Сыныптан тыс сабақты ұйымдастыру әдісі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе

1 бөлім Экологиялық ғажап мәдеиетін теоретикалық негіздеу.
1. Экологиялық мәдениеттің философиялы – мәдени аспкеті
2. Оқушылардың сыныптан тыс және сабақтан тыс экологиялық мәдениет
жұмыстарын құру.
3. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесін модельдеу.
1.4.    Экологиялық мәдениетті этнопедагогика әдістерімен қалыптастыру
          бойынша ұсыныстар
1.5.   Экологиялық мәдениетті қалыптастыру тәжірибесі

2 бөлім Сыныптан тыс сабақты ұйымдастыру әдісі.
1. “Қыстың тууы” жаңажыл мейрамы
2. Экологиялық жолмен саяхат
3. “Жер күні” мейрамы
4. “Экология мәселелері және оларды шешу мүмкіндіктері” Пресс –
конференция.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А Балаларды табиғатты сүйюге үйретейік
Қосымша Б ә Әрбір адамның экологиялық мәдениеті элементтерінің қозғалы
нормасы

Кіріспе

Тақырыптың өзектігі. Қазіргі эпоха және экологияның ғаламдық
мәселелері қазіргі таңда көптеген адамдардың қызығушылығын тудырып отыр.
Өмір ортасындағы маңызды, адамзат алдындағы, бірінші санаттағы белгі
болып экология, табиғатты қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану
мәселелері. Біздің республикамызда табиғат қоршаған ортаны қорғау саяси,
экономикалық және мемлекеттің әлеуметтік тапсырмасының маңыздылығына
жатқызылған. Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілген: “Мемлекет
өзінің мақсатын адам денсаулығын және өміге қолайлы, қоршаған ортаны қорғау
қойылған”.
Қоғамдық және адам өмірінің мәдениеті, экономиканың әртүрлі жақтарының
бір түйінін байлайды және өз алдына Адам және Табиғат қатынасындағы
орталығы болып келеді.
Басқада қоғам өмірі талабымен және әлеуметтік, экономикалық
байланысты, жаңа мәдениеттеу ұғымын табиғатқа қатысты процессі ұзақ,
Бірақта жаңа өсіп келе жатқан ұрпаққа және республикамыздың барлық
азаматтарына жаңа әлемдітүсіну, мінез – құлық жағайын және жаңа түсінікпен
табиғат алдындағы жауаптылық оңай емес.
Өсіп келе жатқан жаңа ұрпаққа әлемді көруге тән, жаңа гендер, сол
бойынша адамды анықтау, мекетептің осы тапсырманы орындауда ерекше ролі
бар.
“Образ және жеке мәдениет келбетін құрастыру, өзін мәдениетке баулу” –
бұл тапсырма, мәдениет білімі ортасы процессін , адам шешеді деп есептеген
– В.М.Межуев. Өз кезегінде, гуманитаризм және гуманизм байланысын,
мәдениетті жасайтын функция пайда болғанда, мәдениетті игергенде,
мәдениеттің өсу қарқыны адамдардың ынта – жегерінің даму орталығының ролі.
Білімде жеке экология мәдениетін қамтамасыз ету және экология мәдениет
әлемін сақтап қалу, мәдениетті құндап дамыту және жаңарту , сақтап қалу.
Осыған байланысты 1993 ж Ф.Майром ЮНЕСКО басшылығымен талданған жүргізуші
халықаралық жобаның “Әлем мәдениеті” бағдарламасы болды (UNESKO and a
cuIture of peace Promoting a GiobaI Movement), мұнда негізгі буын болып
“Экологиялық мәдениет” бағдарламасы табылады.
Адамзатта ең өзекті мәселе болып жаңа қоғам өмірін ұйымдастыру және
бір тұтас білім принциптері блып табылады. В.И.Вернадский былай деп айтқан
планетада адамзатты сақтап қалу ноосфера бүтіндігін жалпы тапсырманы
құрастыру негізінде сақтап қалу мүмкүн деген. Бұл үшін: үшінші мыңжылдықта
адам алдында тұрған. жаңадан ойлау, жаңа саясат, жаңа мәдениет, сонымен
қатар білім, сәйкес деңгейіне қарай бірңғай тапсырмалар қажет.
Жеке экологиялық мәдениет биосфераның ноосфераға ауысу процесінде ғана
құрылмайды, және ол мынандай ауысуға қатысады. “ Адам мәдениетінің қуаты,
- В.И.Вернадский былай деп жазған, - сол биохимиялық қуат қалыпы, қазіргі
кезде ноосфераны жасайды. Жаңа мораль, мінез – құлыққа тәрбиелеу және
қоғамды қайта құру және адамзаттан үлкен күшті талап етеді, бұл қыин және
ауыртпалы процесс болады.
Адамдардың өмірі табиғаттың қолдауына байланысты (су, ауа, күннің
көзінің қуаты, тағам және т.б. қажеттіліктер) және денсаулық, ал табиғат
факторлары, қоғам тұтұнушылары құндылығына экологиялық мәдениет құндылығы
жүйесіндегі ұнамды салт болуы керек. Бұдан басқа В.И.Вернадскидің нақты
лебізі “жаңа күштің келісуі өзімен өзі дұысталады және адамның
өмірқызметінің бір көзі шындығында өмірдің әртүрлі формасы болып
есептелінеді”.
Экологиялық мәдениет ресурстағы бар табиғат мүмкүншілігі талаптарын
өлшеу мүмкүншілігімен қалыптастырады, қоршаған орта мүмкүншілігі, яғни жеке
тұтұнушылық жүйелі экологиялық негіздеуді қажет етеді. Жеке мәдениеттің ең
бір маңызды белгісі болып ғылыми және этикалық негіздеу нормативі болып
табылады, және, керісінше, тіртіпсіздік мәдениетсіздіктің белгісі болып
табылады. “Фетишизм дүние – мүлкі – қазіргі заман қоғамындағы
тұтынушылар беталысы (тенденциясын) өтте алаңдатады деп көрсеткен
Н.Н.Моисеев. Және жыйнақтауға онша ынта жоқ, үнемдеуге ие болу ынтасы көп”.
Қазіргі заманда жеке экология мәдениетін түсіну, бөлек адамның
құндылығын мойындайтын, оның білімге құқығы, бақытқа және адамның бастапқы
құқығы – таза табиғат ортасында мәнсіз (мағынасыз) өмірсүру мүмкүндігін
көрсету. Адам – табиғаттың бір бөлігі, барлық табиғатқа қарсы істелген
істер адам табиғатына әсер етуіде мүмкүн және оның психикасына, ойлау
қабілетіне, әлеуметтік белсенділігіне ықпал етуі мүмкүн. Э.В.Гирусова және
Е.Д.Никитина былай деген “экологиялық мәдениет – бұл біздің ішіміздегі
ноосфераның пайда болуы”.экологиялық мәдениетті ұйымдастыру барлық адам
өміріндегі ғылыми білімге ықпалы, тәрбиесі, өмірлік тәжірбиесі, өнер, ұзақ
мерзімде процесс ретінде қаралады. Осыған байланысты білім стратегиясын
өзгерту қажет, бағалы және орнату қызметі; мазмұнына байланысты: жаңа
педагогикалық технология құндылығын пайдалану және құру. Біз былай деп
есептейміз, ғылым жүйесі және этикалы императорында негізделген, талапта,
ойла, концепциялар, парадигмалар, ұйымдастырады, бағдарлайды және
биосферада, социосферада, адамдар Космосы қызметінде табиғаттықорғау және
табиғаттыжыйнақтауда жеке ойлау және қоғамдық массаны мобилизациялау.
Осының барлығы эклогиялық мәдениеттің дамуын анықтайды, жалпы білім
жүйесіндегі жаңа бағдар, негізінен жалпыбілім беру жүйесі тұлғаның дамуы,
белгілі ішкі бостандыққа ие,істеріне, сөзіне, ойларына байланысты болып
келмейді; тұлға, өзінің қарым – қатынасын экологиялық мәдениеттен
шығып,табиғатпен және қоршаған ортамен құрастырады.
Білімді экологияландыру барлық білім жүйесіндегі органикалық және
басымдылық бөлімі ретінде қаралады, стартегиялық мақсатты анықтау және
жүргізуші бағыттар, оған жаңа құндылық беру, тек қана табиғатта ғана жаңа
қарым – қатынас құрастырмайды, сонымен қатар қоғамға, адамдарға. Қолайлы
жағдайлардың пайда болуына әрбір адамның құқығын қамтамасыз ету және
қоршаған табиғат ортасындағы дағдарысты жоюға мүмкіндігі бар, қоғамды
құрастыру шешімдері.
Экологиялық мәдениет, жалпыадамзад мәдениетіндегі құрамдас бөлігі
болып келеді, адам арасындағы құнды қарым – қатынас көлемі және әлеуметті
табиғат ортасындағы процесстің пайда болуы және материалдық және рухнаи
құндылықты және мінезін анықтайды, бағалы бағыт жүйесі пайда болады және
қоғамның жауаптылық сатысы және тұрақты биосферадағы жеке адамды сақтау,
эколгиялық іс - әрекетті дәлелдеу және адамзат қызметінің шешімінде және
барлық түрлерде игеріледі, табиғатты қорғау және танумен байланысты.
Барлық танымдық қызмет кезеңдерінде экологиялық мәдениетті құрастыру келе
– келе болады, басқа бөлек жалпыбілімберу пәндерінде оқытылады. Үзілізсіз
экологиялық білім жүйесіндегі, мектептегі барлық қыту – тәрбие поцессі
мазмұнындағы, оқыту пәндері және интнгралды курс экологиялық мәдениетке
және оқытушыға бағыт болып, беріп тұрған пәнінің мағынасын түсінуге
көмектесу.
Экологиялық мәдениет барлық оқушылардың ойларында құрастырылуы керек,
оны құрастыруға мектепке үлкен жауаптылық жатады. Экологиялық мәдениет
негіз саласына жаратылыстану білімі жатады, бұл оқушылардың білім жүйесіне,
қазіргі заманғы адекваттық ғылыми әлем суретін құрастыру; экологиялық
ойлау, әлемдітану, бағалы жобалар, экология заңын түсүнуге көмек көрсету
мүмкүндігі, тәжірбиелі қызметтер, табиғаттыпайдалану.
Қарастырылғын мәселені сарпатау бойынша оқушылардың жаратылыстану
білімінде экологиялық мәдениетті оқыту жетіспейтіндігі анықталды.

І. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ ҒАЖАПТАРЫНЫҢ (ФЕНОМЕНІНІҢ)
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕУ

1. Экологиялық мәдениеттің философиялы – мәдени аспектілері (көріністері)
Экологиялық мәдениет мынандай түсүніктерге жатады, мазмұны жағыа
зерттеушілер ортасында бірдей ойлары жоқтары. Көбіне бұл мәдениет
көріністерін талқылау көпжақты болып түсүндіріледі.
“Экологиялық мәдениет” түсүнігі – “мәдеиет” жалпы туынды санаттары
түрлеріне атады. Біздің жұмысымызда негізгі мәдениет мінезін жалпы
әдістемелік тұрғыдан қарастырып алмай, экологиялық мәдениет функцияларын
және маңызын түсүнуге болмайды.
“Мәдениет” – ол жалпы философиялы – социологиялық түсінік,
абстаркцияның және интеграцияның жоғары деңгейінде тұр. Мәдениет (CuItura –
ағылшын тілінде тәрбиелеу, білім, даму) – адамзаттың тарихи даму көлемін
анықтау және адамдардың өмір ағзаларына, қызметіне олармен материалды және
бағалы рух. (1)
Әртүрлі аумақтарда “мәдениет” түсүнігі кеңінен қолданылады ғылым және
қоғамдық өмір салаларында (мысалы, басқарма мәдениеті, жер мәдениеті, өзін
- өзі ұстау мәдениеті). Арнайы әдебиеттерде мәдениет сөзін анықтау әртүрлі
болып түсіндіріледі, соныимен қатар мәдениет әлі де болса нақты түсінік
бере алмайды.
Мәдениет бойынша әрбір жұмыс негізінен өзіне әртүрлі бөлімдерді
құрайды, автор белгілі феноменін, өзінің көзқарасына байланысты, сол заттың
функционалды – морфологиялық сараптамасын жүзеге асырады, өзінің ойын
тұжырымдайды.
Мәдениетті философия тұғысынан ойлау М.С.Каганның “Философия
мәдениеті” деген монографиясында жазылған, бұл бірінші әлемдік мәдениетте
тапсырма саласы шешімін тапқан, өндірістеге мәденеит орнын шешкен, мәденеит
жүйесіндегі өз - өзінен даму механизмін көрсеткен.
Мәдениетке жүйе нүктесі көзқарасынан қарағанда эволюционерлі жүйе
ашылып, өздерінің арасына жүйеаралық – ғылым, өнер, дін, мифология,
философия, технология, табиғаттыпайдалану, экономика, саясат, құқық, білім
және тағы басқалары.
Табиғаттың заңдылығын түсүнгеннен кейін, оған арнайы қарумен және
еңбек құралымен ықпал етуге болады, адамдар заттарды қолданады және табиғат
энергиясын алуға адамзатқа материалды құндылық қажет. Сонымен қатар табиғи
орта өнермен толықтырылады, ол өзінен екінші табиғатты көрсетеді, яғни
заттарды сатып алу, табиғатта дайын түрде қамтамасыз етілмегендер және
қоғамдық өндіріс салаларында жасалғандар. Мұндай мәдениет түсүнігі
антикалық Греция уақытынан кіреді, мұндай мәдениетті Демокрит “екінші
жаратылыс” деп санаған.
Адамдардың биоәлеуметтігін натуралистік және мәдениеттілік
тұжырмдамасын бағалауда адамдар теңдігі арасында бәсекелестік тұр: табиғат
немесе мәдениет адамдарды теңсіз қылады. Мүмкүн адамдар табиғатына
байланысты тең болуы мүмкүн, ал мәдениет осы ғажайып жағдайды бұзды, ал
бірақ мәдениет адамдардың табиғи теңдігін табиғат жағдайында күшейткен
шығар. Адамдарда табиғат және әлеуметтік шегі қай жерде, және өнер
әлеуметтік болып табылмайды.
Адамдарды құлдарға және бос адамдар табиғатына бөлген серіктесі
Аристотель. Табиғаттағы күшті және нашар, жыртқыштар және жемтіктерді
жасаған табиғаттағы теңдікті білмейді. Жануарлар өзімшіл, қоғамда
агрессиялық сезімталдықпен көтермелеуге болмайды. Мәдениетті онымен
теңестіру адам табиғатының бұзылуы.
“Теңдік – құлдар табиғатындағы арман” деген Ф.Ницше. Антикалық ойлаушы
Антифонт табиғатқа басқа көзқараспен қараған: “Жыртқыштар және эллиндар
бәріміз бірдей табиғаттан жаратылғанбыз”. Антифонтаның талдауы бойынша
логикалық белгісінен гөрі, сезімталдық көбірек көрінді, ол гумманизм және
әлеуметтік әділдік ағымында жүрді.
Әртүрлі салада және өмірге байланысты әлеуметтік топтар пайда болады,
олардың өздерінің беталысы болады, өздерінің ойлары, мәдениеті болады,
бірақ олар әлеуметтік баспадан бір саты төмен тұрады. Мәдениеттің өсуінен
қашу мүмкін емес ол өзінің соңынан әділдіктің өсуін әкеледі. Әлеуметтік
өзімшілдіктің байлығы және молшылығы бұл әлі мәдениет емес. Бұл
өзімшілдікке қоғмадық мәдениетке қарсы тұрады, ол өзіне әлеуметтік теңдік
үшүн күреске белсенділігін қосады.
“Мәдениет” түсінігі римдік антикалық жоғары көтерушілерде, көбінде
мынандай түсінік, биологиялық өмір формасының адамзаттың творчествалық
өмірқызметінің айырмашылығын көрсетеді. Ал риммендарда бұл ауысплы мағынаны
көрсетеді: тәрбиеші, ұстаз, оның антропологиялық мазмұнын көбейтеді.
Мәдениет көпшекті, ал пайда болуы шексіз: адам мәдениеті, әртүрлі
дәуір мәдениеті (антикалық, ортағасыр және т.б.) әртүрлі этнос және елдер
мәдениеті, религиялық мәдениет, әртүрлі мәдениеттік және кәсіптік топтар
мәдениеті (крестьяндар, қала, ауыл).
Көпжақты мәдениет өзінің көрінісін көпсанды әртүрлі келулерде тапты
(антропологиялық, философиялық, мәдениет және әлеуметтік).
Антикалық қоғамда мәдениет өзінің және білімін, сонымен қатар адам
қызметіндегі шешімдерін зат құрамында ойлап көрсете бастады.
Демократиялық ойлауша мәдениетті шығарған – адам, өзінің талаптарына
сенеді және табиғатты бейнелейді.
Ерте кездегі грек ойшылдары табиғат және мінез – құлықты екі қарама –
қарсы бастау деп бөлген. Ертедегі грек (мәдениеті) пайдея адамды барлық
заттың шегі деген. Гректердің құдайлары да сыртқы бейнесіне қарағада
адамтектес және іс әрекеті олардың құдайлары пенденің мистикасына
сенбейді, және сыйлауды талап етеді.
Демократиялық және гумманистикалық бағыт мәдениетке рухани құндылығын
береді. Грек мәдениетінің сенімділігі мұнда адамнан – азаматтықты ашты.
Ертегрек мәдениетінің ойшылдары “адам” деген түсінікті мүлдем
шығармаған, ал Аристотель былай деп оқытқа, адамдар табиғаттан бос туады
және құлдар. Ертегрек мәдениеті мәдениеттілікті мфипен дайындаған, ол
мәдениет салтының таңбасы болған, сонымен қатар батыс европа елдері
техникасымен және ғылымның дамуының негізінде құрастырылған.
Мәдениет түсінігіне ертерим ойшылдары өздерінің қорларын қосқан.
Цицеерон былай деп оқытқан: “Рухын бөлу – бұл республикалық гүлденуі үшін
философия. Азаматтар және қоғам өзін - өзі қысқартуы тиіс”. Жабайлыққа
қарама – қарсы мәдениет болып табылдаы және сонымен қатар Рим
республикасындағы ең бастысы – мәдениет мемлекеті.
Ортағасыр дәуірінде мәдениет негізіне жататын негізгі ойлар
принциптері пайда болады. Ең басты құндылықө Құдай болып табылады. Орта
ғасырда Архитектура және скульптурала және “Библий в камне” болған.
Философия құдайға сенушілерге қызмет жасаған.
Рухтың қайта жаңғыруы мәдениетті ойлаудың жаңа қадамын ашады.
Өзімшілдік және менменшілдік адам рухындағы айырмашылығы болып табылады.
Рухтың жаңғыруына адамның жаңадан ойлауы құрастырылады.
Жаңарушы ойшылдар антикаға қайта оралуы және табиғаттан үйренуге
шақырады. Адамның көзқарасы өзіне өзі жаңа жаңартушы болып табылады. Осымен
адамның табиғаттан айырмашылығы бар. Ең терең ренессанды ой – жаңартушы
адам ойы, Құдайдың орнына тұрған. Олар әлемді, әдемілікті, жаңартады.
Осындай түрмен, мәдениет ойы адамзат, гумманистік өлшемді қабылдайды.
Мәдениет – бұл тек қана адамзатты табиғаттан өзгерісі емес,
адамзаттағы өз - өзінен өзгеруі “Білім күні” деген Ф.Бэкон “Мен дұрыс
ойлаймын, мен өмір сүремін”, - деген Р.Декарт. ХҮІІІ ғ. Мәдениет ойының
интеллектуалды шабуылы болады. Мәдениетті талдау, ақылдан табиғатқа емес
табиғаттан ақылға “Барлық қыиндық және адамдардың бақытсыздығы –
сауатсыздықтан тұрады деп хабарлаған Гельвеции.
Адамзат ойының арасындағы қайшылықтардан шығу және “гримасамиден”
Кант, Шиллер, Гегель өздерінің мәдени бағдарламасын табуға тырысты.
Кант былай деп дәлелдеген, теңдік тек бос адам ғана жүзеге асыра
алады.
Канттың гуманистік концепциясының мағынасы: адам – бұл мәдениеттің жоғары
құндылығы, және экономикалық жеке ойлауды ұйымдастыру, идеологиялық, саяси
және басқада ойлар – адамгершіліксіз және антимәдениетті.
Егерде Кантты мәдениеттің теңдігі қызықтырса. Ал Шиллерді –
эстетикалық, ал Гегелді- ақылдылығы. Гегелде батысевропа мәдениеті адамзат
ақылының күштүлігі. Барлық тарих Гегелмен ішкі күшті ойлау саласы, яғни
адамгершілік мәдениет эволюциясы рухани эволюция арқылы.
“Мәденеит” сөзі толығымен философиялық жағаынан қолдануы 18 –19 ғғ
басында жаңарту рухында еген. Бұл кезде оған мағыансына жақын сөз
“мәдениеттілік” терминімен қолданылған, ескі түсінік негізінде “Civitas”.
Сонымен қатар мәдениет түсінігі социологияда, педагогикада, психологияда,
археологияда, этнографияда, филологияда кездеседі. Біз “мәдениетті” әртүрлі
ғылымда келтіріп көрейік.
1) Этнографияда “мәденеит” түсүнігі кең мағынада қолданылады. Қандайд да
бір рудың мәдениеті – олардың дәстүріне қыймылына, туысқандар қарым –
қатынасы, қоғамдық байланыстар, еңбекте, рухтық және өнерлер.
2) Социологияда “мәдениет” түсінігі әртүрлі белгілерде, олардың зерттеу
бағытына байланысты. Социолог үшін бұл – белгілі бір қоғамдық сала,
белгілі бір функцияны орындаушы. Мәдениет қоғамдық – белгілі қызмет
түрін білдіреді (ғылым, өнер, религия, білім). Кейбір жағдайларда
мәденеит қоғамды басқаруға және социал топтар арасындағы
келіспеушілікті шешуге көмектеседі.
3) Археологиялық “мәденеит” археологиялық тапқырлық, қандайда бір жерде
істелген және оның қандай да бір тарихи кезеңге жатуы. Адам өмірінің
барлық қалдығын архелогтар “мәдени қабат” деп атайды.
Мәдениеттің кең көзқарасына қарамастан әртүрлі жақтардың және
салалардың қоғамдық өмірі, ойлары, осылардың шегінуінде адамның қызметі
бар, осыған байланысты мәдениет туған.
Біреулері мәдениетті творчествалық қызметтің бір саласы деп түсүнеді
(А.И.Арнольдов., Н.С.Злобин., Л.Н.Коган және т.б.), ал кейбіреуінде
адамгершілік қызметі (В.Е.Давыдович., М.С.Каган., В.В.Трушков және т.б.).
Авторлар, мәдениетті творчествалық қызмет, құнды жобалар, тарихи
мәдениеттілік басының жеке ролі фундаментін көрсету саласын түсүнушілер.
Мәдениет проблемасы, оның функциясын, ролін зерттеу қоғамы өміріндегі
философиялық көрсеткіштер сонымен қатар, этнографтар, лингвистер,
мәдениетшілер.
Сонымен, А.Шопенгауэр “өмір философиясы” мәденеит философиясы болып
табылады. Оның ең алғашқы шығармасы “Мир как воля и представление”.
Мәдениет бұл өмірге бостандық, тұрмыс негізі және кеңістік заңына
және уақытқа бағынышты, сондықтан ол танымалсыз.
Ф.Ницли өзінің “Рождение трагедии из духа музыки” шығармасында
мәденеит алманың жұқа қабығындай болып қаралады.
Г.Зиммель мәдениет философиясын “өмір философиясы” терминінде ашқан.
Ол былай деп санаған: өмір мәдениет формасын жасайды.
О.Шпенглердің ойынша “мәдениет” ұйымының ішіндегі қатты ағзадағы
қарама – қайшылықтың пайда болуы. Мәдениеттің өлуі және кризисі бұл - өмір.
И.А.Бердеева – мәдениет жанама субъект
А.Тойнби адамдардағы ішкі ойы және қоғам табиғатының берген, адам
заманында творчествалық сұраным мәдениет дамуын қарастырған.
Ясперс - өзінің қазіргі мәдениет тануында бірнеше тарихи этаптарға
және мәдениет формаларына бөледі: архаикалық, басқа локалды мәдениет, Батыс
және Шығыс мәдениеті, Батыс және Шығыс христян мәдениеті.
А.Насымбековтың ойлауынша мәдениет ұлттық ойлау факторын қалыптастыру.
Ол номадикалық мәдениет және салт – дәстүр әлемін, мәдениеттің негізгі
мінездемесін объективті фактор орталығы қылып бөледі.
Аль – Фарабидің ойы бойынша универсалды салттық тюрск мәдениеті
түсінігі “бақыт”, ал біз бақыттқа, сұлулыққа ие болғанда ғана, ал сұлулық
философия өнеріне байланысты ғана, осыдан мынаны түсінуге болады : “бақытқа
біз тек философия арқылы ғана ие боламыз”
Тюрск мәдениетінде белгілі пайғамбар және ғұлама Ахмед Ясауидің
маңызды орны бар. Оның “Духовность” деген философиясында мәдениет
махаббатын білдіреді.
Танымал ойшыл Абай қазақтардың ұлттық мәдениетіне бірінші болып
герменетикалық талдау берді “адам - әлемі” қатысқан толығымен бір түсінік
қылып түсінген.
ХХ ғ екінші жартысында К.Лоренцемға экологиялық концепция ұсынылған.
Оның көзқарасы бойынша, рухнаи мәдениет – бұл өнер мәдениеті, адамда
сезімдердің жоқтығы толықтырылады. Мұндай сезім жабайыларда болады. Осы
концепция бойынша мәдениетте маңызды құрамдас мораль құрастырылады, яғни
рухани мәдениет, этикалық тынымды құрастырады. Материалды мәдениет
техникалық қаражатты жояды. Осындай жолмен материалды және рухани мәдениет
арасындағы қарама – қайшылық туады. Егерде Лоренц гипотезасы дұрыс болса,
рухани мәдениеттің дамуы материалды дамудан артта қалады.
Экологиялық концепцияны, мәдениет рухани және қоршаған ортаны бірлігін
ұстауды (рухани атмосфера). Бұл тірі құрамдас, эмерджентті құрам және
органикалық даму, бірақ ол механикалық бірлік емес. Бірақта адам сияқты,-
деп атап өтті Г.Элиот, әртүрлі құрамдас бөліктерін жыинағаннан басқа да,
мәдениетте де өнердің жылнамасын, салттар және религиялық құдайға
сенушілер. Енді бір жағынан қарағанда бөлек салалар және мәдениет типтеі,
тіршілікке ұқсайтындар, олар өздерімен және қоршаған ортамен күресте болады
және сол уақытта бір – біріне үйреніп ылайқтанып алады және гармонияға қол
жеткізу ортасы. Сонымен қатар мәдениет экожүйе – туғаннан өлгенге дейінгі
сатыларынан өтеді.
Мәдениетті мазмұнына және формасына байланысты қарастыруға болады,
яғни “өздерінің бітірген және ұзақ мерзімге дәмеленген, сонымен қатар
уақытсыздық” (Зиммель Г. Қазіргі заман мәдениетінің қайшылығы Г.1. М., 1996
С.494 Шығарма) негізгі формалары – бұл салалар және мәдениет түрлері, олар
биологиялық түрлерге және экожүйеге және эволция, эволюция тірі табиғатты
еске салады; жаңа ескіні ауыстырмайды, онымен бірге өір сүреді.
Мәдениетті тасушы жәәне субъектісі болып адам саналады. А.А.Гореловтың
ойы бойынша мәдениетті келесі функцияларға бөлуге болады.
- творчествалық – мәдениет шығармасын шығару;
- табиғаттанушы – табиғат әлемі;
- трансляциялы – мәдениет жетістіктерін жеткізу;
- игеру – іс - әрекет нормасын ұйымдастыру;
- құнды – саланың құндылығын жасау, адаммен қабылдау;
- таңбалы – мәдениеттің тілін жасау;
- жинақтаушы – үлкен тұрғындардың білігін құрастыру;
- маңыздылығы - өмірдің мағыналылығын қамтамасыз ету мәдениеттің
жетістіктеріне айналуы.
Негізінен мәдениеттің пайда болуы табиғаттың кейбір құбылыстарына
байланысты.
Мәдениетте белгілі бір руы және творчествалық мүмкүндіктері бар.
Сондықтан мәдениеттің нақты мағынасында қанша мәәдениет болса, сонша
субъектілер бар. Адамзаттың жасауында бірінші ойында рух және тек содан
кейін ғана белгілер және заттардың объектері пайда бола бастайды. Адам
табиғатты іске асырады және құрастырады. (18)
“Табиғат пен адамды” қарама – қарсы қойғанда аса маңызды мағынасы жоқ,
сонымемн қатар белгілі бір мөлшерде жоқ, сонымен қатар адам ол табиғат және
тек қана табиғат емес. Адам табиғатпен қары – қатынасын үзуге бірнші қадам
жасады, өзінің әлемін, мәдениет әлемін сала бастады, арғы сатыда
эволюциялар.
Басқа жақтан қарағада, адам табиғатпен мәдениетарасындағы қосымша
эволюцияларда қызмет жасайды. Сонымен қатар осы екі жүйедегі ішкі
құрылыстары олардың арасындағы қарама – қайшылықты емес, керісінше қарым –
қатынасының толықтығын куәландырады. Мәдениет – бұл табиғат, оы адам қайта
жасайды.
Мәдениет қызмет сияқты, адамның мүмкүндігіне феномен болады. Бұл мағынада
мәдениет барлық адамзат қызметінің шешімін анықтайды. (31)
Адам, техниканы ойлап шығарып өзінің пайда болғанын және өзінің өзгеруіне
мүмкүндік алды.
Пайда, бедел, наз, қырсықтық ойлап шығару мативіне ықпал жасайды.
Мәдениет өзіне механизмге, саяси амбицияға, ұлттық және класстық өзімшілдік
(жеке басының қамын ойлау), тұтұнушылық және беделмен және сәнқойлықтың
соңынан қууға тыныды байқалады (19).
Техника – мәдениеттің маңызды пайда болуы, бұл шебердің табиғат
материясының қалыптасуы. Сонымен объективті процесс табиғи және бірлік
формасы болып : - мәдениетті – ажырау болып мінезделеді. Форма адам,
субъект, жағында ал материал – табиғат объекті жағында.
Қоғам өзінің абсолютті субъектілік – объективінен өзінің ғылыми және
тәжірибелі қызметі қатынасынан бас тартуы керек, мәдениет көптеген
инженерлі жобаға және экологияландыру техникасына тыйым салу актісін
енгізуге талап етеді.
Мәдениет тұтастылық болмысынан, табиғат даналығынан алшақтап кетті және
бұған бір міні оның кризисі. “Енді адам тастың, өсімдіктің, дауысын
естімейді, аклмаен сөйлеспейді олар естімейді дегенге сенеді. Оның
табиғатпен қатынасы жоғалады. Ал онымен бірге терең сезімшілдік энергиясы
кетті, оған осы символдық байланыс жоғалады (Юнг К. Архитин и символ. С.86-
87( (20).
Табиғатқа қырсықтықпен қарау адамның өзіне қауіпті. Бұл шындылық бүкүл
әлемде біздің ойлағанымызға қарағанда қыиын.
Табиғаттың өлімі ойға қалдырады. Барлық мәдениет салалары шындыққа және
бақытқа сөз берген. Бірақ солардың бірде біреуі табиғатпен адамның қырым –
қатынасының мәселесін шешпейді. Экологиялық кризиске жауап беруге жаңадан
сала қажет.
Идеология ғасыры кетіп барады, себебі адамзаттың табиғатты қорғау
қызығушылығы экологиялық кризис ғасырына адаманың өзінің бақытсыздығына
әкеліп соғады. Мәдениет және табиғат дағдарысын тек бірге жеңуіге болады.
Және оны болашақ мәдениет табиғат бірлестігі істеуі керек. Мәдениет
дағдарысы, қашан мәдениет идеологиясы билігін жеңгенде ғана, ал экологиялық
дағдарыс – мәдениет қашан өзіне экологиянвы қосқанада (21).
Адам табиғатты жеңуге тырысты, ал жеңіс келген кезде мыналар анықталды
“табиғатты жеңу бар және адамды табиғат жеңу бар, оның шығу заңдылығы және
оның рухани және физикалық өлімінің шегі” (Вейдле В. Умирающие искусства
Самосознание европейской культуры ХХ века. М., 1993 С.286). (22)
Адамның табиғаттан айырылуы жоғары нүктеге жеткен “табиғатқы кері
қайтуға” шақырған Ж.Ж.Руссо.
Пифогродың сөзі (Л.И.Толстоймен қайталанған): “Тек адам ғана емесе
егерде сенің істегің келмей тұрса, немесе саған істемесін десең, сонымен
қатар малдарда да солай”. Экологияны мәдениет саласы ретінде қарастырады
А.Швейцер (1875-1965), ойшыл және жылжытушы, ал адамның іс - әрекетін
ұсұнған, “өмір алдындағы этиканың хош иісі”. Ол ағаштан бірде – бір
жапырағын жұлмайды, бірді – бір гүлді сындырмайды және бірде – бір жәндікті
өлтірмейді (Антология мәдениеттанушы ой М.,1996. С.225).
Л.И.Мечников былай деп жазған, антологияның соңынан әлемдік дәуір туады.
Ол бүкүл әлемдік және мына мағынада, зорлаушылық емес, яғни, адамның
табиғатпен қосылуы.
Қазіргі кездегі мәдениетті анықтау экология рухы, атмосфера, онда адамдар
қосылады, 3 мың жылдықта мәдениет қайта жаңғырады. Бұл “Жердің бөлінгені”,
10 жыл бұрын кеде және қарудың шығарылмауы, 3 мың жыл бұрын бұл адаммен
табиғаттың қосылғаны (бұл жерде неосфера түсінігі орынды). (23)
Болашақ – экология мәдениетінің бір варианты. Дәл қазіргі кезде экология
мәдениетінің жаңа бір саласы, ол – табиғатпен салтты түрде қарама – қайшы
мәдениетпен байланысы.
Экология мағынасында мәдениет түсінігі және экологияның мәдениет түсүнігі
біріңғай түсүнікке әкеліп соғады.
Экология үстемдігі эрасының бастамы алдында жаңа мәдени суретінің әлемі
жасалады, ол экологиялы құрамдас болуы мүмкін. Бұл рухтағы дін емес,
ғылымдағы – білім емес, идеологиядағы – материалды қызығушылық емес, бұл –
табиғатпен гармония. Идеология өшпенділікке, экология – махаббатқа,
табиғатты озбырылыты қарым – қатынасы және өзіне. Рухани мәдениет үнемі
осыған ынталанған, ал экология оның ажырағысыз бөлігі.
Экология мынандай көзқарастарға бөлінеді:
1. Барлық тіршіліктің теңқұндылығы. Адам – жердегі түрлердің ең қыйыны,
бірақта басқа түрлер алдында ешқандай да бағалы басымдылығы жоқ,
табиғатта тұрақтылық үшүн экожүйенің әртүрлілігі, оған адам кіреді,
тірі және тіріемес компоненттер.
2. Табиғатты пайдалану эволюциясына қарсы тұрады, қаншадегенмен экожүйе
тұрақтылығын азайтады. Адамның агрессиялығы оның эволюциясына және
табиғат эволюциясына қарсылық көрсетеді, қазір адамның басқа өмір
түрлерімен күресі жоқ.
3. Экология, мәдениет саласы сияқты, табиғат қатынасында сол ынтымаққа
қөайтып келеді, ол ең алғашқы адамдарға мінезделген. Барлық мәдениет
салалары мына процессте қатысуы керек: мифология, философия, дін,
ғылым, идеология, листика, өнер.
Табиғатқа махаббат мәдениеттен бас тартуды емес ол адамның өзіне
керек “өзінің махаббатына сипат бойынша, арман барлық пайда болғандарды
құшақтау. Табиғат жолымен махаббат өзінің шегін жанұялар - әйелдеріне,
балаларына, сосын достарына, отандастарына кеңейтеді; бірақ махаббат
мұнымен қанағатталмайды, ол барлық өмірсүрушілерді құшақтағысы келеді”
(Толстовский листок. Т.2 М., 1991. С.11) (39) Сонымен қатар осы ой
В.С.Соловьева жұмысының “МАхаббат мағынасы” жұмысында қолданылады (25)
Барлық табиғатты жақсы көру мүмкін емес дейді. Ал К.Лоренцтің көзқарасы
бойынша тек қана барлық табиғат махаббаты, негізгі махаббат болып аталады.
Онымен Э.Формм толығымен “Искусство любить” трактында келіседі.
Экология – бұл ғылым, қоршаған орта арасындағы тіршілік арасындағы
байланысты зерттейді. Оны толығымен экожүйе және толығымен биосфера
қызықтарыда. Ол тірі ағзаның рационалды жерқойнауын қорғау негізінде
хаттамаланады. Әлеуметтік экология құрылады. Ол қоғамның қарым – қатынас
заңдылығы және қоршаған орта сонымен қатар қорғаудың тәжірбиелік мәселесі.
Оның бір бөлімі болып экологиялық этика болады, мәдениеттің
дамуындағы адамгершілік үзүлісіз өсуде (26)
Адам табиғаттан бөлінгеннен кейін өзінің әлемін құрады, ол социосфера
деп аталады оған техносфера кіреді және қоғамдық қатынас және рухани
құндылық. Ертегрек ойшылдары мынаны айтқан: “Барлығында шегі бар”.
А.А.Горелов өзінің еңбегінде мынаны белгіліеген, мәдени биосфера, өмір және
адам, мәдени техникаға қарама – қарсы, - экологиялық мәдениеттің бірінші
принципі. Екінші фундаменалді принципі экологиялық мәдениет – бұл адамның
қорғаушысы биосфераны жасаушы және адмды хайуан өмірінің, адамның өзінен
қоғау және физикалы – техникалық теория, гуманитарлы өмірлік – биологиялық
мазмұнынан айрылуы.
Сонымен экологиялық мәдениет дегеніміз не. Экологиялық мәдениет
тұлғаның жаңа білімі ретінде, табиғи ортада және әлеуметтік қарым –
қатынаста және эмоционалды өмірсүру сферасында және интеллектуалды,
мотивациялы ықпалмен дамыитын және туатын бұл Б.Т.Лихачевтың концепция
тәжірбтесінде талданған. Б.Т.Лихачев экология мәдениетінен экожүйепайда
болатын фактор ретінде қарайды.
Н.Ф.Реймерс былай есептейді “экологиялық мәдениет” термині, біздің
қоғамымызбен қабылданған, кішкене қызық оның тура түсүнігі – “мәдениет
үйіндегі ғылым”.
Э.К.Хатуницевтің анықтауы бойынша, “экологиялық мәдениет, ең алдымен
адамның ішкі дүниесінің ауырғанын жазу және жоғары мінез – қылығымен жоғары
қоғам.
И.М.Мамедов былай деп санаған, экологиялық – мәдениет бұл қоғамның
әлеуметтік табиғаттың дамуына келісу, сонымен қатар сақтауды қамтамасыз
ету, табиғи ортаны қорғауды жақсарту. Экологиялық мәдениет адаммен
табиғатты қосу И.М.Мамедов былай деп белгілеген “кең мағынада мәдениеттің
дамуы – ылғи табиғаттан әлеуметтен айырмашылығ болған, немесе экологиялық
мәдениеттің пайда болуы керісінше әлеуметтік табиғат болады”. ((28)
Л.Гумилев экологиялық мәдениет мәселесі өнерде “негізгі саланы бөледі,
сонымен “Адам – Табиғат – Қоғам” творчествалық энергияның менталиін
аккумулярлайды, құнды ақпараты бар, негізгі параметрі адам тұлғасының және
табиғаттың жасалуы, сондықтан осы ақпарат, ноосфераның тірі затының
энергиясы, адамға өмірде қажетті.
П.И.Камилла: экологиялық мәдениет – бұл рухнаи – биофизкалық статустың
принципі және ноосфнра менталды – биореологиялық планеталарға жаслаған
адамның қатаюы.
БҰҰ-ң конференциясының материалдары бойынша қоршаған орнаы қорғау
бойынша және оның дамуы экологиялық мәдениет – бұл адамның жаңа мәдениеті.
Ол бағалы жобалауды анықтайды, әлеуметтік табиғат ортасымен және жаңа адам
арасындағы құнды көлем қарым – қатынасы және қазметі және эколгиялық
мәідениет кең мағынада.
Мәдениетті – философия жағынан қарағанда, эколгиялық мәдениет – бұл
мәдениеттің қазіргі заман сатысында дамуы, бұл экологиялық дағдарыс және
жаңа экологгиялық орталықтың ойлауы, тұлғаның ой – қабілеті.
Экологиялық мәдениет проблемасына басқа жақатан келіп сараптағанда мынандай
тұжырымға келеді, оған перспективалы әдіс болып табылады, К.Стошкуса
экологиялық мәдениетті екі түрде қарастырады. Экологиялық және мәдениеттану
негізінде.
Экологиялық әдіс шеңберінде мәдениет экологиялық мәдениет қызметі
ретінде қарастырылады, мәдениеттің әдісі экологиялық аспекті мәдениеттің
дамуы жобасымен қарастырылады. Ал іс жүзінде осы екі әдіс әртүрлі екі
жақтың пайда болуына бірдей шолу жасайды.
Біздің зерттеулерімізді технологиялы – педагогикалық экологиялық
мәдениет аспектісін қарастырамыз, бірақ педагогикалық әдебиет сараптамасы
осы облыстың зерделеу фундаментінің жетіспеитіндігін көрсетті.
Т.В.Анисимов жұмысында экологиялық мәдениет жүйелік иерархиялық ауыр
білім құрылысы болып есептеледі, экологиялық сурет әлемінде экологиялық
компонент сезу – білімі.
Жоғары негізгі көзқарастарды алып және экологиялық – мәдениет
адамгершілік – экологиялық іс - әрекетінде негізгі гармониялық дамуы,
жауапты және мотивациялы қызметі.
Бірінші жүз жыл экологияның дамуын (Э.Геккелден бастап) “байланыссыз
қалған білім” кезінде ауыстыруға болмайды. Экологиялық білімнің басында
биология, геология, социология және т.б. көптеген ғылымдар бір – бірімен
бөлек жыинала бастағаны таңқаларлық емес. Өмірдің бөлек “фрагментін”
жаңғыртуды талдауға ынталану (биологиялық және әлеуметтік), сонымен бүкүл
өмір тұтас – биоәлеуметтік тұрмыс – қазіргі заман экологиясына әкеледі.
Экологиялық білім фрагментін ақырыныдап білім жүйесіне, өмірді жаңғыртуға,
гео – био- әлеуметтік жағдайларда өмір механизмі жаңғырады. Экологиялық
фрагмент саласынан экологиялық білімнің басты принципі, қарым – қатынасын
толықтырудың барлық формалары және өмірдің әсері.
Экологиялық мәдениет – бұл тек қазіргі заман сатысындағы мәдениеттің
экологиялық дағдарысы арқылы ықпалы емес. Мәдениет табиғатпен қарым –
қатынасында көп немесе аз болса да тындырымды қарым – қатынас ыункциясын
орындады.
Қазіргі заманда әлемдік мәдениеттілігі оташа жалпы білім беру
мектептерінде ұлттық қауіпсіздігі ең басты орында. Бұл жайлы тәжірбиені
Японияда, Кореяда, Таиванда және т.б. бірнеше елдерде айтылыған. Қазір
көбінесе жалпығатанылған қаулы, орта жалпы білім беретін мектептерінде
елдің интеллектуалды мүкүндігін анықтаған. Қазір елдің даму көлемін элита
анықтамайды, жан – жақты біліммен және адамдардың көпшілігін анықтайды.
Жалпы білім көлемінен экология, энергетика, информатизациялау, ұлтаралық
қатфынастардың басты проблемалары шешімдерін табады.
Жалпы білім беру мектептері жас балаларға негізгі экологиялық
мәдениетті қондырып және олады қоғам өміріне және біздің планетамыздың
биосферасына биімделуіміз керек.
Табиғат детерменизмі тікелей және тікелейемес болып бөлінеді. Бабиғат
талаптары факторлары, фактор себебінің құрамдас бөлігі болып табылады. Осы
сала қоғамдық өмірдегі негізгі сфералар табиғат детерминатына “кіру”
механизмінің байланысы анықталады.
Қоғам табиғаттың қандай да өзгерісі болмасын және факторларына көңіл
бөлмеген ол тек мекен жайын, тұрған жерін ғана ауыстырған жоқ барлық және
сонымен қатар жаңа экологиялық факторларды шығарады, жаңа технологияларды
ойлап шығарған және т.с.с. Сонымен ең негізгісі ол – адамдар табиғатпен
қарым қатынасының жаңа қарым – қатынасының формасын ойлап шығарған. Қоғам
өзінің тұрақтылығын сақтауда жаңа мәдениет және мінез – қылығын игерген.
Ең бірінші экологиялық мәдениет мәселесіне келген ол белгілі ойшыл
және зерттеуші В.И.Вернадский ол ең бірінші “биосфера” терминіне жұмыс
істеген, адамзаттың әлемде өмір сүру факторы проблемасында айналысқан.
Қазіргі замн мәдениеті өзіне табиғат құндылығы жүйесін кіргізеді, және
ол бірқатар экологиялық приницптерін көрсетеді. Өмір алдындағы игілігі
(А.Швейцев) жер этикасы (О.Леопольд); табиғат жақсы біледі (В.Т.Согави)
адамның табиғатпен шығармашылығы (Б.Комма\онер); адамзаттың табиғатпен
эволюциялық ойы (Н.Н.Моисеев).
И.Н.Моисеевтің айтуы бойынша қоғамға экологиялық ширатив, тыйым салу
жағдайын сатып алу, табиғат эволюциясымен бірге оның және адмзат әрі қарай
дамуының, адамның өмір сүруі қажет бола бастайды.
Осы экологиялық императив, әлеуметтік институт, білім сияқтыларымен
пайда болады. Осы білім қызметі саласында кең көлемді заңдылықтың жүйесінде
“Табиғат – Адам” дамиды.
Осылайша, адам- табиғаттың бір бөлігі, оның өмірі қоршаған ортамен
байланысы үзүліссіз. Халықтық педагогика бойынша денсаулықты адамды
қоршаған барлық қатынастармен туғаннан өлгенге дейін тәрбиелейді.
Экологиялық мәдениет аңқау емес. Ол өзіне адамзатпен жасалғандардың
барлығын, барлық шығармашылық тамырларын таңдап алады. Бірақ байлық
байланысы барлық мәдениеттің ықпалы экологиялық мәдениетті тұрақты етеді.
Экологиялық мәдениет адам және табиғат арасындағы қарым – қатынасында
аса маңызды ролде.
Философиялық көзқараспен қарағанда, экологгиялық мәдениетте адаммен
табиғатты игеретін мүмкіндігі бар.
Сарптама бойыныша экологиялық мәдениеттің ядросы болып мыналар
табылады:
- ұлттық стероетипі, өмір сүру, тұтыну саласы және көлемі, тұтұну
стеротипі;
- экологиядағы мәдениетті үлгілер және экологиялық іс - әрекеті;
- шаруашылық субъектілердің әлеуметтік үлгідегі қарым – қатынас қызметі
және нормасы және осы үлгілерді трансляциялау;
- экологиялық ұйымдастыру кезеңі;
- жыйынтыққа, байлыққа, еңбек қатынасы бағалы – мотивациясы;
- экологиялық мақсат және экологиялық қызметті аяқтауды игеру сатысы;
- экологиялық кеңістіктің негізгі интенсивті шарасы.
Экологиялық мәдениет элементтері адамда арханикалық әлемді игеруде
басталады, ол өмір сүру үшүн орналасқан.
Адам табиғатындағы концепция барлық адам қызметіндегі салаларға енген;
шаруашылық саяси, білім беру және т.б.
Адам ең алдымен өзінің ішкі әлемін сақтаған, қоршаған ортамен өзінің
қарым – қатынасын ақзаланған және өмірді жоғары қндылықпен түсүнеді.
Сонымен қтар табиғат әлемі адамсмыз мағынасыз. Мұндай болжам эколорталық,
ол жермен – бір тұтас, ол өткен осы кездегі ұрпаққа жатады және барлық тірі
табиғат түрінің сатысына тең.
Экоорталықты жүзеге асыруға қазіргі ұрпақты қоршаған орта облысындағы
бөлек мамандарды дайындау жеткіліксіз, оған арнайы экологиялық білім жүйесі
қажет. Көптеген мамандар экологиялық проблеманы қарастыруға барлық
тәжірбиелі оқу бағдарламаларын философия және социологиядан география,
химияч және этика.
Экологиялық мәдениет жүйесі, ол біліммен, ынтамен, технология ынтасымен,
оларды ұрпақтан – ұрпаққа тапсыра білу. Сол уақыты, экологгиялық мәдениет –
экологиялық тәрбиенің шешімі.
“Экологиялық тәрбие” термині педагогика ғылымында пайда болғанына көп
уақыт болған жоқ, бірақта адам және қоршаған ортаның, табиғатпен қарым –
қатынасы әртүрлі көзқарастармен қарағанда ұзақ мерзім ішінде шешілмей келе
жатқан педагогикалық ойдың бірі.

2. Сыныптан тыс және сабақтан тыс оқушылармен экологиялық мәдениет
жұмыстарын ұйымдастыру

Экологиялық білім мынандай негіздерге ие физикалық жіне рухани өмірдің
үзүлісііз байланысына, адамның табиғатпен байланысы.
Экологиялық білім мазмұны оқушылардың сынып және сыныптан тыс
жұмыстарының тығыз байланыстылығы.
Соныммен, сыныптан тыс жантану сабағы бойынша сабақтан тыс уақытта
ұйымдастырылады. Ол барлық оқушыларға міндетті түрде емес және ол сонымен
қатар мынадай пәндерге де қызығушылықпен қарайды; биология, химия,
география, физика және т.б, Сыныптан тыс жұмыстың мазмұны оқу
бағдарламасымен шектеледі, ол бағдарламадан шығу оқушылардың қызығушылығына
байланысты.
Мектептегі тәжірбие жұмысында “сыныптан тыс жұмысы” түсүснігі кей
кезде “сабақтан тыс жұмысы” түсүнігімен қате түсүндіріледі. Сабақтан тыс
жұмыс пән бойыныша сабақтан кейін мұғалымнің тапсырысымен барлық
оқушылардың орындауы. Сабақтан тыс істелген жұмыстың бағасы сынып журналына
қойылады. Сабақтан тыс жұмысқа мысалы фосоль тұқымын бақылау және т.б
жатады.
Сыныптан тыс жұмыс оқу бағдарламасымен шкетелмейді.
Сыныптан тыс жұмыстың мазмұны, мектепте оқылған – материал терең
игерілуі кекрек. Сыныптан тыс жұмыс сабақты толықтырады.
Сыныптан тыс жұмыстың негізі ретінде мұғалім тарихи талаптарды зерттеу
және қоршаған орта, сабақты бұл сұрақтар жергілікті, мемлекеттік басты
негізде қысқа оқылады. Осымен экологиялық білімге қосымша сабақ ретінде
және сыныптан тыс жұмыстың қорытындысы.
Сыныптан тыс жұмыстың экологиялық жағдайын оқыту негізделген, ол
еліміздің аумағындағы мәселе.
Сыныптан тыс жұмысты экология өлкені материалдарын талдау беріледі,
әртүрлі өмірлік қоршаған ортаны танып білу.
Бұл оқушыларды болашақта сабақта өздерінің мақсат, көз – қарастарын
өзгертеді, шішмдер алуға көмектеседі.
Қала, ауыл шеттерінде экологиялық проблема оқушылардың экологиялық
қатердін сезуге, түсүнуге табиғатты қорауға жеке қатысуын қажеттілігін
түсүнеді.
Экология дұрыс шешім кезінде оқушы өзінің таңдауын жасауға құқығы бар.
Әрбір нақты жағдай кезінде бала өзінің шешіміне жауапты бола алда. Оқушы
өзінің жауаптылығын, жеке қызығушылығын келісуге құқығы бар.
Қоршаған ортаны сынптан тыс сабақта оқығанды, балар өздерінің тірі
ойлары негізінде адаммен
Сыныптан тыс жұмыс экологиялық шешімі алынған білім негізінде және
соған сәйкес игерілген жобалар жтады қалай жайықты тыңайтуға болады,
автокөлікті ағаш жапырақтарымен әшекейлеуге болмама, ағаштың ішіндегі тірі
жарықшақтарға іс - әрекеті, құдықтағы сды үнемдеу, табиғатта өзін қалай
ұстауға болады, егерде қайуанаттар кездессе өзін қалай ұстауы керек.
Сыныптан тыс жұмыс оқушылардың болашақ мамандарды таңдап алуға
көмектеседі.
Сыныптан тыс жұмыстың ең басты ролі оқушыларды өз – еріктерімен жақын
тұрған ағаш, ормандарды, өзендерде, парктерде, ботаникалық бақшаларды
немесе хайуанаттар паркінде маңызы зор.(36,37)
Жеке жұмыс, оқшылардың, ғылыми – таныма және арнайы әдебиеттерді
қоғаммен және табиғаттың байланысы жайлы, баяндамалар, шолулар.
Танымал қызығушылық және оқушылардың терең білімі әлеуметтік экология
аумағындағы құндылық рефериринді әдебиет. Тәжірбие жетінші сынып оқушысы
реферат бір –екі кітаптан ғана жаза алады. Рефераттың негізінде оқушы
хабарландыру жасайды, реферат оқушыға жазғы жазықтық жұмысы кезінде
экологиялық тәжірибеде көмектеседі.
Рефератты пайдаланып жалпымектептік ісшара өткізуге көмектеседі.
Топтық сыныптан тыс жұмыс үйрмелеріде жақсы өтеді. Көбіне биология
бойынша сыныптан тыс жұмыс тәжірбиесіде кеңінен таралған. Оармен адаммен
тірі табиғаттың байланысын қызығыа оқиды.
Сыныптан тыс жұмыста мұғалім экологиялық проблема бойынша ой
алмастыруды өткізе алады (38) ал оқуда өте қызықтырушы ролді атқарады.
Табиғат табиғатты қорғау бағытындағы саяхат мұғалім үшін қыиын
биологиялық объектіден ол антропогендік ықпал факторы, сондықтан осындай
саяхаттар аса дайындықты қажет етеді.
Саяхат орнында болу, антропогендік фактор қарым – қатынасын,
оқушыларды саяхатқа ұйымдастыру сұрақтарын мұғалім педагогика жүйесінде
шешеді. (40)
Білім – тәрбие тапсырмасын шешу, табиғатты қоршаумен байланысты,
саяхатта белгілі талаптарды сақтау мүмкін; сынпта оқыған материалдармен
саяхатта көзбен көрген материалдар арасындағы қарым – қатынасты байқауға
болады.
Мұғалім оқушының есебін сараптап оқушылар ортақ шешімді шығарады.
Экологиялық білімде оқушылардың экологиялық іс – шара конференциясы
және атаулы күндер, экологиялық тақырып ойындары.
Ролді ойындар тәрбиені оқушылардың әлемді тануының дамуына мүмкүндік
береді. Оның негінде сабақ кезінде алған түсніктерін кеңейтеді және
тереңдетеді.
Ролді ойын оқушыларға өздігінен жұмыс істеуге талап қолды және іске
шығармашылық жағынан келу. Оқушылар дәлел, цифр, иллюстрациялар іздестіру
кезінде нақты әртүрлі оқу материалдарын зерттейді, кітаптар, газеттер,
журналдар. Ақпарттың шығармашылық маңызды кзеңі оқушылармен көрнекіліктерді
құрастыру: кесте, үлгі, қабырға газеттер және т.с.с.
Ролді ойының негізгі оқыту амалы – біліктілгін пайдалана білу, ойын
топтастыру, жобалау, құрастыру мақсатындағы фактілер, ролді орындаушы
тұлғадан арнайы хаба алу. Оқушы хабарды құрастыру кезінде сенімді
аргументтерді таңдап алуы керек және олар нақты және түсүнікті болуы керек.
Сыныптан тыс және сабақтан тыс жұмыс кезінде жалпы білім беру
мектептерде оқушыларға үйірмелер ұйымдастырылған.. Осы қолсымша үйірмелерді
жүзеге асыру ерікті.
Үйрме сабақтары арнайы бағдарлама және оқушылармен жүргізіледі (41).
Қосымша сабақтарды тәжірбие жұмыстарын ұйымдастыруға болады, негізгі
мақсаты өлшем жабдықтарымен жұмыс істеп үйрену. Сонымен қатар соған қатысты
алдын ала жұмстар жүргізіледі.
Бұл сабақтар саты бойынша жүргізіледі, оқушы біріншіден құралды
зерттеп, күтіліп отырған теорияны білуі керек, екіншіден – лабораториялық
жұмысты өткізу жүйесін талдау; үшүншіден өлшемнің объективті және
субъективті қатесін анықтауды үйрену.
Мысал ретінде тәрбие жүйесінің және мазмұны моделінің фрагменті
ретінде эксперименталды мектеп, педагогикалық зерттеу диссертациясымен
өткізілген (Директоры Луговая Р.Р. – экологиялық мектеп гимнаязи № 13).
Негізгі бағыттары;
- экологиялық білім, тәрбие;
- экологиялық таным, тұлғаның экологиялық активтілігін құрыу;
- таза өмір сүру;
- туған жер экологиясы, табиғатты сүюге тәрбиелеу;
- тірі және тірі еместерді қорғауға пропагандалық жұмыстарын жүргізу;
Әрбір бағытта өзінің арнайы жкеке бағдарламасы бар.
Бірінші бағыттың мазмұны –
- экологиялқ сабақ бағытымен. Бұл жоспарды, әдістемелік шолуда өзінің
көрінісін табады;
- экология және валеология сабақтарын арнайы пән ретінде оқу
бағдарламасын арнайы енгізу.
- қазіргі заман педтехникасын пайдалану.
Екінші бағдарлама бағыты бойынша балада экологиялық жайды құру. Мектепте
әртүрлі іс – шарамен және т.б. ірі клубтарда өткізуге болады, олар
“Здоровье”, “Досуг”, “Экос”. Үйірмелер “Қарлығаш”, “Жусан”, “Оқжетпес”
біріккен клубтар “Экос”, “Клуб”, “Здоровье”, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.