструкциялық элементтер),біткен констукция болып танылатын тетіктеріне
жеке ашу ұсынылады.Ұзақ сериялы өндірістерде тапсырысқа ағымдағы айда
шығару жоспарланған бұйым саны кіреді.Есепте тек нақты бұйымды ғана немесе
бірнеше бұйымды дайындау үшін қолданылатын барлық тетіктер мен бөлшектерді
бөліп жазу керек.
Бөлшек пен тетіктердің бірінші түрі бойынша шығын есебі тапсырыстық
тәсілмен ұйымдастырылады; екіншісі бойынша-нормативті тәсілмен,өйткені бұл
бұйымдар сериялық немесе жаппай өндіріс тәртібімен шығарылады. Осылайша,
жеке ретпен дайындалатын бұйымдардың жалпы құны тапсырыс
бойынша(дара,қайталанбайтын тетіктер мен бөлшектер) ескерілген шығындардын
және өзіндік құны нормаға сай тәсіл бойынша жаппай сериялық өндіріс
тәртібімен саналатын жалпы тетіктер мен бөлшектер құнынан
құрылады.Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жеке және ұсақ
сериялы өндіріс жағдайында өндіріс шығыны есебінің нормаға сай тәсілінің
элементтерін мүмкін болған жердің бәрінде қолдануға тырысуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындарды топтастырады және әрбір тапсырыстық өзіндік
құнын өндірістің есеп карточкаларында есептейді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілінің мәні
мынада,барлық тікелей негізгі шығындар (шикізаттың, материалдың құны,
өндірістік жұмысшыларды еңбекақысы аударымдарымен бірге) жеке өндірістік
тапсырмалар бойынша калькуляциялық парақтардың белгіленген баптары
тұрғысында ескеріледі.Қалған(жанама) шығындар пайда болған жерлері бойынша
(машиналар мне жабдықтарды ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды
жинақтап қорыту кезінде, не болмаса қосымша шығыстарды,не болмаса қосалқы
өндіріс шығыстары бойынша), тапсырыстардың сәйкес баптары (бөлу базасы
белгіленген негізде) бойынша ескеріледі.
Өнімнің немесе жұмыстардың калькуляциялық бірлігінің нақты өзіндік
құнын шығын сомасын дайындалған өнім немесе орындалған жұмыс санына шығын
бөлу жолымен есептейді.
Өнім бірлігінің өзіндік құны жеке тапсырыс бойынша жинақталған шығын
сомасын осы тапсырыс бойынша дайындаған өнім бірлігі санына бөлу
нәтижесінде айқындалады.Сондықтан тапсырыстық тәсілдің принципиальды
ерекшелігі- шығын көлемін уақыт аралығы үшін емес,әрбір біткен тапсырыс
бойынша қалыптастыру.
Бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өндірісте жеке есепті ұйымдастыру
үшін,әдетте, шығындар есебі шотында әрбір тапсырыс бойынша жеке аралық
шот(субшот) ашылады. Егер тапсырыстар саны көп болса, аналитикалық есепті
бөлу алғашқы құжаттарға код беру жолымен жетеді. Тапсырыстар коды шикізат
пен материалдарды беруге арналған материалдық талаптарда, еңбекақы
негізінде, кесімді түрде есептеу жөніндегі есептесу ведомосінде
қойылады.Содан кейін орындауға байланысы шығын көлемі жазбаларды
тапсырыстың бірдей кодымен бірге іріктеу жолымен белгіленеді. Жеке
тапсырыстар тұрғысында аналитикалық есеп тұрғысында аналитикалық есеп
ұқсас түрде (аралық шоттар немесе кодтау тәсілімен) және дайын өнім есебі
шоттары мен өткізу есебі шоттарында құрылуға тиіс.Осылайша, тапсырыстық
тәсілдегі есептік процесті қисынды біткен соңы әрбір нақты тапсырысты
өткізуден қаржылық қорытындысы туралы ақпаратты алу болып табылады.
Кесте-3.
Тапсырыстық тәсілдің сызбасы.
Неізгі материалдар
өңдеуге кеткен шығындар
Тапсырыстық тәсілді мысал ретінде көрсету үшін мысал қарастырайық.
Тапсырыс ретінде үш құрастырмалы түрден-1,2,3 бөлшектерден тұратын
құрастыру бірлігі шығады.Тапсырыс жасалуы үшін құрастырылатны
бөлшектерден басқа ,екі технологиялық операция құрастыру мен сынақ қажет.
Тапсырыстардың өзіндік құны мыналардан құрылады:
● бөлшектер тапсырысына кіретін өзіндік құннан;
● екі технологиялық операцияны жүзеге асыруға шығатын
шығындардан;
● осы тапсырысқа есептелген жанама қосымша шығыстардын.
Кәсіпорында қолданылатын есеп саясатына сәйкес жанама жалпы шаруашылық
шығындар(кезең шығыстары) өнімнің өзіндік құнына жатпайды.
Шығындарды жанама бөлу сызбасы жалпы түрде былайша көрінеді:
● шығындар бөлінетін объект(азық-түлік, азық-түлік тобы,шығындардың
пайда болған жері);
● шығындарды бөлу сызбасы таңдалады-шығындарды бөлу жүргізуге
пайдаланылатын көрсеткіштер түрі;
● бөлудің коэффициенті(мөлшерлеме) бөлінетін жанама шығындардың
шамасын таңдалған бөлу базасының көлеміне бөлу жолымен есептеледі;
● жанама шығындардың әрбір объектісне келетін көлемі шығындарыд
бөлудің есептелген шамасын осы объектінің бөлу базасының шамасына
көбейту жолымен анықталады.
Бұл сызбаны мысалмен қарастыруға болады:
Белгілі бір кезеңде ескерілген жалпы өндірістік шығындарда шығарылған
өнімге бөлу керек. Яғни қосымша шығысар жанама шығыстар,оларды бөлу қажетті
объектілер-өндірілген өнімдер болып табылады.
Қосымша шығыстар 39250 теңгені, неігзгі өндірістік жұмысшылардың есетелген
еңбекақысы-40000 теңгені ққұрайды.Бөлу мөлшерлемесі,осылайша мынаны
құрайды.
Бөлу мөлшерлемесі=Жалпы өндірістік шығындарНегізгі өндірістік
жұмысшылардың
еңбекақысы=3925040000=0,9812
Осы мөлшерлеме негізінде жалпы өндірістік шығындарды бөлу өнімнің нақтылы
түрінде есептеледі.
Мәселен бұйымға арналған тікелей шығындар бірлігі мынаны құрасын.
● Негізгі шикізат пен материалдар -400теңге;
● негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы-800теңге.
Ендеше бұл бұйымға бөлінген қосымша шығыстар мынаны құрайды:
негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы x Жұмысшылардың
мөлшерлемесі=800 x 0,9812=785 тенге.
Осылайша,А өнімі бірлігінің өөндірістік өзіндік құны(тікелей және қосымша
шығыстар сомасы ретінде)мынаған тең болады:
400+800+785=1985тенге.
Қаралған мысалда қарапайым, бірсатылы бөлу берілген.
Толық және толық емес өзіндік құнды калькуляциялау. Егер өндіріске
жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың,көрсетілген
қызметтің) өзіндік құнына шығындарды толық қосу тұрғысынан қараса, онда
шығындарды толық, толық емес, шектеулі енгізу жүйесін бөлуге болады.
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі “директ-костинг”, ал толық өзіндік
құнды- “абзорпшн-костинг” деп атайды.
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
шығындар пайда болған сәтінде нақтылы қандай түр мен өнім көлеміне қатысты
екендігі белгілі шығындар. Шикізат пен материалдар,негізгі жұмысшылардың
(яғни,осы өнімді дайындаумен тікелей шұғылданатын жұмысшылардың) еңбекақысы
осындай шығындарға мысал болып табылады.
Бұл кезеңде тікелей шығындардың шығарылатын өнім түрлері бойынша бөлінуін
қамтамасыз ету үшін аналитикалық есепті осылайша ұйымдастыру ерекше
маңызды. Бұған екі түрлі амалмен тапсырыстық және бөлістікпен жетеді.
Өнімді негізгі де, қосалқы өндіріс те (“басқа жаққа шығару” деп
аталады) шығара алады. Сондықтан тікелей шығындар негізіг өндіріс бойынша
да, қосалқы бойынша да жиналады. Және де екі жағдайды есептің қай түрін
қолдану жөнінде қатаң талап жоқ. Басқаша айтсақ, қажет болса,негізгі
өндіріс бойынша бөлісітк әдіс, ал қосалқы бойынша -тапсырыстың және
керісіншесі қолданылуы мүмкін.Бұл жердегі ой, қисын(логика) қарапайым:
негізгі және қосалқы өндіріс әр түрлі салаларынға(мысалы,негізгі өндіріс-
машина жасау, қосалқы өндіріс – қазанның) жатуы мүмкін, есеп әдістің де,
дәл осы салаға ең қолайлысы қолданылуы керек.
Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығыстардың бухгалтерлік есебі.
Ґзіндік ќўн ґнімніѕ негізгі кґрсеткіші. Ґйткені онда ауыл шаруашылыќ
даќылдарыныѕ ґнімділігі, ґндірісті механикаландыру дјрежесі, шаруашылыќ
салаларыныѕ мамандандырылуы, јрбір саланы їйлестіре дамыту тиімділігі
кґрсетіледі. Ґндірілген ґнімніѕ ґзіндік ќўнын аймаќтар бойынша салыстыру,
біркелкі жаєдайдаєы шаруашылыќтарда ґнімді ґндіруге жўмсалєан шыєынныѕ
ќаншалыќты дјрежеде екенін аныќтауєа мїмкіндік береді. Ауыл шаруашылыєы
ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын дўрыс есептеу – шаруашылыќ салаларын тиімді,
жїйелі тїрде дамытуєа оныѕ материалдыќ – техникалыќ ресурстарын толыєымен
пайдаланып, ґндірісті одан јрі ойдаєыдай ўйымдастыруєа кґмегін тигізді.
Ґзіндік ќўн негізінен жалпы ґнім ґндіруге жўмсалєан шыєынныѕ
мґлшеріне байланысты. Егінніѕ жалпы тїсімі јрбір даќылдыѕ бір гектардан
алынатын ґнімімен аныќталады. Ал ґндіріске жўмсалєан шыєындардыѕ кґлемі
шаруашылыќты дўрыс жїргізуге, еѕбек ґнімділігініѕ артуына жјне материалдыќ
ќаражаттарды їнемдеп жўмсай білуге байланысты. Бўл екеуіде аса маѕызды.
Ауыл шаруашылыєы кјсіпорындарыныѕ жоспарлы ќаржылыќ жўмысында ґнімніѕ
ґзіндік ќўны олардыѕ баєасын есептеуде жалєыз жјне сенімді баєдар болып
ќызмет атќарады. Егер кез келген ґндірістік жўмыстан шыєындар кїтіледі
деген кґзќарас алатын болсаќ, онда нарыќ жаєдайындаєы кез келген ґндірістік
жўмыстан пайда талап етіледі. Ґзіндік ќўн мен баєа категориясын пайдалануєа
бўл тўрєыдан ќарау ауыл шаруашылыќ ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын ортаќ бір
ќаєидамен есептеуге мјжбїр етеді. Бўл меншіктіѕ јртїрлі нысанындаєы
ўжымдардыѕ белгілі бір ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын салыстаруєа мїмкіндік
береді.
Технологиялыќ ґзіндік ќўнды есептеу барысында ґндірістік шыєындардыѕ
тобымен ќалыптасќан орнын білу ќажет. Јрине, мўндай орын егіс даласы болу
тиіс. Егіс даласы бўл бидай ґсіру жјне жинаудаєы жалпы ґндірістік
шыєындарды ќалыптастыратын, жјне де сол шыєындар бастапќы алынєан ґнім
тїрлеріне бґлінетін бірден – бір орын.
Ґндірістік шыєындардыѕ ќалыптасу кезеѕіне байланысты ауыл шаруашылыєы
ґнімдерініѕ ґзіндік ќўнын есептеуді ќарастырєан теориялыќ кґзќарасты
басшылыќќа аламыз. Ґзіндік ќўнныѕ бірінші тїрін біз – технологиялыќ,
екіншісін - ґндірістік, їшіншісін – толыќ деп атадыќ. Їшіншісініѕ ќўрамы
ґндірістік ґзіндік ќўн мен ґткізу барысындаєы ќосымша шыєындардыѕ
ќосындысынан тўрады. Ґзіндік ќўнныѕ бўл тїрі тауарлыќ ґнімге тјн.
Егер ґзіндік ќўнныѕ берілген тїрлерін негізге алатын болсаќ
шаруашылыќта дјнді даќылдарды ґсіру мен жинауєа (тазалау жјне тоќпен
кептіруді ќоса алєанда) кеткен шыєындар дјнніѕ, дјн даќылдарыныѕ жјне
сабанныѕ ґзіндік ќўнын ќўрайды деген ќаєида негізінде жїргізіледі.
Егін шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі салаларының бірі.
Маусымдық салада өнімді шығару және өндіріс шығындарын есептеуде кезең
арасындағы үзіліс айналым құралдарына маңызды із қалдырады.Егін
шаруашылығында өндіріс процесі көптеген айларға созылғандықтан,
параллельді екі жыл бойынша шығындардың бухгалтерлік есебі анық жасалуы
тиіс.
Егін шаруашылығында шығыстардын бухгалтерлік есебін ағымдағы жыл өнімі
және болашақ жыл өнімдерінің шығынына бөледі. Егін шаруашылығындағы
өндірістің технологиялық процесі келесі негізгі кешенді жұмыстарды
қарастырады: науқанға дейін топырақты дайындау, егіс,өсімдіктерді күту,
өнімді жинау.
Әрбір бұл кешен көптеген нақты жұмыстардың санынан тұрады.Егін шаруашылыєы
ґнімін ґндіруде материалдыќ ресурстарды тўтыну - серіктестік жўмысындаєы
басты шарттардыѕ бірі.
Егін ґнімін алу їшін ќолданылатын жалпы ресурстарды мынадай топтарєа
бґліп кґрсетуге болады:
● жер жјне су ресурстары;
● еѕбек ресурстары;
● егін шаруашылыєында пайдаланылатын негізгі ґндірістік ќорлардыѕ тозу
ќўны;
материалдыќ айналым ќорларыныѕ ќўны.
Ауыл шаруашылыєында ґндірістік шыєындарды жіктеудіѕ бірќатар кемшіліктері
бар:
а) наќты жаєдайда топтау белгісін бекіту кезінде јр алуандыєы
байќалады;
ј) ґндірістік шыєындарды жіктеу, оныѕ сипаты мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz