Экологиялық қылмыстар және жауапкершілік негіздемелері
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған, символдар мен арнайы терминдердің тізімдемесі.
КІРІСПЕ 3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАР ҮШІН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ 7
1.1 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
7
1.2 Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
9
1.3 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
13
1.4 Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 15
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӨНІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ЗАМАНДАҒЫ
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ АХУАЛЫ 26
2.1 Экологиялық қылмыстар аясындағы халықаралық ынтымақтастық 26
2.2 Ақмола облысының бүгінгі таңдағы экологиялық ахуалы
43
2.3 Қазақстан Республикасының Экология аясындағы заңнамасы мен
халықаралық ынтымақтастығы
46
3 СОТТАРМЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ТУРАЛЫ
ЗАҢНАМАНЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ
51
3.1 Қазақстан республикасымен қоршаған ортаны қорғау заңнамасы
51
3.2 Соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану
тәжірибесі
54
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда қоршаған экология мәселесі дүниежүзілік проблемалардың
қатарына еніп отырғаны мәлім. Көптеген мемлекеттер экология қоғамның саяси,
экономикалық және әлеуметтік ортасына әсер ететін стратегиялық сала
екендігін түсініп отыр. Солардың бірі Қазақстан Республикасы.
1997 жылдың маусым айында коршаған ортаны қорғауға арналған БҰҰ-ның
Бас Ассамблеясының XIX арнайы сессиясында Елбасы Н.Ә. Назарбаев XXI ғасыр
күн тәртібі Қазакстанның түрақты дамуы тақырыбына баяндама жасаған
болатын. Осы сәттен бастап қауіпсіз және түрақты экологиялық дамуға көшу
еліміздің дамуындағы басымдық бағытқа айналды. Бұл, әрине, Қазақстан
Республнкасыпың 2030 жылдарға дсйінгі дамуының ұзақ мерзімді
Стратегиясында, Қазақстанның бәсекеге кабілетті 50 елдің қатарына кіру
Стратегиясында, ҚР-ның тұрақты дамуға көшу Тұжырымдамасында өз көрінісін
тапқан болатын [1].
Қазақстан республикасы Конституциясының 31-ші бабында Қазақстан
Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға мiндеттi және 38-бабында мемлекет адамның өмiр сүруi мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етiп қояды, және
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiретiн деректер мен
жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершiлiкке әкеп
соғады делінген [2]. Яғни бұл мемлекеттің және кез келген азаматтың
міндеті қоршаған ортаны (экологияны) қорғау қасиетті борышы екенін және
экология аясындағы мәселелер адам әрекеттері (әрекетсіздігі) нәтижесінде
туындайтындығын көрсетеді. Оларды оларды жою мен алдын алу жеке адамның,
қоғамның және мемлекеттің қолында.
Тақырыптың өзектілігі: Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Экологиялық
қылмыстар және олар үшін жауапкершілік бүгінгі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады, өйткені елдің экологиясы, барлық
экологиялық талаптарды сақтау адамдармен, сондай-ақ заңды тұлғалармен,
кәсіпорындармен еліміздің басты мақсаты болып табылады.
Тақырыптың мақсаты. Экологиялық қылмыстар және олар үшін қылмыстық
жауапкершіліктің мәнін ашу, экологиялық қылмыстардың мысалдарын келтіру,
экологиялық (табиғатты қорғау) заңнаманы қолдану жүйесі мен механизімін
көрсету, өзекті экологиялық мәселелерді алға қойю болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін біз келесі міндеттерді алға қойып
отырмыз:
- Қазақстан Республикасындағы жаңа экологиялық заңнаманың даму үрдісін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы экологиялық заңнаманың өзекті мәселелерін
анықтау;
- Экологиялық қылмыстардың құрамын ашу;
- Экологиялық қылмыстарға анализ жасау;
Зерттеу пәні. Экологиялық қылмыстардың өзі болып табылады.
Экологиялық қылмыстардың Қазақстан Республикасындағы экология аясындағы
заңдарды қарастырудың теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме
беріледі.
Зерттеу жүмысында Қазақстан Республикасын және Ақмола облыстарындағы
статистикалық мағлұматтар мен фактілік деректер кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста алғаш жалпы
экологиялық қылмыстарға олардың пайда болу көздерімен өзекті мәселелерінен
бастап олардың жекелеген түрлеріне анық түсінік беріліп, олар үшін
жауапкершілік түрлері мен негіздері көрсетілген. Сондай-ақ Қазақстан
Республикасында соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану
тәжірибесі толық көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың құрлысы. Осы дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан,
қортынды, қолданылған әдебиеттертізімі
Қорытынды
Бірінші тарауда сұрақтар қарастырылған
- Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
- Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
- Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
- Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздіқ тұжырымдамасы
Екінші тарауына мыналар кіреді:
- Экологиялық қылмыстар аясындағы халықаралық ынтымастық
- Ақмола облысының бүгінгі тандағы экологиялық ахуалы
- Қазақстан Республикасының Экология аясындағы заңнамасы мен халықаралық
ынтымақтастығы
Үшінші тарау мына бөлімдерден тұрады:
- Қазақстан Республикасымен қоршаған ортаны қорғау заңдамасы
- Соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану тәжірибесі.
Зертеу нәтижесінде бүгінгі таңдағы Қазақстан экономикасының, әсіресе
өнеркәсіптік дамуының экологияға кері әсері бары белгілі болып отыр. Соған
орай, 2006 ж. өнеркәсіп орындарының табиғатқа зиянды заттар шығаруы 1,7%
есіп, 132,3 мың тонна құраса, сарқынды су - 10.7% есіп, 41,5 млн текше
метрге жетті. Қатты қалдықтардың көлеміне жасалған сараптама, тау-кен
кәсіпорындары қалдықтары өткен жылмен салыстырғанда 64,6% яғни 1,6 есе
кебейгенін көрсетті. Есесіне, күл-шлактар 28%, тұрмыс қалдықтары 21%
азайған[3].
Облыс көлеміндегі ең ірі ауа ластаушы нысындар қатарында, бұрынғы
жылдардағыдай, жылуэнергетика және автокөлік кәсіпсрындары тұр. (Джет-7
ЖЭО, №2 аудандық қазандық).
Автокөліктердің ауа ластау үлесі 42% құрайды. Бұл жыл сайын олардың
сан жағынан тұрақты өсуіне байланысты. Мысалы, 2006ж. Аяғында 108968 машина
тіркеуде болса, 2007 жылдың 2,5 айы ішінде 6982 данаға кебейіп, 115968 -
болды. Автокөлік түтінінен ауаны қорғаудың алдын алу шараларын жүзеге асыру
үшін ҚОҚБ-ның, жол полициясының және жергілікті; атқару органдарының
жұмыстарын жүйелеу қажет. Осы мақсатпен 2006 ж. қозғалмалы зертхана
пайдаланып, Таза ауа -атты бірлескен операция өткізілді. Мөлшерден артық
газ шығарудың 22 дерегі хатталып, 90,6 мың теңгеге айыппұл салынды.
Атмосфераны қазандықтардың ластауын төмендетуге бағытталған жұмыстар да
жүргізіліп жатыр. Мысалы, Шортанды ауданынының 8 мектебіне 3.5 млн.
Тенгепік шаң-газ ұстағыш жабдықтар орнатылды. Ауаға зиянды заттар шығару
жылына 70 тоннаға кеміді. Көкшетауда 8 кәсіпорындар мен мекемелерді РК-2ға
қосқызғанымыз қаланың экологиялық жағдайының бірсыпыра түзелуіне септігін
тигізді.
Облыс аумағындағы жер беті суларының ластану деңгейін казгидрометтің
тексеру деректері бойынша, Астана су қоймасы, Бурабай, Шабақты және Щучье
келдері суының сапасы таза - 2-ші санатқа жатады. Есіл өзенінің суы да 2-
ші санатқа, ал Нұраның суы-3 санатқа жатқызылады (орташа ластанған).
Тазартылғанан кейін су кездеріне қайта құйылатын сарқындыларды еткен
жылғы бақылау, ластану мәлшерінен жоғарылық көрсетпеді. Мысалы, Степногорск
өнеркәсіп орындарының Ақсу өзеніне тазарту кешендерінен өтіп құйылатын суы
өзеннің табиғи суынан таза болып шықты.
Көкшетау қаласы үшін жаңбыр сулары ағысын торабының жоқтығы үлкен
проблема болып келді. Біз қалада лас су тұндырмасын салу жайлы мәселе
көтеріп жатырмыз. Қазіргі кезде осындай 6 қуатты тұндырма салу мүмкіндігін
қала коммунальдық шаруашылығы анықтауда. Қопа көлін айналып ететін
жолдардың жоба-құжаттары дайындалуда. Бұған қосымша, Қылшақты өзенін
тазартуға табиғат қорғау қаржысынан 65 млн теңге ақша беліну қарастырылды,
бұл Қопа келін айнала қорғаныс аймағын жасауға мүмкіндік бермек.
Облыстың басты экологиялық проблемаларының бірі қатты тұрмыс
қалдықтарын (ҚТҚ) қайта өңдеу. 2006 ж. ҚОҚОБ-ның ұсынысы бойынша,
Республикалық ғылыми - зерттеу институты ғылыми негізделген аймақтық ҚТҚ-
ны меңгеру бағдарламасын жасап, ол 2005-2007 ж.ж. Ақмола облысы ҚОҚ
аймақтық бағдарламасына кіргізілді [4].
Мемлекетік инспекторлардың жүргізген алдын алу шараларына карамай,
облыстың Қазақалтын, Васильковский ГОК, Байтерек, сияқты ірі кәсіп
орындары заң бұзғандары үшін жауапқа тартылып, 758 мың, 660 мың, 180 мың
теңгеден айыппул төлеп құтылды. Джет-7 ЖШС-сы да айып төле-уге бой
үйретіп алғанға ұқсайды. Айтсақ та, соңғы жылдары табиғат пайдаланушылардың
заң бұзбаудың тиімділігін түсінушілігі артып келе жатқанға ұқсайды. Оған
дәлел - 2006 ж. экологиялық сараптамаға түскен құжаттардың саны 2005 ж.
салыстырғанда 1,3 есе өскендігі және табиғат пайда-лануға рұқсат алуға
сұраныстың қарқынды дамуын көрсетеді. Мәселен, 2004 ж. 1519 рұқсат берілсе,
2005 ж. -1994, 2006.ж. - 2688 болды. Ал биылғы жылдың 2 айы ішінде ғана -
2860 рұқсат берілді [5]
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАР ҮШІН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
Заңдық жауапкершілік – қоғамда қалыптасқан құқықтық тәртіпті қорғауды
және ќоѓамдыќ қатынастарды реттеу механизмінің міндетті элементі болып
табылады. Ол мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғай отырып мемлекет тарпынан
мәжбірлеу тыйым салу арқылы және қоғамдық мүдделерге қылмыстық қол
сұғушыға жазалау шараларын қолдану қатерін көздейді [6].
Заңдық жауапкершілік эколгиялық бақылау мен өзге де құралдар арқылы
қоршаған орта аясындағы құқық бұзушыларға қатысты заңдық ықпал ету
экологиялық қауіпсіздікті және жалпы қоршаған ортаны қорғауды алғандағы
мемлекеттің және азаматтардың заңды мүдделерін жүзеге асырудың құралы болып
табылады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
аясындағы заңдық жауапкершіліктің мәнін түсіну үшін, экологиялық құқық
бұзушылық түсінігін ашып алуымыз қажет, ашып айтар болсақ оған қоршаған
ортаны қорғау туралы заңдылықты бұзатын және қоршаған табиғй ортаға,
эколгиялық қауіпсіздікке және адам денсаулығына залал келтілетін әрекеті
жатқызамыз.
Экологиялық құқық бұзушылық кінәліге заңдық жауапкершілік жүктеуге
негіз болып табылады. Сондай-ақ бұл заңдық жауапкершілікті экологиялық
құқық бұзушылықты жасағаны үшін заңмен қарастырылған кінәліге жағымсыз
салдардың туындауымен сипатталады. Алайда бұл анықтама экологиялық
құқықтағы жалғыз анықтама болып табылмайды. Мысалға айтар болсақ
М.М.Бринчук экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілікті – құқық бұзушылық
мемлекетпен қоршаған ортаны қорғау аясындағы арнайы өкілетті органдар,
құқық қорғау органдары, өзге де өкілетті субъектілер келбетіндегі және
экологиялық құқық бұзушылық жасаған тұлғаға (жеке тұлға, лауазымды және
заңды тұлға) арасындағы сәикесінше залалдарды өндіріп алуды қолдануды
көздейтін қатынас деп пайымдайды [7].
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік үш өзара байланысты
аспектілер бойынша қарастырылады. Олар:
-Заңмен көзделген талаптарды орындаудағы мемлекеттік мәжбірлеу шарасы
тұрғысында;
-Құқық бұзушылық тұрғысында;
-Құқықтық институт, яғни заңдық нормалардың жиынтығы тұрғысында.
Заңдық жауапкершілік мемлекеттік мәжбірлеу түрі секілді әдіс
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олардың негізгісі көндіру және мәжбірлеу
болып табылады. Құқықтық қатынастағы экологиялық қылмыстар үшін заңды
жауапкершілік құрамына мемлекетпен оның органдары атынан және құқықбұзушы
арасындағы қатынас негізі көзделеді.
Экологиялық жауапкершілік құқықтық институт ретінде құқық бұзушыға
мәжбірлеушілік шараларды қолдану және қолдану тәртібін қамтамасыз ететін
заң нормаларының жүйесін құрайды. Бұл құқықтық институтың негізгі
ерекшелігі оның комплекстілігі болып табылады. Яғни экологиялық құқық
бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілік нормалары жүйесіне түрлі құқық
салалары кіреді, атап айтқанда: жер, орман, тау, табиғатты қорғау,
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық және тағы басқалар.
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік келесі негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
-Қоршаған орта нормаларын сақтауға ынталандырушы;
-Өтемдік, қоршаған орта және адам денсаулығына келтірілген залалдың
орнын толтырушы;
-Алдын алушы, жаңа құқық бұзушылықтардың алдын алушы;
-Жазалаушы, экологиялық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
жазалау көздейтін;
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілік комплекстік
экологиялық институттан құралатын екі бөлімнен тұрады: біріншісі
экологиялық құқықтық нормалардың бұзылу фактісінен туындайтын қатынастарды
біріктіреді
( жер, су, орман, атмосфералық ауаны қорғауға байланысты); екінші осы құқық
бұзушылықтар үшін санкция қолдануы бойынша қатынастар (қылмыстық,
әкімшілік, азаматтық-құқықтық, тәртіптік және тағы басқа)[8].
Екі бөлімде өзара тығыз байланысты өйткені біріншісінің жоқтығы (құқық
бұзушылық), екіншісін (санкция) қолданудың артықшылығын көрсетеді. Алайда
санкцияның болмауы экологиялық құқық жауапкершілік институтын жәй
декларацияға айналдырады.
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершіліктің үш
классификациясы кең тараған: табиғи обьектілердің түрлеріне байланысты,
қоршаған ортаға залал келтіру әдістеріне байланысты, санкция қолдану
әдістеріне байланысты және тағы басқа.
Негізгі классификация ретінде заңмен қорғалатын табиғи обьектілердің
түрлеріне байланысты оған сәикес әкімшілік, тәртіптік, материялдық,
азаматтық-құқықтық және қылмыстық жауапкершілікті бөліп қарастыруға болады.
Қылмыстық жауапкершілік – ҚР қылмыстық Кодексінде қарастырылған қылмыс
жасаған кінәлі тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге байланысты
заңды жауапкершіліктің бір түрі. Сондай-ақ қылмыстық жауапкершілікке тек
қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік) және орын алған қоғамға қауіпті іс-
әрекеттің салдарына (залалдарына) қатысты кінәсі анықталған жағдайда ғана
жауапкершілікке тартылу көзделеді [9]. Қылмыстық жауапкершілік айыптау
үкімінің заңды күшіне енгн сәтінен бастап басталады, ал толығымен сотпен
тағайындалған жазасын өтегеде ғана жүзеге асады. Экологиялық қылмыстыр
жасаған үшін қылмыстық жауапкершілік - жоғары қоғамға қауіптілік төндіретін
және қылмыстық заңнамамен қарастырылған жағдайда орын алады. Сондай-ақ
қылмыстық жауапкершілік экологиялық қылмыстар үшін қылмыс құрамының барлық
элементтерінің толық болғаны жағдайында тек аяқталған қылмыстар үшін ғана
емес, қылмыс жасауға дайындық және оқталу үшін де туындауы мүмкін.
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің түсінігін Қоршаған ортаны
қорғау туралы заңның 85-бабында көрсентілген. Онда: Қоршаған ортаны қорғау
туралы заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк Қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдардың бұзылуына кiнәлi жеке және заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады [10].
Алайда бұнда айта кететін мәселе экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілікті қолдану аясы өзге қылмыстардың топтарымен және түрлерімен
салыстырғанда өте шамалы. Тәжірибиеде қылмыстық жауапкершілік табиғатты
қорғау заңдарының талаптарын орындауды қамтамасыз етуде ешқашанда маңызды
роль ойнамаған, ал соңғы жылдары экологиялық қылмыстар үшін, әсіресе
қоршаған ортаны ластау үшін жауапкершілікті көздейтін баптар бойынша
сотталғандардың санының төмендеуі айқын көрініс тауып отыр. Жаппай және
қауіпті құқық бұзушылықтар туралы қылмыстық істер – су және ауа
бассейндерін алстау бойынша экологиялық қылмыстардың тек 0,96% , жерді
ластау - 0,75% құрап лтыр. Жалпы псындай істердің саны соңғы жылдарда
сәикесінше 22 және 32,8% төмендеп отыр [11].
1.2 Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
Экологиялық қылмыстардың құрамы қылмыстық заңнамада қарастырылған өзге
қылмыс құрамдарынан екі негізгі белгілері бойынша – объектісі және қоршаған
ортаға келтірілген залал бар болуы бойынша біршама ерекшеленеді.
Экологиялық қылмыстың тікелей объектісі – қоршаған табиғи әлеммен
органикалық байланысты табиғи ортаның компоненттері болып табылады.
Экологиялық қылмыстардаға табиғи объектілер мәніне маңызды үш ерекшелікті
жатқызуға болады олар - табиғи обиектілері, меншік объектілер және
шаруашылық объектілері. Экологиялық қылмыстардың өзге де ерекшеліктеріне
қоршаған ортаға залал келтіру болып табылады. Сондықтан қылмыс деп
сараланған, алайда - тікелей табиғатқа залал келтірмейтін әрекет,
экологиялық қылмыс деп қаралуға жатпайды [12]. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінде экологиялық қылмыстардың 18 түрі қарастырылған.
Нақты қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі
барлық қылмыс құрамдарын табиғатты қолдану және қоршаған ортаға
қатыстылығына байланысты олардың орындау функцияларын үш катигорияға бөліп
қарастыруға болады, олар: арнайы экологиялық құрам, жанама және қосымша
құрам.
Арнайы экологиялық құрам Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлімінде Экологиялық қылмыстар жайлы келтірілегн.
Заңнамада эклолгиялық мақсаттары шамалы болғаны мен ол Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің мақсаттарында қарастырылған. Айтар
болсақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің мақсаттары: адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын (оның ішінде экологиялық) қорғау,
меншікті (оның ішінде табиғи ресурстарды), қоғамдық тәртіп пен қоғамдық
қауірсіздікті (оның ішінде экологиялық құқықтық тәртіпті), қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысын қылмыстық қолсұғушылықтан
қорғау, адамдардың бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету (мысалы,
экоцид үшін қылмыстық жауапкершілікті анықтау арқылы), сондай-ақ қылмыстың
алдын алу (оның ішінде экологиялық).
Экологиялық қылмыстарды ескерту және бұлтартпау шараларын қамтамасыз
ету үшін, жауапкершілікке тартудың әділеттілігі және жазаны қолдану
қағидасының маңызы өте зор, ол кінәлі тұлғаның қоғамға қауіпті әрекеті
(әрекетсіздігі) нәтижесіндегі қоғамға қауіпті залалдардың орын алуды
қамтамасыз етуді білдіреді. Объективтік айыптау, яғни кінәсіз залал
келтіруге жол берілмейді. Қылмыстың мінезімен қоғамға қауіптілік дәрежесіне
сәйкес, оны жасау мән-айларына және жеке тұлғаға байланысты жаза әділ болу
керек [13].
Ешкімде бір істеген қылмысы үшін екірет жауапкершілікке тартылмауы
тиіс. Қылмыстық жауапкершілікке тартудың негіздері Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен қарастырылған қылмыс құрамының барлық
белгілері бар кінәлі әрекет болып табылады. [9,33-бет].
Қылмыстық заңнама адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Мысалға, су заңнамасының бұзылу анализін яғни 2005 жылғы ҚР – ның су
қорын пайдалану және қорғауды алып қарастыратын болсақ.
Қазақстан Республикасының су қорының құрамына: өзендер, көлдер,
балшықтықтар, су қоймалары, өзге де беткі су ресурстары, сондай-ақ,
каналдар сулары және магистральдық су өткізгіштері; жер асты сулары,
мұздықтар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекара шңберіндегі Каспи
және Арал теңіздерінің сулары.
Тұшшы су қорлары (көлдер, өзендер, мұздықтар, су қоймалары, жер асты
сулары) 524 км3 , сондай-ақ, 80 км3 ғасырлық қорларға келеді,
мұздықтардың қорлары, и 190 км3, жер асты сулары мен өзен су қорлары
сәикесінше 583 км құрайды.
Су қорлары территория бойына бірқалыпты бөлінбейді. Шығыс ауданға
-34,5%, солтүстік ауданға - 4,2%, орталық ауданға - 2,6%, оңтүстік шығыс
ауданға - 24,1 %, оңтүстік ауданға - 21,2%, батыс ауданға -13,4% [14].
Елімізде су беттерінің ластануы көп кездеседі олар көбінесе, мұнай
өнімдері, нитраттармен және ауыр металлдармен, сынапптармен ластануы оларды
тиісінше су тазалау шараларын өткізусыз тұтынуға мүмкіндік бермейді.
Су ластану көздеріне негізінен кәсіпорындық, кен өндірушілік және
өңдеушілік кәсіпорындардан басқа, қалалық құрылыстар, мал шаруашылық
фермалар, түрлі жер өңдеу шаралары, түрлі түрақтар, мұнай өнімдерінің
қатқақ және сұйық қалдықтарын сатау орындары құрайды. Ластану көзеріндегі
қорғасын, цинк, кадмия, темір, селена, марганц көлемі тйісті қалыпты
көрсеткіштерден 10 нан 100 есеге дейін асып отыр.
Жергілікті су қлдану орындарындағы тұтыну су қорларының ластану
негіздеріне: су қорғау зоналарының мөлшерлерін сақтамау, тұлмыстық және
стихиялық қоқыс татайтын жерлердің жиналуы, санитарлық эпидемиялогиялық
мекемелердің рұқсатынсыз су жағалауларына өндіріс қалдықтарының тастауы,
канализация байланыстарындағы авариялар, тазалау құрылғыларының тиімсіз
жұмыс істеуі және тағы басқалары.
Қазақстан бойынша жер асты суларын ластаушы заттар 127 участікте
қауіпті, 63 – участікте орташа қауіпті, 48 – участікте аса қауіпті, және 3
– участікте төтенше қауіпті заттар анықталған.
2005 жыл ішінде еліміздің территориалдық органадармен (бассейіндік
сушаруашылық басқармасы) су қорларын пайдалану және қорғау бойынша өкілетті
органдармен (Қазақстан Республикасының су қорлары бойынша Комитеті), арнайы
органдармен бірге табиғатты қорғау заңдарын және суды қолдану талаптарын
сақтау бойынша 1864 тексерулер жүргізілген. Оның нәтижесінде 1417
бұзушылықтар тіркелген. Жалпы 3253,658 мың теңгеге, 421 әкімшілік айыппұл
салынган. Ол 2004 жылға қарағанда 27 % асып отыр [15].
Тіркелген құқық бұзушылықтардың жүйесі көрсеткендей, негізгі суды
қорғау заңнамасының түрлеріне: Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексіндегі суға мемлекеттік меншік құқығын бұзу 124 - бап, су ресурстарын
ққорғау ережелерін бұзу 276 - бап, су көздерін ластау және аздыру дан
қорғауды қамтамасыз ету шараларын жүргізбеу 276 - бап, су ресурстарынын
есепке алу мен есеп-қисап деректерін бұрмалау 280 - бап, су шаруашылық
құрылыстарын, құрылғыларын және сумен жабдықтаудың өртке қарсы жүйелерін
зақымдау, оларды пайдалану ережелерін бұзу 277 – бап және т.б [16].
Сонымен қоса соңғы кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
қарастырылған экологиялық қылмыстардың өсу деңгейі байқалып отыр. Бұл -
өсімдіктер әлеміне (флора) қарсы қылмыстар, нақтырақ айтқанда, ағаштар мен
жынғылдарды кесу, өсімдік ауырулары мен зиянкестеріне қарсы күрес
тәртіптерін бұзу(ҚР ҚК – нің 280, 287, 291, 292 баптар). Атмосфералық ауа
және жануарлар әлеміне қарсы қылмыстарға – заңсыз су жануарларын аулау,
жанаурлар әлемін қорғау ережелерін бұзу, ветеринарлық ережелерді бұзу,
жануарлардың сирек жоғалу қауіпі бар түрлеріне қарсы қылмыстар (ҚР ҚК – нің
282, 287-290 – баптар).
Арнайы экологиялық құрамға жататындар Қазақстан Республикасының
ҚылмыстықКодексінің өзге бөлімдерінің баптарында кездесетін нрмалар жатады.
-Атом энергиясы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚР ҚК-244-
бап);
-Адамдардың өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін мән-жайлар
туралы ақпаратты жасыру (ҚР ҚК-268-бап);
-Жануарларға қатыгездік жасау (ҚР ҚК-276-бап);
-Экоцид (ҚР ҚК 161-бап);
Жоғарыда көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің экологиялық қылмыстар бөлімінде орналаспаса да олар, негізгі
азаматтардың, халықтың және мемлекеттің экологиялық қауіпсіздігінің
экологиялық қылмыстар объектілері болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік мәні аясына - жеке тұлғаның, халықтың,
мемлекеттің халықаралық қауымдастықтың өмірлік маңызды мүдделерін қорғау
және қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы нәтижесіндегі немесе табиғи
ерекшеліктері ластану, қоқыстану немесе құқыққа қарсы және кінәлі
антропогендік әрекеттер нітижесіндегі табиғат объектілері тарапынан төнуі
мүмкін қауіп қатерді жатқызамы [10, 124-бет].
Экологиялық қылмыстар пәніне – қолшаған ортаның түрлі элементтері
(табиғи комплекстер, экологиялық жүйелер, табиғй ресурстар, және т.б.).
Бұл құрамдар мазмұны сөзсіз экологиялық қылмыстар болып табылады.
Экологиялық қылмыстарды объектісі бойынша екі түрге бөліп қарастыруға
болады:
1. Жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке нұқсан келтіретін қылмыстар.
Оның объектісі болып қоршаған ортаны қорғау және пайдалануды құқықтық
реттеудің интеграцияланған қоғамдық қатынастар объектісі болып табылады.
Қылмыстық кодекс бойынша бұл қылмыс құрамдары 161,278-280,284-289,293,294
баптада жұйеленген.
2. Жеке табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау тәртібіне байланысты
қылмыстар. Бұл қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
281-283, 285-292- баптарында орналасқан.
Ескере кететін мән-жай, арпнайы экологиялық қылмыстар үшін
жауапкершіліктер бланкетті болып табылады және экологиялық қауіпсіздік
талаптары көрсетілген түрлі нормативтік құқықтық актілер мен заңдарға
сілтеме жасалып отырады. Экологиялық заңнаманың салдарына байланысты
экологиялық қылмыстарды үш түрге бөліп қарастыруға болады: құқық бұзушылық;
қомақты мөлшерде залал келтіретірген құқық бұзушылы; адам өліміне әкеліп
соққан құқық бұзушылық. Экологиялық қылмыс нәтижесіндегі адам өліміне әкеп
соққан әрекет заңмен көп жағдайда абайсыздық деп танылады.
Арнайы экологиялық қылмыстарға орнатылған санкция тұрғысынан алып
қарағанда, оларды ауырлығы орташа қылмыстарға жатқызуға болады. Тек төрт
қылмыс құрамы бойына 8 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру көзделеді,
олар: ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен
немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерін бұзу
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; ормандарды жою немесе зақымдау, сол сияқты орман қорына
кірмейтін екпе ағаштарды өртеу,өзге де жалпы қауіпті әдіспен не зиянды
заттармен, қалдықтармен, тастандылармен немесе қоқыстармен ластау
салдарынан қасақана жою немесе зақымдау.
Қоршаған ортаны қорғау және пайдалану аясындағы жанама қылмыстардың
құрамына тек объективтік тәртіптің белгілі бір жағдайларында ғана
экологиялық функцияларды жүзеге асыратын қылмыстарды жатқызуға болады,
олар: азаматқа ақпарат беруден бас тарту (154-бап); мәміле жасауға немесе
оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету (225-бап); терроризм (233-бап); тау-кен
немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (245-
бап); жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу (246-
бап); қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (251-
бап); өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (256-бап); радиоактивті
материялдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (249-бап); радиоактивті
материялдарды ұрлау немесе қорқытып алу (248-бап); улы заттардың, сондай-
ақ есірткі заттарды, жұйкеге әсер ететін немесе улы заттарды дайындауға
немесе ұқсатуға пайдаланылатын заттардың, құрал-саймандардың немесе
жабдықтардың заңсыз айналымы (263-бап); санитарлық-эпидэмиялогиялық
ережелерді бұзу (267-бап); магистральдық труба құбырларын салу, пайдалану
немесе жөндеу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (303-бап); басқыншылық
соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе жүргізу (156-бап); жаппай
қырып-жою қаруын өндіру немесе тарату (158-бап); соғыс жүргізудің тыйым
салынған құралдары мен әдістерін қолдану (159-бап). Бұл қылмыс құрамдары
тек жасалған құқыққа қарсы әрекеттерде табиғатты пайдалану және қоршаған
ортаға зиян келтіргенде ғана экологиялық маңызға (экологиялық қылмыс
құрамына) ие болады.
Кейбір құрамдар табиғаты бойынша экологиялық болып табылмайды, алайда
олар кейбір жағдайларда қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында қолдануы
мүмкін. Қосымшаға бірқатар мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет және
жергілікті атқару органдарының мүдделеріне қарсы қылмыстарды жатқызуға
болады, атап айтар болсақ олар: өкілеттіліктерді теріс пайдалану (228-
бап); Жекеше күзет қызметі қызметшілерінің өкілеттіліктерін асыра
пайдалану (230-бап); Коммерциялық сатып алу (231-бап); Міндеттеріне
адал қарамау (232-бап). Осы баптармен қарастырылатын қылмыстар тікелей өз
әрекеттерінің не әрекеттсіздігінің негізінде қоршаған ортаға зиян келтіруге
ықпал еткен лауазымды тұлғаларға қолданылуы мүмкін.
Экологиялық заңдарды бұзумен байланысты қылмыстық істерді қарастыру
кезінде № 2216 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды соттармен қолдану
тәжірбиесі туралы 22.12.2000 жылғы ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының Қаулысы
басшылыққа алынады.
Экологиялық қылмыстарпды экологиялық теріс қылықтардан айыра білу
керек. Қылмыстық жазаланушылық әрекеттеден әкімшілік теріс қылықтардан
айыру туралы қиындықтар туған жағдайда экологиялық құқық бұзушылықты,
құқық бұзушылық әлекеттің салдарын, келтірілген зиян және келтірілген
залалдардың мөлшерін сипаттайтын құрамның барлық мән-жайларын анықтау
қажет.
Мәселен келесі баптармен қарастырылған қылмыстар: 287-бап (су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау), 288-бап (заңсыз аңшылық), су
жануарлары өсімдіктері не өзге де су жануарларын аулауды бастау, ізіне
түсу, қуу, аулау сәтінен бастап нақты аяқталған деп есептеледі. Үлкен
залалдар келтірумен байланысты қылмыстар тек нақты заладың орын алуы
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды [17].
1.3 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде экологиялық қылмыстар
үшін (Экологиялық қылмыстар бөлімінде, снодай-ақ өзге де бөлімдерде)
түрлі жауапершіліктер көзделген: айыппұлдан бас бостандығынан айыруға
дейін. Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік әр алуан және қылмыстық
жауапкершіліктің шамамен барлық дерлік политраларын қолданады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде экологиялық қылмыс
жасаған үшін жазаның келесі түрлері қарастырылған:
-Айыппұл, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тиісінше
көзделетін жазаны тағайындау сәтіндегі Қазақстан Республикасының
заңдарымен орнатылған айлық есептік көрсеткіш көлеміндегі (АЕК), шеңберде
немесе айлық жалақы мөлшеріндегі не өзге де сотталушының белгілі бір
кезеңдегі табысынан тағайындалатын ақшалай өндіріп алу. Айыппұл түріндегі
жаза экологиялық қылмыстардың барлығында ерлік көзделген. Айыппұлдың ең
төменгі мөлшері 50 АЕК-тен жоғрғысы 1000 АЕК-ке дейін. Айтарлықтай зиян деп
- нақ сол қылмысты жасаған сәттегі белгіленген 300 АЕК-тен асатын зиян
танылады.
-Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметпен айналысуға
құқығына тыйым салу. Қылмыстық жазаның бұл түрі негізгі не қосымша жаза
ретінде егер қылмыс сотталушының лауазымдық жағдайымен немесе оның кәсіптік
қызметінің мінезімен байланысты болған жағдайда қолданылады. Бұндай жазаның
түрі көптеген экологиялық қылмыстар үшін көзелген. Кей жағдайларда осы
жазалардың нақты мерзімі бекітілген.
-Түзету жұмыстары. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға дейін мерзімге
белгіленеді және сот-талған адамның жұмыс орны бойынша өтеледі. Түзеу
жұмыстарына сотталған адамның табысынан соттың үкімімен бел-гіленген
мөлшерде, бес проценттен жиырма процентке дейінгі шекте мемле-кеттің
кірісіне ұстап қалу жүргізіледі. Еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты
жұмысы жоқ немесе оқу орнында өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу
жұмыстарын тағайындауға болмайды. Мұндай адамдарға, егер осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптың санкциясымен айыппұл түрінде жаза
көзделмеген болса, бір ай түзеу жұмысы үшін заңмен белгіленген бір айлық
есепті көрсеткішке тең айыппұл сомасының есебінен сот түзеу жұмыстарының
орнына айыппұл тағайындауы мүмкін. Егер аталған мән-жайлар жазаны етеу
кезінде пайда болса, сот түзеу жұмыстарын айыппұл салумен де ауыстыра
алады. Түзеу жұмыстарына сотталған адам жазасын етеуден әдейі жалтарған
жағдайда сот түзеу жұмыстарының етелмеген мерзімін нақ сол мерзімге бас
бостандығын шектеу, қамауға алу немесе бас бостандығынан айыру түрінде
жазалауға ауыстыра алады. Дәл осындай жазалар ветеренарлық ережелер және
ауырулармен және атмосфераны, теңіз ортасын, Қазақстан Республикасының
контенентальдік шельфін ластау және Қазақстан Республикасының арнайы
экономикалық зоналарды, жерді ластау, жерді пайдалану және қорғау
ережелерін бұзу, заңсыз су жануарлары және өсімдіктерін аулау, заңсыз
аңшылық, жануарлар әлемін қорғау ережелерін бұзу, ағаштарды және бұталарды
заңсыз кесу, ормандарды жою немесе зақымдау және арнайы қорғалатын табиғи
территориялардың режимдерін бұзған үшін қолданады.( 2 жылға дейін)
-Бас бостандығын шектеу. Бас бостандығын шектеу 18 жасқа толған
сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде бір жылдан бес жылға
дейінгі мерзімде оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында ұстаудан тұрады.
Бұндай жазалар ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және
биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың
бұзылуы, микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы
заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы, жерді
зақымдау, жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету
қауіпі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер және ерекше қорғалтын
табиғиаумақтар режимінің бұзылуы жағдайында қолданылады (3 жылға дейін).
- Қамау. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде
қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады. Бұндай жазалар
суларды ластау, бітеу және сарқу, атмосфераны ластау (3 айға дейін), теңіз
аясын ластау (4 айға дейін), заңсыз аңшылық, ормандарды жою немесе зақымдау
үшін қылмыстарда қолданылады (6 айға дейін).
- Бас бостандығынан айыру. Жазаның бұл түрі шаруашылық және өзге де
қызметке қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы, жерді бүлдіру,
экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шаралар қолданбау (5 жылға
дейін), ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы,
микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен
жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы, жер қойнауын қорғау
және пайдалану ережелерін бұзу және ормандарды жою немесе зақымдау (3
жылдан 8 жылға дейін), ветеренарлық ережелерді және өсімдіктердің ауыруы
мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелердің бұзылуы, су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау, заңсыз аңшылық, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар режимінің бұзылуы үшін (3 жылға дейін). Қатаңырақ
жауапкершілік экоцид, яғнй жануарлар және өсімдіктер әлемін жаппай жою, су
ресурстарын және атмосфераны уландыру, сондай-ақ өзге де экологиялық
апатты тудыруы мүмкін өзгеде әрекеттер үшін көзделеді. Бұндай қылмыстар
үшін 12 жылдан 20 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
көзделеді [18].
Қылмыстық жазаны қолдану ерекше процессуалдық анықтау, тергеу,
қылмыстық сот ісін жүргізу процедураларымен сипатталады. Қылмыстың
субъектісі болып тек 16 жасқа толған жеке тұлғалар ғана болып табылады.
Қылмыстық жаза қылмыс жасаған үшін және жеңіліреке жазалау шараларын
қолдану жеткіліксіз, нәтижесіз, ал табиғатты қорғау заңдарын бұзушыны
түзету немесе қайта түзету мүмкін болмаған жағдайларда тек сотпен қатаңырақ
қылмыстық жазалардың санкциялары қолданылады [9, 56-бет].
1.4 Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №
1241 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы қабыданды. Ол төрт
бөлімнен құралып келесі тәртіпте орналасты:
1.Жалпы ережелер
2.Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мақсаты, негiзгi
мiндеттерi мен қағидаттары,
3.Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары,
4. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң бағыттары мен негiзгi
тетiктерi,
5. Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асырудан күтiлетін
нәтижелер.
Тұжырымдамада Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсiздiгiнiң
жай-күйі мен проблемалары көрсетілген яғни онда: Қазақстандағы тәуелсiздiк
жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк
жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесiн қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды
басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты
қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", 1998 жылы -
"Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы "Атмосфералық ауаны
қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында
Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл)
және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман,
Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк
құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және
оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын
әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары
Әлемдiк тәжiрибие көрсететiндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу
мен экологиялық апаттардың алдын алудың негiзi кез келген мемлекеттiң
әлеуметтiк-экономикалық жүйесiн экологияландыру болып табылатынын
көрсетедi.
Осы Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы "Қазақстан-2030"
Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының
2010 жылға дейiнгi Стратегиялық жоспарына сәйкес және XXI ғасырдағы Күн
тәртiбiнiң негiзгi ережелерi мен Қоршаған орта және даму жөнiндегi 1992
жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбурге
өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөнiндегi дүниежүзiлiк саммиттiң шешiмдерiн
ескере отырып әзiрлендi.
Экологиялық қауiпсiздiктiң мақсаты: Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы
мемлекеттiк саясаттың мақсаты табиғи жүйелердiң, қоғамның өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен жеке тұлға құқығының қоршаған ортаға антропогендiк және
табиғи әсерлердiң нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуын қамтамасыз
ету болып табылады.
Экологиялық қауiпсiздiктiң негiзгi мiндеттерi: Осы мақсатқа қол жеткiзу
үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет: климаттың өзгеруi мен Жердiң озон
қабатының бұзылуына душар ететiн антропогендiк әсердi азайту;
биоәртүрлiлiктi сақтау және жердiң шөлейттенуi мен тозуының алдын алу;
экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерiн
оңалту; Каспий теңiзi қайраңының ластануының алдын алу; су ресурстарының
тозуының және ластануының алдын алу; табиғи ластануларды, әуе бассейнiнiң
ластануын, радиоактивтi, бактериологиялық және химиялық, оның iшiнде
трансшекаралық ластануларды жою және олардың алдын алу; өнеркәсiптiк және
тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерiн қысқарту; табиғи және
техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу.
Қойылған мiндеттердi шешуге: Қазақстан Республикасының заңдарын,
табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың және экологиялық
мониторингтiң экономикалық тетiктерiн жетiлдiру және жүйеге келтiру;
табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн
оңтайландыру; қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық
бiлiм беру, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту; халықаралық ынтымақтастықты кеңейту
жолымен қол жеткiзiледi.
Мемлекеттiң экологиялық қауiпсiз дамуы мынадай қағидаттарға
негiзделедi:
-Табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкiндi шектерiн
айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелi басқаруды қамтамасыз
ететiн шектеулердiң, нормативтердiң және шаруашылық әрi өзге де қызмет
жүргiзу ережелерiнiң ғылыми-негiзделген кешенiн енгiзу жолымен мемлекеттiң
тұрақты дамуы үшiн барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелiк тәсiл;
-Экологиялық қауiпсiздiктiң өңiрлiк және жергiлiктi мiндеттерiнiң
экологиялық қатерлердiң алдын алудың жаhандық және ұлттық мақсаттарына
бағыныштылығы;
-Қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтiрiлген залалды өтеудiң
мiндеттiлiгi (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейдi);
-Өндiрiстiк күштердi дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық
теңгермелiгi (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
-Шаруашылық және өзге де қызметiнiң қоршаған ортаға әсерiн одан кейiнгi
экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен бағалаудың
мiндеттiлiгi;
-Халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету және
оның экологиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
-Халықаралық ынтымақтастықтағы әрiптестiк және халықаралық құқық
нормаларын сақтау.
Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары.
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының
қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк
проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң
маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.
Жаhандық экологиялық проблемалар: Климаттың өзгеруi; Озон қабатының
бұзылуы; Био әртүрліліктi сақтау; Жердiң шөлейттенуi және тозуы; жан –
жақты көрсетіле келе Ұлттық экологиялық проблемаларға назар аударылған.
Яғни оларға: 1. Экологиялық апат аймақтары. Табиғи экологиялық жүйелердiң
бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық
ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулi зиян келтiрiлген Арал және
Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық
апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне нақтылы қатер болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы
бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда. Арал өңiрi экологиялық
апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер және
балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетiнеуi
мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi байқалуда.
2. Каспий теңiзi ресурстарын қарқынды игерумен байланысты проблемалар.
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен
игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады.
Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы
экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады. Теңiздiң қазақстандық
секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде баса игеру елдiң экологиялық
қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi. Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз
ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың
өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану
және Каспий маңы елдерiнiң Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-
шараларға қатысты өзара ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын
айқындайды.
3. Су ресурстарының сарқылуы және ластануы.Қазақстан су ресурстарының
үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қазiргi уақытта су
объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және химия өнеркәсiбi
кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария, Iле өзендерi,
Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудiң
негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Су
объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу қабiлетiнiң
арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде барлық iрi
өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткiлiктi
қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша қанағаттанғысыз (кей
жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз сумен қамтамасыз ету
проблемаларының тым шиеленiсуiне себеп болды.
4.Байырғы ластанулар. Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде
иесiз тұрған объектiлер: мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар,
шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық
қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды
сулар жинақтауыштар жатады. Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң
радиоактивтiк үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай
ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн гидрогеологиялық ұңғымаларды жою
жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар байырғы
ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, байырғы
ластануларды жою жөнiнде бағдарлама әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл
бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалай
отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың барлық объектiлерiне толық
түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай объектiлердi жою жөнiндегi
жұмысты бастау көзделуде.
5.Трансшекаралық сипаттағы мәселелер. Трансшекаралық экологиялық
проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен
топырақты ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу,
пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи
кешендердi сақтау мәселелерi жатады.
6. Әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондарының әсерi. Қазiргi
уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және
"Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын
бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын
жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты
экологиялық қауiп төндiредi.
Жергiлiктi экологиялық проблемалар:
1. Әуе бассейнiнiң ластануы. Атмосфераның негiзгi ластануы түстi
металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия, мұнайгаз кешенi
кәсiпорындары мен көлiк шығарындыларымен байланысты. Атмосфералық ауаның
ластануынан қатердiң нақтылығы халық денсаулығының нашарлауына да және
қоршаған ортаның тозуына әсер етедi. Атмосфералық ауаның ластану проблемасы
негiзiнен республика халқының жартысына жуығы өмiр сүретiн iрi қалалар мен
өнеркәсiптiк агломераттарға тән.
Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның iшiнде 8 қала ауасы жоғары
деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары
деңгейiнiң себебi - өндiрiстiң ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартқыш
құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және
дәстүрлi емес көздерiнiң аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсiпорындардың
20%-тен астамының нормативтiк санитарлық-қорғау аймағының болмауы себептi
өндiрiс орталықтары халқының басым бөлiгi зиянды шығарындылардың әсерi
жоғары аймақта тұрып жатыр.
Автомобиль санының күрт көбеюi iрi қалаларда (Алматы, Өскемен, Шымкент)
көмiртегi оксидi мен азот диоксидi жиналуын ұлғайтады, мұндай заттардың
орташа жылдық шоғырлануы бұл қалаларда шектi мөлшерден асып түседi.
Ауа бассейнiнiң ластануы, сондай-ақ көмiрсутегi шикiзатының бұрынғы кен
орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын игерумен де байланысты, бұл
атмосфераның күкiртсутегiмен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседi.
Алауларда iлеспе газдың жағылуы қызған газдардың, күкiрт пен азот
оксидтердiң едәуiр көлемiн атмосфераға шығарумен қатар жүредi, кен
орындарының төңiрегiнде жоғары жылу аясы қалыптасады.
2.Радиоактивтi ластану. Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық
қауiпсiздiгiне елеулi нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай
негiзгi төрт топқа бөлiнедi: жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран
өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi,
өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң
бөлшектелген жабдығы); ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары;
ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар
мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан
көздерi).
Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран
берушi алты iрi геологиялық өңiр, көптеген шағын кен орындары мен уран
байқалатын кенiштер, уран өндiрушi кәсiпорындар мен ядролық жарылыстар
жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар.
Қазақстан аумағының 30%-iнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған, символдар мен арнайы терминдердің тізімдемесі.
КІРІСПЕ 3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАР ҮШІН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ 7
1.1 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
7
1.2 Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
9
1.3 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
13
1.4 Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 15
2. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӨНІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ЗАМАНДАҒЫ
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ АХУАЛЫ 26
2.1 Экологиялық қылмыстар аясындағы халықаралық ынтымақтастық 26
2.2 Ақмола облысының бүгінгі таңдағы экологиялық ахуалы
43
2.3 Қазақстан Республикасының Экология аясындағы заңнамасы мен
халықаралық ынтымақтастығы
46
3 СОТТАРМЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ТУРАЛЫ
ЗАҢНАМАНЫ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ
51
3.1 Қазақстан республикасымен қоршаған ортаны қорғау заңнамасы
51
3.2 Соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану
тәжірибесі
54
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда қоршаған экология мәселесі дүниежүзілік проблемалардың
қатарына еніп отырғаны мәлім. Көптеген мемлекеттер экология қоғамның саяси,
экономикалық және әлеуметтік ортасына әсер ететін стратегиялық сала
екендігін түсініп отыр. Солардың бірі Қазақстан Республикасы.
1997 жылдың маусым айында коршаған ортаны қорғауға арналған БҰҰ-ның
Бас Ассамблеясының XIX арнайы сессиясында Елбасы Н.Ә. Назарбаев XXI ғасыр
күн тәртібі Қазакстанның түрақты дамуы тақырыбына баяндама жасаған
болатын. Осы сәттен бастап қауіпсіз және түрақты экологиялық дамуға көшу
еліміздің дамуындағы басымдық бағытқа айналды. Бұл, әрине, Қазақстан
Республнкасыпың 2030 жылдарға дсйінгі дамуының ұзақ мерзімді
Стратегиясында, Қазақстанның бәсекеге кабілетті 50 елдің қатарына кіру
Стратегиясында, ҚР-ның тұрақты дамуға көшу Тұжырымдамасында өз көрінісін
тапқан болатын [1].
Қазақстан республикасы Конституциясының 31-ші бабында Қазақстан
Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға мiндеттi және 38-бабында мемлекет адамның өмiр сүруi мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етiп қояды, және
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiретiн деректер мен
жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершiлiкке әкеп
соғады делінген [2]. Яғни бұл мемлекеттің және кез келген азаматтың
міндеті қоршаған ортаны (экологияны) қорғау қасиетті борышы екенін және
экология аясындағы мәселелер адам әрекеттері (әрекетсіздігі) нәтижесінде
туындайтындығын көрсетеді. Оларды оларды жою мен алдын алу жеке адамның,
қоғамның және мемлекеттің қолында.
Тақырыптың өзектілігі: Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Экологиялық
қылмыстар және олар үшін жауапкершілік бүгінгі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады, өйткені елдің экологиясы, барлық
экологиялық талаптарды сақтау адамдармен, сондай-ақ заңды тұлғалармен,
кәсіпорындармен еліміздің басты мақсаты болып табылады.
Тақырыптың мақсаты. Экологиялық қылмыстар және олар үшін қылмыстық
жауапкершіліктің мәнін ашу, экологиялық қылмыстардың мысалдарын келтіру,
экологиялық (табиғатты қорғау) заңнаманы қолдану жүйесі мен механизімін
көрсету, өзекті экологиялық мәселелерді алға қойю болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін біз келесі міндеттерді алға қойып
отырмыз:
- Қазақстан Республикасындағы жаңа экологиялық заңнаманың даму үрдісін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы экологиялық заңнаманың өзекті мәселелерін
анықтау;
- Экологиялық қылмыстардың құрамын ашу;
- Экологиялық қылмыстарға анализ жасау;
Зерттеу пәні. Экологиялық қылмыстардың өзі болып табылады.
Экологиялық қылмыстардың Қазақстан Республикасындағы экология аясындағы
заңдарды қарастырудың теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме
беріледі.
Зерттеу жүмысында Қазақстан Республикасын және Ақмола облыстарындағы
статистикалық мағлұматтар мен фактілік деректер кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста алғаш жалпы
экологиялық қылмыстарға олардың пайда болу көздерімен өзекті мәселелерінен
бастап олардың жекелеген түрлеріне анық түсінік беріліп, олар үшін
жауапкершілік түрлері мен негіздері көрсетілген. Сондай-ақ Қазақстан
Республикасында соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану
тәжірибесі толық көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың құрлысы. Осы дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан,
қортынды, қолданылған әдебиеттертізімі
Қорытынды
Бірінші тарауда сұрақтар қарастырылған
- Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
- Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
- Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
- Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздіқ тұжырымдамасы
Екінші тарауына мыналар кіреді:
- Экологиялық қылмыстар аясындағы халықаралық ынтымастық
- Ақмола облысының бүгінгі тандағы экологиялық ахуалы
- Қазақстан Республикасының Экология аясындағы заңнамасы мен халықаралық
ынтымақтастығы
Үшінші тарау мына бөлімдерден тұрады:
- Қазақстан Республикасымен қоршаған ортаны қорғау заңдамасы
- Соттармен қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды қолдану тәжірибесі.
Зертеу нәтижесінде бүгінгі таңдағы Қазақстан экономикасының, әсіресе
өнеркәсіптік дамуының экологияға кері әсері бары белгілі болып отыр. Соған
орай, 2006 ж. өнеркәсіп орындарының табиғатқа зиянды заттар шығаруы 1,7%
есіп, 132,3 мың тонна құраса, сарқынды су - 10.7% есіп, 41,5 млн текше
метрге жетті. Қатты қалдықтардың көлеміне жасалған сараптама, тау-кен
кәсіпорындары қалдықтары өткен жылмен салыстырғанда 64,6% яғни 1,6 есе
кебейгенін көрсетті. Есесіне, күл-шлактар 28%, тұрмыс қалдықтары 21%
азайған[3].
Облыс көлеміндегі ең ірі ауа ластаушы нысындар қатарында, бұрынғы
жылдардағыдай, жылуэнергетика және автокөлік кәсіпсрындары тұр. (Джет-7
ЖЭО, №2 аудандық қазандық).
Автокөліктердің ауа ластау үлесі 42% құрайды. Бұл жыл сайын олардың
сан жағынан тұрақты өсуіне байланысты. Мысалы, 2006ж. Аяғында 108968 машина
тіркеуде болса, 2007 жылдың 2,5 айы ішінде 6982 данаға кебейіп, 115968 -
болды. Автокөлік түтінінен ауаны қорғаудың алдын алу шараларын жүзеге асыру
үшін ҚОҚБ-ның, жол полициясының және жергілікті; атқару органдарының
жұмыстарын жүйелеу қажет. Осы мақсатпен 2006 ж. қозғалмалы зертхана
пайдаланып, Таза ауа -атты бірлескен операция өткізілді. Мөлшерден артық
газ шығарудың 22 дерегі хатталып, 90,6 мың теңгеге айыппұл салынды.
Атмосфераны қазандықтардың ластауын төмендетуге бағытталған жұмыстар да
жүргізіліп жатыр. Мысалы, Шортанды ауданынының 8 мектебіне 3.5 млн.
Тенгепік шаң-газ ұстағыш жабдықтар орнатылды. Ауаға зиянды заттар шығару
жылына 70 тоннаға кеміді. Көкшетауда 8 кәсіпорындар мен мекемелерді РК-2ға
қосқызғанымыз қаланың экологиялық жағдайының бірсыпыра түзелуіне септігін
тигізді.
Облыс аумағындағы жер беті суларының ластану деңгейін казгидрометтің
тексеру деректері бойынша, Астана су қоймасы, Бурабай, Шабақты және Щучье
келдері суының сапасы таза - 2-ші санатқа жатады. Есіл өзенінің суы да 2-
ші санатқа, ал Нұраның суы-3 санатқа жатқызылады (орташа ластанған).
Тазартылғанан кейін су кездеріне қайта құйылатын сарқындыларды еткен
жылғы бақылау, ластану мәлшерінен жоғарылық көрсетпеді. Мысалы, Степногорск
өнеркәсіп орындарының Ақсу өзеніне тазарту кешендерінен өтіп құйылатын суы
өзеннің табиғи суынан таза болып шықты.
Көкшетау қаласы үшін жаңбыр сулары ағысын торабының жоқтығы үлкен
проблема болып келді. Біз қалада лас су тұндырмасын салу жайлы мәселе
көтеріп жатырмыз. Қазіргі кезде осындай 6 қуатты тұндырма салу мүмкіндігін
қала коммунальдық шаруашылығы анықтауда. Қопа көлін айналып ететін
жолдардың жоба-құжаттары дайындалуда. Бұған қосымша, Қылшақты өзенін
тазартуға табиғат қорғау қаржысынан 65 млн теңге ақша беліну қарастырылды,
бұл Қопа келін айнала қорғаныс аймағын жасауға мүмкіндік бермек.
Облыстың басты экологиялық проблемаларының бірі қатты тұрмыс
қалдықтарын (ҚТҚ) қайта өңдеу. 2006 ж. ҚОҚОБ-ның ұсынысы бойынша,
Республикалық ғылыми - зерттеу институты ғылыми негізделген аймақтық ҚТҚ-
ны меңгеру бағдарламасын жасап, ол 2005-2007 ж.ж. Ақмола облысы ҚОҚ
аймақтық бағдарламасына кіргізілді [4].
Мемлекетік инспекторлардың жүргізген алдын алу шараларына карамай,
облыстың Қазақалтын, Васильковский ГОК, Байтерек, сияқты ірі кәсіп
орындары заң бұзғандары үшін жауапқа тартылып, 758 мың, 660 мың, 180 мың
теңгеден айыппул төлеп құтылды. Джет-7 ЖШС-сы да айып төле-уге бой
үйретіп алғанға ұқсайды. Айтсақ та, соңғы жылдары табиғат пайдаланушылардың
заң бұзбаудың тиімділігін түсінушілігі артып келе жатқанға ұқсайды. Оған
дәлел - 2006 ж. экологиялық сараптамаға түскен құжаттардың саны 2005 ж.
салыстырғанда 1,3 есе өскендігі және табиғат пайда-лануға рұқсат алуға
сұраныстың қарқынды дамуын көрсетеді. Мәселен, 2004 ж. 1519 рұқсат берілсе,
2005 ж. -1994, 2006.ж. - 2688 болды. Ал биылғы жылдың 2 айы ішінде ғана -
2860 рұқсат берілді [5]
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАР ҮШІН
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің негізгі түсінігі
Заңдық жауапкершілік – қоғамда қалыптасқан құқықтық тәртіпті қорғауды
және ќоѓамдыќ қатынастарды реттеу механизмінің міндетті элементі болып
табылады. Ол мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғай отырып мемлекет тарпынан
мәжбірлеу тыйым салу арқылы және қоғамдық мүдделерге қылмыстық қол
сұғушыға жазалау шараларын қолдану қатерін көздейді [6].
Заңдық жауапкершілік эколгиялық бақылау мен өзге де құралдар арқылы
қоршаған орта аясындағы құқық бұзушыларға қатысты заңдық ықпал ету
экологиялық қауіпсіздікті және жалпы қоршаған ортаны қорғауды алғандағы
мемлекеттің және азаматтардың заңды мүдделерін жүзеге асырудың құралы болып
табылады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
аясындағы заңдық жауапкершіліктің мәнін түсіну үшін, экологиялық құқық
бұзушылық түсінігін ашып алуымыз қажет, ашып айтар болсақ оған қоршаған
ортаны қорғау туралы заңдылықты бұзатын және қоршаған табиғй ортаға,
эколгиялық қауіпсіздікке және адам денсаулығына залал келтілетін әрекеті
жатқызамыз.
Экологиялық құқық бұзушылық кінәліге заңдық жауапкершілік жүктеуге
негіз болып табылады. Сондай-ақ бұл заңдық жауапкершілікті экологиялық
құқық бұзушылықты жасағаны үшін заңмен қарастырылған кінәліге жағымсыз
салдардың туындауымен сипатталады. Алайда бұл анықтама экологиялық
құқықтағы жалғыз анықтама болып табылмайды. Мысалға айтар болсақ
М.М.Бринчук экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілікті – құқық бұзушылық
мемлекетпен қоршаған ортаны қорғау аясындағы арнайы өкілетті органдар,
құқық қорғау органдары, өзге де өкілетті субъектілер келбетіндегі және
экологиялық құқық бұзушылық жасаған тұлғаға (жеке тұлға, лауазымды және
заңды тұлға) арасындағы сәикесінше залалдарды өндіріп алуды қолдануды
көздейтін қатынас деп пайымдайды [7].
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік үш өзара байланысты
аспектілер бойынша қарастырылады. Олар:
-Заңмен көзделген талаптарды орындаудағы мемлекеттік мәжбірлеу шарасы
тұрғысында;
-Құқық бұзушылық тұрғысында;
-Құқықтық институт, яғни заңдық нормалардың жиынтығы тұрғысында.
Заңдық жауапкершілік мемлекеттік мәжбірлеу түрі секілді әдіс
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олардың негізгісі көндіру және мәжбірлеу
болып табылады. Құқықтық қатынастағы экологиялық қылмыстар үшін заңды
жауапкершілік құрамына мемлекетпен оның органдары атынан және құқықбұзушы
арасындағы қатынас негізі көзделеді.
Экологиялық жауапкершілік құқықтық институт ретінде құқық бұзушыға
мәжбірлеушілік шараларды қолдану және қолдану тәртібін қамтамасыз ететін
заң нормаларының жүйесін құрайды. Бұл құқықтық институтың негізгі
ерекшелігі оның комплекстілігі болып табылады. Яғни экологиялық құқық
бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілік нормалары жүйесіне түрлі құқық
салалары кіреді, атап айтқанда: жер, орман, тау, табиғатты қорғау,
әкімшілік, азаматтық, қылмыстық және тағы басқалар.
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік келесі негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
-Қоршаған орта нормаларын сақтауға ынталандырушы;
-Өтемдік, қоршаған орта және адам денсаулығына келтірілген залалдың
орнын толтырушы;
-Алдын алушы, жаңа құқық бұзушылықтардың алдын алушы;
-Жазалаушы, экологиялық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
жазалау көздейтін;
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілік комплекстік
экологиялық институттан құралатын екі бөлімнен тұрады: біріншісі
экологиялық құқықтық нормалардың бұзылу фактісінен туындайтын қатынастарды
біріктіреді
( жер, су, орман, атмосфералық ауаны қорғауға байланысты); екінші осы құқық
бұзушылықтар үшін санкция қолдануы бойынша қатынастар (қылмыстық,
әкімшілік, азаматтық-құқықтық, тәртіптік және тағы басқа)[8].
Екі бөлімде өзара тығыз байланысты өйткені біріншісінің жоқтығы (құқық
бұзушылық), екіншісін (санкция) қолданудың артықшылығын көрсетеді. Алайда
санкцияның болмауы экологиялық құқық жауапкершілік институтын жәй
декларацияға айналдырады.
Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершіліктің үш
классификациясы кең тараған: табиғи обьектілердің түрлеріне байланысты,
қоршаған ортаға залал келтіру әдістеріне байланысты, санкция қолдану
әдістеріне байланысты және тағы басқа.
Негізгі классификация ретінде заңмен қорғалатын табиғи обьектілердің
түрлеріне байланысты оған сәикес әкімшілік, тәртіптік, материялдық,
азаматтық-құқықтық және қылмыстық жауапкершілікті бөліп қарастыруға болады.
Қылмыстық жауапкершілік – ҚР қылмыстық Кодексінде қарастырылған қылмыс
жасаған кінәлі тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге байланысты
заңды жауапкершіліктің бір түрі. Сондай-ақ қылмыстық жауапкершілікке тек
қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік) және орын алған қоғамға қауіпті іс-
әрекеттің салдарына (залалдарына) қатысты кінәсі анықталған жағдайда ғана
жауапкершілікке тартылу көзделеді [9]. Қылмыстық жауапкершілік айыптау
үкімінің заңды күшіне енгн сәтінен бастап басталады, ал толығымен сотпен
тағайындалған жазасын өтегеде ғана жүзеге асады. Экологиялық қылмыстыр
жасаған үшін қылмыстық жауапкершілік - жоғары қоғамға қауіптілік төндіретін
және қылмыстық заңнамамен қарастырылған жағдайда орын алады. Сондай-ақ
қылмыстық жауапкершілік экологиялық қылмыстар үшін қылмыс құрамының барлық
элементтерінің толық болғаны жағдайында тек аяқталған қылмыстар үшін ғана
емес, қылмыс жасауға дайындық және оқталу үшін де туындауы мүмкін.
Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершіліктің түсінігін Қоршаған ортаны
қорғау туралы заңның 85-бабында көрсентілген. Онда: Қоршаған ортаны қорғау
туралы заңдарды бұзғаны үшiн жауапкершiлiк Қоршаған ортаны қорғау туралы
заңдардың бұзылуына кiнәлi жеке және заңды тұлғалар Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады [10].
Алайда бұнда айта кететін мәселе экологиялық заңдарды бұзғаны үшін
жауапкершілікті қолдану аясы өзге қылмыстардың топтарымен және түрлерімен
салыстырғанда өте шамалы. Тәжірибиеде қылмыстық жауапкершілік табиғатты
қорғау заңдарының талаптарын орындауды қамтамасыз етуде ешқашанда маңызды
роль ойнамаған, ал соңғы жылдары экологиялық қылмыстар үшін, әсіресе
қоршаған ортаны ластау үшін жауапкершілікті көздейтін баптар бойынша
сотталғандардың санының төмендеуі айқын көрініс тауып отыр. Жаппай және
қауіпті құқық бұзушылықтар туралы қылмыстық істер – су және ауа
бассейндерін алстау бойынша экологиялық қылмыстардың тек 0,96% , жерді
ластау - 0,75% құрап лтыр. Жалпы псындай істердің саны соңғы жылдарда
сәикесінше 22 және 32,8% төмендеп отыр [11].
1.2 Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың жалпы мінездемесі
Экологиялық қылмыстардың құрамы қылмыстық заңнамада қарастырылған өзге
қылмыс құрамдарынан екі негізгі белгілері бойынша – объектісі және қоршаған
ортаға келтірілген залал бар болуы бойынша біршама ерекшеленеді.
Экологиялық қылмыстың тікелей объектісі – қоршаған табиғи әлеммен
органикалық байланысты табиғи ортаның компоненттері болып табылады.
Экологиялық қылмыстардаға табиғи объектілер мәніне маңызды үш ерекшелікті
жатқызуға болады олар - табиғи обиектілері, меншік объектілер және
шаруашылық объектілері. Экологиялық қылмыстардың өзге де ерекшеліктеріне
қоршаған ортаға залал келтіру болып табылады. Сондықтан қылмыс деп
сараланған, алайда - тікелей табиғатқа залал келтірмейтін әрекет,
экологиялық қылмыс деп қаралуға жатпайды [12]. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінде экологиялық қылмыстардың 18 түрі қарастырылған.
Нақты қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіндегі
барлық қылмыс құрамдарын табиғатты қолдану және қоршаған ортаға
қатыстылығына байланысты олардың орындау функцияларын үш катигорияға бөліп
қарастыруға болады, олар: арнайы экологиялық құрам, жанама және қосымша
құрам.
Арнайы экологиялық құрам Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
ерекше бөлімінде Экологиялық қылмыстар жайлы келтірілегн.
Заңнамада эклолгиялық мақсаттары шамалы болғаны мен ол Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің мақсаттарында қарастырылған. Айтар
болсақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің мақсаттары: адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын (оның ішінде экологиялық) қорғау,
меншікті (оның ішінде табиғи ресурстарды), қоғамдық тәртіп пен қоғамдық
қауірсіздікті (оның ішінде экологиялық құқықтық тәртіпті), қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысын қылмыстық қолсұғушылықтан
қорғау, адамдардың бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету (мысалы,
экоцид үшін қылмыстық жауапкершілікті анықтау арқылы), сондай-ақ қылмыстың
алдын алу (оның ішінде экологиялық).
Экологиялық қылмыстарды ескерту және бұлтартпау шараларын қамтамасыз
ету үшін, жауапкершілікке тартудың әділеттілігі және жазаны қолдану
қағидасының маңызы өте зор, ол кінәлі тұлғаның қоғамға қауіпті әрекеті
(әрекетсіздігі) нәтижесіндегі қоғамға қауіпті залалдардың орын алуды
қамтамасыз етуді білдіреді. Объективтік айыптау, яғни кінәсіз залал
келтіруге жол берілмейді. Қылмыстың мінезімен қоғамға қауіптілік дәрежесіне
сәйкес, оны жасау мән-айларына және жеке тұлғаға байланысты жаза әділ болу
керек [13].
Ешкімде бір істеген қылмысы үшін екірет жауапкершілікке тартылмауы
тиіс. Қылмыстық жауапкершілікке тартудың негіздері Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексімен қарастырылған қылмыс құрамының барлық
белгілері бар кінәлі әрекет болып табылады. [9,33-бет].
Қылмыстық заңнама адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Мысалға, су заңнамасының бұзылу анализін яғни 2005 жылғы ҚР – ның су
қорын пайдалану және қорғауды алып қарастыратын болсақ.
Қазақстан Республикасының су қорының құрамына: өзендер, көлдер,
балшықтықтар, су қоймалары, өзге де беткі су ресурстары, сондай-ақ,
каналдар сулары және магистральдық су өткізгіштері; жер асты сулары,
мұздықтар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекара шңберіндегі Каспи
және Арал теңіздерінің сулары.
Тұшшы су қорлары (көлдер, өзендер, мұздықтар, су қоймалары, жер асты
сулары) 524 км3 , сондай-ақ, 80 км3 ғасырлық қорларға келеді,
мұздықтардың қорлары, и 190 км3, жер асты сулары мен өзен су қорлары
сәикесінше 583 км құрайды.
Су қорлары территория бойына бірқалыпты бөлінбейді. Шығыс ауданға
-34,5%, солтүстік ауданға - 4,2%, орталық ауданға - 2,6%, оңтүстік шығыс
ауданға - 24,1 %, оңтүстік ауданға - 21,2%, батыс ауданға -13,4% [14].
Елімізде су беттерінің ластануы көп кездеседі олар көбінесе, мұнай
өнімдері, нитраттармен және ауыр металлдармен, сынапптармен ластануы оларды
тиісінше су тазалау шараларын өткізусыз тұтынуға мүмкіндік бермейді.
Су ластану көздеріне негізінен кәсіпорындық, кен өндірушілік және
өңдеушілік кәсіпорындардан басқа, қалалық құрылыстар, мал шаруашылық
фермалар, түрлі жер өңдеу шаралары, түрлі түрақтар, мұнай өнімдерінің
қатқақ және сұйық қалдықтарын сатау орындары құрайды. Ластану көзеріндегі
қорғасын, цинк, кадмия, темір, селена, марганц көлемі тйісті қалыпты
көрсеткіштерден 10 нан 100 есеге дейін асып отыр.
Жергілікті су қлдану орындарындағы тұтыну су қорларының ластану
негіздеріне: су қорғау зоналарының мөлшерлерін сақтамау, тұлмыстық және
стихиялық қоқыс татайтын жерлердің жиналуы, санитарлық эпидемиялогиялық
мекемелердің рұқсатынсыз су жағалауларына өндіріс қалдықтарының тастауы,
канализация байланыстарындағы авариялар, тазалау құрылғыларының тиімсіз
жұмыс істеуі және тағы басқалары.
Қазақстан бойынша жер асты суларын ластаушы заттар 127 участікте
қауіпті, 63 – участікте орташа қауіпті, 48 – участікте аса қауіпті, және 3
– участікте төтенше қауіпті заттар анықталған.
2005 жыл ішінде еліміздің территориалдық органадармен (бассейіндік
сушаруашылық басқармасы) су қорларын пайдалану және қорғау бойынша өкілетті
органдармен (Қазақстан Республикасының су қорлары бойынша Комитеті), арнайы
органдармен бірге табиғатты қорғау заңдарын және суды қолдану талаптарын
сақтау бойынша 1864 тексерулер жүргізілген. Оның нәтижесінде 1417
бұзушылықтар тіркелген. Жалпы 3253,658 мың теңгеге, 421 әкімшілік айыппұл
салынган. Ол 2004 жылға қарағанда 27 % асып отыр [15].
Тіркелген құқық бұзушылықтардың жүйесі көрсеткендей, негізгі суды
қорғау заңнамасының түрлеріне: Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексіндегі суға мемлекеттік меншік құқығын бұзу 124 - бап, су ресурстарын
ққорғау ережелерін бұзу 276 - бап, су көздерін ластау және аздыру дан
қорғауды қамтамасыз ету шараларын жүргізбеу 276 - бап, су ресурстарынын
есепке алу мен есеп-қисап деректерін бұрмалау 280 - бап, су шаруашылық
құрылыстарын, құрылғыларын және сумен жабдықтаудың өртке қарсы жүйелерін
зақымдау, оларды пайдалану ережелерін бұзу 277 – бап және т.б [16].
Сонымен қоса соңғы кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
қарастырылған экологиялық қылмыстардың өсу деңгейі байқалып отыр. Бұл -
өсімдіктер әлеміне (флора) қарсы қылмыстар, нақтырақ айтқанда, ағаштар мен
жынғылдарды кесу, өсімдік ауырулары мен зиянкестеріне қарсы күрес
тәртіптерін бұзу(ҚР ҚК – нің 280, 287, 291, 292 баптар). Атмосфералық ауа
және жануарлар әлеміне қарсы қылмыстарға – заңсыз су жануарларын аулау,
жанаурлар әлемін қорғау ережелерін бұзу, ветеринарлық ережелерді бұзу,
жануарлардың сирек жоғалу қауіпі бар түрлеріне қарсы қылмыстар (ҚР ҚК – нің
282, 287-290 – баптар).
Арнайы экологиялық құрамға жататындар Қазақстан Республикасының
ҚылмыстықКодексінің өзге бөлімдерінің баптарында кездесетін нрмалар жатады.
-Атом энергиясы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚР ҚК-244-
бап);
-Адамдардың өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін мән-жайлар
туралы ақпаратты жасыру (ҚР ҚК-268-бап);
-Жануарларға қатыгездік жасау (ҚР ҚК-276-бап);
-Экоцид (ҚР ҚК 161-бап);
Жоғарыда көрсетілген қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің экологиялық қылмыстар бөлімінде орналаспаса да олар, негізгі
азаматтардың, халықтың және мемлекеттің экологиялық қауіпсіздігінің
экологиялық қылмыстар объектілері болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік мәні аясына - жеке тұлғаның, халықтың,
мемлекеттің халықаралық қауымдастықтың өмірлік маңызды мүдделерін қорғау
және қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы нәтижесіндегі немесе табиғи
ерекшеліктері ластану, қоқыстану немесе құқыққа қарсы және кінәлі
антропогендік әрекеттер нітижесіндегі табиғат объектілері тарапынан төнуі
мүмкін қауіп қатерді жатқызамы [10, 124-бет].
Экологиялық қылмыстар пәніне – қолшаған ортаның түрлі элементтері
(табиғи комплекстер, экологиялық жүйелер, табиғй ресурстар, және т.б.).
Бұл құрамдар мазмұны сөзсіз экологиялық қылмыстар болып табылады.
Экологиялық қылмыстарды объектісі бойынша екі түрге бөліп қарастыруға
болады:
1. Жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке нұқсан келтіретін қылмыстар.
Оның объектісі болып қоршаған ортаны қорғау және пайдалануды құқықтық
реттеудің интеграцияланған қоғамдық қатынастар объектісі болып табылады.
Қылмыстық кодекс бойынша бұл қылмыс құрамдары 161,278-280,284-289,293,294
баптада жұйеленген.
2. Жеке табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау тәртібіне байланысты
қылмыстар. Бұл қылмыстар Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің
281-283, 285-292- баптарында орналасқан.
Ескере кететін мән-жай, арпнайы экологиялық қылмыстар үшін
жауапкершіліктер бланкетті болып табылады және экологиялық қауіпсіздік
талаптары көрсетілген түрлі нормативтік құқықтық актілер мен заңдарға
сілтеме жасалып отырады. Экологиялық заңнаманың салдарына байланысты
экологиялық қылмыстарды үш түрге бөліп қарастыруға болады: құқық бұзушылық;
қомақты мөлшерде залал келтіретірген құқық бұзушылы; адам өліміне әкеліп
соққан құқық бұзушылық. Экологиялық қылмыс нәтижесіндегі адам өліміне әкеп
соққан әрекет заңмен көп жағдайда абайсыздық деп танылады.
Арнайы экологиялық қылмыстарға орнатылған санкция тұрғысынан алып
қарағанда, оларды ауырлығы орташа қылмыстарға жатқызуға болады. Тек төрт
қылмыс құрамы бойына 8 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру көзделеді,
олар: ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен
немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерін бұзу
абаисыздан адамдардың жаппай сырқаттануына немесе кісі өліміне әкеліп
соққан әрекеттер; ормандарды жою немесе зақымдау, сол сияқты орман қорына
кірмейтін екпе ағаштарды өртеу,өзге де жалпы қауіпті әдіспен не зиянды
заттармен, қалдықтармен, тастандылармен немесе қоқыстармен ластау
салдарынан қасақана жою немесе зақымдау.
Қоршаған ортаны қорғау және пайдалану аясындағы жанама қылмыстардың
құрамына тек объективтік тәртіптің белгілі бір жағдайларында ғана
экологиялық функцияларды жүзеге асыратын қылмыстарды жатқызуға болады,
олар: азаматқа ақпарат беруден бас тарту (154-бап); мәміле жасауға немесе
оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету (225-бап); терроризм (233-бап); тау-кен
немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (245-
бап); жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу (246-
бап); қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (251-
бап); өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (256-бап); радиоактивті
материялдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (249-бап); радиоактивті
материялдарды ұрлау немесе қорқытып алу (248-бап); улы заттардың, сондай-
ақ есірткі заттарды, жұйкеге әсер ететін немесе улы заттарды дайындауға
немесе ұқсатуға пайдаланылатын заттардың, құрал-саймандардың немесе
жабдықтардың заңсыз айналымы (263-бап); санитарлық-эпидэмиялогиялық
ережелерді бұзу (267-бап); магистральдық труба құбырларын салу, пайдалану
немесе жөндеу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (303-бап); басқыншылық
соғысты жоспарлау, әзірлеу, тұтандыру немесе жүргізу (156-бап); жаппай
қырып-жою қаруын өндіру немесе тарату (158-бап); соғыс жүргізудің тыйым
салынған құралдары мен әдістерін қолдану (159-бап). Бұл қылмыс құрамдары
тек жасалған құқыққа қарсы әрекеттерде табиғатты пайдалану және қоршаған
ортаға зиян келтіргенде ғана экологиялық маңызға (экологиялық қылмыс
құрамына) ие болады.
Кейбір құрамдар табиғаты бойынша экологиялық болып табылмайды, алайда
олар кейбір жағдайларда қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында қолдануы
мүмкін. Қосымшаға бірқатар мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет және
жергілікті атқару органдарының мүдделеріне қарсы қылмыстарды жатқызуға
болады, атап айтар болсақ олар: өкілеттіліктерді теріс пайдалану (228-
бап); Жекеше күзет қызметі қызметшілерінің өкілеттіліктерін асыра
пайдалану (230-бап); Коммерциялық сатып алу (231-бап); Міндеттеріне
адал қарамау (232-бап). Осы баптармен қарастырылатын қылмыстар тікелей өз
әрекеттерінің не әрекеттсіздігінің негізінде қоршаған ортаға зиян келтіруге
ықпал еткен лауазымды тұлғаларға қолданылуы мүмкін.
Экологиялық заңдарды бұзумен байланысты қылмыстық істерді қарастыру
кезінде № 2216 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды соттармен қолдану
тәжірбиесі туралы 22.12.2000 жылғы ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының Қаулысы
басшылыққа алынады.
Экологиялық қылмыстарпды экологиялық теріс қылықтардан айыра білу
керек. Қылмыстық жазаланушылық әрекеттеден әкімшілік теріс қылықтардан
айыру туралы қиындықтар туған жағдайда экологиялық құқық бұзушылықты,
құқық бұзушылық әлекеттің салдарын, келтірілген зиян және келтірілген
залалдардың мөлшерін сипаттайтын құрамның барлық мән-жайларын анықтау
қажет.
Мәселен келесі баптармен қарастырылған қылмыстар: 287-бап (су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау), 288-бап (заңсыз аңшылық), су
жануарлары өсімдіктері не өзге де су жануарларын аулауды бастау, ізіне
түсу, қуу, аулау сәтінен бастап нақты аяқталған деп есептеледі. Үлкен
залалдар келтірумен байланысты қылмыстар тек нақты заладың орын алуы
жағдайында ғана аяқталған қылмыс құрамын құрайды [17].
1.3 Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде экологиялық қылмыстар
үшін (Экологиялық қылмыстар бөлімінде, снодай-ақ өзге де бөлімдерде)
түрлі жауапершіліктер көзделген: айыппұлдан бас бостандығынан айыруға
дейін. Экологиялық қылмыстар үшін жауапкершілік әр алуан және қылмыстық
жауапкершіліктің шамамен барлық дерлік политраларын қолданады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде экологиялық қылмыс
жасаған үшін жазаның келесі түрлері қарастырылған:
-Айыппұл, яғни Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тиісінше
көзделетін жазаны тағайындау сәтіндегі Қазақстан Республикасының
заңдарымен орнатылған айлық есептік көрсеткіш көлеміндегі (АЕК), шеңберде
немесе айлық жалақы мөлшеріндегі не өзге де сотталушының белгілі бір
кезеңдегі табысынан тағайындалатын ақшалай өндіріп алу. Айыппұл түріндегі
жаза экологиялық қылмыстардың барлығында ерлік көзделген. Айыппұлдың ең
төменгі мөлшері 50 АЕК-тен жоғрғысы 1000 АЕК-ке дейін. Айтарлықтай зиян деп
- нақ сол қылмысты жасаған сәттегі белгіленген 300 АЕК-тен асатын зиян
танылады.
-Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметпен айналысуға
құқығына тыйым салу. Қылмыстық жазаның бұл түрі негізгі не қосымша жаза
ретінде егер қылмыс сотталушының лауазымдық жағдайымен немесе оның кәсіптік
қызметінің мінезімен байланысты болған жағдайда қолданылады. Бұндай жазаның
түрі көптеген экологиялық қылмыстар үшін көзелген. Кей жағдайларда осы
жазалардың нақты мерзімі бекітілген.
-Түзету жұмыстары. Түзеу жұмыстары екі айдан екі жылға дейін мерзімге
белгіленеді және сот-талған адамның жұмыс орны бойынша өтеледі. Түзеу
жұмыстарына сотталған адамның табысынан соттың үкімімен бел-гіленген
мөлшерде, бес проценттен жиырма процентке дейінгі шекте мемле-кеттің
кірісіне ұстап қалу жүргізіледі. Еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты
жұмысы жоқ немесе оқу орнында өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу
жұмыстарын тағайындауға болмайды. Мұндай адамдарға, егер осы Кодекстің
Ерекше бөліміндегі тиісті баптың санкциясымен айыппұл түрінде жаза
көзделмеген болса, бір ай түзеу жұмысы үшін заңмен белгіленген бір айлық
есепті көрсеткішке тең айыппұл сомасының есебінен сот түзеу жұмыстарының
орнына айыппұл тағайындауы мүмкін. Егер аталған мән-жайлар жазаны етеу
кезінде пайда болса, сот түзеу жұмыстарын айыппұл салумен де ауыстыра
алады. Түзеу жұмыстарына сотталған адам жазасын етеуден әдейі жалтарған
жағдайда сот түзеу жұмыстарының етелмеген мерзімін нақ сол мерзімге бас
бостандығын шектеу, қамауға алу немесе бас бостандығынан айыру түрінде
жазалауға ауыстыра алады. Дәл осындай жазалар ветеренарлық ережелер және
ауырулармен және атмосфераны, теңіз ортасын, Қазақстан Республикасының
контенентальдік шельфін ластау және Қазақстан Республикасының арнайы
экономикалық зоналарды, жерді ластау, жерді пайдалану және қорғау
ережелерін бұзу, заңсыз су жануарлары және өсімдіктерін аулау, заңсыз
аңшылық, жануарлар әлемін қорғау ережелерін бұзу, ағаштарды және бұталарды
заңсыз кесу, ормандарды жою немесе зақымдау және арнайы қорғалатын табиғи
территориялардың режимдерін бұзған үшін қолданады.( 2 жылға дейін)
-Бас бостандығын шектеу. Бас бостандығын шектеу 18 жасқа толған
сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде бір жылдан бес жылға
дейінгі мерзімде оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында ұстаудан тұрады.
Бұндай жазалар ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және
биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың
бұзылуы, микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы
заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы, жерді
зақымдау, жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету
қауіпі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер және ерекше қорғалтын
табиғиаумақтар режимінің бұзылуы жағдайында қолданылады (3 жылға дейін).
- Қамау. Қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде
қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады. Бұндай жазалар
суларды ластау, бітеу және сарқу, атмосфераны ластау (3 айға дейін), теңіз
аясын ластау (4 айға дейін), заңсыз аңшылық, ормандарды жою немесе зақымдау
үшін қылмыстарда қолданылады (6 айға дейін).
- Бас бостандығынан айыру. Жазаның бұл түрі шаруашылық және өзге де
қызметке қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы, жерді бүлдіру,
экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шаралар қолданбау (5 жылға
дейін), ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық
заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы,
микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен
жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы, жер қойнауын қорғау
және пайдалану ережелерін бұзу және ормандарды жою немесе зақымдау (3
жылдан 8 жылға дейін), ветеренарлық ережелерді және өсімдіктердің ауыруы
мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелердің бұзылуы, су
жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз аулау, заңсыз аңшылық, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар режимінің бұзылуы үшін (3 жылға дейін). Қатаңырақ
жауапкершілік экоцид, яғнй жануарлар және өсімдіктер әлемін жаппай жою, су
ресурстарын және атмосфераны уландыру, сондай-ақ өзге де экологиялық
апатты тудыруы мүмкін өзгеде әрекеттер үшін көзделеді. Бұндай қылмыстар
үшін 12 жылдан 20 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
көзделеді [18].
Қылмыстық жазаны қолдану ерекше процессуалдық анықтау, тергеу,
қылмыстық сот ісін жүргізу процедураларымен сипатталады. Қылмыстың
субъектісі болып тек 16 жасқа толған жеке тұлғалар ғана болып табылады.
Қылмыстық жаза қылмыс жасаған үшін және жеңіліреке жазалау шараларын
қолдану жеткіліксіз, нәтижесіз, ал табиғатты қорғау заңдарын бұзушыны
түзету немесе қайта түзету мүмкін болмаған жағдайларда тек сотпен қатаңырақ
қылмыстық жазалардың санкциялары қолданылады [9, 56-бет].
1.4 Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №
1241 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы қабыданды. Ол төрт
бөлімнен құралып келесі тәртіпте орналасты:
1.Жалпы ережелер
2.Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мақсаты, негiзгi
мiндеттерi мен қағидаттары,
3.Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары,
4. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң бағыттары мен негiзгi
тетiктерi,
5. Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асырудан күтiлетін
нәтижелер.
Тұжырымдамада Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсiздiгiнiң
жай-күйі мен проблемалары көрсетілген яғни онда: Қазақстандағы тәуелсiздiк
жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк
жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған
ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және
аумақтық таралған жүйесiн қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды
басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты
қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Мысалы, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", "Ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", 1998 жылы -
"Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы "Атмосфералық ауаны
қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында
Президенттiң "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл)
және "Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман,
Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк
құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң
заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты
алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және
оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi.
Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс
жолға қойылды.
2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын
әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары
Әлемдiк тәжiрибие көрсететiндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу
мен экологиялық апаттардың алдын алудың негiзi кез келген мемлекеттiң
әлеуметтiк-экономикалық жүйесiн экологияландыру болып табылатынын
көрсетедi.
Осы Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы "Қазақстан-2030"
Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының
2010 жылға дейiнгi Стратегиялық жоспарына сәйкес және XXI ғасырдағы Күн
тәртiбiнiң негiзгi ережелерi мен Қоршаған орта және даму жөнiндегi 1992
жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбурге
өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөнiндегi дүниежүзiлiк саммиттiң шешiмдерiн
ескере отырып әзiрлендi.
Экологиялық қауiпсiздiктiң мақсаты: Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы
мемлекеттiк саясаттың мақсаты табиғи жүйелердiң, қоғамның өмiрлiк маңызды
мүдделерi мен жеке тұлға құқығының қоршаған ортаға антропогендiк және
табиғи әсерлердiң нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуын қамтамасыз
ету болып табылады.
Экологиялық қауiпсiздiктiң негiзгi мiндеттерi: Осы мақсатқа қол жеткiзу
үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет: климаттың өзгеруi мен Жердiң озон
қабатының бұзылуына душар ететiн антропогендiк әсердi азайту;
биоәртүрлiлiктi сақтау және жердiң шөлейттенуi мен тозуының алдын алу;
экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерiн
оңалту; Каспий теңiзi қайраңының ластануының алдын алу; су ресурстарының
тозуының және ластануының алдын алу; табиғи ластануларды, әуе бассейнiнiң
ластануын, радиоактивтi, бактериологиялық және химиялық, оның iшiнде
трансшекаралық ластануларды жою және олардың алдын алу; өнеркәсiптiк және
тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерiн қысқарту; табиғи және
техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу.
Қойылған мiндеттердi шешуге: Қазақстан Республикасының заңдарын,
табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың және экологиялық
мониторингтiң экономикалық тетiктерiн жетiлдiру және жүйеге келтiру;
табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн
оңтайландыру; қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық
бiлiм беру, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы
ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту; халықаралық ынтымақтастықты кеңейту
жолымен қол жеткiзiледi.
Мемлекеттiң экологиялық қауiпсiз дамуы мынадай қағидаттарға
негiзделедi:
-Табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкiндi шектерiн
айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелi басқаруды қамтамасыз
ететiн шектеулердiң, нормативтердiң және шаруашылық әрi өзге де қызмет
жүргiзу ережелерiнiң ғылыми-негiзделген кешенiн енгiзу жолымен мемлекеттiң
тұрақты дамуы үшiн барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелiк тәсiл;
-Экологиялық қауiпсiздiктiң өңiрлiк және жергiлiктi мiндеттерiнiң
экологиялық қатерлердiң алдын алудың жаhандық және ұлттық мақсаттарына
бағыныштылығы;
-Қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтiрiлген залалды өтеудiң
мiндеттiлiгi (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейдi);
-Өндiрiстiк күштердi дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық
теңгермелiгi (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
-Шаруашылық және өзге де қызметiнiң қоршаған ортаға әсерiн одан кейiнгi
экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен бағалаудың
мiндеттiлiгi;
-Халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету және
оның экологиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
-Халықаралық ынтымақтастықтағы әрiптестiк және халықаралық құқық
нормаларын сақтау.
Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары.
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының
қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк
проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң
маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.
Жаhандық экологиялық проблемалар: Климаттың өзгеруi; Озон қабатының
бұзылуы; Био әртүрліліктi сақтау; Жердiң шөлейттенуi және тозуы; жан –
жақты көрсетіле келе Ұлттық экологиялық проблемаларға назар аударылған.
Яғни оларға: 1. Экологиялық апат аймақтары. Табиғи экологиялық жүйелердiң
бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық
ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулi зиян келтiрiлген Арал және
Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық
апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне нақтылы қатер болып табылады.
Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы
бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан
айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және
ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда. Арал өңiрi экологиялық
апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер және
балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетiнеуi
мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi байқалуда.
2. Каспий теңiзi ресурстарын қарқынды игерумен байланысты проблемалар.
Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен
игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады.
Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы
экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады. Теңiздiң қазақстандық
секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде баса игеру елдiң экологиялық
қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi. Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз
ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың
өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану
және Каспий маңы елдерiнiң Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-
шараларға қатысты өзара ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын
айқындайды.
3. Су ресурстарының сарқылуы және ластануы.Қазақстан су ресурстарының
үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қазiргi уақытта су
объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және химия өнеркәсiбi
кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария, Iле өзендерi,
Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудiң
негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Су
объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу қабiлетiнiң
арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде барлық iрi
өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткiлiктi
қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша қанағаттанғысыз (кей
жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз сумен қамтамасыз ету
проблемаларының тым шиеленiсуiне себеп болды.
4.Байырғы ластанулар. Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде
иесiз тұрған объектiлер: мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар,
шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық
қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды
сулар жинақтауыштар жатады. Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң
радиоактивтiк үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай
ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн гидрогеологиялық ұңғымаларды жою
жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар байырғы
ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, байырғы
ластануларды жою жөнiнде бағдарлама әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл
бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалай
отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың барлық объектiлерiне толық
түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай объектiлердi жою жөнiндегi
жұмысты бастау көзделуде.
5.Трансшекаралық сипаттағы мәселелер. Трансшекаралық экологиялық
проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен
топырақты ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу,
пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи
кешендердi сақтау мәселелерi жатады.
6. Әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондарының әсерi. Қазiргi
уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және
"Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын
бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын
жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты
экологиялық қауiп төндiредi.
Жергiлiктi экологиялық проблемалар:
1. Әуе бассейнiнiң ластануы. Атмосфераның негiзгi ластануы түстi
металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия, мұнайгаз кешенi
кәсiпорындары мен көлiк шығарындыларымен байланысты. Атмосфералық ауаның
ластануынан қатердiң нақтылығы халық денсаулығының нашарлауына да және
қоршаған ортаның тозуына әсер етедi. Атмосфералық ауаның ластану проблемасы
негiзiнен республика халқының жартысына жуығы өмiр сүретiн iрi қалалар мен
өнеркәсiптiк агломераттарға тән.
Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның iшiнде 8 қала ауасы жоғары
деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары
деңгейiнiң себебi - өндiрiстiң ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартқыш
құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және
дәстүрлi емес көздерiнiң аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсiпорындардың
20%-тен астамының нормативтiк санитарлық-қорғау аймағының болмауы себептi
өндiрiс орталықтары халқының басым бөлiгi зиянды шығарындылардың әсерi
жоғары аймақта тұрып жатыр.
Автомобиль санының күрт көбеюi iрi қалаларда (Алматы, Өскемен, Шымкент)
көмiртегi оксидi мен азот диоксидi жиналуын ұлғайтады, мұндай заттардың
орташа жылдық шоғырлануы бұл қалаларда шектi мөлшерден асып түседi.
Ауа бассейнiнiң ластануы, сондай-ақ көмiрсутегi шикiзатының бұрынғы кен
орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын игерумен де байланысты, бұл
атмосфераның күкiртсутегiмен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседi.
Алауларда iлеспе газдың жағылуы қызған газдардың, күкiрт пен азот
оксидтердiң едәуiр көлемiн атмосфераға шығарумен қатар жүредi, кен
орындарының төңiрегiнде жоғары жылу аясы қалыптасады.
2.Радиоактивтi ластану. Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық
қауiпсiздiгiне елеулi нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай
негiзгi төрт топқа бөлiнедi: жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран
өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi,
өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң
бөлшектелген жабдығы); ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары;
ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар
мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан
көздерi).
Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран
берушi алты iрi геологиялық өңiр, көптеген шағын кен орындары мен уран
байқалатын кенiштер, уран өндiрушi кәсiпорындар мен ядролық жарылыстар
жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар.
Қазақстан аумағының 30%-iнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz