ЩУЧЬЕ – БУРАБАЙ КУРОРТТЫҚ БЕЛДЕМІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
Министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану - педагогикалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат
етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “ЩУЧЬЕ – БУРАБАЙ КУРОРТТЫҚ БЕЛДЕМІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті Жанабергенов
А.О.
Ғылыми жетекші: г.ғ.к., доцент Жетпісов С.О.
Көкшетау 2009ж.
ТҮЙІН
Щучье – Бурабай курортты аймағының экологиялық жағдайын жақсартуға
байланысты Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының әкімдері мен
мәслихаттары соңғы бес жылда бірқатар іс – шаралар белгіледі. Ал Қоршаған
ортаны қорғау Министірлігі осынау курортты аймақтағы канализациялық
қондырғының құрылысын қаржыландыруға № 57 бағдарлама бойынша 662 миллион
теңге бөлініп, оның игерілуін қамтамассыз етті. Алайда курортты аймақтың
канализациялық ағынды суларын тазартып қайта пайдалану үшін биологиялық
толықтай тазарту станциясының құрылысын салу керек. Өйткені тазартылмаған
ағынды су көлемі тәулігіне 7 мың текше метірді құрайды.
Министірліктін қатысуымен бұған дейін жұмысы тоқтап қалған Көкшетау
өнеркәсіптік су құбырының құрылысы да аяқталды. Бұл су жүйесінің құрылыс
құны 420 миллион теңге болатың. Соның 270 миллион теңгелік құрылыс монтаж
жұмыстары тек 2002 жылы орындалды.
Қазақстан үкіметі 2004 – 2006 жылдарға арналған Бағдарламасында
Бурабай көлдері мен Қопа көлдерін тазартуға көзделген. Осы мақсаттар үшін
облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы жобалау іздестіру жұмыстарын
жүргізуге көлемі 81 миллион теңге қаржыға бюджеттік заявка берді. Сондай –
ақ Бурабай кентіндегі суды биологиялық толықтай тазарту станциясы
қондырғысының құрылыстарын жобалау жұмыстарына 8 миллион теңге сұралып
отыр. Қазір көл табандарын тазарту жобаларына 18 миллион теңгедей қаржы
бөлінбек деген болжам бар. Алайда бұл қаржы көлемі Бурабай көлдерінің
экологиялық жағдайын ойдағыдай жақсарта алмайды[11].
Бурабай табиғатың қалыпты ұстауға арналған шаралар белгілеп жүзеге
асыру ісі сонау 1984 жылдан, яғни үкіметтік арнаулы қаулы қабылданудан
бастау алады. Онда курортты аймақтың дамытудың бас жоспарының схемасы
айқындалып еді. Бірақ іс – шаралар толықтай жүзеге асқан жоқ[27].
Щучье – Бурабай курорттық белдем аймағының өткір проблемасы –
орталықтарылған каналаизацияның жоқтығы. Осынау кемшіліктін салдарынан
жеке – жеке шағын су жинағыштардың ағынды суға толып, лас, лай су өзге де
арналармен көлдерге толасыз құйылып жатады.
Сонымен курортты аймақ пен Бурабай кентінің манында құрылыс жүргізудің
бас жоспары болмағандықтан жер бөлінуде де жоспар жоба жоқ. Қазір осы
аймақта және Бурабай кентінде толып кеткен жазғы – қысқы дәмханалардан,
қызмет көрсету орындары мен түрлі нысандардан аяқ алып жүре алмайсын. Бұлар
санитарлы – экологиялық нормаларды сақтай бермейді. Сөйтіп онсыз күрделі
экологиялық жағдайды олар қиындата түсуде.
2008 жылы біздің мемлекеттік инспекторларымыз осы аймақтағы табиғатты
қорғау заңдылықтарының 44 тексеріс жасап, 44 заң бұзу фактісн анықтаған.
Жалпы 305072 теңгенің 13 әкімшілік айыпұлы салынды. Бір материал сотқа
берілді. Шортанды көлін шамадан ластаған Балдәурен республикалық балалар
сауықтыру лагеріне тиісті талап жазылды[44].
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 ӘДЕБИЕТТЕРДІ ТАЛДАУ (Щучье – Бурабай курорттық
белдемнің(ЩБКБ) қазіргі экологиялық жағдайы)
7
1.1 Щучье – Бурабай курортық белдемінің жалпы сипаттамасы 7
1.1.1 Географиялық орны
7
1.1.2 Геологиялық құрылысы, жер бедері
7
1.1.3 Климаттық жағдайы
13
1.1.4 Щучье – Бурабай курорттық белдемінің атмосфералық ауаның
жағдайы
14
1.1.5 Гидрографиясы
15
1.1.6 Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
25
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЬЕКТІЛЕРІ
32
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 33
3.1 Щучье – Бурабай курорттық белдемінін қазіргі дамуындағы
анализ
33
3.2 Щучье – Бурабай курорттық белдемінің экологиялық
проблемаларының анализі
37
3.3 Табиғи емдік ресурстарды және гидроминеральдық
базаны талдау
39
3.4 Көлдердін экологиялық жағдайын талдау
41
3.5 ЩБКБ – нің аумағындағы атмосфералық ауаның
экологиялық жағдайы
49
3.6 Топырақтың экологиялық жағдайы
54
3.7 Орманның экологиялық жағдайы
56
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
62
ҚОСЫМШАЛАР
64
Кіріспе
Проблеманың өзектілігі халықты сауықтыруда, туризм және демалыс
индустриясын дамытуда зор маңызға ие Щучье-Бурабай курорттық белдемі
Қазақстан Респбуликасының ұлттық байлығы болып саналады.
Ел Президентінің Қазақстан Республикасы территориясындағы сирек
кездесетін ерекше ландшафтарды сақтау іс-шаралары туралы 2006 жылы 11
маусымда № 474 Жарлығын жүзеге асыру мақсатында Щучье-Бурабай курортты
белдемін дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламасы әзірленген
болатын.
Бағдарлама қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру мәселесі бойынша
Ведомствоаралық комиссияның 2004 жылғы 2 маусымында N17-63И-467 өткен
отырысындағы хаттаманың 3.2 пунктімен сәйкестендіріліп жасалған.
Аталған Бағдарлама Қазақстан Республикасының туристтік беделін
кластелік туризмді дамытуға, көрсетілетін қызмет сапасын арттыруға
әлеуметтік-экономикалық жағдай жасау арқылы қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі уақытта экотуризм әлемдік тәжірибеде жоғары кіріс беретін
салалардың бірі болып саналады. Дүниежүзі бойынша зор беделге ие әлемдік
экотуристік орталықтар дамудың ең биік сатысына көтерілсе, Қазақстан
Республикасының экотуристік әлеуеті туризмді дамытуда үлкен мүмкіндіктерге
ие болып отыр. Мемлекетімізде туризмнің кластерлік дамуы бойынша Ақмола
облысын ерекше атауға болады.
Еліміздің басты мақсаттарының бірі болып қалыптасып отырған шикізаттық
экономикадан бірте – бірте шығу. Осыған байланысты туризімді дамыту үлкен
мәнге ие болып отыр. Ал Щучье – Бурабай курорттық белдемі Қазақстан
Республикасының туризім дамыған аудандарының бірі және қазіргі кезде
ауданның экологиялық жағдайының күрт нашарлауы аймақтық туризімге үлкен
қауіп төндіріп отыр[15].
Аталған жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасының географиялық білім
алудың концепциясы, ол жергілікті мекендейтін жерлерді жалпы дүниежүзілік
географияның бөлігі ретінде зерттеу. ХVІІ ғасырдағы педагог ғалым Ян Амос
Каменскийдің Ұлы Дидактика еңбегінде географиялық білім берудің бастысы
ол жергілікті жерлерді зерттеуден басталады деген идеяны құрастырған.
Аталған жұмыс көмегімен қазіргі кездегі болып жатқан Щучье – Бурабай
курорттық белдемінін экологиялық жағдайын талдау, басты проблемаларын
көрсету және олардың шешу жолдарын қарастыру. Егерде Щучье – Бурабай
курорттық белдеміндегі экологиялық туындап отырған проблемалар шешілмесе,
болашақта табиғат берген ерекше ланшафтардан айырылуымыз мүмкін. Аталған
обьектін басты проблемаларына:
• Көлдердегі су деңгейінің төмендеуі, орташа есеппен алғанда жылына
0.48 – 0.62 м құрайды.
• Курорттық белдемінін жергілікті халықты сумен қамтамасыз ету. Щучье
қаласының шаруашылығына және ішуге арналған су Щучье көлінен алынады, ол
ішуге жарамсыз болып келеді. Жалпы аудан бойынша халықтың 28 пайызы ғана
таза сумен қамтамасыз етілген.
• Щучье қаласында, Бурабай және Қотыркөл ауылдарында тұрмыстық
қалдықтарды утилизациялауға арналған полигондардың болмауы.
• Атмосфералық ауанын ластануы. Атмосфералық ауаның басты ластану
көздері котельнылар болып келеді олар Щучье қаласында, Бурабай және
Қотыркөл ауылдарында және сауықтыру мекемелерінде орналасқан. Жалпы жылына
орташа ауаның ластану мөлшері 8 мың тонна болып келеді.
• Орманның дигредацияға ұшырауы. Оған себеп парктағы орманға зиянды
әсерін тигізетін көлік және өнеркәсіп мекемелерінін газдары мен түтіндері
және рекреациялық жүктеменін артуы.
Табиғи ортаны тұрақты дамыту принциптеріне негізделген Щучье-Бурабай
курортты белдемі кешенді талдауды қажет етеді.
Міндеті:
1. Щучье-Бурабай курортты белдемінің экологиялық-географиялық
аудандарындағы қоршаған ортаның жағдайына баға беру;
2. Аудандарды экологиялық жағдайына байланысты топтастыру;
3. Щучье-Бурабай курортты белдемінің қоршаған ортасының факториалды
құрамының ақпарат базасын қалыптастыру;
ЩУЧЬЕ-БУРАБАЙ КУРОРТЫҚ ЗОНА
Сурет 1
1 ӘДЕБИЕТТЕРДІ ТАЛДАУ (Щучье – Бурабай курорттық белдемнің (ЩБКБ)
қазіргі экологиялық жағдайы).
1.1 Щучье – Бурабай курортық белдемінің жалпы сипаттамасы.
1.1.1 Географиялық орны
Щучье – Бурабай курорттық белдемі – Сарыарқаның Көкшетау қыратында
орналасқан. Ол Ақмола облысының солтүстігінде. Белдем солтүстігінен -
Солтүстік Қазақстан облысымен, шығыстан – Еңбекшілдер ауданымен,
оңтүстіктен – Бұланды ауданымен және батыстан – Зеренді ауданымен
шектеседі. Аудан 1929 жылы пайда болған. Ауданы – 5.9 мың м. Халық саны –
78.1 (2006) мың адам. 62 елді мекен бар олардың ішінде 1 қала және 1 кент.
Ауданның орталығынан солтүстікке қарай Көкшетау тауы жатыр. Ең биік нүктесі
Көкше шоқысы (947). Ақылбай кезені Көкшетауды екіге бөледі: солтүстікте -
Көкше, Бура, Жеке – Батыр оңтүстігінде – Айыртөбе, Шортан шоқылары бар.
Қалған аудан территориясы тегіс.
1.1.2 Геологиялық құрылымы, жер бедері
Бурабай геологиясы оның рельефін зерттеуімен тығыз байланыста болды.
Бурабай қонысының геологиялық құрылысын зерттеген А. Краснопольский,
Н.К.Высотский, Е.Д. Шлыгин, В.Л.Драверт және тағы басқа ғалымдар.
Бурабайдың көптеген щоқылары, қия жартастары және жартастары дөнгеленген
үлкен тақталардың бір – біріне қойылғандай болып көрінеді және ол үлкен
әсер береді. Осындай құрылымы бар тақталарды геологияда граниттік масивтер
деп атайды. Граниттік мору нәтижесінде тәуліктік және жылдық температураның
тербелістер әрекеті бұзылады, жартастарда химиялық және техникалық
әрекеттер нәтижесінде көптеген ойпаттар, тереңдітілген жерлер, саңылаулар
қалыптасады. Геологиялық және тектоникалық құрылымының ерекшіліктері оның
қазіргі рельефінде жақсы байқалады. Ауданда үш бір – біріне ұқсас рельефт
типтері кездеседі: аласа таулы, ұсақшоқылы қырқалар және жазықтар.
Көкшетау таулары батысқа созылып жатқан ұсақ таулы қырқаларды
қалыптастырады, олардың ұзындығы 35 км. Оңтүстік жағынан тау Щучье
қаласынан бастау алса, солтүстігінде ол Айнакөл (Ұ. Шабақты) көліне дейін
созылады және Бөлектау тауында аяқталады. Қырқалар оңтүстік және солтүстік
жоталардан құрылады, олардың орталықтарына қарай биіктік төмендейдейді
және рельефт асуы байқалады оның аты Ақылбайасуы (Ақылбай асуы)[19].
Барлық қырқалардың ең биік нүктесі – Көкше болып келеді, ол солтүстік
жотада орналасқан. Теңіз денгейінен абсолютті биіктігі - 947 метр.
Көкше биіктігінен Бурабай қонысының тамаша жергілікті жер көрінісін көруге
болады. Оңтүстік жотаның ең биік нүктесі – Бурабай тауы – ол таудың
орталығында орналасқан. Оның солтүстігіне қарай Жеке батыр таулы массиві
орналасқан. Тау беткейлері 45 - 60°, көптеген жағдайларда тіктеуіш
қабырғаларды кездестіруге болады. Көкшенің оңтүстік беткейінен ұсақ жылға
ағып түседі, ол Аулиекөл (Бурабай) көліне ағады - Иманайдың таулы
щоқыларының көптеген жерлерің ормандар басып жатыр, ол ауданың қолайлы
микроклиматтың қалыптастырады, жазда ауа температурасын төмендетеді,
атмосфералық жауын – шашынды жағарлатады және құрғақ желдерден қорғайды.
Санырауқұлақты – ұсақшоқылы рельефт, Щучье көлімен Аулиекөл (Бурабай)
көлінің арасында орналасқан және оның солтүстік батыс бөлігін алып жатыр.
Осы рельефт Көкшетау тауларың солтүстік батыс жағынан қоршап жатады.
