Ұлттық экологиялық проблемалар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І ӘДЕБИ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..6

1.1.Экономикалық даму және оның экологияға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6
1.2.Экономикалық және экологиялық дамудың қайшылықтары ... ... ... ... ..12

ІІ ЗЕРТТЕУДІҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14

2.1.Қазақстан Республикасының экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ...14
2.2. Ұлттық экологиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.3. Жергілікті экологиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.4. Ақмола облысы және Көкшетау қаласының экологиялық жағдайына
экономикалық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22

ІІІ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... 3 7
3.1. Экологиялық мәселелерді экономика тарапынан
шешу ... ... ... ... ... ... .37
3.2. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..37
3.3.Экономиканы экологияға
бейімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .45

ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..48

КІРІСПЕ

Кез-келген мемлекет алдында көптеген проблемалар болады. Мәселен:
кедейшілік, коррупция, лаңкестік әрекеттер, көші-қон проблемалары т.с.с.
Солардың ішіндегі ең бастыларының бірі - қоршаған ортаны таза ұстау арқылы
халықтың денсаулығын сақтау, ертеңгі ұрпаққа табиғатты таза күйінде
жеткізу, жер асты байлығы мен мөлдір су молшылығы.
Қазіргі кездегі адамдар мен табиғат, глобальды масштабта экономика мен
экология арасындағы арақатынас жылдан-жылға шиеленісіп барады. Осылайша XXI
ғасырда адамзаттың алдында түрған ғаламдық проблемалардың бірі экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасы екені әр-түрлі деңгейдегі
мінбелерден жиі мойындала бастады. Адамзат өзі мекен етіп отырған ортаны
бүлдіруге немесе оны өмір сүруге жарамсыз етуге бейім күшке айналған жағдай
қалыптасты.
Экология мәселесі ең өзекті тақырыптардың біріне айналды. Әсіресе
Қазақстан үшін бұл өте маңызды проблема. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде
еліміздегі нарықтық реформалар мен экономикалық тоқыраулардың қоршаған
ортаны қорғау саласындағы басқару және бақылау жүйесіндегі үйлесімсіздікке
әкеліп соқканының экономикалық мудде мен экологиялық мүдденің бір-біріне
қарсы қойылуының куәсі болдық. Қаржы тапшылығының әсерінен мұндай
жағдайдағы шаруашылық мәселесін шешкен кезде экологиялық және қорғау
проблемаларынан гөрі экономикалық мүдде басым болып келеді.
Қазақстан мемлекеті әлемінің дамыған елдеріндегідей өзінің экономика
салаларын нарықтық қатынастың сұранысы мен талабына сай күрделі қиын
өзгерістерге бағыттай отырып дамытып жатыр. Қазіргі кезде барлық аймақтарда
жаппай табиғи ресурстарды игеру көрініс табуда. Бұған Ресей, Америка,
Англия, Жапония, Корея тағы басқа мемлекеттер инвесторлары қатысуда. Осыған
байланысты аймақтарда табиғи ресурстарды ұтымды

пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесін кұру қажеттілігі туындап
отыр. Бұл проблеманың маңыздылығы уақыт өткен сайын арта түспек, өйткені
шешімін кейінге қалдырған сайын қоршаған ортамызға әкелетін экологиялық-
экономикалық зияны ұлғая түспек.
Дипломдық жұмыстың тақырып өзектілігін ескере отырып, қазіргі кезде
Қазақстан республикасы бойынша экологиялық қауіп деңгейі мен бұл
мәселелерді шешу барысында экономиканың рөлін анықтау диплом жобасының
негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің қойылған мақсатымен қатар дипломдық жұмыстың міндеттері:

Нарықтық қатынас жағдайындағы ел экологиясының сапалы дамуын
бағалайтын теориялық сұрақтарды зерттеу;
Қазақстан Республикасындағы өзекті экологиялық проблемаларды
қарастыру;
Осы экологиялық проблемаларды шешу барысындағы экономиканың қаншалықты
әсер ететінін анықтау. Экология үшін экономика не істей алады және оған
қалай қол жеткізуғе болады? - бұл берілген жұмыстың негізгі проблематикасы
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталатын болсақ, диплом жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Әр бөлім өз ішінде бөлімшелерге бөлінген. Кіріспеде зерттейтін
тақырыптың маңыздылығы, өзектілігі анықталады, жұмыстың обьектісі,
мөселелері қарастырылған. Бірінші бөлімде экономиканың дамуы және оның
экологияға әсері қарастырылып, жалпы әлемдік деңгейде экологиялық мәселелер
мен оның пайда болу себебі көрсетілген. Екінші бөлімде Қазақстан
Республикасы бойынша қазіргі кездегі өзекті экологиялық мәселелер сөз
болып, олар ұлттық, жаһандық, жергілікті деп бөлінеді.Сонымен қатар Ақмола
облысы бойынша экологиялық проблемаларға жалпы сипаттама беріліп,
қаржыландыру көлемі көрсетілген. Үшінші бөлімде аталған мәселелерді зерттеп
оларды экономика тарапынан шешу жолдары қарастырылған. Қорытындыда дәлелді
ұсыныстар және негізгі қорытындылар жасалған.

ӘДЕБИ ШОЛУ

1.1. Экономикалық даму және оның экологияға әсері.

XXI ғасырда бүкіл адамзат өмірінде әлемдік мәселелердің маңызы ерекше
өсіп отыр. Әлемнің едәуір бөлігінің жанталаса қарулануы мен даму деңгейінің
төмендеуі жағдайына азық-түліктің, шикізаттың тапшылығы, энергетикалық,
демографиялық дағдарыстар қосылды. Әлемдік мәселелер бүкіләлемдік және
ұлттық ұдайы өндіріске, экономикалық процестердің динамикасына, қоғамдық
өндірістің өнімділігін, қоғамдық құрылыстың тиімділігі мен сапалық
сипаттарына елеулі әсер етуде.
Әлемдік проблемалар адамның, жалпы адамзаттың сан қырлы мәселелерін
қамтиды, атап айтқанда, әлемдік саясат пен экономика, мемлекетаралық және
ұлтаралық қатынастар, адамдардың тыныс-тіршілігінің шарттары т.б.
Адамзат алдында тұрған әлемдік проблемаларды мынадай үш топқа бөлуге
болар еді.
Бірінші топқа интерәлеуметтік проблемалар жатады. Өйткені адамзат
әлеуметтік тұрғыдан бірыңғай емес, дүние жүзі халықтары өз мүдделерін қауіп-
қатерге тікпей-ақ қарама-қарсы қайшылықтарды шешудің жаңа жолдарын таңдап
отыр. Бұл топтағы өз шешуін күтіп отырған мәселелер: соғыс және бейбітшілік
мәселелері, қарулануды біртіндеп шектеу, экономикалық және ғылыми-
техникалық артта қалушылықты жою. Шын мәнінде жасампаздық бағыттағы игі
шаралар әлемдік шиеліністі бәсеңдетіп, халықаралық экономикалық
байланыстарды өзара сенімділік, сыйластық принциптері негізінде ғана шешуді
қолдайды. Сенімділікті нығайту, екі жақты және көп жақгы қатынсатарды
дамыту әлемдік шеңбердегі интрәлеуметтік проблемаларды шешудің бірден-бір
жолы.1
Екінші топқа жеке адамның өзі мен оның ішкі дүниесі, мәдени-этникалық
жүйе мен дүниетаным проблемалары жатады. Бұлар жеке адам және қоғамның
өзара қатынасы саласында, калыптасатын проблемалар. Әлемдік әлеуметтік
мәселелер халықаралық қатынастар жүйесіне, экономикалық, экологиялық,
энергетикалық, дүние жүзіндегі азық түлік проблемаларына едәуір тәуелді.
Бұл топқа демографиялық мәселелер, ашарашылық, ауру-індетпен күресу, артта
қалушылықты жою, ұлттық мәдениет пен өнерді сақтау және байыту т.б.
проблемалар жатады.
Әлемдік мәселелердің үшінші тобына, қоғам мен табиғаттың өзара
әрекетінен туындайтын проблемалар жатады, олар шын мәнінде қоғам тарихының
негізі, өндіргіш күштер дамуының бастапқы пункті. Бұл топтың мәселелері
өзінің техникалық күш-қуатын ұлғайтқан өскелең, қоғам мен табиғат
арасындағы сәйкестіктерді қалыптастыру, ал мұның өзі болса, материалдық
өндірістік ұлғаймалы ұдайы дамуының бірден-бір көзі. Адам мен табиғат
арасындағы кайшылыктың шиеленісуі, табиғи рессурстарға деген өскелең
қажеттіліктердің өсуімен анықталады. Бұл топқа минералды шикізат қорларының
шектеулігі, энергетикалық проблемалар, қоршаған ортаны қорғау, әсіресе
ядролық сынақтардан зардап шеккен аймақтарды сауықтыру, дүниежүзілік
мұхиттың ресурстарын игеру, космос кеңістігін зерттеу мен пайдалану және
азық-түлік проблемалары жатады. Қорыта айтқанда әлемдік проблемалар жеке
бір мемлекет мүдделерімен шектелмейді, олар кең ауқымды, көп қырлы
мәселелерді анықтап зерттеуді, оны бірлесіп шешуді қамтитын проблемалар.
Адамзаттың әлемдік проблемаларын шешу үшін дүниежүзілік деңгейдегі бар
күш-жігерді біріктіру қажет. Оның аса ірі материалдық-каржылық, ғылыми-
техникалық күш-қуаты бар. Қолда бар мүмкіндіктерді білімділікпен,
парасаттылықпен, іскерлікпен адам игілігіне пайдалану қазіргі уақыттың
кезек күттірмейтін проблемасы. Жоғарыда аталған келелі мәселелердің ішінен
дипломдық жұмыстық негізі - экологиялық мәселелерге тоқталатын болсақ,
адамзатқа төнген жойылып кету қауіп-қатері тек жаппай қарулануда ғана емес,
сонымен қатар өзінің масштабы мен сипаты бойынша экологиялық қауіпсіздік
қаупі бүгінгі күннің келелі мәселесі болуда. Экологиялық дағдарысты
қоректендіргіш негіз — табиғатты бағындыру идеологиясы, ал жүзеге асыру
негізі - мекемелердің, ұжымдардың, жеке адамдардын пайдақорлығы болып
табылады. Сонымен қазір жер шарының барлық жерінде дерлік адам газданған
ауамен дем алады, сапасы жағынан күдікті су ішеді, зиянды заттарға толы
тағамдар жейді.
Әзірше өндіріске тартылатын заттардың жалпы көлемінен түпкі өнім
формасын тек 1-1,5 пайызы ғана қабылдайды. Қалғаны жүз миллиондаған тонна
қалдықтар, улы газдар, қышқылдар, бүлінген заттар. Олар қоршаған ортаны,
атмосфераны, су және жер ресуртарын ластайды, флора мен фаунаға зиян
келтіреді, ядролылық эффектісімен адамзатқа қауіп төндіреді, адам
денсаулығына зиянын тигізеді.
Кейбір американдық ғалымдардың пікірінше, АҚШ жеткен өмір сүрудің
жоғары деңгейіне басқа елдер де жететін болса, ол әлемдік экологиялық
дағдарыстың трагедиялық шиеленісуіне әкеп соқтырады.2
Осылайша қазіргі кезеңде адам мен қоршаған ортаның қарым-қатынасы
күрделене түсті. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен өндіргіш
күштердің күрт дамуы адамның табиғатқа ыкпалын күшейтті. Әсіресе XX
ғасырдың екінші жартысынан бастап, адам мен табиғат арасында жаңа жағдай
қалыптасты. Адамзат қажетіне керек шикізатқа сүраныс материалдық өндірістің
келемін арттырды, жер қойнауы мен мүхит байлығы жедел игеріле басталды.
Табиғатқа бағынбаймыз, оны өз игілігімізге айналдырьш, бермесін тартып,
аламыз деген көзқарас қалыптасты. Мұның барлығының жер бетіндегі
тіршілікке тигізген әсері табиғаттың өзіне тән құбылыстардан — табиғи
өзгеріс пен жел, су тасқыны , жер сілкінісі әсерінен әлдеқайда асып түсті.
Жер бетіндегі экологиялық жағдайдың өзгеруі, әсіресе, ғылыми-
техникалық өрлеумен тікелей байланысты.
Біріншіден екінші дүниежүзілік соғыетан кейін әлем елдерінің көбі-ақ
өнеркәсібін дамыту жолына түсті. Егер соғысқа дейін дамыған елдер қатары
оннан аспайтын болса, соғыс аяқталысымен индустрияландыру науқаны жаппай
етек алды. Өнеркәсіптің дамуы жер қойнауындағы қазбаларды игеруді үлғайтты.
Өз кезегінде бұл ауаның ластануын күшейтті.
Екіншіден, бүл жылдарда дүние жүзіндегі демографиялық жағдай да үлкен
өзгеріске үшырады. Жер шары бойынша халық саны тез өсіп кетті. Халықтардың
өсуі туралы әлемдік демографиялық сараптаманы қарап отырсаңыз, бұған
көзіңіз анық жетеді. 1700 жылы әлемде 620 миллион халық болса, 1850 жылы ол
екі есе өсіпті. (1,200 млн), яғни халықтың екі есе кебеюіне бұл тұста 150
жыл керек болған екен. Ал бұл сан содан кйінгі 100 жылдықта-ақ екі есеге
көбейген (2,500млн). Ендігі кезекте екі есе өсу үшін не бәрі 40 жыл керек
болды. Халықтың жылдам өсуі табиғатқа деген тұтыну қысымын өсірді.
Табиғат өзінен шыққан шығынды қайта қалпына келтіріп отыратын уақытының
мерзімінен жаңылды.
Үшіншіден қалалар көбейіп, оларда түратын халық саны артты. XX
ғасырдың басында жалпы халықтың 10 пайызы ғана қалада тұрса, ғасыр аяғында
бүл 50 пайызға жуықтады, 2001 жылы бүл көрсеткіш 54 пайызға жетті. Осынша
көп адамның шағын территорияға жиналуы жерге түсетін салмақты күшейтті,
қала мен қала маңының ластануы ұлғайды.
Бүгінгі күні материалдық өндіріске баға берудің екі өлшемі
(әлеуметтік, экономикалық) қалыптасқан. Ал қазіргі өмір осы өлшемге
экологияны да қосуды қажет етіп отыр. Әрбір салынатын ендіріс орнын
әлеуметтік, экономикалық жағьнан дәлелдеумен қатар, оның экологиялық
жағдайларын (келетін зардаптары мен оны болдырмау мүмкіндігін) қоса ескеріп
негіздесе, бүл салада қазір орын алып отырған қателікке жол берілмес еді.
Осылардың салдарынан Қазақстан қазір экологиялық жағдайы ауыр өлкенің
біріне айналып отыр.3

Ежелден мал шаруашылығымен айналысқан ата-бабаларымыз жайылымдарды
маусымның өзгеруіне қарай сауатты пайдаланған. Өмірлік тәжірибе оларды
табиғатты садтауға үйреткен. Жайлауды ақырла кешкен ауыл келесі жазда жер
қалпына келіп, шөп жетілгенде ғана қайтып келген. Сондықтан да үзақ
ғасырлар бойы топырақ, өсімдік жамылғыларының қалыптасуында үлкен
өзгерістер болмаған. Қазіргі жағдай тіптен басқаша. Оның пайдаланылған,
тапталған, өсімдіктері жаншылған табиғаттың қайта жаңаруына уақыт
берілмейді. Шөп жетілмей қылтанақтап шығып келе жатқанда-ақ оны қайта
таптау етек алған. Бір кездері игерілместей болған Қазақстанның кең байтақ
жері бүл күнде экономикалық қуатымызды арггырып отырған ендіргіш күштердің
өсуінің арқасында қоршаған орта жағдайлары ескерілмей, аз уақыттың ішінде
экологиялық дағдарыстар аймағына айналды. Бүрынғы Кеңестер одағы жүргізген
солақай саясат та бұған көп ықпал етіп, Қазақстандағы экологиялық
проблемаларды көбейтіп жіберді. Табиғат байлығы ысырап болды. Табиғатқа
деген тұтынушылық көзқарас қалыптасты. Қоғамдық қажеттілікті жалғыз ғана
фактор санап, техникалық-экономикалық есепті соған негіздеп құру орын алды.
Қазіргі кезде экологиялық дағдарыстың пайда болуына әсер еткен
факторлар қатарына ғылыми-техникалық прогресс жайлы екі жақты пікір
қалыптасқан.
Бізде бүгінгі экологиялық дағдарысқа ғылым-техникалык өрлеу кінәлі,
қазіргі даму жағдайларында ол болмай тұрмайды деғен пікірлер айтылады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде, мысалы Никитинның Научно-технический
прогресс деген еңбегінде және т.б. Ғылыми-техниканың қарыштап дамуы
табиғатты тиімді пайдалану ісін үйымдастыруда адамзаттьтң алдына бірқатар
жаңа міндеттер қойып, табиғатты қорғаудың көптеген мәселелерін
шиеленістіріп жіберді.
Ғылыми-техникалық прогресс өндіргіш күшін дамытады, адамдардың түрмыс
жағдайын жақсартады, оның әл-ауқатын арттырады. Сонымен бірге адамдардың
қызметінің артуы, табиғатқа араласуы, кей уақытта қоршаған ортаға
экологиялық және биологиялық мағына жағынан ешуақытта айтып қалпына келтіре
алмайтындай өзгеріс кіргізеді. Қоршаған ортаның ластануы, бүлінуі,
ресурстардың сарқылуы адамдардың тікелей әсерінің нәтйжесі.4
Ғылым мен техниканың карыштап дамуы, табиғат ресурстарын пайдаланудың
артуы және жер шарында адамдардың тез өсуі адам мен табиғат арасындағы
қатынасты шеленістіріп, ерекше мәселе етіп көтеріп отыр.
Ғылыми-техникалық революция дәуірінде табиғатқа адам қызметінің әсер
ететін күші кең жайылып отыр. Су мен ауаньщ ластануы, топырақ эрозиясы,
жерді, мүнай, газ және көмірдің қорларын ретсіз пайдалану, есімдік пен
жануарлар дүниесіне жасалынған шығындар - мұның бәрі ақиқатқа айналып отыр.
Ал кейбір мамандардың ойлары бойынша ғылым жетістіктері табиғатқа зиян
келтіруге арналмаған деп есептейді. Сонымен бірге ол қоршаған ортаны
қорғаудың да, қалпына келтірудің де тәсілдерін ашты. Табиғи ресурстарды
үнемдеуге мүмкіндік беретін немесе қалдықсыз технологяны өндіріске енгізу,
өндірісті сумен қамтамасыз етудің қайтымды және түйық айналымдарын қолдану
(бұл су шығынын қысқартады), жылу мен энергияның дәстүрлі көздерін табиғи
тыңайуы мен ондағы ылғалдың жиналуын, атмосферадағы газдың тепе-теңдігін
сақтауды қамтамасыз ететін орман алқаптарын сақтау және қалпына келтіру -
міне, экологиялық дағдарыстың бетін қайтаруға ғылымның берер ақыл-кеңесі
освшар. Ғылыми-техникалық өрлеудің қазіргі деңгейі, қуатты компьютерлердегі
талдаудьщ жүйелілік әдістері үлкен жобалардың шағын кейпін алдын ала
түсінуге мүмкіндік береді. Оларды іс жүзіне асырмас бүрын табиғатқа
тигізетін залалды есептеп, оны болдырмаудың жолдарын іздестіру қажет деп
көрсетеді. Ғылым, практика дәлелдегендей интенсивтендіру қоршаған ортаны,
табиғатгы әлсіретпейді, қайта оның сол қалпында сақталып, жетіліп отыруына
, табиғи қалпында қоры таусылмай үдайы өндіріліп отыруына әсер етеді.
Адамдардың табиғатқа ықпалы қай коғамда да қандай шаралар қабылдап, оны
ақылмен үйымдастырып, ойластырып іске асыратындығына байланысты. Біздің
еліміз жағдайында табиғатқа көқарас, оны аялау, қорғау, сақтау мәселесіне
жете көңіл бөлінбей келгені өкінерлік жағдай. Қандай мөлшерде, қаншаға
түссе де ең алдымен өндірістік жоспарды орындау керек деген принцип
табиғатқа, адам баласына орны толмас зиян келтіріп келгенін айтпасқа
болмайды. Арал көлі, Семей, Капустин Яр полигондарына байланысты жәйлар,
аймақтық мәселе емес, ғаламдық дәрежедегі маңызды мәселе болып отыр.
Өйткені республика халқына, табиғатына, оның болашағына тигізген қайғы-
қасіретін бір мемлекет күшімен жою қиын, оған әлемдік деңгейде бірлескен
шаралар жүйесі керек.

1.2. Экономикалық және экологиялық дамудың қайшылықтары.

Адамзаттың барлық даму кезеңінде болған адам мен табиғат арасындағы
шиеленіс қазіргі кезде әмбебап тұрде болып, экономико-экологиялық
проблеманың сипатын анықтап отыр: яғни экологиялық регресс арқылы
экономикалык прогреске жету.
Неге экономикалық даму осындай нәтижелерге әкелді деген сүрақ
туындайды. Жауабы оның қағидаларында жатыр.
Әрқашанда экономика қоғамның материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған. Эволюңия процесінде қоғамдық қажеттіліктер
өсіп, технологияны одан әрі дамытуды қажет етті. Нәтижесіңде 20-шы
ғасырдағы экономикалық даму ғыльми-технологиялық прогрессіз, өндіріс
өсімінің тұрақты сақтауынсыз және қамтамасыз етуінсіз мүмкін емес еді. Ал
бұл дегеніміз табиғат ресурстарына тәуелділіктің артуы деген сөз.
Табиғат және адам ресурстары, технологиялық білімнің деңгейі,
институтгар жүйесі экономика қызметінің жағдайын анықтайды. Қоғам әрқашан
да табиғат ресурстарына тәуелді болды, бірақ бұл тәуелділік экономикада
есепке алынбайды. Адам тұтып , табиғат ресурстарын сақтауға көңіл бөлмейді.

Осылайша, экологиялық және экономикалық дамудың негізгі қайшылықтары
келесідей шиеліністерден көрінеді. Біріншіден экономика әрқашан даму
үстінде болу керек, ал екіншіден осы даму қоршаған ортаға кері әсерін
тигізеді.

Экономиканың қарышты дамуы мен адамзаттың әрекеті қандай нәтижелерге
әкелді деген сұрақ туындайды. Барлық жер кеңістігінің, яғни теңіз, ауа,
судың ластануы, парниктік эффект, ормандарды жою, шөлейттену, көптеген
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жоғалып кетуі - қоршаған ортаға
антропогендік ықпалдың негізгі формаларының кейбір көріністері ғана. Нақты
фактілерге келетін болсақ, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін зор көлемде
минералды шикізат қолданылып, бұл табиғи ресурстардың азаю проблемасына
әкелді. Б¥¥-ның қоршаған орта және даму бойынша әлемдік комиссияларының
берілгендері бойынша қазіргі кезде жыл сайын 6 млн. га жер шөлге айналуда,
ал 20 млрд. өзінің өнімділігін жоюда.5
Орман кеңістігі 1950-ші жылы құрлықтың 15 пайызын құрса, қазіргі кезде
ол 7 пайызын ғана құрайды. Жыл сайын 11 млн гектар орманы жойылады.
Осылайша адам баласы алдымыздағы онжылдықтың ішінде өзінің негізгі оттегі
көзінен айырылуы мүмкін. Әртүрлі жанармайдың қолданылуынан жыл сайын
атмосфераға 20 млрд тонна көмірқышқыл газы шығарылып, 100 жыл ішінде 10
пайызға өскен. Әлемдік теңізге әр жылы 30 млрд. тонна мұнайөнімі, 50000
пестицид құйылады.

2.ЗЕРТТЕУДІҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ.

2.1. Қазақстан Республикасының экологиялық мәселелері.

Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің өте жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының,
Қазақстан республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық бөлшектенген жүйесін-
қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдаланудың жылдары болады. Бұл
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды камтамасыз
етті.
Алайда, Қазақстанда көптеген он жылдықтар бойы қоршаған ортаға
экстремальды жоғары техногендік жүктемелермен негізінен, табиғат
пайдаланудың шикізат жүйесі қалыптасты. Сондықтан, экологиялық жағдайдың
түбегейлі жақсаруы болған жоқ және ол бұрығысьнша, биосфераның
тұрақсыздауына, қоғамның тіршілік әрекетіне қажетті қоршаған ортаның
сапасын, оның қолдану қабілетін жоғалтуға алып келетін табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады.6
Қазақстан Республикасы халқыньң тұрмыс деңгейі жақсарғанымен,
денсаулығы зардап шегуде. Біздің Республикамыздың көпгеген аймақтарында
жағдай тек қана қолайлы емес, апатты жағдайда болып отыр. Қоршаған ортаны
ластайтын және табиғат жүйелерінің деградациясын тудыратын негізгі көздер
өндіріс, ауыл шаруашылық, көлік және т.б. антропогендік фактор болып
табылады. Айналаны ең көп ластайтын мұнай-газ саласы жылу энергетикалық
кешендердің кәсіпорындары болып табылады. Қоршаған ортаны барған сайын
радияциялық, химиялық және т.б. да қауіпті ықпалға ұшырап отыр. Осылайша
қазіргі заман экологиялық тауқыметтері адам қолымен жасалып, бүкіл
тіршілікке қауіп төндіріп келеді.

2.2. Ұлттық экологиялық проблемалар.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241
Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің
негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш
полигондары мен сынақ кешендерің оңалту жатады. Демек, бұлардың қолайсыз
экологиялық зардаптарының әсері өңір халқының денсаулығына айтарлықтай
зияндарын тигізіп келеді. Жеке тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық
аймағында ( 186,3 мың халқьГбар 178 елді -мекен ) тұрады. Сондай-ақ бұл
өңір тұрғындарына ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсіресе әйелдер мен
балалар өлімі мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары жыл
өткен сайын көбею үстінде. Мысалы облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408
бала алғаш рет мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке
шалдықтырып отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке (нерв
жүйесі) аурулары иеленеді. Өткен жылы куәландырылған 355 баланың 104-і
(29,2), ал қайта куәландырылған 1186 баланың 364 (30,6) осындай науқасқа
шалдыққан. 2002 нсылы бүл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5), қайта
куәландырылған 1293 баланың 433-ін ( 33,4 ) құраған-ды. Сондай-ақ өткен
жылы алғаш рет 84 бала ақыл-есі кем балалар санатына жатқызылса, қайта
куәландырылғандардан өткен жылы 250 бала (2002 жылы —17) осы дертке
шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы -98) бала туа бітті, кемтарлыққа
ұшыраған. Облыс бойынша жалпы мүгедек балалардың 2003 жылы 1541 баланын 468-
нің (2002 жылы- 1751 баланың 541-і) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды.
Демек, осы науқастың түрі балалар арасында жылдан- жылға етек алып келеді.
Жалпы, адам үшін бірінші байлық-денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін ойлаған әрбір
ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты өмір сүруін
қадағалайтынын әркез естен шығармаған да абзал. Сонымен бірге еңірде іш
сүзегімен ауратындар саны 29 есе, бауырдың қабынуымен ауратыңдардың саны 7
есеге өскен. Сол сияқты қоршаған ортаның ластануынан аймакта жүрек-тамыр
және окологиялық
( обыр ) аурулары әлдеқайда жиі кездеседі. Демек, бұларды ғаламшар
тұрғындарын өлім-жітімгедушар ететін, осы заманғы бірінші орындағы аурулар
десе де болады. Жалпы, планетадағы көлдердің арасында көлемі жағынан
төртінші орынды иеленетін Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата
жоғалу үстінде өйткені, бұрынғыдан 66 мың шаршы шақырымға жуық қана су
айдыны қалып отырған сияқты. Ғалымдар теңіз 2010 жылдары жер бетінен толық
жойылады деп отыр. Ал, Арал өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл
өткен сайын өте қауіп төндіруде.8
Өйткені, республика территориясында алғаш теңіз жағалауы 100
шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған шақта, сол құрғаған
теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала бастаған сәтте Ю.В.
Новиковтын деректеріне қарағанда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн.
тонна тұз дүние жүзіне шаң болып тарап, ал Арал өңірінде әрбір гектар жерге
700 кг. Тұз аспаннан жауатынын дәлелдеген. Міне, осыған орай бұл күндері
теңіздің 70-80 пайызы жаланаштанып құрғаған теңіз табанынан жан-жаққа тарап
ұшатын әлгі тұз шаңының көлемін есептеп шығу қиынға соқпайды. Демек, бұл
күндері әлемнің түкпір-түкпіріне жылына орта есеппен теңіз табанынан 290
млн. тоннаның үстінде тұз-шаң тарап жататыны белгілі болды.Қазіргі деректер
бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден 11,4 млрд тонаға
жетті. Черноболь апатының зәрі айнала төңіректің 30 шақырымына таралса,
Аралдың ащы қаһары 3000 шақырымға жетеді. Ал Аралдың Қазақстандық бөлігі
59,6 млн га жерін алады. Табиғи ландшафтқа экологиялық жағдайдың ықпал
етуіне байланысты 3 аумаққа бөлінеді: дағдарысқа жақын (30,9 млн га),
дағдарысты (13,2 млн га) және экологиялық апат аймағы (15,5млнга)

2003 жылдың аяғында Арал теңізінің деңгейі 1994 жылмен салыстырғанда
6,3 м қысқартылып, 33,3 м-ге жеткен. Теңіз ауданы 55 пайызы қысқартылды.
Космостық зерттеу институтының берілгендері бойынша теңіздің қаншалықты
кысқартылып, тартылғанын 1 - суреттен көруге болады.28 Жоғарыда сөз болған
жайларды ескеретін болсақ Арал - бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
¥лттық: экологиялық проблемалардың бірден-бірі - Каспий теңізі
қайраңының ресурстарын қарқынды игеруге байланысты проблемалар.

Каспий-теңізі - әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйық су алабы.
Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума желбөгет құбылыстарының
нәтижесінде 0,5-1 ге дейінгі ауытқып отырады. 1837-1990 жылдары жүргізілген
жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай
өзгеруі 1930 және 1980-1990 ж аралығына сәйкес келетіні анықталған.
Теңіздің қазақстандық бөлігі - солтүстік-шығыс жағалауы Атырау және
Маңғыстау облыстарының аумағында. Каспий теңізі - ежелден балық ауланатын
су айдыны. Бекіре тәрізділердің дүниежүзілік өнімнің 90 пайызы осында
ауланады. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жетуге кедергі
келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радияциялық және химиялық
жолмен ластануы және қаскөйліктің етек алуы бекіренің қорын азайтуда.

Каспий итбалығы - тек Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі.
1920 жылы 1 млн-нан астам итбалықтың 120 мыңы ауланғаны болса, 1980 жылдың
аяғында 360-450 мынға дейін азайған итбалықтың-27 мыңы , 1996 жылы-8 мыңы
ауланған. 200 жылы сәуір-тамыз айларында індеттен :олардың 15 мыңы
қырылды. Каспий итбалығының қырылуы -Каспийдің солтүстік бөлігіндегі
гидрометеорологиялық және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз
жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді.10
Теңіз астын геологиялык-геофизикалық зерттеу жөніндегі Қазақстан-
каспийшельф компаниясын құру туралы қаулы 1993 жылдың 13 ақпанында дүниеге
келді. Сол жылдың 3 желтоқсанында бұл компания халықаралық консорциум болып
қайта құрылды. Ол ұйым Қазақстанды мүшелікке қабылдай отырып, оған
операторлық лицензия берді.
Каспиий теңізі бассейінің көмірсутегі ресурстарын мемлекеттердің кең
игеруі теңіз және жағалау маңы экожүйелеріне теріс әсердің көлемін
ұлғайтты. Теңіз мәртебесінің айқындалмаған жағдайында транс шекаралық
сипаттағы сыртқы экологиялық қауіп-қатердің біраз мәні болады.
Теңіздік қазақстандық секторындағы көмірсутегі шикізатын алдағы
жеделдетіп, игеру елдің экологиялык қауіпсіздігі үшін ықтимал қатер
төндіреді.
Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық
жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен кауіп
төндіруде. Атмосфераның ластануына мұнай-газ өндіретін және оны қайта
өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде. Мысалы 1998 жылы Атырау облысы бойынша
атмосфераға 135,1 мың т зиянды заттар шығарылған. Бұл улы заттарды
негізінен ескі технологиямен жабдықталған 3,5 мың мұнай ұңғымасы шығарады.
Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы- ілеспе газды іске
жарату. Қазір жылына 800 млн . газ ауада жанады.Мұнай кең орындарында мұнай
өнімдерін еңдеу кезінде мұнай мен қалдық сулардың топырақ пен грунтка
төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай өнімдері
қалдықтарымен ластанған аумағы 194 мың га жерді алып жатса, төгілген
мұнайдың мөлшері 1 млн т-дан асады.(2003)
Мұнай орындарын өндіру процесі кезінде жердің, судың ауаның ластануы
зор болды. Осылайша батыс Қазакстанда ластанған жер көлемі 200 мың га
жеткен. Қазіргі кезде каспий теңізі суы екі метрге көтерілген, нәтижесінде
теңіз суы Атырау мен Маңғыстау облысындағы көптеген територияларды басып
кеткен. Каспийдің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауындағы мұнай
орындарын су басу қаупі күшейді. Барлық су басқан қазандықтар Каспий
теңізінің ластану көзінің негізгілері болуда.12
2003 жылы Республикалық инспекциялық басқарма мен Қоршаған ортаны
қорғау облыстық-территориялық басқармасы күштерімен мұнай амбарларының
инвентаризациясы жүргізіліп, олардың қоршаған ортаға тигізетін. әсерін
бағалаған
Нәтижесінде республикадағы мұнай-газ өңдеуші сектордың саны 53ге
жетіп, оның ішінде 384-ті авариялық және 23 полигон. Олар 1980-1990 жылдары
жасалған кезде құрылыс жағдайына экологиялық талаптар қойылмаған. Осындай
бұзушылықтың нәтижесінде экожүйелердің тұрақты қызметіне орасан зор нұқсан
келтірілген.Экологиялык талантарды сақтамай, бұзушылықтарды, қылмыстарды
жасайтын мұнай өндіруші компаниялар жеткілікті. Солардың қатарына Великая
стена, Петро Қазақстан, Құмкөл Ресерсез, Теңіз шевройл,
Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг сияқты компанияларды жатқызуға
болады.
Каспий теңізінің қоршаған теңіз ортасын қорғау жөніндегі үлгілік
Конвенциясы және басымдық іс қимылдардың өңірлік стратегиясы Каспий
теңізінің коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспийдің экожүйесін
қорғау жөніндегі негізгі бағыттарын айқындады. Каспий теңізінің
қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасында 2005 жылдың
аяғына дейін теңіз және жағалау маңы экожүйелеріне залал келтірместен
көмірсутегін өндірудің мүмкін болатын шекті деңгейін: айқындау жөніндегі
арнаулы зерттеулерді жүргізу,геодинамикалық мониторинг жүргізу,иесіз мұнай
скважиналарын және басқа да тарихи ластауларды жою, алаудағы ілеспе газды
жағу және мұнай құбырлары мен радиоактивті ластануы бар жабдықтағы
санкцияланбаған ластануды қысқарту жөніндегі шаралар қабылдануда.
Өскемен сынды өнеркәсібі дамыған қаланың әлемдегі ең лас қалалар
қатарына ілігуі - елдің экологиялык жағдайының қай деңгейде екенін анық
байқатады.
Бұрынғы Семей сынақ алаңына жапсарлас аудандарда онкологиялық
ауруларға шалдығу мен өлім жітімнің, қан айналымы жүйесінің аурулары мен
ерте қартаюдың деңгейі жоғары екені байқалып отыр. Арал маңындағы
экологиялық апат аймағында, әсіресе әйелдер мен балалардың арасында асқазан-
ішек аурулары мен қаны аздық, сәби өлімімен туа біткен ауытқулар жиі
кездесуде.
Қазақстан аумағында төрт әскери сынақ полигоны мен Байқоңыр ғарыш
кешені жұмыс істейді. Қазіргі кезде Байқоңыр ғарыш айлағының пайдасынан
гөрі зияны көбірек айтылуда. Бұрын мұны Ресей мен Украина пайдаланды. Қазір
Ресейдің иелігінде. Одан Космос ЗМ, Зенит-3, Циклон-3 және басқа
барлык пилоттық ұшырулар жүргізілуде. Отын ретінде димтетилгидрозин
пайдаланылады. Ол қоршаған ортаға тарағанда өте қауіпті, тез ұшады, суда
тез ериді. Жердің терең қатпарларына тез сіңіп, өсімдіктерге қонады. Бұл-
қауіптілігі жағынан бірінші орын алатын өте қатерлі зат.15
Адам онымен қатты уланған кезде тынысы тарылып, жүйке-жүйесі
өзгерістерге ұшырайды, бауыр мен бүйрек зақымданып, қан құрамы өзгереді.
Кеміс ұрпақ туып, ол әр-түрлі ауруларға шалдығады. Байқоңыр ғарыш
айлағынан ең алғашқы ракета 1965 жылы 21 ақпанда ұшырылған. Ғарыш айлағының
алаңдары солтүстіктен оңтүстікке қарай 85 шақырымға, батысынан шығысқа
шығысына қарай 125: шақырымға созылып жатыр. Өткен жылдарда ғарыш айлағынан
1200-дей ғарыш аппараты, 1186 континенттік аралық балистикалық зымыран
ұшырылған. Байқоңыр ғарыш айлығынан ұшып жатқан зымырандардың
атмосфералық ауа мен бүкіл кеңістікті бүлдіріп жатқаны өз алдынды.
Зымырандардың отын құрамында кездесетін хлорлы қосылыстар да өте зиян.
Атмосфераның жоғары қабаттарында жағылып одан бөлінген хлор элементтері
озонның ыдырауына тікелей әсер жасайды. Сол сияқты соңғы жылдары ұшырылған
зымырандардың кейбіреуінің жерге құлап түсіп жатқаны да баршылық. Б¥¥-ның
сарапшылары Қазакстан жерінің 66 пайызы яғни 180 миллион гектары шөлейтке
айналғанын келтіріп, экологиялық қолайсыз аймаққа теңеп отыр. Жылда
Қызылорда облысының егістік жерінің 10-15 пайызының шөлге айналуда. Соның
салдарынан Арал теңізінің оңтүстігіндегі жайылымдардың 20-25 пайызы мүлдем
жойылып кетті. Елімізде экологиялық заңдылықтарды аяқ асты етіп жүрген:
қаншама кәсіпорындар мен өндіріс орындары жұмыс істеп келеді. Қарағанды мен
Теміртау металлургия зауыттарының табиғатқа келтірген орасан зор
шығындарының орнын толтыру үшін ондаған, жүздеген жылдар керек.17
Тұрақты даму әр мемлекеттің мәнді де маңызды мақсатына айналып отырған
қазіргі кезеңде экологиялық қауіпсіздік, адамзат тіршілігінің бесігі -
қоршаған орта мен табиғатты қорғау әрбір саналы адамның ойы мен ісінде,
күнделікті қызметінде басты нысана, қажеттілік ретінде қалыптасуы тиіс.
Оған ешкімнің де немқұрайды қарауға қақысы жоқ. Өйткені бүгінгі табиғат
тынысы, таза да қауіпсіз қоршаған орта ертеңгі ұрпағымызға аманат ретінде
қалуы керек. Сондықтан экология мәелелері мемлекеттік әр деңгейде
қарастырылып, жолға қойылып жүр. Біздің Ақмола облысында да оған тиісті
дәрежеде назар аударылуда.

2.3. Жергілікті экологиялық проблемалар.

І.Уран өндіретін кешендердің нысандарында рекультивациялау жұмыстары
уақытында жүргізілмейді. Осылардағы көп жылдық өндірістік қызметтерден
кейін аса көп көлемде зиянды қалдықтар жинақталып қалған.
2.Жыл-жыл өткен сайын рұқсат етілген немесе рұқсат етілмеген қалдық
және кең-шірінді тегетін жерлер көбейіп барады. Тұрмыстық қатты қалдықтарды
ретімен төгіп, орналастыру, оларды өндеп, кайта пайдалану технологиясы жоқ.
З.Көкшетау қаласының тұрғындарын ауыз сумен жабдықтайтын ең басты кез
Шағалалы су қоймасы болып табылады. Ал осы су қоймасының жағдайы
нашар.Неғізгі су жинағыштың түбінде көң-қоқыс пен қүм көп. Көкшетау
қаласындағы тұрмыстық қатты қалдықтар полигонында да жағдай мәз емес. Онда
қалдықтарды рет-ретімен төгу, орналастыру, өңдеу қалыс қалған.
4. КазСабтонЖАҚ-ның радиоактивті қалдықтар сақтайтын қоймасының
шаңдануын жою мәселесі шешімін тапқан жоқ.

5. Щучье-Бурабай курортты аймағының Бас жоспарын талдап, жасауды
тездету керек. тездету керек.
б. Курортты аймақтың көлдерін тазартудың жобаларын жасау қажет.
Қазіргі кезде жоғарыда айтылған экологиялық мәселелерді шешу үшін
экономика қандай орынды алады? Экономикалық және экологиялық дамуының
үйлесімдігіне қалай жетуге болады? - деген сұрақтарға келесі бөлім жауап
береді.

2.4. Ақмола облысының экологиялық жағдайына экономикалық баға беру.

Енді облысымыздағы соңғы үш жылда қалыптасқан экологиялық жағдайға,
ауа мен жердің қаншалықты ластанып жатқанының шынай көлемдеріне көңіл
аударып қарарлық. Оны 2001-2004 жылдар аралығында ауаға шығарылған зиянды
затгар мен қоқыс төгілетін орындарға тасталған өндірістік және тұрмыстық
қатты қалдықтар көлеміне көз жеткізу арқылы аңғаруға болады.
Ақмола облысының аумағында атмосфераға зиянды заттар негізінен
стационарлық (жылу қазандықтары, цехтар, станоктар, дәнекерлегіштер, көмір
қоймалары және жиналған күл) және көлік (автомобидьдер, әуе көлігі)
көздерінен шығарылады.
Облыстағы ең ірі жылу қазандыңы Степногорскідегі жылу-электр орталығы.
Ол ауаға жыл сайын 15 мың тонна зиянды зат шығарады. Бұл облыстағы
шығарындының 20 пайызы деген сөз. Сондай-ақ Көкшетаудағы РК-2 бу
қазандығынан да жылына 5 мың тоннадай зиянды зат атфосфераға шығарылады.
Егер 2001 жылы стационарлық көздерден 65,2 мың тонны зиянды зат шығарылса,
өткен 2004 жылы бұл көрсеткіш 96,9 мың тоннаға жеткен. Ал автокөліктерден
шығарылған улы газ көлемі 2001 жылы 17,7 мың тонна қүраса, былтыр ол 92,2
мың тонна болып отыр. Сонымен соңғы үш жылда жалпы 447,7 мың тонна зиняды
зат шығарылып, атмосфераны ластаған.
Көріп отырғанымыздай, жыл сайын ауамыздың ластануы азаймай, қайта
көбейе түскендей. Екі көзден шығарылатын зиянды заттар көлемі теңесіп
барады. Олардың улы газы ауамызды шамадан тыс тұмшалап барады.
Қалдықтарға тоқталатын болсақ, олар үш топқа - тұрмыстық, өнеркәсіптік
және жылу-энергетикалық (күл) болып бөлінеді. Мұндай зиянды қалдықтарды біз
өзіміз қолдан жасаймыз. Әсіресе елді мекендер маңында орынды-орынсыз төгіле
салатын тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар, күл-шлактар тау-тау болып
жатады. Рұқсат етілмеген орындар қаншама. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.