Берілген рельефтте шоқылар, төбелер, созылмалы жалдар таралуы көп
кездеседі. Олардың биіктігі 5 – 20 м. Шоқылар мен төбелер – тегістетілген,
куполтәріздес, ұсақ жалдары бар әртүрлі жыныстардан құрылған болып келеді.
Кокшетау таулары
Сурет 2
Жазықтар өте тегіс рельефтті болып келеді және көне магмалық түрлер
бүкіл жерлерде байқалады. Арнайы әдебиетерде осы рельефт пенеплена деп
аталады, оның аудармасы жазықа жақын деген мағынаны береді. Ол ерте кездегі
биік таулардың бұзылуынан пайда болды. Осындай рельефт солтүстікте
таралмаған болып келеді, ол територияның батысында және оңтүстік –
шығысында орналасқан. Жазықтарда терең емес аңғарлар кездеседі оның ішінде
Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендері ағып өтеді осымен қатар сайлар және көлдер
қазанщұнқырлары кездеседі. Осы жерлерде ұсақ бедер пішіні кездеседі –
тұрнағы, төбешіктері мору, қолат, шойылу, жарысай [16 – 20].
Осының нәтижесінде таулар мен жартастар қалыптасып отырған қиял ғажайып
формаларды алды, қазіргі көзтартатың Бурабайдың әсемділік формаларын
қалыптастырды. Бурабайдың граниттерінде минералдар кездеседі оның құрамына
алюминий, темір, магний, хром, марганец, никель, ванадий, медь, вольфрам
және радиоктивті элементтер кездеседі.
Келесі топқа жататың қазбалар территорияның үлкен бөлігін алып жатыр
олар Полеозой эрасына жатады орташа есеппен алғанда 1350 млн.жыл бұрын.
Осы топқа кременистік кешен тақталары, құмтастар, порфоритар, және әктастар
жатады олар ауданың солтүстік – батыс бөлігінде орналасқан.
Ең жас кайназойлық эрада бүкіл жерлерінде төрттік жауын – шашын
таралған: жартас жыныстарының бөліктерінде, тасшақпа, құм, көлдер мен
өзендер түзілімдері, саздар, саздақтарда. Щоқылар арасындағы төмендеулер
ылғалды болып келеді және қазанщұнқырлар қуаттылығы жоғары олардың жас
ылғалды түзілімдері – 20 – 30 м терендікте орналасқан. Көлдер мен өзендер
жағалауында түзілімдер құм мен құмдықтар түрінде кездеседі.
Топырақ жамылғысы екі топырақ типтеріне бөлінген - олар оңтүстіктік
қарашірік және кәдімгі топырақ. Осы топырақ түрлерінің масивтері бөлек
немесе комплекс түрінде бірге кездеседі. Топырақ түрлері аралас болып
жыртылған жерлерде кездеседі. Қарашірік шалғындары Барлық жерлерде
таралған, бөлек массив түрінде немесе басқа топырақ түрлерімен комплексте.
Олар төменгіліке арналған[7].
Сорлы топырақтар тегіс масивті немесе ұсақ дақтармен қосылып
комплекстік массивті құрайды. Олардың басым бөлігі жайылмалы жерлерде
кездеседі. Қалған топырақ топтары шағын аумақты алып жатыр.
Щучье - Бурабай курорттық белдемінің топырағы солтүстіктен оңтүстікке
қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі
алмастырады. Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған
қара топырақ және қоңыр белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер
бедері ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен
топырағы қара топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең
таралғаны қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70см-дей 6-
8% құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтергеде бай, кальцийдің 70-85%
сонымен қатар фосфор, кальций және т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қарашіріктің құрамы 45-60см - де, 4-
5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий және т.б.
элементтеріне бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º с.е.
оңтүстікке қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70%
өңделген . Белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қара
шіріктің көлемі 35-40см-де, 3-4% құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9мың га. Қара шіріктің көлемі:30 -
40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы
472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ
құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан,
зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр
белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған[13].
Өсімдіктер жамылғысы бойынша територия құрғақшылдық әртүрлі шөптік
немесе орманды дала зонасында ақ қайын мен қарағай ормандары және көптеген
шөптер түрлері кездеседі. Таулы аймақтарда қиын орманды массивтері
орналасқан осында көбінесе ақ қайын, шырша немесе терек кездеседі.
Дәнді дақылдар, жылымдар және көптеген шөптер бүкіл територия бойынша
таралған олар жазықты жерлерде, толқынды жерлерде немесе биік емес
шоқыларда кең түрде. Шоқылар арасындағы төмендеулерде қарашірік шалғындар
таралған оларда көбінесе жылымдар асоциациялары кездеседі. Сапасы жоғары
шөптер біркелкі таралған мал азығына өте қолайлы. Тегістелген төменгі
жазықтарда батпақты жерлерде жылымды – кермектік асациациялар таралған.
Шөптердін дамуы әлсіз, өмірлік жағдайы нашар, мал шаруашылығына қолайсыз
жерлер.
Щучье – Бурабай курортық белдемінің териториясының басым бөлігі
Көкшетау қыратына кіреді. Ол Қазақстаның ұсақшоқыларының солтүстік бөлігі.
Абсолютік биіктіктері 210 – 948 метрге дейін өлшелінеді. Ол Шучье манындағы
Гривисто рельефт төбесінен басталып Бурабай ауылына дейін созылады.
Шашыранқы төбелер мен жондар арасында аңғарлар өте дамыған болып келеді -
рельефтері тура, жазық, сәл толқынды, толқынды көбінесе шоқылы болып
келеді.
Негізгі таулы жота Көкшетау ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 30 км
созылып жатыр. Көкшенің абсолютік биіктігі теңіз денгейінен 947 м биіктікте
жатыр. Гранитті таулар қатты жел әсерінен қазіргі өзгеше формаларын алды,
ол ауданың табиғатына ерекше әсемдік береді. Аса үлкен әсемдікті көлдер
береді. Щучье өзенінің батысынан бастап және солтүстікке қарай Үлкен
Чебачье көліне дейін 2.5 – 20 км қашықтықта аласа таулы төбелі рельефтер
байқалады. Абсалюттік биіктіктер Көкшетау тауы – 947 м және Седловатка –
836 м. Щучье жотасының құрылысы асеметриялық, тау беткейлерінін құрылымы
батысқа қарай құрылды, шығыста ішкі бөлігіне таралған жарлы болып келеді
олардың бұрыштары 45 – 60 градусқа дейін жетеді[28].
Солтүстік – шығысқа және шығысқа қарай рельефт ұсақшоқылы болып келеді
олардың орташа абсолюттік биіктіктері 350 – 550 метр. Осы зона бұзылған
құрылымымен ерекшеленеді.
Оңтүстіке және батысқа қарай толқынды жазық кейде қырқалы ұсақшоқылар
таралған олардың биіктігі 450 метрден аспайды.
Ауданның геологиялық және тектоникалық құрылысы қазіргі
рельефімен айқын көрінеді. Ауданда рельефтің 3 типі айқындалған. Олар:
аласа таулы, ұсақ шоқылы тізбекті және жазықты. Көкшетау тауы батысқа қарай
созылған кішкене тау тізбегі түзілген, ұзындығы 35км. Оңтүстік қанатты
Щучинск қаласына жақын, ал солтүстігі Айнакөл көліне (Үлкен
Шабақты)тіреледі де, Бөлектау тауымен аяқталады. Тізбек оңтүстік және
солтүстік жоталардан тұрады. Ортанғы бөлігінің рельефінің төмендеуімен
Ақылбай суы асуы арқылы біріктіріледі (Ақылбай асуы)[41].
Көкше шыңынан әдемі Бурабай мекенінің көрінісі ашылады. Оңтүстік
жотаның ең биік нүктесі – Бурабай тауының орталық бөлігінде орналасқан.
Оның солтүстігіне қарай Жекебатыр тауы массиві орналасқан. Тау беткейі
құламалы 45-600. Көкше шынының беткейінен ұсақ бұлақ Әулиекөліне (Бурабай)
құятын Иманаев бұлағы ағады. Орманмен жабылған таулар ауданға жағымды
микроклимат тудырады да,жазда қоңыржай ауа температурасы мен атмосфералық
жауын жоғарылап, жазықтық желдерден қорғайды.
Ұсақ шоқылы рельефі Щучье мен Әулиекөл (Бурабай) көлдерінің арасындағы
кеңістігі, солтүстік – батыс бөлігі мен Көкшетау тауының солтүстік –
батысын қамтиды. Бұл рельеф шыңдар, төбелер мен созылыңқы жалдармен
ерекшеленген. Биіктігі 5-20м жететін шыңдар мен төбелер –бірыңғай тік,
күмбез тәрізді, кішкене жалды болып келеді.
Жазықтық рельеф көбінесе тегіс келеді. Мұнда ежелгі магмалық
жыныстардан құралған. Арнайы әдебиеттерде бұндай рельеф пенеплен деп
қолданылады. Пенеплен сөзін аударғанда жазық деген мағынаны білдіреді.
Ол бұрынғы биік таудың толығымен үгілу нәтижесінде түзілген. Бұндай
рельеф солтүстікте, территорияның батыс және оңтүстік - шығыс шетінде
таралған. Жазықта Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендерінің аңғарларымен,
жыралармен, көлдердің шұңқырларымен тілімденген. Мұнда ұсақ рельефт
формалары – төбелі жел қақтыру, жыра, судың шайылған жерлері кездеседі.
Пайдалы қазбалары: Бурабайдың негізгі байлығы қазу арқылы пайда болған
жыныс – гранит болып табылады. Минералдар құрамында, гранитті түзушілерге
кремний қышқылының қоспасындағы алюминий, темір, магний, кальций,
натрий,калий жатады. Гранитте бұл металдардан басқа әртүрлі минералдар-
лития, бор, фосфор, титан, марганец және сирек кездесетін элементтердің
кейбіреулері кездеседі[9].
Америка авторларының айтуы бойынша 100т гранитте 8 тонна алюминий,5т
темір, 2т магний, 180фунт марганец, 70фунт хром, 40фунт никель, 30фунт
ванадий, 20фунт мыс, 10фунт вольфрам бар екен. Ең негізгісі граниттің
құрамында жоғары радиоактивті элементтерінің болуы. 100т граниттің тасты
массасында шамамен екі фунт торий мен 14унций уранды құрайды[20].
ХХІ ғасыр бұл элементтер техниканың дамуына байланысты, барлық
металдарды граниттен өндіруі мүмкін. Ал қазір гранитті құрылыс материал
ретінде пайдаланылады.
Қызғылт гранит – түйір дән пішінді, толық кристаллды. Қызғылт гранит
құрамында жалған тастар бар. Дала шпатының түсіне байланысты оның бояуы
сондай болады. Оны құрылыста қаптайтын тас ретінде кең қолданылады.
Эпидотты гранит. Бұның құрамында натрий тотығы кездеседі. Оның бояуы
дала шпатының түсіне байлынысты. Оны құрылыста қаптауыш тас ретінде кең
қолданылыды.
Яшма – тығыз таза емес, халцедонды жыныс. Оның негізгі бөлігін
қоспамен бояғыш заттар құрайды. Яшма магмалық тау жынысынан пайда болған.
Яшма зергенрлік жұмыстарда қолданылады. Щучинск – Бурабай курорттық
зонасының жазық бөлігіндегі облыстарда сазды, кремнийлі, тақта тастық,
түсіне қарай (сургучті – қызыл,жасыл, қалампыр түстес – сұр, ала-құла)
яшмалар дамыған. Бұл яшмалардың Балпашсор көлі, Текекөл көлі, Жанабай мен
Айнакөл көлдерінің арасындағы төңірекке байланысты пайда болған[6].
Пегматиттер – ірі дәнді арқаулы заттар, құрамына қарай жақын, әрі
кеңістікке байланысты және формасымен ерекшелінетін, сирек металдармен
сирек минералдардың құрылуымен кейде қатарының бар болуымен ерекшелінеді.
Пегматиттердің формасы арқаулы, линза түрде. Пегматиттер интрузифті
жыныстар сияқты болады.
Гранитті пегматиттердің минералдық құрамы гранитті минералдардың
құрамына ұқсас келеді. Слюда – мусковиттің және сирек минералдар – литий,
берилли, олона, цезий, тантал, ниобиялардың қайнар көзі – пегматит болып
табылыды.
Пегматитті арқаудың ұзындығы бірнеше километрге және қуаты ондаған
метрге жетеді. Минералды пегматиттер үлкен мөлшерге жетеді. Пегматиттерде
түтін түстес молибденит, таулы хрусталь, алтын цитрин, борлы аметист, қызыл
– көк және ақшыл жасыл шпат, эпидот, шеелит және тағы басқа металдар
кездеседі.
Турмалин. Аты сингалез сөзінен турмалин деген сөзден шыққан. Осы
атпен ол Голландияға 1703 жылы басқа бағалы тастармен цейлон аралынан
көшірілді. Кристалдар көбінесе бағаналы болып келеді. Түсі – химиялық
құрамына байланысты өзгереді. Турмалиндердің басым массасы қара түсті – бұл
Шерлы. Ол зергерлік жұмыста және радиотехникада қолданылады.
Майбалық көлінің солтүстік жағалауында слюдалы тақта таста призма
түріндегі қара - сұрлы магнезиальді кездеседі.(Драверт 1940ж)
Консервілер зауытының жанында пирратин, сары және қызыл граниттер,
диопсид, синит, кальцит және тағы басқа минералдар бар.
Бурабай территориясында 90 жуық минералдар табылған.
Алтын. Саф алтынды 1836 жылдан аңғарлар мен жыраларда Кіші Шабақты,
Айнакөл (Үлкен Шабақты), Текекөл, Жанабай және тағы басқа
көлдерде өндірген. Мұнда кварцитті арқаулар мен гнейс қатпарлары,
метаморфттық тақта тастар қоры алтынның қайнар көзі болып табылады. Балпаш
көлінің оңтүстігіне құятын жерінде алтынның табылған жері бар. Қазіргі
уақытқа дейін осы кеніштері көптеген орындарда сақталған.
Ақ алтын (Платина). Ақ алтын Жаңасу өзенінде табылған. Бурабайда
жартылай бағалы тастар табылған. Сарыадыр тізбегінде өсімдік тектес жасыл
хризопраз, көкшіл-ақ пен сары халцедон, жасыл реңді жылан түтік табылған.
Хризопраз - салыстырмалы түрде сирек кездесетін бағалы тас. Ол
халцедонның бір түрі, жасыл түсті никель. Хризопраз зергерлік өндірісте
жүзікке, сырғаға, брощ,тиек түйме, моншақ пен басқа бұйымдар үшін
қолданылады[21].
Щучье-Бурабай курорттық зонасында мұндай құрылыс материалдарына
гранит, әктас, сары кірпіш, құмға бай. Әсіресе Щучинск қаласындағы әйнек
зауытының орны – Шортан көлінің жағалауында кварцты құм шикізат ретінде
алады.
1.1.3 Климаттың жағдайы
Щучье – Бурабай курортық белдемнің ауданы орманды дала және дала
климатық белдемге жатады (Сурет 1 ). Климаты щұғыл контенинтальды, жазы
ыстық, қысы суық және аз қарлы болып келеді. Қыс жазға тез алмасады. Жазда
ауаның температурасы өте жоғары болып келеді (Шіденің орташа температурасы
19–20°). Ауа температурасының абсалютті биіктігі 39 – 40° - қа дейін
жетеді. Жылдың жылы уақытында атмосфераның және топырақтың қуаңшылықты
болуы жиі кездеседі. Ол арктикалық және сібірлік ауа массаларының өте жиі
және құрғақ болып келуіне байланысты. Жыл бойы ауа температурасының баяу
жүрісі байқалады. Жыл бойы маусымдардың ауысуы қыста, көктемде, жазда және
күзде айқын байқалады. Шілденің орташа температурасының максимумы +22°C
(1983 ж), желтоқсан – қаңтардың орташа минимумы – 23°C – 22.5°C (1977,
1984 ж). Ауа температурасының максимумы 40°C (1988 ж), ал минимумы – 45°C
(желтоқсан 1977 ж) дейін түседі.
Жыл бойы жауын-шашының орташа түсуі 295 мм. Жауын-шашынның
максимумы жазда орташа есеппен алғанда 50 – 70 мм.
Желдің режимі жыл бойы оңтүстік-батыс бағытының басымдылығымен
сипатталады (орташа 32%) . Жыл бойы желдің орташа жылдамдығы 8,3 мсек, ал
минимумы 2,0 м сек. Нақты маусымдық байқалмайды.
Жазда жауындар нөсерлі және найзағайлы сипатта болып келеді. Қар
жамылғысы біркелкі түспейді. Жазықтар мен далалық алқаптарды салыстырғанда,
биіктік орманды белдеулерде қар қоры молырақ болып келеді. Алғашқы
қар қазанның соңғы оң күндігінде түседі, бірақ оның көп бөлігі еріп кетеді,
ал тұрақты қар жамылғысы орташа 5 – 10 қарашада түседі. Қар жамылғысының
орташа биіктігі 25 – 35 см. Тұрақты қар жамылғысы орташа 10 - 15 – ші
сәуірде ериді. Бұрқа арқылы жер бетінде қар көшкіні айқын байқалады, кейде
бұл көшкіндер қар түсуімен ұласып жатады. Қыс бойы 25 – 35 күндер бұрқалы
болып келеді. Ауа температурасының суық болуы
қазаннан сәуірге дейін болады ол жылына 10 – нан 50 күнге дейін созылады.
Тұмандар жыл бойы байқалады. Олар біркелкі емес, жыл бойы қайтанулылары 10
– 30 күн. Жылы кезенде тұмандар сирек кездеседі (12 – 18 күн).
Көктем – қысқа (20 – 30 күн), әдетте сәуірдін екінші жартысына
басталады, суық және құрғақ, жиі суық болуы сирек емес, сондықтан қар кеш
еріп шығуын тежейді. Үсіктер кейде мамырда және маусымның бірінші
жартысында байқалады. Мамырда ауа райы щұғыл жылына бастайды.
Жаз – ыстық және құрғақ, жауын-шашының көп түсуіне қарамастан олар
өте сирек бірақ көп мөлшерде түседі. Маусымның орташа температурасы 18 –
20°C, ал максимальды температурасы 38 - 40°C. Ашық аспан, ауасы таза,
ылғалдылығы аз. Орташа салыстырмалы ауа ылғалдылығы 50 % тең. Оңтүстік -
батыс құрғақ желдер тән. Жазда және күздің басында жауын-шашын максимальды
түрде түседі.
Күз – бұлтты, жиі жаңбырлы, қыркүйектің екінші жартысында үсік болуы
мүмкін, ал қазанның бірінші оңкүндігінде ауаның температурасы 5°C – дан
төмен түседі. Алғашқы қар кейде қазанның сонында түседі.
Қыс – қатаң, суық, салыстырмалы түрде қары аз. Қаңтардың орташа
температурасы - 17 – 18° C, бірақ қаңтардың ашық ауа райы кезінде
температура – 30°C немесе одан да төмен түседі. Қыс кейде жылымық болады.
Қар жамылғысы тұрақты және ұзақ уақыт бойы жатады. Қатты бұрқасындар қыстың
басында желтоқсанда аса дамыған болып келеді[23].
1.1.4. Щучье – Бурабай курорттық белдемінің атмосфералық ауаның
жағдайы.
Щучье – Бурабай курорттық белдемінің ең көп халық тұрақталған жері
Щучье қаласы болып келеді. Щучье қаласының кәсіпорындары, автотранспорты
жеке меншіктін жылу беретін пештері аймақта атмосфераны ластаушы ең басты
көзі болып табылады.
Желдін негізгі бағыты оңтүстіктен солтүстік – батысқа қарай соғады.
Қысқы мезгілде желдердін басым бөлігі оңтүстіктен – шығысқа қарай ал жазда
солтүстіктен – шығысқа қарай соғады.
Ауданның өсімдік жамылғысы сан алуан. Солтүстікте және шығыста
тернриторияны ну орман алып жатыр басым бөлігі қарағай, ақ қайын сирек
кездеседі. Қаланың оңтүстігімен батысында жазық далалы өсімдіктер таралған
болып келеді.
Жоғарыда айтылған физика – географиялық ерекшіліктерін ескере отырып
Щучье қаласының орналасуы туралы келесі қорытынды шығаруға
болады:
1. Жергілікті рельефт қаланың солтүстігінде аласа таулар орналасқанымен
экологиялық жағдайына өзгеріс әкелмейді.
Щучье жотасы орналасуы бойынша ол негізгі бағытағы оңтүстік және
оңтүстік – батыс желдерге ықпалын тигізбейді. Осыған қоса қаланың басым
бөлігі жазық рельефте орналасқан, қаланың оңтүстік – шығысқа қарай төмендеу
байқалады.
2. Гидрография атмосфераның ластануына әсер етпейді. Тұмандар күзгі –
көктемгі жыл периодтарында көл бетінде жие кездеседі, олар қалаға ешқандай
ықпал тигізбейді.
Щучье қаласының ауасының ластауының басым бөлігі жел арқылы жүзеге
асады, нақтырақ айтқанда негізгі желдер арқылы ( оңтүстік, оңтүстік – шығыс
). Қысқы оңтүстік – батыс желдер қалаға шығарынды зиянды қалдықтар әкеледі,
олар жеке меншік сектордан және кәсіпорындардан қаланың солтүстік – шығыс
бөлігінен. Осы котельнылар ЖШС “ Шыны компаниясы САФ ”, сержант мектебі,
кадет мектебі, КСК “ Экспедиционны ”, ЖШС “ Ақбор – термо ”, және МКК “
Горкомхоз ”. Жазғы солтүстік – батыс желдер ауа массасының көшіп қонуы
атмосфераның ластануына ықпал жасамайды[22].
Негізгі атмосфераның ластаушы көзі кәсіпорындардың күлін жатқызуға
болады олар: ААҚ “ Агрореммаш ”, ЖАҚ “ Азияэнергопроектмонтаж”, ПИК “
Экспедиционный ”, МКК “ Горводоканал ”, ЖШС “ Алтын колос ” элеватор.
Осыған қоса жазғы периодта тағы бір түтін шығаратын труба ЖШС “ Шыны
компаниясы САФ ”.
3. Екіншіден ауаға ықпал ететін фактор ортаның өсімдіктері болып
келеді. Солтүстіктегі және солтүстік – батыстағы ну ормандар атмосфераның
төменгі қабатындағы жел жылдамдығын төмендетеді. Мүмкін осыған байланысты
желдін орташа жылдамдығы 7 м\с. Осыған қоса өсімдіктер жақсы әсерін
тигізеді, олар үлкен мөлшерде көмірқышқыл газын жұтып таза оттегі бөледі.
Сондықтан осы жерлерде курорттық – санитарлы зона орналасқан[31].
Щучье қаласының аудандық санитарлы эпидемалогиялық станциясы қала
орталығында ( нарық аумағында) атмосфералық ауаға мониторлық бақылаулар
өткізеді, бірақ бір нүктенін өлшемінін ауқымы қаланың ластану деңгейін
көрсетпейді.
1.1.5 Гидрография
Тау бауырларында және ормандарда, граниттік негізі бар үлкен және терең
тұщы суы бар көлдер кездеседі олар: Аулиекөл (Бурабай), Айнакөл (Үлкен
Чебачье), Шабакөль (Кіші Чебачье), Қотыркөл мен Шортанды (Щучье ) көлі, ал
ұсақ көлдер орман арасында кездеседі: Аққукөл, Таулы көлі, Светлое көлі
және Қарасу.
Осы топтың бүкіл көлдері өте терең және суы тұщы болып келеді. Олардың
ерекшілектерінің бірі олардың барлығы теңіз деңгейінен жоғары жатуда:
Шортанды – 393.5 метр, Аулиекөл – 320.1 метр, Шабақкөл – 392.3 метр,
Айнакөл – 300.5 метр. Көлдердің арасындағы ең ұзыны Шабақкөл оның
ұзындығы 13,6 километр, ал еңі бойынша Айнакөль көлі оның ұзындығы 4,2
километр. Көлдердің орташа тереңдігі 3,4 метрден (Аулиекөл) 14,3
(Шортанды) метірге дейін. Ең терен көл Айнакөл көлі оның терендігі 37 метр
(Сурет 1).
Аккол және Текекол өзендері дала ұсақшоқылардың аумағына кіреді. Осы
көлдердің суы өте таза және мөлдір болып кееледі болып келеді, құрамындағы
тұзы жоғары емес. Бурабай көлдерінің топтарында Шабаккөл көлі ерекше болып
келеді, оның минерализациясы жазда 2,8 ал қыста 3 – ке дейін жетеді. Осы
өзендердің су режимі қар еруіне және еріген судың көлдерге келуіне
байланысты болады. Олар көбінесе көктемді уақытта суға толы болып тұрады
және осымен қатар көлдер жаңбыр суымен қоректенеді. Су шығынының балансының
көбі өзенінің бетіндегі булануына байланысты болып келеді өйткені көптеген
су қоймалар ағынсыз болып келеді. Щучье қаласы және курорттық зонаның
қажеттіліктеріне арналған көлдерге (Шортанды, Аулиекөл, Айнакөл, Қотыркөл)
интенсивті сутартқыш табиғи су балансына ерекше әсер етеді[38].
Жер асты суларының гидрологиясы:
Ауданның гидрогеологиялық жағдайы территорияның геологиялық және
морфологиялық құрылысының зерттелуіне байланысты. Көкшетаугидрогеология
мәліметтері бойынша Бурабай гранитті массивінде 5 сусақтағыш горизонттарға
бөлінген.
Бұл сусақтағыш горизонт солтүстік – шығыста, шығыс бөлігінде және
Әулиекөл мен Шортандыкөл (Щучье) көлдерінің жағалауларында орналасқан. Бұл
түрдегі сулар құмдар, қиыршық тас, ұсақталған тастарға орайластырылған.
Қоры жөнінен мардымсыз болғандықтан, іс- жүзінде маңызы жоқ.
Қазіргі және жоғары көлдікке орайластырылған сусақтағыш горизонты. Бұл
сулар үлкен ауданды алып жатқан жоқ. Бұған барлық сулар жатады. Көлде әр
түрлі дәнді құмды, ұсақталған тастар, қиыршық тастар кездеседі. Жер асты
суының тереңдігі 0,4-2,3м. Скважина дебиті 0,1-0,7лсек. Көлдің суының
химиялық құрамы ультра тұщылығы 0,05-0,3гл. Санаторийде сумен жабдықтау
ұйымдастыруы маңызды емес.
Орташа және жоғары көлдік делювиальді - пролювиальді сусақтағыш
горизонт. Сусақтағыш горизонт ауданы мен тереңдігінің бірдей емес
орындарымен ерекшеленеді. Горизонттың тереңдегі орны 0,5-6,0м,қуаты 1,0-
4,2м, су молдылығы 0,01-0,1лсек жетеді. Суы тұздылау 1,8-2,7гл. Сумен
жабдықтау ұйымы іс жүзінде маңызды емес.
Төменгі және ортаңғы көлдік сусақтағыш горизонт. Бұлар Әулиекөл мен
Айнакөл көлдерінің арасындағы кіші ауданды алып жатыр. Олар лайлы, сазды,
құмды болып келеді[35].
Бурабай гранитті кешенінің және өнімдердің үгілуіне бағытталған
сусақтағыш горизонт. 15-20м тереңдікке дейін граниттердің барлығы дерлік
мүжілген. Сонымен қатар олар тектоникалық жарықтармен бұзылған. Жер асты
суларының орнының тереңдігі рельефтің орнына байланысты 0,2-12,4м ауытқиды.
Сусақтағыш горизонттың қуаты 30-60м ауытқиды. Бурабай гранитті массивінің
ауданында скважина дебиті 0,2-110,0лсек өзгереді. Жер асты суының
минералдануы 0,03-0,5гл. Мұның суының сапасы жақсы болмағандықтан
,санаторийлер мен демалыс үйлерінде ауыз су ретінде қолдануға болады.
Көкшетаугидрогеология АҚ мәліметтері бойынша жер асты сулары
табиғи ресурстар мен эксплуатациялық қоры жөнінде баға берді. Әулиекөлдің
ауданы 164км2, фильтрация коэффициенті 0,18, эффективті жауынның мөлшері
110мм.Табиғи ресурсы 6,7м3тәулігіне немесе 78лсек. Эксплуатациялық қоры
32,7лсек,А+В+С категориясы. Жер асты суының эксплуатациялық қоры
Қотыркөлдің орнында орналасқан. Осы аймақта граниттердің дамуына қарай 5
скважина қазылған. Скважинаның максимальді дебиті 1,4-6,3лсек.Су құрама
ауданы 30км2. Инфильтрация коэффиценті 0,35, эффективті жауынның мөлшері
11,0мм. Әр жылдағы толысу қорының көлемі 48лсек. Қотыркөл аймағының
эксплуатациялық қорының табиғи ресурстары 50 пайыз - 24лсек.
Шортандыкөл(Щучье) аймағының жер асты суының эксплуатациялық қорлары.
Сусақтағыштың ауданы 60км3. Эффективті жауынның көлемі 110мм,атмосфералық
жауынның инфильтрация коэффициенті 0,35. Табиғи ресурстардың көлемі
73лсек. Қолданыстағы табиғи ресурстар 50 пайыз, ал эксплуатациялық қоры
36,5лсек құрайды.[37]
Қазіргі уақытта санаторий,демалыс үйлері, лагерьлер Шортанды көлдерде,
Әулиекөлде, Қотыркөлдердің айналасында орналасқан.
Өзендері:
Негізгі су қорлары қар жамылғысында болады. Көктемгі су тасуы сәуірдің
екінші жартысында және 5-15 күнге созылады. Ал суы аз көктемгі су тасуы бір
толқынды болып өтеді.Сарыбұлақ өзенінде ғана ағыны
сақталады. Қыста ұсақ өзендердің арналарын қар басады. Территорияның
қыраттар бөлігінде өзен байланысы әлсіз дамыған. Ұсақ өзендер 80 пайызын
қармен, 15 % -ын жаңбырмен және 5 % -ын жер асты суларымен қоректенеді.
Күркіреуік өзені.
Әулиекөл (Бурабай) көлінен басталып, Айнакөл (Үлкен Шабақты) көліне
құяды. Ол бастауын жекелеген салалардан бастап,ортаңғы бөлігінде бір арнаға
бірігіп,тар аңғармен тік жартасты жағалармен ағып өтеді. Төменде өзен
арнасы кеңейіп, қатпарлы болады. Кейін өзен Айнакөл көлінің шалшықтанған
шығанаққа құяды. Өзен Әулиекөлдің деңгейін реттеуші қызметін атқарады.
Шамадан тыс суларды Айнакөлге құяды.
Күркіреуік өзенінің суының химиялық құрамы Бурабай көлінің суының
химиялық құрамымен бірдей. Минералдануы 0,2 гл көтерілмейді. Орташа
қаттылығы 1,0-1,5 мгэкв құрайды. Судың фтормен (4 мгл) қосылысы
гидрокарбонатты класындағы кальций-магнилі топқа жатады.
Сарыбұлақ өзені.
Сарыбұлақ өзені ғасырдың басында Қотыркөл мен Әулиекөл көлдерін
біріктірген. Қазіргі уақытта бұл өзен кішкене өзенге айналып, Қотыркөл
көлінің солтүстік-батысынан 1,5км – ден басталады. Өзеннің ұзындығы 13км,
орташа еңістігі 9,20. Аңғарының ұзындығы 0,1-0,3 км. Жайпақ беткейінің
биіктігі 2-5м жетеді. Олар таулы жыныстармен және қарағайлы –қайыңды
орманмен жамылған. Өзеннің жайылма алқабы төменгі ағысында және ені 50-60м
жетеді. Оның беткі бөлігі тегіс емес. Онда шабынды –батпақты шөптер мен
жапырақты ормандар өскен. Кең арнаның басым бөлігінің тереңдігі 0,1-0,2м,
ағыстың жылдамдығы 0,2-0,3мсек. Өзеннің түбі құмды-лайлы, төменгі ағысында
батпақты өсімдіктер, жағалауында –бұтақтар өскен. Жайылманың орташа
биіктігі 1м аспайды[2].
Көктемгі су басу кезеңінде судың минералдануы 0,05-0,1гл құрайды.
Жазда және күзде бұл көрсеткіш 0,15-0,2гл –ден көтеріледі. Жалпы қаттылығы
1,5-2,5 мгэкв құрайды. Судың химиялық құрамы гидрокарбонатты кластың
кальцийлі тобына жатады. Өзен суы малдарды суаруға және шаруашылықтағы
қажеттіліктер үшін қолданылады.
Иманаев бұлағы
Иманаев бұлағы бастауынан Көкше (Синюха) тауының етегіндегі батпақтан
алады. Оның ауданы 2 км2. Бұлақтың ұзындығы 8км. Беткі ағысы оның
аңғарында жақсы байқалады және ені 0,3-0,5м жетеді. Бұлақ тар саймен
негізгі жоталардың арасымен ағады. Төмен қарай бұлақ арнасының ағысы 1,5-
2,0м дейін кеңейеді. Қатпарлы арнаның ені шамамен 1-4м өзгереді. Бұлақтың
жайылма алқабы ортасында және төменгі ағысындағы ені 50-60м байқалады.
Бұлақтың түбі барлық жерінде ұсақтатылған тастар мен гранитті тау
жынысындағы ұсақ жұмыр тастармен жабылған. Бұлақтың шығыны 5,0-8,0лсек.
Бұлақтың оң жағында кішкене сала құйяды (Лебяжье). Аққу көлінен ағады.
Бұлақтың суы тұщы. Құрғақ қалдығы 30-50мгл құрайды. Жалпы қаттылығы 0,5-
0,6 мгэкв. Бурабай мекенінің территориясында бірнеше атауы жоқ бұлақтар
мен батпақтар бар.
Батпақтар негізінде ойпаңды типті. Олар шалшықтанған бөліктерінде
қарағайлы –қайыңды ормандар бар. Жеке батпақтар көлденең өлшемі 100-300м
жетеді. Батпақта қамыс,жас қайыңдар мен қиын өтетін төмпешіктер көп.
Батпақтар атмосфералық жауын-шашынмен ,жер асты суларымен қоректенеді.
Жер асты минералды сулары.
Жоғары сапалы емдік сазы бар Балпашсор көлі мен бромды сулы Майбалық
көлі сарп ауруын,артрит,жүйке және сүйек ауруларын емдеуге кең
қолданылады.Курортты зонада минералды жер асты суларының қайнар көзі
табылғаннан бастап, мұнда емдеу мүмкіндігі кеңейді.
Минералды суларға жер асты сулары жатады.Жер асты суларының жалпы
минералдануы 2гл жоғары.ГОСТ 13273-73 келісімі бойынша ішетін минералды
емді суларға жалпы 8-12гл минералданған сулар мен 8гл минералдануы кем
емес сулар (мышьяктың,бордың болуы) жатады.
ГОСТ 18-107-73 сәйкес табиғи минералды асханалық суларға жалпы 1-2гл
минералданған сулар немесе фармакологиялық активті компоненттердің аз
мөлшерде минералданған сулар жатады.
Көкшетаугидрогеология АҚ арнайы жүргізілген зерттеулер нәтижесінде
минералды жер асты сулары ашылып,олардың бірнеше түрлері анықталған.Олар:
радонды минералдар,бромды тұзды минералдар және өзгеше кешендерсіз хлорлы
–натрийлі минералды суларға бөлінген. Радонды сулар. Щучинсктан табылған
радонды минералды сулары Щучинск қаласының оңтүстігінен 3-5км жерде
орналасқан.Радонды сулардың эксплуатациялық қорының бағасы іздеу-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде берілген.(1968-1973ж)
Оның геологиялық құрылысына келсек,мұнда архей және протерозой
жыныстары (гнейс,гранитті гнейс,хлоридті тақта тас),сонымен қатар әр түрлі
интрузивті жыныстардан түзілген.
Беткі бөлігіндегі барлық жерлерде таулы жыныстардың төрттік қуаты 1-
15,0м, ал солтүстік бөліктегі жерлерде неоген саздарының қуаты 40,0 м
аспайды. Архей және протерозой түзілуіндегі тектоникалық кезеңде ядрода
үлкен антиклинальді қабаттардың орны қалған. Кейін Бурабай интрузивті
массасы жарылған[41].
Антиклиналь жарылғыш бұзылулармен тілімденген. Бұл бұзылыстар радонды
жер асты суының көтерілуіне себепші болған. Экзогенді жарықшақты зоналарда
онша терең емес,радиоактивті сулармен араласуы болады.
Негізгі жер асты суының коллекторы гранитті –гнейс және хлорлы тақта
тас, олар экзогенді жарықшақты зонасында және тектоникалық бұзылыстар
зонасында дамыған. Жарықшақты жыныстардың қуаты 20-30м өзгереді. Скважина
дебиті 2,8-3,4гл жетеді.
Осы жердегі жер асты сулары қысымды және тереңдігі 15-40м жететін
борпылдақ жерден скважиналар қазылған. Қысымның көлемі 10-30м жетеді.
Жер асты сулары жарықшақты, грунтты типтес. Жер асты суының
атмосфералық жауын-шашын инфильтрация есебінде қоректенеді.
Минеральды радонды суларға эксплуатациялық қорларына баға беруіне
126 күн дебитпен 0,7лсек (63м3тәулігіне) созылды.Радон суындағы тұрақты
құрамы 368 эман.
Қазақ ғылыми-техникалық одағының гидрологиялық басқармасында
эксплуатациялық қоры 86,4мтәулігіне (1,0лсек) құраса,В категориясы
-60м3тәулік, С1-категориясында -26,4м3тәулігіне қабылданған.
Эксплуатациялық уақыты 25 жыл.
Щучинскдағы радонды сулар жарықшақты типті,тереңдігі 4,35-26,7м.
Судың химиялық құрамы гидрокарбонатты кальцийлі-натрийлі,жалпы
минералдануы 0,2-0,6лл.Сутек иондарының концентрациясы (РН) 7,2-К,05
өзгереді. Судың температурасы 5-60.
Судағы еркін көмірқышқылды 4,0мгл көтерілмейді. Күкіртті сутек
табылған жоқ.
В.Иванов,Г.А.Некрасов(1964)классифи кациясына сәйкес радонның төменгі
шекарасында емдік минералды сулары бальнеологиялық топтың радиоактивті
суға жатқызады. Махеде 14 бірлік (50 эман) бар.
НИИ аймақтық паталогиясы бойынша Қазақ ССР Денсаулық сақтау
министрлігінің шешімі бойынша жүрек ауруларын, жүйке жүйесін емдеуге
қолдануға болатындығын айтқан.
Щучинскідегі радонды су генезисі бойынша Хмельницк (Украина) жер асты
суының химиялық құрамы мен қалыптасу жағдайымен ұқсас.
Майбалық жер асты суы
Хлорлы–натрийлі бромды тұзды суларға Синегор гидрологиялық экспедиция
жүргізілген.Майбалықты бромды тұзды сулары Майбалық көлінің ауданында
орналасқан.Бромды сулар Майбалық синеклизасына
орайластырылған.(Протеразойда түзілген). Суға сыйымды жыныстарға жарықшақты
тақта тастар, порфириттер, олардың линзасымен туфтар және
Доломитталған әктастар қабаты жатады. Ауданда жарықшақтар бірдей емес,
тереңдігі 51-88м, 107-136м жиі болады. Жарықшақты зоналардың қуаты 50,0м
құрайды. Су молдылық жынысы әлсіз. Скважина дебиті 0,01-0,9лсек өзгереді.
төмен деңгейі 49,1м.
Жарықшақты сулар барлық бөліктерде грунтты және тереңдігі 3-13,5м.
Олардың минералдануы 2,1-132гл ауытқиды. Тектоникалық бұзылыстар зонасында
минералдану деңгейі жоғары. Химиялық құрамына қарай сулар хлорлы –натрийлі.
Бромды жер асты суы байыту тектоникалық күйреу зонасында тереңдік
есебінде байқалады.
Бромды сулар қоры 1.01.76ж эксплуатациялық мерзімі 25 жыл жағдайымен
саны 43,2м3тәулік В категориялы болып бекітілген.
Судың химиялық құрамы хлорлы натрийлі типіне жоғары бромды элементіне
жатады.
Жер асты суының негізгі химиялық компаненттеріне: гидрокарбонатты
ионды 0,5612-0,6222; хлорид ион 28,366-58,2337;сульфат ионы 10,9689-
18,0731;натрий 16,865-30,5261;калий 0,02-0,3934;магний 4,5317-
8,1117;кальций 0,487-0,512;фтор 0 –ден 0,0034 өзгереді.Суда
свинец,цинк,никель,кобальт,темір,РН -7,05-8,15;температурасы 5-60.
ЦНИИ курортология мен физиотерапиялық скважина сулары №34м хлорлы-
сульфатты ,натрийлі-магнийлі бром шешімімен келісілген.
Берілген сулар асқынған ауруларды емдеуге қолданылады.
Майбалықтағы бромды тұзды сулары Оқжетпесэксплуатациялық санаторийлерге
8 сағатта 140 адамды сумен емдейді.Адамды 300метрге толған ваннаға
тұздылығы 49,0м3тәулігіне қажет етеді[23].
Су ресурстарының жағдайы.
Шаруашылықтық мекемелердің жүмыс істеу әрекетіне сай қазіргі кезде қиын
экологиялық жағдай туып отыр. Жыл сайын Щучье, Үлкен және Кіші Чебачье,
Бурабай, Қотыркөл көлдерінің су денгейі түсіп жатыр, оларды айнала түрлі
дене сауықтыру комплекстері, профилокториялар, демалыс үйлері, жазғы
лагерлер. Ормандарды және көл жалауларындағы белдемдерді әр дайым жоғары
деңгейде тазаланып отырады. Щучье Бурабай курортық белдемінде және Бурабай
ауылында су беті және жер асты су ластанулары кең таралған, олар
денесауықтырушы жерлерден су ағындары арқылы келіп жатқан дрениватсыз
гирметикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жаратылыстану - педагогикалық факультеті
География және экология кафедрасы
Қорғауға өткізуге рұқсат
етіледі
География және экология
кафедрасының меңгерушісі
C.
О. Жетпісов
____ _______ 2009ж.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: “ЩУЧЬЕ – БУРАБАЙ КУРОРТТЫҚ БЕЛДЕМІНІҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ
АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ„
Мамандығы 050116 – География
Оқу формасы: күндізгі
Орындаған: ГрК - 42 тобының студенті Жанабергенов
А.О.
Ғылыми жетекші: г.ғ.к., доцент Жетпісов С.О.
Көкшетау 2009ж.
ТҮЙІН
Щучье – Бурабай курортты аймағының экологиялық жағдайын жақсартуға
байланысты Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының әкімдері мен
мәслихаттары соңғы бес жылда бірқатар іс – шаралар белгіледі. Ал Қоршаған
ортаны қорғау Министірлігі осынау курортты аймақтағы канализациялық
қондырғының құрылысын қаржыландыруға № 57 бағдарлама бойынша 662 миллион
теңге бөлініп, оның игерілуін қамтамассыз етті. Алайда курортты аймақтың
канализациялық ағынды суларын тазартып қайта пайдалану үшін биологиялық
толықтай тазарту станциясының құрылысын салу керек. Өйткені тазартылмаған
ағынды су көлемі тәулігіне 7 мың текше метірді құрайды.
Министірліктін қатысуымен бұған дейін жұмысы тоқтап қалған Көкшетау
өнеркәсіптік су құбырының құрылысы да аяқталды. Бұл су жүйесінің құрылыс
құны 420 миллион теңге болатың. Соның 270 миллион теңгелік құрылыс монтаж
жұмыстары тек 2002 жылы орындалды.
Қазақстан үкіметі 2004 – 2006 жылдарға арналған Бағдарламасында
Бурабай көлдері мен Қопа көлдерін тазартуға көзделген. Осы мақсаттар үшін
облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы жобалау іздестіру жұмыстарын
жүргізуге көлемі 81 миллион теңге қаржыға бюджеттік заявка берді. Сондай –
ақ Бурабай кентіндегі суды биологиялық толықтай тазарту станциясы
қондырғысының құрылыстарын жобалау жұмыстарына 8 миллион теңге сұралып
отыр. Қазір көл табандарын тазарту жобаларына 18 миллион теңгедей қаржы
бөлінбек деген болжам бар. Алайда бұл қаржы көлемі Бурабай көлдерінің
экологиялық жағдайын ойдағыдай жақсарта алмайды[11].
Бурабай табиғатың қалыпты ұстауға арналған шаралар белгілеп жүзеге
асыру ісі сонау 1984 жылдан, яғни үкіметтік арнаулы қаулы қабылданудан
бастау алады. Онда курортты аймақтың дамытудың бас жоспарының схемасы
айқындалып еді. Бірақ іс – шаралар толықтай жүзеге асқан жоқ[27].
Щучье – Бурабай курорттық белдем аймағының өткір проблемасы –
орталықтарылған каналаизацияның жоқтығы. Осынау кемшіліктін салдарынан
жеке – жеке шағын су жинағыштардың ағынды суға толып, лас, лай су өзге де
арналармен көлдерге толасыз құйылып жатады.
Сонымен курортты аймақ пен Бурабай кентінің манында құрылыс жүргізудің
бас жоспары болмағандықтан жер бөлінуде де жоспар жоба жоқ. Қазір осы
аймақта және Бурабай кентінде толып кеткен жазғы – қысқы дәмханалардан,
қызмет көрсету орындары мен түрлі нысандардан аяқ алып жүре алмайсын. Бұлар
санитарлы – экологиялық нормаларды сақтай бермейді. Сөйтіп онсыз күрделі
экологиялық жағдайды олар қиындата түсуде.
2008 жылы біздің мемлекеттік инспекторларымыз осы аймақтағы табиғатты
қорғау заңдылықтарының 44 тексеріс жасап, 44 заң бұзу фактісн анықтаған.
Жалпы 305072 теңгенің 13 әкімшілік айыпұлы салынды. Бір материал сотқа
берілді. Шортанды көлін шамадан ластаған Балдәурен республикалық балалар
сауықтыру лагеріне тиісті талап жазылды[44].
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 ӘДЕБИЕТТЕРДІ ТАЛДАУ (Щучье – Бурабай курорттық
белдемнің(ЩБКБ) қазіргі экологиялық жағдайы)
7
1.1 Щучье – Бурабай курортық белдемінің жалпы сипаттамасы 7
1.1.1 Географиялық орны
7
1.1.2 Геологиялық құрылысы, жер бедері
7
1.1.3 Климаттық жағдайы
13
1.1.4 Щучье – Бурабай курорттық белдемінің атмосфералық ауаның
жағдайы
14
1.1.5 Гидрографиясы
15
1.1.6 Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
25
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЬЕКТІЛЕРІ
32
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 33
3.1 Щучье – Бурабай курорттық белдемінін қазіргі дамуындағы
анализ
33
3.2 Щучье – Бурабай курорттық белдемінің экологиялық
проблемаларының анализі
37
3.3 Табиғи емдік ресурстарды және гидроминеральдық
базаны талдау
39
3.4 Көлдердін экологиялық жағдайын талдау
41
3.5 ЩБКБ – нің аумағындағы атмосфералық ауаның
экологиялық жағдайы
49
3.6 Топырақтың экологиялық жағдайы
54
3.7 Орманның экологиялық жағдайы
56
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
62
ҚОСЫМШАЛАР
64
Кіріспе
Проблеманың өзектілігі халықты сауықтыруда, туризм және демалыс
индустриясын дамытуда зор маңызға ие Щучье-Бурабай курорттық белдемі
Қазақстан Респбуликасының ұлттық байлығы болып саналады.
Ел Президентінің Қазақстан Республикасы территориясындағы сирек
кездесетін ерекше ландшафтарды сақтау іс-шаралары туралы 2006 жылы 11
маусымда № 474 Жарлығын жүзеге асыру мақсатында Щучье-Бурабай курортты
белдемін дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған Бағдарламасы әзірленген
болатын.
Бағдарлама қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру мәселесі бойынша
Ведомствоаралық комиссияның 2004 жылғы 2 маусымында N17-63И-467 өткен
отырысындағы хаттаманың 3.2 пунктімен сәйкестендіріліп жасалған.
Аталған Бағдарлама Қазақстан Республикасының туристтік беделін
кластелік туризмді дамытуға, көрсетілетін қызмет сапасын арттыруға
әлеуметтік-экономикалық жағдай жасау арқылы қалыптастыруға бағытталған.
Қазіргі уақытта экотуризм әлемдік тәжірибеде жоғары кіріс беретін
салалардың бірі болып саналады. Дүниежүзі бойынша зор беделге ие әлемдік
экотуристік орталықтар дамудың ең биік сатысына көтерілсе, Қазақстан
Республикасының экотуристік әлеуеті туризмді дамытуда үлкен мүмкіндіктерге
ие болып отыр. Мемлекетімізде туризмнің кластерлік дамуы бойынша Ақмола
облысын ерекше атауға болады.
Еліміздің басты мақсаттарының бірі болып қалыптасып отырған шикізаттық
экономикадан бірте – бірте шығу. Осыған байланысты туризімді дамыту үлкен
мәнге ие болып отыр. Ал Щучье – Бурабай курорттық белдемі Қазақстан
Республикасының туризім дамыған аудандарының бірі және қазіргі кезде
ауданның экологиялық жағдайының күрт нашарлауы аймақтық туризімге үлкен
қауіп төндіріп отыр[15].
Аталған жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасының географиялық білім
алудың концепциясы, ол жергілікті мекендейтін жерлерді жалпы дүниежүзілік
географияның бөлігі ретінде зерттеу. ХVІІ ғасырдағы педагог ғалым Ян Амос
Каменскийдің Ұлы Дидактика еңбегінде географиялық білім берудің бастысы
ол жергілікті жерлерді зерттеуден басталады деген идеяны құрастырған.
Аталған жұмыс көмегімен қазіргі кездегі болып жатқан Щучье – Бурабай
курорттық белдемінін экологиялық жағдайын талдау, басты проблемаларын
көрсету және олардың шешу жолдарын қарастыру. Егерде Щучье – Бурабай
курорттық белдеміндегі экологиялық туындап отырған проблемалар шешілмесе,
болашақта табиғат берген ерекше ланшафтардан айырылуымыз мүмкін. Аталған
обьектін басты проблемаларына:
• Көлдердегі су деңгейінің төмендеуі, орташа есеппен алғанда жылына
0.48 – 0.62 м құрайды.
• Курорттық белдемінін жергілікті халықты сумен қамтамасыз ету. Щучье
қаласының шаруашылығына және ішуге арналған су Щучье көлінен алынады, ол
ішуге жарамсыз болып келеді. Жалпы аудан бойынша халықтың 28 пайызы ғана
таза сумен қамтамасыз етілген.
• Щучье қаласында, Бурабай және Қотыркөл ауылдарында тұрмыстық
қалдықтарды утилизациялауға арналған полигондардың болмауы.
• Атмосфералық ауанын ластануы. Атмосфералық ауаның басты ластану
көздері котельнылар болып келеді олар Щучье қаласында, Бурабай және
Қотыркөл ауылдарында және сауықтыру мекемелерінде орналасқан. Жалпы жылына
орташа ауаның ластану мөлшері 8 мың тонна болып келеді.
• Орманның дигредацияға ұшырауы. Оған себеп парктағы орманға зиянды
әсерін тигізетін көлік және өнеркәсіп мекемелерінін газдары мен түтіндері
және рекреациялық жүктеменін артуы.
Табиғи ортаны тұрақты дамыту принциптеріне негізделген Щучье-Бурабай
курортты белдемі кешенді талдауды қажет етеді.
Міндеті:
1. Щучье-Бурабай курортты белдемінің экологиялық-географиялық
аудандарындағы қоршаған ортаның жағдайына баға беру;
2. Аудандарды экологиялық жағдайына байланысты топтастыру;
3. Щучье-Бурабай курортты белдемінің қоршаған ортасының факториалды
құрамының ақпарат базасын қалыптастыру;
ЩУЧЬЕ-БУРАБАЙ КУРОРТЫҚ ЗОНА
Сурет 1
1 ӘДЕБИЕТТЕРДІ ТАЛДАУ (Щучье – Бурабай курорттық белдемнің (ЩБКБ)
қазіргі экологиялық жағдайы).
1.1 Щучье – Бурабай курортық белдемінің жалпы сипаттамасы.
1.1.1 Географиялық орны
Щучье – Бурабай курорттық белдемі – Сарыарқаның Көкшетау қыратында
орналасқан. Ол Ақмола облысының солтүстігінде. Белдем солтүстігінен -
Солтүстік Қазақстан облысымен, шығыстан – Еңбекшілдер ауданымен,
оңтүстіктен – Бұланды ауданымен және батыстан – Зеренді ауданымен
шектеседі. Аудан 1929 жылы пайда болған. Ауданы – 5.9 мың м. Халық саны –
78.1 (2006) мың адам. 62 елді мекен бар олардың ішінде 1 қала және 1 кент.
Ауданның орталығынан солтүстікке қарай Көкшетау тауы жатыр. Ең биік нүктесі
Көкше шоқысы (947). Ақылбай кезені Көкшетауды екіге бөледі: солтүстікте -
Көкше, Бура, Жеке – Батыр оңтүстігінде – Айыртөбе, Шортан шоқылары бар.
Қалған аудан территориясы тегіс.
1.1.2 Геологиялық құрылымы, жер бедері
Бурабай геологиясы оның рельефін зерттеуімен тығыз байланыста болды.
Бурабай қонысының геологиялық құрылысын зерттеген А. Краснопольский,
Н.К.Высотский, Е.Д. Шлыгин, В.Л.Драверт және тағы басқа ғалымдар.
Бурабайдың көптеген щоқылары, қия жартастары және жартастары дөнгеленген
үлкен тақталардың бір – біріне қойылғандай болып көрінеді және ол үлкен
әсер береді. Осындай құрылымы бар тақталарды геологияда граниттік масивтер
деп атайды. Граниттік мору нәтижесінде тәуліктік және жылдық температураның
тербелістер әрекеті бұзылады, жартастарда химиялық және техникалық
әрекеттер нәтижесінде көптеген ойпаттар, тереңдітілген жерлер, саңылаулар
қалыптасады. Геологиялық және тектоникалық құрылымының ерекшіліктері оның
қазіргі рельефінде жақсы байқалады. Ауданда үш бір – біріне ұқсас рельефт
типтері кездеседі: аласа таулы, ұсақшоқылы қырқалар және жазықтар.
Көкшетау таулары батысқа созылып жатқан ұсақ таулы қырқаларды
қалыптастырады, олардың ұзындығы 35 км. Оңтүстік жағынан тау Щучье
қаласынан бастау алса, солтүстігінде ол Айнакөл (Ұ. Шабақты) көліне дейін
созылады және Бөлектау тауында аяқталады. Қырқалар оңтүстік және солтүстік
жоталардан құрылады, олардың орталықтарына қарай биіктік төмендейдейді
және рельефт асуы байқалады оның аты Ақылбайасуы (Ақылбай асуы)[19].
Барлық қырқалардың ең биік нүктесі – Көкше болып келеді, ол солтүстік
жотада орналасқан. Теңіз денгейінен абсолютті биіктігі - 947 метр.
Көкше биіктігінен Бурабай қонысының тамаша жергілікті жер көрінісін көруге
болады. Оңтүстік жотаның ең биік нүктесі – Бурабай тауы – ол таудың
орталығында орналасқан. Оның солтүстігіне қарай Жеке батыр таулы массиві
орналасқан. Тау беткейлері 45 - 60°, көптеген жағдайларда тіктеуіш
қабырғаларды кездестіруге болады. Көкшенің оңтүстік беткейінен ұсақ жылға
ағып түседі, ол Аулиекөл (Бурабай) көліне ағады - Иманайдың таулы
щоқыларының көптеген жерлерің ормандар басып жатыр, ол ауданың қолайлы
микроклиматтың қалыптастырады, жазда ауа температурасын төмендетеді,
атмосфералық жауын – шашынды жағарлатады және құрғақ желдерден қорғайды.
Санырауқұлақты – ұсақшоқылы рельефт, Щучье көлімен Аулиекөл (Бурабай)
көлінің арасында орналасқан және оның солтүстік батыс бөлігін алып жатыр.
Осы рельефт Көкшетау тауларың солтүстік батыс жағынан қоршап жатады.
Берілген рельефтте шоқылар, төбелер, созылмалы жалдар таралуы көп
кездеседі. Олардың биіктігі 5 – 20 м. Шоқылар мен төбелер – тегістетілген,
куполтәріздес, ұсақ жалдары бар әртүрлі жыныстардан құрылған болып келеді.
Кокшетау таулары
Сурет 2
Жазықтар өте тегіс рельефтті болып келеді және көне магмалық түрлер
бүкіл жерлерде байқалады. Арнайы әдебиетерде осы рельефт пенеплена деп
аталады, оның аудармасы жазықа жақын деген мағынаны береді. Ол ерте кездегі
биік таулардың бұзылуынан пайда болды. Осындай рельефт солтүстікте
таралмаған болып келеді, ол територияның батысында және оңтүстік –
шығысында орналасқан. Жазықтарда терең емес аңғарлар кездеседі оның ішінде
Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендері ағып өтеді осымен қатар сайлар және көлдер
қазанщұнқырлары кездеседі. Осы жерлерде ұсақ бедер пішіні кездеседі –
тұрнағы, төбешіктері мору, қолат, шойылу, жарысай [16 – 20].
Осының нәтижесінде таулар мен жартастар қалыптасып отырған қиял ғажайып
формаларды алды, қазіргі көзтартатың Бурабайдың әсемділік формаларын
қалыптастырды. Бурабайдың граниттерінде минералдар кездеседі оның құрамына
алюминий, темір, магний, хром, марганец, никель, ванадий, медь, вольфрам
және радиоктивті элементтер кездеседі.
Келесі топқа жататың қазбалар территорияның үлкен бөлігін алып жатыр
олар Полеозой эрасына жатады орташа есеппен алғанда 1350 млн.жыл бұрын.
Осы топқа кременистік кешен тақталары, құмтастар, порфоритар, және әктастар
жатады олар ауданың солтүстік – батыс бөлігінде орналасқан.
Ең жас кайназойлық эрада бүкіл жерлерінде төрттік жауын – шашын
таралған: жартас жыныстарының бөліктерінде, тасшақпа, құм, көлдер мен
өзендер түзілімдері, саздар, саздақтарда. Щоқылар арасындағы төмендеулер
ылғалды болып келеді және қазанщұнқырлар қуаттылығы жоғары олардың жас
ылғалды түзілімдері – 20 – 30 м терендікте орналасқан. Көлдер мен өзендер
жағалауында түзілімдер құм мен құмдықтар түрінде кездеседі.
Топырақ жамылғысы екі топырақ типтеріне бөлінген - олар оңтүстіктік
қарашірік және кәдімгі топырақ. Осы топырақ түрлерінің масивтері бөлек
немесе комплекс түрінде бірге кездеседі. Топырақ түрлері аралас болып
жыртылған жерлерде кездеседі. Қарашірік шалғындары Барлық жерлерде
таралған, бөлек массив түрінде немесе басқа топырақ түрлерімен комплексте.
Олар төменгіліке арналған[7].
Сорлы топырақтар тегіс масивті немесе ұсақ дақтармен қосылып
комплекстік массивті құрайды. Олардың басым бөлігі жайылмалы жерлерде
кездеседі. Қалған топырақ топтары шағын аумақты алып жатыр.
Щучье - Бурабай курорттық белдемінің топырағы солтүстіктен оңтүстікке
қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі
алмастырады. Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған
қара топырақ және қоңыр белдеулерге байланысты.
Аумақтың солтүстік бөлігін өлі - қуан дала ағып жатқандықтан жер
бедері ірісі - ұсақты таулы және төбелікті кедір-бұдыр болғанымен
топырағы қара топырақ. Оның ауданы 487,6 мың га. Олардың арасындағы ең кең
таралғаны қара топырақ. Құрамындағы қара шіріктің көлемі 50-70см-дей 6-
8% құрайды. Топырақ құрамы химиялық элементтергеде бай, кальцийдің 70-85%
сонымен қатар фосфор, кальций және т.б.
Оңтүстік белдемдегі қара топырақтың ауданы 2556,6 мың гектар.
Ерекшеліктері карбонатты қара топырақ, қарашіріктің құрамы 45-60см - де, 4-
5% құрайды. Карбонатты болғаны мен магний, иод, натрий және т.б.
элементтеріне бай. Сондықтан топырақ эрозиясына ұшырамайды. 51º с.е.
оңтүстікке қарай қара топырақты белдем, ауысады. Ауданы 7340,3 мың га, 70%
өңделген . Белдемдердің арасындағы топырақтық ең жақсы болып табылады. Қара
шіріктің көлемі 35-40см-де, 3-4% құрайды.
Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы
біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей
жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған
оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ
жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9мың га. Қара шіріктің көлемі:30 -
40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы
472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ
құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан,
зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек сіңірген.
Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр
белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған[13].
Өсімдіктер жамылғысы бойынша територия құрғақшылдық әртүрлі шөптік
немесе орманды дала зонасында ақ қайын мен қарағай ормандары және көптеген
шөптер түрлері кездеседі. Таулы аймақтарда қиын орманды массивтері
орналасқан осында көбінесе ақ қайын, шырша немесе терек кездеседі.
Дәнді дақылдар, жылымдар және көптеген шөптер бүкіл територия бойынша
таралған олар жазықты жерлерде, толқынды жерлерде немесе биік емес
шоқыларда кең түрде. Шоқылар арасындағы төмендеулерде қарашірік шалғындар
таралған оларда көбінесе жылымдар асоциациялары кездеседі. Сапасы жоғары
шөптер біркелкі таралған мал азығына өте қолайлы. Тегістелген төменгі
жазықтарда батпақты жерлерде жылымды – кермектік асациациялар таралған.
Шөптердін дамуы әлсіз, өмірлік жағдайы нашар, мал шаруашылығына қолайсыз
жерлер.
Щучье – Бурабай курортық белдемінің териториясының басым бөлігі
Көкшетау қыратына кіреді. Ол Қазақстаның ұсақшоқыларының солтүстік бөлігі.
Абсолютік биіктіктері 210 – 948 метрге дейін өлшелінеді. Ол Шучье манындағы
Гривисто рельефт төбесінен басталып Бурабай ауылына дейін созылады.
Шашыранқы төбелер мен жондар арасында аңғарлар өте дамыған болып келеді -
рельефтері тура, жазық, сәл толқынды, толқынды көбінесе шоқылы болып
келеді.
Негізгі таулы жота Көкшетау ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 30 км
созылып жатыр. Көкшенің абсолютік биіктігі теңіз денгейінен 947 м биіктікте
жатыр. Гранитті таулар қатты жел әсерінен қазіргі өзгеше формаларын алды,
ол ауданың табиғатына ерекше әсемдік береді. Аса үлкен әсемдікті көлдер
береді. Щучье өзенінің батысынан бастап және солтүстікке қарай Үлкен
Чебачье көліне дейін 2.5 – 20 км қашықтықта аласа таулы төбелі рельефтер
байқалады. Абсалюттік биіктіктер Көкшетау тауы – 947 м және Седловатка –
836 м. Щучье жотасының құрылысы асеметриялық, тау беткейлерінін құрылымы
батысқа қарай құрылды, шығыста ішкі бөлігіне таралған жарлы болып келеді
олардың бұрыштары 45 – 60 градусқа дейін жетеді[28].
Солтүстік – шығысқа және шығысқа қарай рельефт ұсақшоқылы болып келеді
олардың орташа абсолюттік биіктіктері 350 – 550 метр. Осы зона бұзылған
құрылымымен ерекшеленеді.
Оңтүстіке және батысқа қарай толқынды жазық кейде қырқалы ұсақшоқылар
таралған олардың биіктігі 450 метрден аспайды.
Ауданның геологиялық және тектоникалық құрылысы қазіргі
рельефімен айқын көрінеді. Ауданда рельефтің 3 типі айқындалған. Олар:
аласа таулы, ұсақ шоқылы тізбекті және жазықты. Көкшетау тауы батысқа қарай
созылған кішкене тау тізбегі түзілген, ұзындығы 35км. Оңтүстік қанатты
Щучинск қаласына жақын, ал солтүстігі Айнакөл көліне (Үлкен
Шабақты)тіреледі де, Бөлектау тауымен аяқталады. Тізбек оңтүстік және
солтүстік жоталардан тұрады. Ортанғы бөлігінің рельефінің төмендеуімен
Ақылбай суы асуы арқылы біріктіріледі (Ақылбай асуы)[41].
Көкше шыңынан әдемі Бурабай мекенінің көрінісі ашылады. Оңтүстік
жотаның ең биік нүктесі – Бурабай тауының орталық бөлігінде орналасқан.
Оның солтүстігіне қарай Жекебатыр тауы массиві орналасқан. Тау беткейі
құламалы 45-600. Көкше шынының беткейінен ұсақ бұлақ Әулиекөліне (Бурабай)
құятын Иманаев бұлағы ағады. Орманмен жабылған таулар ауданға жағымды
микроклимат тудырады да,жазда қоңыржай ауа температурасы мен атмосфералық
жауын жоғарылап, жазықтық желдерден қорғайды.
Ұсақ шоқылы рельефі Щучье мен Әулиекөл (Бурабай) көлдерінің арасындағы
кеңістігі, солтүстік – батыс бөлігі мен Көкшетау тауының солтүстік –
батысын қамтиды. Бұл рельеф шыңдар, төбелер мен созылыңқы жалдармен
ерекшеленген. Биіктігі 5-20м жететін шыңдар мен төбелер –бірыңғай тік,
күмбез тәрізді, кішкене жалды болып келеді.
Жазықтық рельеф көбінесе тегіс келеді. Мұнда ежелгі магмалық
жыныстардан құралған. Арнайы әдебиеттерде бұндай рельеф пенеплен деп
қолданылады. Пенеплен сөзін аударғанда жазық деген мағынаны білдіреді.
Ол бұрынғы биік таудың толығымен үгілу нәтижесінде түзілген. Бұндай
рельеф солтүстікте, территорияның батыс және оңтүстік - шығыс шетінде
таралған. Жазықта Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендерінің аңғарларымен,
жыралармен, көлдердің шұңқырларымен тілімденген. Мұнда ұсақ рельефт
формалары – төбелі жел қақтыру, жыра, судың шайылған жерлері кездеседі.
Пайдалы қазбалары: Бурабайдың негізгі байлығы қазу арқылы пайда болған
жыныс – гранит болып табылады. Минералдар құрамында, гранитті түзушілерге
кремний қышқылының қоспасындағы алюминий, темір, магний, кальций,
натрий,калий жатады. Гранитте бұл металдардан басқа әртүрлі минералдар-
лития, бор, фосфор, титан, марганец және сирек кездесетін элементтердің
кейбіреулері кездеседі[9].
Америка авторларының айтуы бойынша 100т гранитте 8 тонна алюминий,5т
темір, 2т магний, 180фунт марганец, 70фунт хром, 40фунт никель, 30фунт
ванадий, 20фунт мыс, 10фунт вольфрам бар екен. Ең негізгісі граниттің
құрамында жоғары радиоактивті элементтерінің болуы. 100т граниттің тасты
массасында шамамен екі фунт торий мен 14унций уранды құрайды[20].
ХХІ ғасыр бұл элементтер техниканың дамуына байланысты, барлық
металдарды граниттен өндіруі мүмкін. Ал қазір гранитті құрылыс материал
ретінде пайдаланылады.
Қызғылт гранит – түйір дән пішінді, толық кристаллды. Қызғылт гранит
құрамында жалған тастар бар. Дала шпатының түсіне байланысты оның бояуы
сондай болады. Оны құрылыста қаптайтын тас ретінде кең қолданылады.
Эпидотты гранит. Бұның құрамында натрий тотығы кездеседі. Оның бояуы
дала шпатының түсіне байлынысты. Оны құрылыста қаптауыш тас ретінде кең
қолданылыды.
Яшма – тығыз таза емес, халцедонды жыныс. Оның негізгі бөлігін
қоспамен бояғыш заттар құрайды. Яшма магмалық тау жынысынан пайда болған.
Яшма зергенрлік жұмыстарда қолданылады. Щучинск – Бурабай курорттық
зонасының жазық бөлігіндегі облыстарда сазды, кремнийлі, тақта тастық,
түсіне қарай (сургучті – қызыл,жасыл, қалампыр түстес – сұр, ала-құла)
яшмалар дамыған. Бұл яшмалардың Балпашсор көлі, Текекөл көлі, Жанабай мен
Айнакөл көлдерінің арасындағы төңірекке байланысты пайда болған[6].
Пегматиттер – ірі дәнді арқаулы заттар, құрамына қарай жақын, әрі
кеңістікке байланысты және формасымен ерекшелінетін, сирек металдармен
сирек минералдардың құрылуымен кейде қатарының бар болуымен ерекшелінеді.
Пегматиттердің формасы арқаулы, линза түрде. Пегматиттер интрузифті
жыныстар сияқты болады.
Гранитті пегматиттердің минералдық құрамы гранитті минералдардың
құрамына ұқсас келеді. Слюда – мусковиттің және сирек минералдар – литий,
берилли, олона, цезий, тантал, ниобиялардың қайнар көзі – пегматит болып
табылыды.
Пегматитті арқаудың ұзындығы бірнеше километрге және қуаты ондаған
метрге жетеді. Минералды пегматиттер үлкен мөлшерге жетеді. Пегматиттерде
түтін түстес молибденит, таулы хрусталь, алтын цитрин, борлы аметист, қызыл
– көк және ақшыл жасыл шпат, эпидот, шеелит және тағы басқа металдар
кездеседі.
Турмалин. Аты сингалез сөзінен турмалин деген сөзден шыққан. Осы
атпен ол Голландияға 1703 жылы басқа бағалы тастармен цейлон аралынан
көшірілді. Кристалдар көбінесе бағаналы болып келеді. Түсі – химиялық
құрамына байланысты өзгереді. Турмалиндердің басым массасы қара түсті – бұл
Шерлы. Ол зергерлік жұмыста және радиотехникада қолданылады.
Майбалық көлінің солтүстік жағалауында слюдалы тақта таста призма
түріндегі қара - сұрлы магнезиальді кездеседі.(Драверт 1940ж)
Консервілер зауытының жанында пирратин, сары және қызыл граниттер,
диопсид, синит, кальцит және тағы басқа минералдар бар.
Бурабай территориясында 90 жуық минералдар табылған.
Алтын. Саф алтынды 1836 жылдан аңғарлар мен жыраларда Кіші Шабақты,
Айнакөл (Үлкен Шабақты), Текекөл, Жанабай және тағы басқа
көлдерде өндірген. Мұнда кварцитті арқаулар мен гнейс қатпарлары,
метаморфттық тақта тастар қоры алтынның қайнар көзі болып табылады. Балпаш
көлінің оңтүстігіне құятын жерінде алтынның табылған жері бар. Қазіргі
уақытқа дейін осы кеніштері көптеген орындарда сақталған.
Ақ алтын (Платина). Ақ алтын Жаңасу өзенінде табылған. Бурабайда
жартылай бағалы тастар табылған. Сарыадыр тізбегінде өсімдік тектес жасыл
хризопраз, көкшіл-ақ пен сары халцедон, жасыл реңді жылан түтік табылған.
Хризопраз - салыстырмалы түрде сирек кездесетін бағалы тас. Ол
халцедонның бір түрі, жасыл түсті никель. Хризопраз зергерлік өндірісте
жүзікке, сырғаға, брощ,тиек түйме, моншақ пен басқа бұйымдар үшін
қолданылады[21].
Щучье-Бурабай курорттық зонасында мұндай құрылыс материалдарына
гранит, әктас, сары кірпіш, құмға бай. Әсіресе Щучинск қаласындағы әйнек
зауытының орны – Шортан көлінің жағалауында кварцты құм шикізат ретінде
алады.
1.1.3 Климаттың жағдайы
Щучье – Бурабай курортық белдемнің ауданы орманды дала және дала
климатық белдемге жатады (Сурет 1 ). Климаты щұғыл контенинтальды, жазы
ыстық, қысы суық және аз қарлы болып келеді. Қыс жазға тез алмасады. Жазда
ауаның температурасы өте жоғары болып келеді (Шіденің орташа температурасы
19–20°). Ауа температурасының абсалютті биіктігі 39 – 40° - қа дейін
жетеді. Жылдың жылы уақытында атмосфераның және топырақтың қуаңшылықты
болуы жиі кездеседі. Ол арктикалық және сібірлік ауа массаларының өте жиі
және құрғақ болып келуіне байланысты. Жыл бойы ауа температурасының баяу
жүрісі байқалады. Жыл бойы маусымдардың ауысуы қыста, көктемде, жазда және
күзде айқын байқалады. Шілденің орташа температурасының максимумы +22°C
(1983 ж), желтоқсан – қаңтардың орташа минимумы – 23°C – 22.5°C (1977,
1984 ж). Ауа температурасының максимумы 40°C (1988 ж), ал минимумы – 45°C
(желтоқсан 1977 ж) дейін түседі.
Жыл бойы жауын-шашының орташа түсуі 295 мм. Жауын-шашынның
максимумы жазда орташа есеппен алғанда 50 – 70 мм.
Желдің режимі жыл бойы оңтүстік-батыс бағытының басымдылығымен
сипатталады (орташа 32%) . Жыл бойы желдің орташа жылдамдығы 8,3 мсек, ал
минимумы 2,0 м сек. Нақты маусымдық байқалмайды.
Жазда жауындар нөсерлі және найзағайлы сипатта болып келеді. Қар
жамылғысы біркелкі түспейді. Жазықтар мен далалық алқаптарды салыстырғанда,
биіктік орманды белдеулерде қар қоры молырақ болып келеді. Алғашқы
қар қазанның соңғы оң күндігінде түседі, бірақ оның көп бөлігі еріп кетеді,
ал тұрақты қар жамылғысы орташа 5 – 10 қарашада түседі. Қар жамылғысының
орташа биіктігі 25 – 35 см. Тұрақты қар жамылғысы орташа 10 - 15 – ші
сәуірде ериді. Бұрқа арқылы жер бетінде қар көшкіні айқын байқалады, кейде
бұл көшкіндер қар түсуімен ұласып жатады. Қыс бойы 25 – 35 күндер бұрқалы
болып келеді. Ауа температурасының суық болуы
қазаннан сәуірге дейін болады ол жылына 10 – нан 50 күнге дейін созылады.
Тұмандар жыл бойы байқалады. Олар біркелкі емес, жыл бойы қайтанулылары 10
– 30 күн. Жылы кезенде тұмандар сирек кездеседі (12 – 18 күн).
Көктем – қысқа (20 – 30 күн), әдетте сәуірдін екінші жартысына
басталады, суық және құрғақ, жиі суық болуы сирек емес, сондықтан қар кеш
еріп шығуын тежейді. Үсіктер кейде мамырда және маусымның бірінші
жартысында байқалады. Мамырда ауа райы щұғыл жылына бастайды.
Жаз – ыстық және құрғақ, жауын-шашының көп түсуіне қарамастан олар
өте сирек бірақ көп мөлшерде түседі. Маусымның орташа температурасы 18 –
20°C, ал максимальды температурасы 38 - 40°C. Ашық аспан, ауасы таза,
ылғалдылығы аз. Орташа салыстырмалы ауа ылғалдылығы 50 % тең. Оңтүстік -
батыс құрғақ желдер тән. Жазда және күздің басында жауын-шашын максимальды
түрде түседі.
Күз – бұлтты, жиі жаңбырлы, қыркүйектің екінші жартысында үсік болуы
мүмкін, ал қазанның бірінші оңкүндігінде ауаның температурасы 5°C – дан
төмен түседі. Алғашқы қар кейде қазанның сонында түседі.
Қыс – қатаң, суық, салыстырмалы түрде қары аз. Қаңтардың орташа
температурасы - 17 – 18° C, бірақ қаңтардың ашық ауа райы кезінде
температура – 30°C немесе одан да төмен түседі. Қыс кейде жылымық болады.
Қар жамылғысы тұрақты және ұзақ уақыт бойы жатады. Қатты бұрқасындар қыстың
басында желтоқсанда аса дамыған болып келеді[23].
1.1.4. Щучье – Бурабай курорттық белдемінің атмосфералық ауаның
жағдайы.
Щучье – Бурабай курорттық белдемінің ең көп халық тұрақталған жері
Щучье қаласы болып келеді. Щучье қаласының кәсіпорындары, автотранспорты
жеке меншіктін жылу беретін пештері аймақта атмосфераны ластаушы ең басты
көзі болып табылады.
Желдін негізгі бағыты оңтүстіктен солтүстік – батысқа қарай соғады.
Қысқы мезгілде желдердін басым бөлігі оңтүстіктен – шығысқа қарай ал жазда
солтүстіктен – шығысқа қарай соғады.
Ауданның өсімдік жамылғысы сан алуан. Солтүстікте және шығыста
тернриторияны ну орман алып жатыр басым бөлігі қарағай, ақ қайын сирек
кездеседі. Қаланың оңтүстігімен батысында жазық далалы өсімдіктер таралған
болып келеді.
Жоғарыда айтылған физика – географиялық ерекшіліктерін ескере отырып
Щучье қаласының орналасуы туралы келесі қорытынды шығаруға
болады:
1. Жергілікті рельефт қаланың солтүстігінде аласа таулар орналасқанымен
экологиялық жағдайына өзгеріс әкелмейді.
Щучье жотасы орналасуы бойынша ол негізгі бағытағы оңтүстік және
оңтүстік – батыс желдерге ықпалын тигізбейді. Осыған қоса қаланың басым
бөлігі жазық рельефте орналасқан, қаланың оңтүстік – шығысқа қарай төмендеу
байқалады.
2. Гидрография атмосфераның ластануына әсер етпейді. Тұмандар күзгі –
көктемгі жыл периодтарында көл бетінде жие кездеседі, олар қалаға ешқандай
ықпал тигізбейді.
Щучье қаласының ауасының ластауының басым бөлігі жел арқылы жүзеге
асады, нақтырақ айтқанда негізгі желдер арқылы ( оңтүстік, оңтүстік – шығыс
). Қысқы оңтүстік – батыс желдер қалаға шығарынды зиянды қалдықтар әкеледі,
олар жеке меншік сектордан және кәсіпорындардан қаланың солтүстік – шығыс
бөлігінен. Осы котельнылар ЖШС “ Шыны компаниясы САФ ”, сержант мектебі,
кадет мектебі, КСК “ Экспедиционны ”, ЖШС “ Ақбор – термо ”, және МКК “
Горкомхоз ”. Жазғы солтүстік – батыс желдер ауа массасының көшіп қонуы
атмосфераның ластануына ықпал жасамайды[22].
Негізгі атмосфераның ластаушы көзі кәсіпорындардың күлін жатқызуға
болады олар: ААҚ “ Агрореммаш ”, ЖАҚ “ Азияэнергопроектмонтаж”, ПИК “
Экспедиционный ”, МКК “ Горводоканал ”, ЖШС “ Алтын колос ” элеватор.
Осыған қоса жазғы периодта тағы бір түтін шығаратын труба ЖШС “ Шыны
компаниясы САФ ”.
3. Екіншіден ауаға ықпал ететін фактор ортаның өсімдіктері болып
келеді. Солтүстіктегі және солтүстік – батыстағы ну ормандар атмосфераның
төменгі қабатындағы жел жылдамдығын төмендетеді. Мүмкін осыған байланысты
желдін орташа жылдамдығы 7 м\с. Осыған қоса өсімдіктер жақсы әсерін
тигізеді, олар үлкен мөлшерде көмірқышқыл газын жұтып таза оттегі бөледі.
Сондықтан осы жерлерде курорттық – санитарлы зона орналасқан[31].
Щучье қаласының аудандық санитарлы эпидемалогиялық станциясы қала
орталығында ( нарық аумағында) атмосфералық ауаға мониторлық бақылаулар
өткізеді, бірақ бір нүктенін өлшемінін ауқымы қаланың ластану деңгейін
көрсетпейді.
1.1.5 Гидрография
Тау бауырларында және ормандарда, граниттік негізі бар үлкен және терең
тұщы суы бар көлдер кездеседі олар: Аулиекөл (Бурабай), Айнакөл (Үлкен
Чебачье), Шабакөль (Кіші Чебачье), Қотыркөл мен Шортанды (Щучье ) көлі, ал
ұсақ көлдер орман арасында кездеседі: Аққукөл, Таулы көлі, Светлое көлі
және Қарасу.
Осы топтың бүкіл көлдері өте терең және суы тұщы болып келеді. Олардың
ерекшілектерінің бірі олардың барлығы теңіз деңгейінен жоғары жатуда:
Шортанды – 393.5 метр, Аулиекөл – 320.1 метр, Шабақкөл – 392.3 метр,
Айнакөл – 300.5 метр. Көлдердің арасындағы ең ұзыны Шабақкөл оның
ұзындығы 13,6 километр, ал еңі бойынша Айнакөль көлі оның ұзындығы 4,2
километр. Көлдердің орташа тереңдігі 3,4 метрден (Аулиекөл) 14,3
(Шортанды) метірге дейін. Ең терен көл Айнакөл көлі оның терендігі 37 метр
(Сурет 1).
Аккол және Текекол өзендері дала ұсақшоқылардың аумағына кіреді. Осы
көлдердің суы өте таза және мөлдір болып кееледі болып келеді, құрамындағы
тұзы жоғары емес. Бурабай көлдерінің топтарында Шабаккөл көлі ерекше болып
келеді, оның минерализациясы жазда 2,8 ал қыста 3 – ке дейін жетеді. Осы
өзендердің су режимі қар еруіне және еріген судың көлдерге келуіне
байланысты болады. Олар көбінесе көктемді уақытта суға толы болып тұрады
және осымен қатар көлдер жаңбыр суымен қоректенеді. Су шығынының балансының
көбі өзенінің бетіндегі булануына байланысты болып келеді өйткені көптеген
су қоймалар ағынсыз болып келеді. Щучье қаласы және курорттық зонаның
қажеттіліктеріне арналған көлдерге (Шортанды, Аулиекөл, Айнакөл, Қотыркөл)
интенсивті сутартқыш табиғи су балансына ерекше әсер етеді[38].
Жер асты суларының гидрологиясы:
Ауданның гидрогеологиялық жағдайы территорияның геологиялық және
морфологиялық құрылысының зерттелуіне байланысты. Көкшетаугидрогеология
мәліметтері бойынша Бурабай гранитті массивінде 5 сусақтағыш горизонттарға
бөлінген.
Бұл сусақтағыш горизонт солтүстік – шығыста, шығыс бөлігінде және
Әулиекөл мен Шортандыкөл (Щучье) көлдерінің жағалауларында орналасқан. Бұл
түрдегі сулар құмдар, қиыршық тас, ұсақталған тастарға орайластырылған.
Қоры жөнінен мардымсыз болғандықтан, іс- жүзінде маңызы жоқ.
Қазіргі және жоғары көлдікке орайластырылған сусақтағыш горизонты. Бұл
сулар үлкен ауданды алып жатқан жоқ. Бұған барлық сулар жатады. Көлде әр
түрлі дәнді құмды, ұсақталған тастар, қиыршық тастар кездеседі. Жер асты
суының тереңдігі 0,4-2,3м. Скважина дебиті 0,1-0,7лсек. Көлдің суының
химиялық құрамы ультра тұщылығы 0,05-0,3гл. Санаторийде сумен жабдықтау
ұйымдастыруы маңызды емес.
Орташа және жоғары көлдік делювиальді - пролювиальді сусақтағыш
горизонт. Сусақтағыш горизонт ауданы мен тереңдігінің бірдей емес
орындарымен ерекшеленеді. Горизонттың тереңдегі орны 0,5-6,0м,қуаты 1,0-
4,2м, су молдылығы 0,01-0,1лсек жетеді. Суы тұздылау 1,8-2,7гл. Сумен
жабдықтау ұйымы іс жүзінде маңызды емес.
Төменгі және ортаңғы көлдік сусақтағыш горизонт. Бұлар Әулиекөл мен
Айнакөл көлдерінің арасындағы кіші ауданды алып жатыр. Олар лайлы, сазды,
құмды болып келеді[35].
Бурабай гранитті кешенінің және өнімдердің үгілуіне бағытталған
сусақтағыш горизонт. 15-20м тереңдікке дейін граниттердің барлығы дерлік
мүжілген. Сонымен қатар олар тектоникалық жарықтармен бұзылған. Жер асты
суларының орнының тереңдігі рельефтің орнына байланысты 0,2-12,4м ауытқиды.
Сусақтағыш горизонттың қуаты 30-60м ауытқиды. Бурабай гранитті массивінің
ауданында скважина дебиті 0,2-110,0лсек өзгереді. Жер асты суының
минералдануы 0,03-0,5гл. Мұның суының сапасы жақсы болмағандықтан
,санаторийлер мен демалыс үйлерінде ауыз су ретінде қолдануға болады.
Көкшетаугидрогеология АҚ мәліметтері бойынша жер асты сулары
табиғи ресурстар мен эксплуатациялық қоры жөнінде баға берді. Әулиекөлдің
ауданы 164км2, фильтрация коэффициенті 0,18, эффективті жауынның мөлшері
110мм.Табиғи ресурсы 6,7м3тәулігіне немесе 78лсек. Эксплуатациялық қоры
32,7лсек,А+В+С категориясы. Жер асты суының эксплуатациялық қоры
Қотыркөлдің орнында орналасқан. Осы аймақта граниттердің дамуына қарай 5
скважина қазылған. Скважинаның максимальді дебиті 1,4-6,3лсек.Су құрама
ауданы 30км2. Инфильтрация коэффиценті 0,35, эффективті жауынның мөлшері
11,0мм. Әр жылдағы толысу қорының көлемі 48лсек. Қотыркөл аймағының
эксплуатациялық қорының табиғи ресурстары 50 пайыз - 24лсек.
Шортандыкөл(Щучье) аймағының жер асты суының эксплуатациялық қорлары.
Сусақтағыштың ауданы 60км3. Эффективті жауынның көлемі 110мм,атмосфералық
жауынның инфильтрация коэффициенті 0,35. Табиғи ресурстардың көлемі
73лсек. Қолданыстағы табиғи ресурстар 50 пайыз, ал эксплуатациялық қоры
36,5лсек құрайды.[37]
Қазіргі уақытта санаторий,демалыс үйлері, лагерьлер Шортанды көлдерде,
Әулиекөлде, Қотыркөлдердің айналасында орналасқан.
Өзендері:
Негізгі су қорлары қар жамылғысында болады. Көктемгі су тасуы сәуірдің
екінші жартысында және 5-15 күнге созылады. Ал суы аз көктемгі су тасуы бір
толқынды болып өтеді.Сарыбұлақ өзенінде ғана ағыны
сақталады. Қыста ұсақ өзендердің арналарын қар басады. Территорияның
қыраттар бөлігінде өзен байланысы әлсіз дамыған. Ұсақ өзендер 80 пайызын
қармен, 15 % -ын жаңбырмен және 5 % -ын жер асты суларымен қоректенеді.
Күркіреуік өзені.
Әулиекөл (Бурабай) көлінен басталып, Айнакөл (Үлкен Шабақты) көліне
құяды. Ол бастауын жекелеген салалардан бастап,ортаңғы бөлігінде бір арнаға
бірігіп,тар аңғармен тік жартасты жағалармен ағып өтеді. Төменде өзен
арнасы кеңейіп, қатпарлы болады. Кейін өзен Айнакөл көлінің шалшықтанған
шығанаққа құяды. Өзен Әулиекөлдің деңгейін реттеуші қызметін атқарады.
Шамадан тыс суларды Айнакөлге құяды.
Күркіреуік өзенінің суының химиялық құрамы Бурабай көлінің суының
химиялық құрамымен бірдей. Минералдануы 0,2 гл көтерілмейді. Орташа
қаттылығы 1,0-1,5 мгэкв құрайды. Судың фтормен (4 мгл) қосылысы
гидрокарбонатты класындағы кальций-магнилі топқа жатады.
Сарыбұлақ өзені.
Сарыбұлақ өзені ғасырдың басында Қотыркөл мен Әулиекөл көлдерін
біріктірген. Қазіргі уақытта бұл өзен кішкене өзенге айналып, Қотыркөл
көлінің солтүстік-батысынан 1,5км – ден басталады. Өзеннің ұзындығы 13км,
орташа еңістігі 9,20. Аңғарының ұзындығы 0,1-0,3 км. Жайпақ беткейінің
биіктігі 2-5м жетеді. Олар таулы жыныстармен және қарағайлы –қайыңды
орманмен жамылған. Өзеннің жайылма алқабы төменгі ағысында және ені 50-60м
жетеді. Оның беткі бөлігі тегіс емес. Онда шабынды –батпақты шөптер мен
жапырақты ормандар өскен. Кең арнаның басым бөлігінің тереңдігі 0,1-0,2м,
ағыстың жылдамдығы 0,2-0,3мсек. Өзеннің түбі құмды-лайлы, төменгі ағысында
батпақты өсімдіктер, жағалауында –бұтақтар өскен. Жайылманың орташа
биіктігі 1м аспайды[2].
Көктемгі су басу кезеңінде судың минералдануы 0,05-0,1гл құрайды.
Жазда және күзде бұл көрсеткіш 0,15-0,2гл –ден көтеріледі. Жалпы қаттылығы
1,5-2,5 мгэкв құрайды. Судың химиялық құрамы гидрокарбонатты кластың
кальцийлі тобына жатады. Өзен суы малдарды суаруға және шаруашылықтағы
қажеттіліктер үшін қолданылады.
Иманаев бұлағы
Иманаев бұлағы бастауынан Көкше (Синюха) тауының етегіндегі батпақтан
алады. Оның ауданы 2 км2. Бұлақтың ұзындығы 8км. Беткі ағысы оның
аңғарында жақсы байқалады және ені 0,3-0,5м жетеді. Бұлақ тар саймен
негізгі жоталардың арасымен ағады. Төмен қарай бұлақ арнасының ағысы 1,5-
2,0м дейін кеңейеді. Қатпарлы арнаның ені шамамен 1-4м өзгереді. Бұлақтың
жайылма алқабы ортасында және төменгі ағысындағы ені 50-60м байқалады.
Бұлақтың түбі барлық жерінде ұсақтатылған тастар мен гранитті тау
жынысындағы ұсақ жұмыр тастармен жабылған. Бұлақтың шығыны 5,0-8,0лсек.
Бұлақтың оң жағында кішкене сала құйяды (Лебяжье). Аққу көлінен ағады.
Бұлақтың суы тұщы. Құрғақ қалдығы 30-50мгл құрайды. Жалпы қаттылығы 0,5-
0,6 мгэкв. Бурабай мекенінің территориясында бірнеше атауы жоқ бұлақтар
мен батпақтар бар.
Батпақтар негізінде ойпаңды типті. Олар шалшықтанған бөліктерінде
қарағайлы –қайыңды ормандар бар. Жеке батпақтар көлденең өлшемі 100-300м
жетеді. Батпақта қамыс,жас қайыңдар мен қиын өтетін төмпешіктер көп.
Батпақтар атмосфералық жауын-шашынмен ,жер асты суларымен қоректенеді.
Жер асты минералды сулары.
Жоғары сапалы емдік сазы бар Балпашсор көлі мен бромды сулы Майбалық
көлі сарп ауруын,артрит,жүйке және сүйек ауруларын емдеуге кең
қолданылады.Курортты зонада минералды жер асты суларының қайнар көзі
табылғаннан бастап, мұнда емдеу мүмкіндігі кеңейді.
Минералды суларға жер асты сулары жатады.Жер асты суларының жалпы
минералдануы 2гл жоғары.ГОСТ 13273-73 келісімі бойынша ішетін минералды
емді суларға жалпы 8-12гл минералданған сулар мен 8гл минералдануы кем
емес сулар (мышьяктың,бордың болуы) жатады.
ГОСТ 18-107-73 сәйкес табиғи минералды асханалық суларға жалпы 1-2гл
минералданған сулар немесе фармакологиялық активті компоненттердің аз
мөлшерде минералданған сулар жатады.
Көкшетаугидрогеология АҚ арнайы жүргізілген зерттеулер нәтижесінде
минералды жер асты сулары ашылып,олардың бірнеше түрлері анықталған.Олар:
радонды минералдар,бромды тұзды минералдар және өзгеше кешендерсіз хлорлы
–натрийлі минералды суларға бөлінген. Радонды сулар. Щучинсктан табылған
радонды минералды сулары Щучинск қаласының оңтүстігінен 3-5км жерде
орналасқан.Радонды сулардың эксплуатациялық қорының бағасы іздеу-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде берілген.(1968-1973ж)
Оның геологиялық құрылысына келсек,мұнда архей және протерозой
жыныстары (гнейс,гранитті гнейс,хлоридті тақта тас),сонымен қатар әр түрлі
интрузивті жыныстардан түзілген.
Беткі бөлігіндегі барлық жерлерде таулы жыныстардың төрттік қуаты 1-
15,0м, ал солтүстік бөліктегі жерлерде неоген саздарының қуаты 40,0 м
аспайды. Архей және протерозой түзілуіндегі тектоникалық кезеңде ядрода
үлкен антиклинальді қабаттардың орны қалған. Кейін Бурабай интрузивті
массасы жарылған[41].
Антиклиналь жарылғыш бұзылулармен тілімденген. Бұл бұзылыстар радонды
жер асты суының көтерілуіне себепші болған. Экзогенді жарықшақты зоналарда
онша терең емес,радиоактивті сулармен араласуы болады.
Негізгі жер асты суының коллекторы гранитті –гнейс және хлорлы тақта
тас, олар экзогенді жарықшақты зонасында және тектоникалық бұзылыстар
зонасында дамыған. Жарықшақты жыныстардың қуаты 20-30м өзгереді. Скважина
дебиті 2,8-3,4гл жетеді.
Осы жердегі жер асты сулары қысымды және тереңдігі 15-40м жететін
борпылдақ жерден скважиналар қазылған. Қысымның көлемі 10-30м жетеді.
Жер асты сулары жарықшақты, грунтты типтес. Жер асты суының
атмосфералық жауын-шашын инфильтрация есебінде қоректенеді.
Минеральды радонды суларға эксплуатациялық қорларына баға беруіне
126 күн дебитпен 0,7лсек (63м3тәулігіне) созылды.Радон суындағы тұрақты
құрамы 368 эман.
Қазақ ғылыми-техникалық одағының гидрологиялық басқармасында
эксплуатациялық қоры 86,4мтәулігіне (1,0лсек) құраса,В категориясы
-60м3тәулік, С1-категориясында -26,4м3тәулігіне қабылданған.
Эксплуатациялық уақыты 25 жыл.
Щучинскдағы радонды сулар жарықшақты типті,тереңдігі 4,35-26,7м.
Судың химиялық құрамы гидрокарбонатты кальцийлі-натрийлі,жалпы
минералдануы 0,2-0,6лл.Сутек иондарының концентрациясы (РН) 7,2-К,05
өзгереді. Судың температурасы 5-60.
Судағы еркін көмірқышқылды 4,0мгл көтерілмейді. Күкіртті сутек
табылған жоқ.
В.Иванов,Г.А.Некрасов(1964)классифи кациясына сәйкес радонның төменгі
шекарасында емдік минералды сулары бальнеологиялық топтың радиоактивті
суға жатқызады. Махеде 14 бірлік (50 эман) бар.
НИИ аймақтық паталогиясы бойынша Қазақ ССР Денсаулық сақтау
министрлігінің шешімі бойынша жүрек ауруларын, жүйке жүйесін емдеуге
қолдануға болатындығын айтқан.
Щучинскідегі радонды су генезисі бойынша Хмельницк (Украина) жер асты
суының химиялық құрамы мен қалыптасу жағдайымен ұқсас.
Майбалық жер асты суы
Хлорлы–натрийлі бромды тұзды суларға Синегор гидрологиялық экспедиция
жүргізілген.Майбалықты бромды тұзды сулары Майбалық көлінің ауданында
орналасқан.Бромды сулар Майбалық синеклизасына
орайластырылған.(Протеразойда түзілген). Суға сыйымды жыныстарға жарықшақты
тақта тастар, порфириттер, олардың линзасымен туфтар және
Доломитталған әктастар қабаты жатады. Ауданда жарықшақтар бірдей емес,
тереңдігі 51-88м, 107-136м жиі болады. Жарықшақты зоналардың қуаты 50,0м
құрайды. Су молдылық жынысы әлсіз. Скважина дебиті 0,01-0,9лсек өзгереді.
төмен деңгейі 49,1м.
Жарықшақты сулар барлық бөліктерде грунтты және тереңдігі 3-13,5м.
Олардың минералдануы 2,1-132гл ауытқиды. Тектоникалық бұзылыстар зонасында
минералдану деңгейі жоғары. Химиялық құрамына қарай сулар хлорлы –натрийлі.
Бромды жер асты суы байыту тектоникалық күйреу зонасында тереңдік
есебінде байқалады.
Бромды сулар қоры 1.01.76ж эксплуатациялық мерзімі 25 жыл жағдайымен
саны 43,2м3тәулік В категориялы болып бекітілген.
Судың химиялық құрамы хлорлы натрийлі типіне жоғары бромды элементіне
жатады.
Жер асты суының негізгі химиялық компаненттеріне: гидрокарбонатты
ионды 0,5612-0,6222; хлорид ион 28,366-58,2337;сульфат ионы 10,9689-
18,0731;натрий 16,865-30,5261;калий 0,02-0,3934;магний 4,5317-
8,1117;кальций 0,487-0,512;фтор 0 –ден 0,0034 өзгереді.Суда
свинец,цинк,никель,кобальт,темір,РН -7,05-8,15;температурасы 5-60.
ЦНИИ курортология мен физиотерапиялық скважина сулары №34м хлорлы-
сульфатты ,натрийлі-магнийлі бром шешімімен келісілген.
Берілген сулар асқынған ауруларды емдеуге қолданылады.
Майбалықтағы бромды тұзды сулары Оқжетпесэксплуатациялық санаторийлерге
8 сағатта 140 адамды сумен емдейді.Адамды 300метрге толған ваннаға
тұздылығы 49,0м3тәулігіне қажет етеді[23].
Су ресурстарының жағдайы.
Шаруашылықтық мекемелердің жүмыс істеу әрекетіне сай қазіргі кезде қиын
экологиялық жағдай туып отыр. Жыл сайын Щучье, Үлкен және Кіші Чебачье,
Бурабай, Қотыркөл көлдерінің су денгейі түсіп жатыр, оларды айнала түрлі
дене сауықтыру комплекстері, профилокториялар, демалыс үйлері, жазғы
лагерлер. Ормандарды және көл жалауларындағы белдемдерді әр дайым жоғары
деңгейде тазаланып отырады. Щучье Бурабай курортық белдемінде және Бурабай
ауылында су беті және жер асты су ластанулары кең таралған, олар
денесауықтырушы жерлерден су ағындары арқылы келіп жатқан дрениватсыз
гирметикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz