Бастауыш мектептерге оқушылардың экологиялық санасын экологиялық ертегілерді ойынды оқыту процессінде қолданумен қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1. Экологиялық білім берудің
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Экологиялық білім берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесін модельдеу ... ... .
4. Экологиялық сананы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Бірінші бөлім бойынша
қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНДЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРДІ ПРАКТИКАДА
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінде бастауыш мектептің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Оқушылардың қоршаған ортаны тану процесінде экологиялық
ертегілердің тәрбиелік бағытталуы және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Экологиялық ертегілердің әдістемелік
жобалары ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тамшының саяхаты экологиялық ертегісі ... ... ... ... ... ...
3. Өлең болмаған жерде – жаңғақтар болмайды экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3. Ағашты суарғысы келген Тамшы экологиялық ертегісі.
3. Әлемдегі ең қайғылы әңгіме экологиялық ертегісі ... ... .
3. Кішкентай өркен экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Тас көмір туралы ертегі экологиялық ертегісі ... ... ... ... .
32 Үлкен қалалар және сары шөп туралы ертегі экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4. Экологиялық ертегілердің тиімділігін тәжірибе арқылы
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Екінші бөлім бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың көкейкестілігі. Үшінші мыңжылдық ғасырдың басыңда адамзат
өзінің масштарымен дәрежесімен тарихта аналогі жоқ қауіптерге ұшырады.
Егерде барлық адамдардың өмір сүретін ортасын бір ортақ үй өмір жүйесі
деп қарасақ, онда сол әр адамның ортақ үйдің экологиялық катастрофаға
ұшырамауын ойлауы қажет. Адамның табиғатқа тигізетін әсерлерін алдын алу
үшін және цивелизация денсаулығының қалпын сақтау үшін бір қатар
педагогикалық мәселелерді шешуге тиісті, себебі өсіп келе жатқан ұрпақ
мектеп жасынан ғылыми негізделген және табиғи қоршаған ортаға қамқорлықпен
қарау тиісті. Ортақ жер үйіміздің бейнесі – адамзат, барлық трі ағзалар
үшін ортақ үй түрінде балаларға табиғаттағы орнын, өзінің қоршаған ортаға,
адамдарға қатынасын түсінуге көмектеседі. Ортақ үйде тіршілік ету – адамдың
нәзік қоршаған ортамен үздіксіз байланыстарын көрсетеді. Қазіргі уақытта
педагогтар мен психологтар ойын әрекетінің табиғат туралы ұсыныстардың
қалыптасуымен байланыстырады.
Берілген жұмыста экологиялық сананың мектепте білім берудің бастауыш
кезеңдерінде қалыптасуы байқалады. Сюжетті экологиялық ертегілер пайдалану
бастауыш сыныптардағы балаларға білім берудің өзегше түрі болып саналады.
Сондай ертегілер әр түрлі оқу міндеттерін шешуге көмектеседі:
балалардың ой әрекетінің қалыптасуына; жаңа білімдерді ұғынуға, алған
білімдерді әр түрлі жағдайларда дұрыс пайлануға, ой әрекетінің
белсенділігін арттыру баланың өнегелі – құқықтық қасиеттерін қорытындылау
тәсілі болып саналады.
Сондықтан, жұмысымның актуальдігі: Бастауыш мектептегі оқушылардың
экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде экологиялық санасын
қалыптастыру тақырыпты таңдауында көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Бастауыш мектептерге оқушылардың экологиялық санасын
экологиялық ертегілерді ойынды оқыту процессінде қолданумен қалыптастыру.
Зерттеу объектілері – экологиялық ертегілерді енгізген бастауыш
сыныптарда өтетін оқу – тәрбиелік процесс.
Зерттеу пәні – экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде
оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыруына көмек болатын, табиғат
туралы білімдерін алу.
Зерттеу гипотезасы – экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде
оқушылардың экологиялық мәдениет деңгейін арттыру. Бұл гипотеза мектептегі
экологиялық білім беруде нәтижелі болу үшін келесі сұрақтар байқауға
тиісті:
1. Оқушылардың ойын процессінде экологиялық санасының дамуының
әдістемелік негіздерін анықтау.
2. Экологиялық білім берудің мақсаттары, міндеттері және принциптары
анықталуға тиісті.
3. Экологиялық білім берудің принциптері негізделуге тиісті.
4. Экологиялық мәдениет деңгейінің дамуы үшін қажетті қолайлы жағдайларды
анықтау.
Міндеттері:
1. Аталған сұрақтар бойынша ғылыми және педагогикалық әдебиет бойынша
теориялық талдау жасау.
2. Бастауыш мектептегі білім беру процесінде экологиялық ертегілерді
қолдану әдістемелік бағдарламаларды құру.
3. Құрылған бағдарламаның нәтижелілігін эксперимент арқылы тексеру.
І Мектептегі экологиялық білім берудің ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Экологиялық білім берудің негіздері
Адамзат жаңа өнегелік, жаңа білімдер ,
жаңа менталитет және жаңа байлықтар
жүйесі қажет сызыққа жетті. Ал бұларды
басқаратын және құрастыратын кім?
Ойым бойынша пәнаралық экологиялық
білім беруді қадағалауда бастапқы
рөлді Мұғалім атқарады...
Н.Н.Моисеев
Акадкмик Никита Николаевич Моисеевтің айтқан сөзі дұрыс. Себебі,
балаларға білім беретін және цивелизацияны сақтау жауапкершілікті
тәрбиелейтін мұғалім әр қашан да орта тұлға болып қала береді. Халық
айтады: адамзаттың бірінші қажеттілігі Мұғалім мен Дәрігерде. Глобальды
экологиялық дағдарыс кезінде бұл сөздер өте актуальді болады.
Экологиялық білім беруді игеру - әр мұғалім мен тәрбиелеушінің
міндеті. Д.С.Лихачев бойынша мұғаліммен тәрбиешінің қолында біздің
болашағымыз: Настало время осознать каждому, что мы живем в озоновом
одуванчике, что наша Земля - одинокий небесный цветок, расположенный на
удачном расстоянии от Солнца. А мы взрываем в одуванчике бомбы! Мы
прогрызаем его ранимую оболочку, стираем пыльцу, смахиваем нежные тычинки
лесов.
Жер бетінде тіршілікті сақтауға азаматтық жауапкершілікті тәрбиелеу –
бұл күрделі және ұзаққа созылатын процесс. Балалардың жауапкершілігін және
адамның қоршаған ортамен мәдениетін тәрбиелеу процесінде педагог ең
бастапқы рөл атқарады.
ХХ ғасырдың ғылыми – техникалық революциясы қоғам өмірінің барлық
жақтарына әсер етті. Ғылыми – техникалық прогресстің тез дамуы адамның
табиғатқа қысымын артты және қоршаған ортаны өзгертті. Адамның табиғатқа
тигізетін теріс әсерлері денсаулығына зиянкелтіреді. Қоғам мен табиғат
арасындағы келіспеушілік бүкіләлемдік дағдарысқа әкеліп соқты.
Антропогендік әсерлерінің ұлғаюы адамзаттың жоюлуына әкеледі. Болашаққа
сеніммен және үкіметпен қарап, біз болашақ өзімізге тәуелді екенен
тіршілікке мүмкіндік беретін тек бір планета бар, ол планета Жер екенің
түсінеміз.
Егер біз өзіміздің біздің уникалды планетамыздың табиғаты мен
туысымызды түсенсек – барлық тірі ағзалар үшін ортақ үй болатын ...
Егер біз өзіміздң қалыптасқан осы үйдегі бәрі біздікі деген ой
санасынан жойсақ.
Егер өзімізде жауапкершілік сезімін тудырсақ...
Егер біз өнегелі принциптердің байлықтардың жаңа жүйелерін құрсақ және
ол жүйе адамның табиғаттағы орның, адамзаттың қоршаған ортамен үнемді қарым-
қатынастарын анықтаса.
Баяғыда егер деген тек оқымыстылардың емес ,
ол нақты әр адамды жер шарымыздың жағдайын бүкіл
адамзаттың тағдырын ойландыратын мәселе.
Жақын уақытта ғалымдардың экологиялық дағдарыс туралы болжамдары
адамдардың көпшілігімен сенімге алынбады. Жоғары мемлекеттік басқару
деңгейлерде өмірге экологиялық жағынан қате проектер енгізілді: батпақ
далаларды құрғату, оңтүстік жерлердің меллиорациясы, жүгеріні қолайсыз
белдеулердне отырғызу, т.б.
Адамдардың көпшілігінде біздің планетамыз туралы жалпы толық
қалыптасқан жүйе түрінде ұсыныстар болды. 1968 жылы Парижде өткен ЮНЕСКО
бүкілхалықаралық табиғатты қорғау туралы конференцияда халықтармен мемлекет
басқарушыларына жолдау қабылданды. Бұл жолдауда экологиялық білім беру
саласында халықаралық ынтымақтастық қажеттілігі көрсетілді. Өткен
конференция биосфераның ресурстарын тиімді пайдалануына және сақталуына
негізделген ғылыми зерттеулердің халықаралық бағдарламаның құрылуына,
мамандар дайындауына себеп болды. 1972 жылы Стокгольмде өткен конференция
қоршаған ортаны қорғау саласында Стокгольмде өткен конференциясында
қоршаған ортаны қорғау туралы Декларация қабылданды. 1975 жылы ЮНЕСКО – мен
ЮНЕП (қоршаған ортаны қорғау комисиясы) бірігіп декларацияны орындауға
бастады.
Экологиялық білім беру мәселелерге 1977 жылы Тбилисиде және 1987 жылы
Мәскеуде өткен қоршаған ортаны қорғау және даму конференциясында ғылыми
және білім беру сұрақтарын қарастырылды.
Экологиялық білім беру глобальді, аумақты және жергілікті тұрақты
дамудың негізгі жағдайы болып саналады. Экологиялық білім беру экологиялық
білім берудің жаңа байлықтар жүйесінде құрылады және адам табиғаттың
құрамдас бөлігі деп, өмір уникалды деп қарастырады.
Адамзаттың қоршаған ортасын тек әр бір адам Жер планетамызға
жауапкершілігін түсінсек мүмкін болады. Біз табиғаттың бөлігіміз және оған
толық тәуелдіміз. Адамзатты глобальды экологиялық дағдарысқа әкеліп соққан
технократияның орнына табиғатты сақтау үшін іс-әрекеттердің барлық
түрлерін, планетамыздың мүмкіндігін есепке алып жаңадан құрастыру түсінігі
туды.
Табиғаты қорғау Бүкіләлемдік Одақ адамзаттың және жердің тұрақты
дамуының құжат-стратегиясын құрды. Цивелизацияның тұрақты дамуының негізгі
шарты – барлық адамдардың экологиялық біліміділігі. Экология заңдары – бұл
табиғат пайдаланудың ғылыми негіздер, сондықтан оларды білу ол қоғамның
табиғатпен үйлесімді қатынастарының негізгі жағдайы.
Жалпы ортақ білім берудің концепциясы оны адамның даму, тәрбиелеу,
білім беру үздіксіз процесс ретінде байқайды және ол ғылыми-практикалық
білімдер мен дағдыларын, бағалылық ориентацияларын, қылықпен әрекеттерін
жинақтауға бағытталған және ол қоршаған әлеуметтік – табиғи ортаға,
денсаулыққа жауапкершілікті қатынасты қамтамасыз етеді.
Педагог – ғалымдар (И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный, И.В.Суравегина,
П.П.Симонова және т.б.) бойынша экологиялық білім берудің негізгі мақсаты
болып жеке адамның және қоғамның экологиялық мәдениетінің қалыптасуы болып
саналады [3]
Адам экологиялық мәдениетінің аспектілерінің алуантүрлілігін келесідей
көрсетуге болады:
Экологиялық мәдениетті өз басын адамзаттың тарихынан алады – табиғатқа
қамқорлықпен қарау дәстүрлерінен, туған жердің табиғи байлықтарынан. Ежелгі
де біздің табиғатты, ағзалардың қоршаған ортамен қатынастарын жақсы танитын
болған.
Адам табиғат ресурстарға, ауа райы жағдайларына, апат жағдайларына
тәуелді болды. Біздің ата-бабаларымыз табиғат жағдайларына тізе бүгіп,
сонымен қатар өздерінің табиғатпен үзілмейтін байланыстарын сезді. Не оқу,
не жазу білмей адамдар табиғат кітабін оқып, алған білімдерін ұрпақтан –
ұрпаққа берді.
Табиғатпен қатысу процесс және оның заңдарын ұғып, адамдар бірте-бірте
табиғатта жарайтын ережелермен нормалар тізімін құрды.
Олар, адам табиғат бұғын, өз болашағын бұзып атқаның түсінде. Жер
бетіндегі тіршілікті сақтауға бағытталған халық дәстүрлер, мақал-мәтелдер
бр неше мың жылдар бойынша жинақталған. Әр түрлі халықтардың
шығармашылығында табиғат жеке орын алады. Алынған білімдер мен дағдылар
ұрпақтан – ұрпаққа беріліп, туған жерін сыйлау сақтау қажеттіліктер
жинақталды.
Халық педагогика ең басынан еңбек және табиғатта қамқорлықпен қарау
деген фундаменталдық негіхдерде, жоғары өнегелі принциптарда, адамды
сыйлауда құрылған.
Халық ақылы, табиғаттың қатан жағдайларында, тіршілікті сақтауға
мүмкіндік берген, өз бейнесін ертегілерде, эпостарда, дәстүрлерімен
ойындарда тапты. Өкінішке орай, адамның табиғатпен қатынастарының мәдениеті
көп жағдайларда жоғалған. Сондықтан, қазіргі уақытта ең бірінші мәселе,
педагогикалық ғылым мен практикасының ең басты міндеті – халық дәстүрлерін
қайтадан жаңарту.
Біздің ойымыз бойынша, экологиялық мәдениетті қалыптастыру қоршаған
ортаға көзқарасын анықтайтын процессі – күрделі комплекстік процесс және ол
балалардың жастық ерекшеліктеріне және қабілеттеріне байланысты.
Орта мектептегі экологиялық білім берудің стратегиялық мақсаты келесі
нәтижені жоспарлайды: идеал – орта мектептің түлігі. Бұл процес өте
күрделі, келесі міндеттерін шешуін жоспарлайтын процесс:
Идеал – орта мектеп түлегінің алқасы: орта мектеп бағдарламасына енгізу
экологиялық білім берудің стратегиялық мақсаты. Бұл келесі талаптарды қажет
ететін өте күрделі процесс:
- Оқыту – Адам баласының мекендеу ортасы бойынша жер планетасының
ұйымдастырылғанжүйесі жайлы білімді құру; білімі бойынша тәжірибелік
іскерлік және интелектуальді жүйелік, тұрғылықты тұрғындардың денсаулығы
мен қоршаған орта жағдайын жақсарту.
- Тәрбиелеу – қоршаған орта жағдайын жақсартумен салауатты өмір салтын
құруды бағыттау.
- Дамыту – интелектуалды сфераның дамуы – экологиялық жағдайларының
себептеріне талдау жасау; эмоционалды сфераның дамуы – қоршаған ортаның
қалпын бағалау; күш сферасының дамуы – экологиялық мәселелерді шешу
қабілеттеріне сенім болу; экологиялық білімдерді тарату және қоршаған
ортаны қорғаудағы практикалық жұмыстарға қатысу.
1.2 Экологиялық білімнің мазмұны
Экологиялық білім берудің мәселе қазіргі уақытта барлық ғалымдар,
педагогтар, практиктардың алдында тұрған ең басты мәселе. Әлемнің ғылыи
суретін салу үшін, осы әлемдегі қатынастарының ерекшеліктерін түсіну үшін
балаларды қалай неге үйретуге тиісті?
Сөзсіз, бұл мәселені шешулуінің негізгі ориентирі – экологиялық білім
берудің мазмұны.
Экологиялық жауапкершілік, табиғат жайында жауапкершілікті қатынас,
экологиялық мәдениет деген түсініктердің интегративті мәні экологиялық
білім беру күрделі комплексті мінезді ал мазмұны бірте-бірте оқу пәндер
жүйелеріменашылмайтыны туралы айтады.
Экологиялық білім беру педагогикалық теориясымен практикасының
приоритетті бағыты, сондықтан оның мазмұны бүгінгі күнде құрылу сатысына,
зерттеу объектісін жанадан байқалуында әдістемелік жолдарын анықталуында.
Оқушыларға экологиялық білім берудің негізгі міндеттерін анықтап,
жалпы құрастырылатын негіздерімен принциптерін ойластыруға тиісті. Себебі
олар оқушының экологиялық оқытудың, тәрбиелеудің және дамудың нәтижелілігін
анықтайды. Мысал ретінде, Ресей мектептегі жаратылыстану ғылымының
қалыптасу кезенін байқайық. 1766 жылы 4 тамыздың 5 мектептерге бұл пәннің
енгізуін кездейсоқ болды деп айтуға болады. Сол уақытта Ресей капиталистік
қоғамдық қатынастардың жолына түсіп өсімдіктер мен жануарлар
шикізаттарында, ауылшаруашылық өнімдерінде, қазба байлықтарында және табиғи
байлықтарды игеретін мамандықтарда қажеттілігін түсінді. Бұл мектепте
табиғаттану курсының енгізілуінің себебі болды және алған білімдерін
табиғатта дұрыс пайдаланылатын адамдарды (мамандарды) дайындауға мүмкіндік
берді. Материалды сұрыптаудың негізгі принципі практизм болды, ал негізгі
педагогикалық міндеті – табиғатты утилитарлы-практикалық позициялардан,
пайдасының позицияларынан байқау (7). Табиғатты байқаудың және оған
қатынасының практикалық ориентациясының мысалы болып Ресейде бірінші
жаратылыс тарихы оқулықтың шығарылуын келтіруге болады. Оқулықты шығарған
белгілі орыс ғалымы, академик В.Ф.Зуев (ХVIII ғасырда).
Сол уақыттағы оқытудың схоластикалық әдістерінің арасында,
утилитарлық – практикалық бағытталу прогрессивті құбылыс болып саналды. Бұл
бағыт дамып, кем жатқан шаруашылықтың қажеттіліктерімен себептелген өсіп
келе жатқан ұрпақта осылай табиғатқа тұтынушылық көзқарасы болды. Бұл
көзқарас табиғат байлықтары бітпейтін материалды байлықтардың көзі деген
ойды тудырды.
Айтуға тиісті, рационалды негіздерді құрылған, утилитарлы оқыту
мектепте көп жылдар бойынша сақталады. Бүгінгі күнге дейін деп айтуға да
болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгілі педагог М.М.Демков жазған.
Жаратылыс ғылымдар туралы ен кең тараған және бекітілген пікір: барлық
ғылымдардың маңыздылығы, мақсатпен оқытылады, Осы негізде жиі қойылатын
сұрақ Адамға пайдасы жоқ өсімдікке не жануарды байқау не үшін қажет?(6)
Мәселен, сары масаның пайда жоқ болғаннан, оны зерттеу қажеттілігі де
жоқ?! Бірақ – сары маса биосфераның коректену тізбегінің негізгі коректену
үзбесі. Осылай адамның табинуы дамыған – патшаның, тұтынушының, т.б. Осылай
адаммен табиғат арасында антропоцентризмныңқұрылуы басталды. Қандай
құбылыстарға әкеліп соққаның және қандай теріс әсерлері денсаулық ұшырады.
Біз түсінеміз және сеземіз. Осы мәселені тағыда ғылымдар көзімен
қарастырайық.
Н.Г.Холодный
Тірі табиғатта әрқашан энергия мен зат айналымы болып отырады, оған жер
шарының бүкіл тірі ағзалар қалыптасады. Табиғаттың тұнық функциолдық маңызы
осындай: мұның барлық қызметі бір-бірінен тығыз байланыста болады. Бұған
адам баласы да кіреді.Ал кәзіргі уақытта тамаша сақталған жүйеге ең ауыр
соққы тигізетін адам баласы болып отыр.
И.В.Петрянов-Соколов
Алуан түрлі және өте әдемі бау бақша бізге мұра ретінде қалып отыр,
бірақ бізден жақсы бақшашы шықпайды. Бақшагердің өте қарапайым ережелерін
ескермегендіктің нәтижесі. Бақшаны аялап күтпеу нәтижесінде өте жақын
болашақта бақшамызды атом соғысынан да ауыр әлемдік дағдарыс күтіп отыр.
Біздің бақшамызға деген қарым-қатынасымызды Ремброттың суретін қойшымен
қиқаған мақұлық бейнесі тәріздіміз.
Джераль Даррелл
Адам баласы жер планетаның тұрғы екенін түсініп, бұл ойлау және іс-
әрекет жасауға болатын жаңа оспектісінде, жеке тұлғалық оспектісінде немесе
отбасылық, рулық, мемлекеттік немесе олардың бірлестігі арқылы ғана емес
бүкіл планеталық масштабта болуы мүмкін екендігіне көзі жетті.
Адам баласы барлық тірі ағзалар сияқты ойлауы, іс әрекет жасауы, өмір
сүруі биосферада өтеді. Жердің белгілі бір қабықшасындағы өтетін тығыз
байланыстан ол ешқайда асып кете алмайды!
В.И.Вернадский
Адамның пайда болуы биосфераның коэволюциясының дамуына әкелді, ал ақыл-
ой даму зандылықтарын ұғу және эстетикалық шектеушілік арқылы апаттардың
болдырмауын қадағалау үшін пайда болған. Кәзіргі уақытта Қоғам және Табиғат
коэволюциясын қамтамасыз ететін ақыл-ой сфераларының этикасы негізінде ғана
болуы мүмкін.
В.Н.Голубаев
Адам, әрине табиғат иесі, бірақ оның экспутатор түсінігінде емес бүкіл
тірі мен таңғажайыпты сақтап қалу мен жауаптылықты таситын түсінуші
ретінде.
А.С.Арсеньев
Адам – болашаққа эстетикалық жауап беретін орталық тұлға.
Н.Н.Моисеев
Байқағанымыздай, ғалымдардың бұл пікір-таластарынан адам баласы
биосферада алатын орны қожа ретінде емес, табиғаттың органикалық бір
бөлшегі ретінде жаңа көзқарас құрылып, бәсекелестік алдында приоритетті
әріптестілік ойлар туындайды. (Э.Ласло) Бұл жас өспірімділерге мен
балаларға экологиялық білім берудің әр кезеңдерінде айқындалып көрінуі
қажет. Қоршаған орта байланысы білім беру кәзіргі талаптарға сәйкес тұрақты
даму концепциясынан шығып, жаңа құнды хабарларға сәйкес келіп, биосфера мен
адам арасындағы байланыс этикалық принципті түрінде болуы керек. Мұндай
жағдайда адамгершілік, пән аралық және интнграция, іс-әрекет және уайым
т.б. мазмұндар өте маңызды.
Гуманизацияның принципі Адамгершілік принципі Жер планетасының
тұрғылының, әр азаматтың құқығынан, ең басты бастауыш мектеп оқушысының
қоршаған ортаға деген психикалық дамуының ерекшеліктерінен шығады. Баланы
балақ кезеңінен бастап әлеуметтік тұрғыдан табиғат пен қоғамға өзінің
жасаған іс әрекетіне жауап бере алатынына, бағалауға, жамандық пен
жақсылықты ажырата білуге бейімдеу керек. Бұл үшін баланың қоршаған
ортадағы барлық тірігі меиірімділігі мол болуы қажет. Тек осындай жағдайда
ғана тәрбиелі бола алады. Сондықтан мектеп бақыт, жақсылық, адамгершілік
құндылықтармен қарым-қатынасы мол мектеп болуы тиіс. Біздің ортақ үйіміз –
Жер планетасының иесінің, адамгершілігі мол, табиғатты сүйетін адамды
дайындап шығару үшін мектеп өте күшті жұмыс істеуі қажет.
Тану, әсерлену әрекет бірлігінің (байланысыны) принципі бастауыш
мектеп оқушының қоршаған ортасына және өз денсаулығына жан-жақты
көзқарастың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Пәнаралық принціпі қоршаған ортамен қарым-қатынастарының әр түрлі
аспектілерін байқайды, сонымен қатар бұл принципті мектеп пәндерінің
мазмұндарын жан-жақты білімдерін және көзқарастарының жинақтығы түрінде
емес, осы мазмұнды экологиялық білім берудің негізгі мақсатына бағындыру
ретінде байқауға тиісті.
Интеграция принципі. Жаратылыс ғылымы өнегелі – эстетикалық,
әлеуметтік – экологиялық, құқықтық аспектілердің экологиялық қарым-
қатынастардың интеграция принципі жастардың әр түрлі әрекеттерінің түрлерін
теориялық және практикалық санасының барлық сфераларының байланыстарын
қамтамасыз етеді (Жалпы орта экологиялық білім берудің Концепциясы, 1994).
Басқа сөзбен айтқанда, интеграйия білім, тану және әрекет тәсілдерін
біріктіру процесс және нәтиже түрінде қоршаған әлемді толық ұғыну мен
адамның әлемдегі ролін және орның әлеуметтік-табиғи ортадағы әрекетінің
мінезін, түсінуге мүмкіндік береді. Толық айтқанда жоғарыда аталған принцип
ғылыи-танымдық қатынастарының, қоршаған ортаға бағалы нормативті көзқарасын
қалыптасуына, сонымен қатар табиғи ортаны қорғау және артттыру практикалық
дағдыларын дамуына, табиғатта сақтайтын ережелерді құрығуға және салауатты
өмір салтын қалыптасуына да мүмкіндік береді. Бұл әр түрлі компонентерінің
мазмұнын дұрыс интеграциялау оқушының дұрыс экологиялық позициялар
қамтамасыз етуге бейімделген жағдайында ғана мүмкін.
Мазмұнына байланысты аталған ынғайдарын педагогикалық нәтижелілігі
экологиялық білім беру баланың психикалық процесіне, дене даму
заңдылықтарына сәйкес болуына тәуелді, басқа сөзбен айтқанда
табиғисәйкестік принципіне сүйегенде нәтижелі болады. Бұл принцип баланы
табиғатпен бірлесіп және баланың экологиялық қолайлы ортасын қорғап
тәрбиелеудің ұйғарады.
Қоршаған орта саласындағы білім берудің мазмұны өзіне мәні бойынша
интегративті. Басқа сөзбен – пәнаралықты. Оны реализациялау үшін бастауыш
мектептің оқу пәндерінің жүйесін толық қатыстыру қажет, оардың
байланыстарына тек басты ойдын болу жағдайнда мүмкін, мысалы мынадай –
Жер – біздің ортақ үйіміз;
Барлығы бір-бірімен байланысты;
Еңбек – адамның табғатпен байланыстың
Негізгі жағдайы;
Мектептегі экологиялық білім берудің мазмұнында концептуальды модель
Жер – космостық кеме қөамтып көрсетіледі. Табиғатты қорғаудың
Бүкіләлемдік стратегиясында айталады жер бізде бір ғана, бұл кемеде ұзақ
саяхат жасауға барлығы бар. Антуан де Сент-экзюпері адамдарға ескертеді:
Біз бәріміз бір планетада өмір сүреміз – біз бір кеменің экипажы.
Бұл модельдін оқушылардың экологиялық жауапкершілігін қалыптасуында
потенциальдік мүмкіндіктері көп, бірақ мектепке енгізу әлі де ертерек
болады, себебі кіші жас оқушылардың космос туралы, қалдықсыз өндіріс туралы
білімдері өте аз. Жердің барлық тірі ағзалар үшін ортақ үйі дегені ойы
барлық адамдар үшін жақын және түсінікті, әсіресе кішкентай балалар үшін.
Осы оймен экологияның үй туралы ғылым ретінде ойларыда және көп ғылымдардың
пікірлері сәйкес келеді. Н.Н.Моисеев жазады: Адамзаттың ойкуменасы барлық
планета саналады және қазіргі уақытта жер елі халық. Сол Моисеев ескереді:
Бұзылған және ластанған жерден ешқайда кете алмаймыз. Академик қайта-
қайта үй идеясына тоқталады, академик ойы бойынша бұл идея экологиялық
жауапкершілікті тәрбиелеудің маңызды жағдайы болып саналады. Адаммен
ашылған заңдар – тәжірибе және олар білім беру процестін негіз болуға
тиісті: адам планета күрделі жүйе ретінде қалай жұмыс істейді түсінуге
тиісті, себебі адам осы үйдің негізгі құрадас бөлігі.
Жалпы ортақ жердің бейнесі – адамзаттың үйі ретінде, балаға табиғат
әлеміндегі орның, басқа адамдарға байланысты өз міндеттерін түсінуге
көмектеседі.
Аталған ой американ экологы Б.Коммонермен ұсынған заңмен дәлелденеді.
Коммонердің заңы бойынша Барлығы бір-бірімен байланысты. Жер бетінде
тіршілік ететін тірі ағзалар өз тіршілік орталарымен – су, топырақ,
ауа,жарық, жылумен және бір-бірімен көрінбейтін жіпшелерімен байланысқан.
Бұл байланыстар эволюция нәтижесінде пайда болды: ағзалар бір-біріне және
тіршілік орталарына бейімделген.
3. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесін модельдеу.
Экологиялық білім берудің оптимальдық моделін құрастырудың
қажеттілігін. Экологиялық білім берудің теориясымен практикасындағы қазіргі
тенденциялар мәліметтейді, бұл бағыттағы модельдердің типологиясы бәлгілі
бір жол өтті: бір пәнді модельден көп пәнді жеке аралас модельге дейін
құрылу және даму жолын.
Бастауыш мектепте экологиялық бағытталған модельді құрастырудың
бірінші кезеңі 60-шы жылдардың аяғында және 70-ші жылдардың басында 2-ші
және 3-ші сыныптарда табиғаттану пәнінің енгізуімен байланысты. Бұл пәннің
өткен ғасырдың аяғында туды. А.Я. Гердт, Д.Н. Кайгардов, А.Б. Павлов
деген аттармен байланысты. Бірақ сол уақытта практикада тапқан жоқ, бұл
кедел бірнеше жылдар өткен уақытта назар аударлыды. Сол кезең табиғатты
қорғау мәселелерінің актуализацияланған уақыты болып
саналады. Және бұл пәнде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарының
сұрақтары байқалады.
Курстың экологиялық бағытталғаны бағдарламаланың түсініктемесінде,
мақсаттары мен міндеттеріне, білім және қойылатын
талаптарында көрінеді. Жаңа курстың экологиялық бағытталуы экологиялық
білім беруде оның орнын көрсетті және бір пәннің моделінің мақсатына жету
жолын көрсетті. Уақыт өте бір пәнді модель нәтижелі болмайтынын көрсетті.
Нәтижелі болмауының себебі – экологиялық білім беру – бұл күрделі
комплекстік түзіліс, сондықтан бір оқылатын пән, жаратылыс – ғылыми
білімдердің негіздерінде құрылған табиғи және әлеуметтік ортада көп-қырлы
қарым-қатынастардың құрылуы және даму мүмкіндігі жетпейді. 70-ші жылдың
ортасында экологиялық білім беру процесіне тағы да басқа мектеп пәндерін
енгізу мәселесі тұрды және көп пәндік модельді енгізу ой туындады. Бұл
модель адам мен қоршаған ортаның арасындағы қарым-қатынастардың аспектісін
ашты.Бірақ ғылымға енгізуіне, көкейкестілігіне қарамастан бірнеше
қиыншылықтар бар.
Экологиялық білім берудің мемлекеттік және шетелдік практикадағы
қазіргі даму тенденциялары көрсеткіштерінде оқушылардың экологиялық
мәдениетінің құрастыру оптимальды моделі болып аралас модель саналады. Бұл
модельді қолдану кезінде барлық мектеп пәндері өздерінің мамандалған оқу
және тәрбие мақсаттарын сақтайды. Орта рөлін бұл модельде бір альтернативті
экологиялық бағытталған курс алады. Бұл курстардың мазмұнында табиғи-ғылыми
және әлеуметтік компоненттері көрсетеді. Басқа оқу пәндерінің білім беру
және тәрбиелеу мақсаттары алуан түрлі рөлі орналасады.
Аралас модель бастауыш мектептің бүкіл оқу пәндерінің негізінде адам-
қоғам-табиғат қарым-қатынастарының жан-жақты аспектілері байқалады және
олар интеграцияланған курста жалпы мүмкіндік береді. Аралас модельде
бірінші орында экологиялық құқық қатынастарын құру сұрақтары тұрады.
Гуманитарлы – эстетикалық циклдің пәндері, оқу саласы Диология және
оқушылардың экологиялық мәдениетін құрастырылуында білім беретін пәндер
Филология мамандығы айтарлықтай роль атқарады. Бұл балалардың жарық
бояларға, эмоциялық сөзге, дыбыстарға сезімталдығына
байланысты. Табиғаттың белгілі табиғатты спецификасы.
Еңбекке баулу – білім саласы технология, кіші сыныптағы оқушылардың
адам өмірі табиғи ресурстары туралы білімдерін кеңейтуге, еңбек әрекетінің
алуан түрлілігі туралы, әр адамның және қоғамның өміріндегі табиғи және
әлеуметтік қоршаған ортаны жаңартуда еңбектің рөлін түсіндіреді. Еңбекке
баулу сабақтары табиғаттың байлықтарын тиімді пайдалануына және қауіпсіздік
айналымына қабілеттіктерін құрастырады.
Дене шынықтыру сабақтары – білім саласы физикалық мәдениет
оқушылардың өз денесі туралы табиғи факторларының көмегімен денсаулықты
қорғау және СӨС ережелері туралы білімдерін қалыптастырады. Өз денсаулығын
сақтау бағытында гигиеналық шеберлігін және дағдыларының маңыздылығы туралы
салаларын дамытады.
Білім беру саласы мматематика табиғи объектілермен табиғи
құбылыстардың қалпына және сапалы баға беру дағдыларын дамытуға жағдай
жасауыш және табиғи және әлеуметтік қоршаған ортаға адамның іс-әрекетін
жағымды және теріс зардаптарына сандық бағалауға мүмкіндік жасайды.
.
Есептер жинағы тіршілік ортадағы сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді
және тиімді пайдалануға, қайта қалпына келтіруге, табиғи байлықтарды
көбейту жолдарын көрсетеді.
Білім саласы Қоршаған әлем (жаратылыстану, қоғамтану) балаға адамның
табиғаттағы және қоғамдағы алатын орнын түсіндіреді. Адам міндеттерін және
құқытарын, әр түрлі халықтардың табиғатты пайдалану дәстүрлері мен
таныстырады.
Жаратылыстану интегралды пән, соның ішінде экологиялық білімдерінің
элементтері енгізілген. Ағза және тіршілік орта, қоректену тізбектері
табиғаттағы маусымдық өзгерістер, табиғи орта және адам денсаулығы және
т.б., жалпы айтқанда, оқушыларға қоршаған ортаны барлық тірі ағзалар үшін
тіршілік орта түрінде сақтау қажеттілік түсінігін жаратылыс ғылымы береді.
Жаңа интегралды курстың қатарында аралас модельді бастауыш мектептің
оқу пәндерінің барлығының қатысуы қажет, себебі әрбірі экологиялық қарым-
қатынасының жеке аспектілерін ашады.
4. Экологиялық сананы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері.
Жеке адамның жан-жақты дамуы – бұл оның әлемге, қоғам жөнінде, басқа
адам мен табиғат жайында көру процессі. Бұл қатынастар мәдениет меңгеру
процесі арқылы жасалады. Әлеуметтік жауапкершілік – бұл жеке адамның және
қоғамның бір-бірінің тәуелсіздігінің универсалды формаларының болуы
саналады. Сондықтан жеке адамды қалыптастыру табиғатпен отанға патриотты
жауапкершілік сезімін тәрбиелеу мен байланысты.
Әлеуметтік жауапкершілік категориясы бостандық және қажеттілік
категорияларымен қатар байқалады. Әлеуметтік жауапкершіліктің алдындағы
жағдайы болып ерік бостандығы саналады; ерік бостандықтың компоненті және
жағдайы сыртқы қажеттіліктің дұрыс шешімге келу мүмкіндігі деп
түсіндіріледі. Табиғатпен қоғамның ақиқат заңдылықтарын түсінбей адамдар өз
таңдауында және іс-әрекетінде еркін емес.
Әлеуметтік жауапкершілік – бұл субъекттің өз міндеттерінің және
белгілі бір жағдайда өзіне оптималды және қоғамның прогрессивті
ықыластарына сәйкес вариантты табуына мүмкіндік береді.
Жеке жауапкершілік екі аспектіден құралған: жеке адамның қатынастары
және жеке адамның сапасы. Жеке басты жауапкершілік – бұл адамның әлеуметтік
психологиялық және өнегелік сапасы, мінездің негізгі сызығы болып саналады.
Жоғарыда тіреліп, біз оқушының табиғи объектілерімен байланыстыру.
Бұл жағдайда табиғи объектілер болып табиғат, оның ішінде экожүйелер
және геожүйелер, адам табиғи жан түрінде. Сонымен қатар экологгия
қатынастар жүйесіне табиғатты қорғау және пайдалану әрекетіне қатынасы да
енгізіледі. Аталған қатынастар эмоциялар, түрінде
көрінеді. Оқушының тек сондай қатынастарын жауапкершілікті деп айтуға
болады.
Оқушының табиғат жөнінде жауапкершілікті қатынасы – бұл оқушының
саналы түрде, яғни әдейлеп өз еркімен белгілі бір экологиялық нәтижеге жету
үшін адамгершілік талғаудың талаптары мен міндеттерін шешу. Оқушының жүріс-
тұрысының қылықтары табиғаттың жаңадан өндіру күштерінің сүймелдеуге,
эстетикалық және материалдық байлықтарына зардаптың ең кем тигізуге және
табиғатты болашақ ұрпақ үшін сақтауға бейімделген.
Табиғат жөнінде адамгершілік талаптарын өз еркімен сақтау – бұл
қоршаған адамдардың кінәләушылықтан және жазадан қорқыныш сезімінен емес,
бұл тән осылай жүріс-тұрысының қажеттілігіне көз жеткізуінен болуға тиіс.
Тек сенушілік адамға теріс әсерлерге иланбай, өзінің экологиялық
қажеттілігіне сәйкес келмейтін барлық күдіктерді шешіп береді.
Жауапкершілік – бұл адамның ішкі сапасы түрінде рационалды және эмоциалы,
ой мен сезімнің үйлестрілуі. Экологиялық жауапкершілік – бұл оқушының өз
қабілеттіліктерін жинақтауға, өзін бақылауға, жақын және артқы зардаптарын,
өзінің ортадағы әрекетін білу және реттеу қабілеттері мен байлансыты
мұғалім білуге тиісті.
Экологиялық жауапкершілік мынадай эмоционалды қалыптармен көрінеді:
тынышсыздық, қадалаушылық, сезіктену, қауіп-қорқыныш, ыждаһат және т.б.
Оқушының табиғатқа жауапкершілікті қатынасын біз жеке адамның мінезінің
тұрақты сызығы түрінде қараймыз.
Экологиялық жауапкершілік – бұл ішкі сапа, ой-сананың элементі, адам
мен табиғаттың бір-біреуінен жауапкершілікті тәуелсіздіктің түрі және ол
қоғамдық талаптарға дұрыс көз-қарасымен жоғары дәрежеде мінезделеді және
экологиялық жағдайда өзінің бағасын және әлеуметтік рөлін түсінуінде
негізделген.
Ақиқат шындықта жеке адамның жауапкершілігімен және оның антиподымен
жауапкерсіздік арасында көп ұласулар табиғатты қорғау жөнінде оқушыларды
жауапкершілікті тапсырма алуы мүмкін, бірақ оған селқостық қарайды;
бірнеше қатар міндеттерін алып, оларды іске асыру үшін мүмкіндігі болмауда
жағдай болады. Оқушы барлық ережелермен нормаларды орындайды, бірақ оған
жай икемделушілік тек қарайды. Ең бағалы позиция бір кезде белгілі бір
экологиялық жағдайда оқушы өзіне белсенді шығармашылық басқарады. Мектептің
ең негізгі міндеті оқушының коллективпен барлық қатынастарын қолдап,
табиғат жөнінде жауапкершілігін қалыптастыру.
Оқу-тәрбие процессінде мұғалім оқушының барлық жауапкершіліктік
дәрежелерін есепке алуға тиісті және бағалау, мақтау үшін сәйкес тәсілдерді
тауып, олардың жауапкершіліктің субъекті болу қабілетімен дайындығын
дамыту.Оқушыны экологиялық жауапкершіліктің қалыптастыруының нәтижелілігі
оқу процессіне жеке адамның ішкі структурасының компоненттеріне жаңадан
жасалған қоғам қатынастарының есепке алынғанына байланысты: қоғамдық
қатынастар → мұқтаждық → ықылас → мақсаты → себеп → нұсқау → бағалы іс-
бағыты. Берілген жүйеліктің әрбір үзбе жеке өзіндік үзбе. Экологиялық
оқутышының тәрбиелеудің міндеті табиғатты сақтаудың қоғамдық қажеттіліктің
оқушының ішкі мұқтаждықтарымен ықыласқа жаңадан айналдыру.
Мұқтаждықтар жүйесі жеке адамның ядросын құрайды. Табиғатпен
қатынаста болу мұқтаждығы адамға өзіне тиісті себебі, ол өткен уақытымен
табиғатпен байланысты. Табиғатқа ұмтылу белсендігі өзіне белсенділіктің
барлық көріністерін енгізеді: темпераменттің биологиялық белсенділігін және
пікірлердің әлеуметтік белсенділігін.
Табиғатпен қатынаста болу мұқтаждығы биологиялық және сонымен тығыз
байланыстағы матералдық байлықтар структуралары кіреді және мәдениетті-
рухани табиғатты тану мұқтаждығына, өмірдің және тіршіліктің маңызын
түсінуі кіреді.
Қазіргі уақытта мұқтаждықтың жаңа типінің дамуы артып отыр.
Мұқтаждықтың жаңа типі – бұл меңгеріп алынған әлемнің толық ұдайы өндіруі
және адамның қоршаған ортаның дамуымен бірлесіп үйлесімді дамуы. Осы
мұқтаждықты қалыптастыруы актуальды болуы себебі адам өзіне және қоршаған
ортаға өмірдің экологиялық негізі түрінде қайшылықтың шиеленісуімен
түсіндіріледі.
Әр мұғалім түсінуге және білуге тиісті: табиғатпен қатынаста болу
мұқтаждығы оқушыларды әлеуметтік мұқтаждығына да жанама әсер етеді, мәселен
ұжымда белгілі бір орын алу, достарының құштарлығымен, мұғалімдердің
көңілімен пайдалануы. Табиғатпен қатынаста болу және оны қорғау мұқтаждығы
индивидуальды жүріс-тұрыс себептер жүйесіне енгізіледі.
Жауапкершілік себептер деңгейінде әлеуметтік талаптану ынта ретінде
көрінеді. Келесі себептерді белгілейді: азаматтық-патриоттық – өз Отанының
табиғатын қорғау және көбейту ықыласымен негізделеді; адамгершілікті –
қорғау ықыласымен, жақсылық көрсету, тірі затқа аяушылықты білдіру;
эстетикалық – табиғи ортаның әсемділігін сақтау; ғылыми-танымдық –
қоғамның, адамның және табиғаттың күрделі байланыстарын түсінуі; гигиеналық
– адамның денсаулығы үшін табиғаттың маңызын және оның биофизикалық,
химиялық параметрлерін сақтау; экономикалық – табиғатты негізгі ресурстарды
көзі ретунде ғылыми-техникалық прогресс даму үшін байқау.
Адам табиғатқа көзқарасы оның байлықтар жүйесімен анықталады. Өз жүріс-
тұрысында нұсқа етіп қолданатын және бастауыш болып саналатын әлеуметтік
байлықтардың арасына экологиялық байлықтардың енгізуі де өте маңызды.
Экологиялық құндылық бағытында болудың өзгешелігі олардың жан-жақты
болуынан құралған: олар табиғат қасиеттерін, тек практикалық жағынан ғана
емес, сонымен қатар тану, эстетикалық, өнегелік және экономикалық
көзқарасымен байқайды. Бұл жағдайда табиғаттың субъективті бағасы
объективті құндылығымен сәйкес келмейді. Сондықтан экологиялық білім беру
табиғатты танудың, денсаулықтың, адам қуаныштарының мәңгілік көзі түрінде
байқауға бағытталған. Табиғат әлемінде адамдар әлеміне кең көзқарасы,
табиғаттың құндылығын және адамзаттық дамуының перспективаларын түсінуі –
экологиялық жауапкершілікті тәрбиелеудің қажетті жағдайы.
Экологиялық идеал – құндылықты қатынастың ең жоғарғы дәрежеде көрінуі,
сондықтан оның негізгі белгісі болашақ ұрпақ үшін қамқорлықтың өнегелілік
қажеттілігі.
Экологиялық идеал тарихи прогрессивті дамуына сәйкес болуы тиісті және
құндылықты бейімделуді анықтау керек. Құндылықты бейімделу – қоғамдық және
жеке адамның табиғат жөнінде ықыластарының үйлесімді үйлестіруі. Оқушының
жауапкершілік деңгейі оның әлеуметтік маңызды нормаларын және табиғат
жөнінде ережелерін, берілген экологиялық идеалды өзіне маңызды деп
қабылдау. Сырттан берілген нормалармен ережелерді ішкі жоспарына айналдыру
бірнеше факторлар қатарымен анықталады:
а) оқушының қоғамдық қатынастар арасына қосу;
ә) оқушының белсенділігімен;
б) жеке бастың эмоциональды-еркін ерекшеліктерімен.
Оқушылармен табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін түсінуі оларды білім,
сезім, көзқарастары және іс-әрекеттері деңгейінде өтеді. Әрбір деңгей жеке
бөлінгенде өнімді нәтижелі болмайды. Сондықтан барлық деңгейлердің
үйлестіруі және оқушының санасына экологиялық мәселелердің қосуы қажет.
Әдебиетке экологиялық сана деген термин енгізілген. Экологиялық
сана – қоғам мен табиғаттың арақатынасының мәселелерінің көрсететін
көзқарастар, теориялар және эмоцияларжиынтығы.
Экологиялық сананы қалыптастыру – бұл адамның көзқарастарын және
ұсыныстарын қайтадан құру, сонда үйренген экологиялық нормалар бір уақытта
оның табиғат жөнінде жүріс-тұрыс нормалары болып саналады. Сана – бұл
біліммен қасіреттің бірлігі. Сондықтан экологиялық білімдерде меңгеруі
оқушының эмоционалды қасіретімен қабаттасуы тиісті және оның экологиялық
пікірлерінің экологиялық жауапкершіліктің негізгі компоненттері түрінде
құрылуына мүмкіндік туғызады.
Экологиялық пікірлер – бұл адамдардың табиғатқа субъективті көзқарасы
оның адам үшін маңызы да, табиғаттың эволюциясымен ұйымдастыру білімдерінде
ашылады. Басқа өнегелік білімдер сияқты оқушылардың экологиялық пікірлері
қоғамдық адамгершіліктің принциптерінің негізінде құрылуға тиісті. Қоғамдық
адамгершілік принциптерінде жалпы адамзаттық өнегелік байлықтар көрініс
тапты.
Адамгершілік көзқарасы бойынша табиғатқа жауапкершілік көзқарасы
мынадай пікірмен құрылған: табиғат осы күнгі және болашақ ұрпақтардың
жарығы. Экологиялық жауапкершіліктің адамгершілік жағы құқықтық жағына
қарсы тұрмайды, себебі құқықтық кодекста жүріс-тұрыс қойылатын талаптар
енгізілген және олар аморальды, қоғамға қауіпті формаларына тыйым салады.
Ең негізгі фундаментальды құқықтық құжат түрінде ҚР Конституциясы саналады,
оның ішіндегі баптар қатарына экологиялық мінезделген моральдық талаптар
енгізілген.
Экологиялық білім беру практикада білім мен пікірлер арасындағы
күрделі байланыстарды есепке алу керек, олар жүйенің бір-біреуіне әсер
ететін элементтер. Әр мұғалімге мынадай жағдай таныс: оқушы табиғатта қалай
әрекет етуге тиісті біледі, бірақ сол білімдермен келіспей істейді. Мұғалім
берген білімдерден құрастырылған экологиялық мұқтаждықтың жүйесіне,
оқушының ықыласына, табиғи ортамен қатынас тәжірибесіне жатады, сондықтан
мұғалім экологиялық білімдермен пікірлерді жай қалыптастырмай,
құрастырылған кзқрасатармен пікірлерді жаңадан құрады. Сонымен жаңа
экологиялық пікірлерді қалыптастыру ретінде ескі білімдер, пікірлер және
ұсыныстар бұзылып, ой-сезімдегі инерцияны өту, үйренген жүріс-тұрыс
нормалар өзгерту, яғни дәлдеп түзету процесі жүреді.
Экологиялық пікірлер, сонда адамның барлық пікірлері сияқты өзінде
этикалық аспектін сақтайды, бұл аспект этикалық білімдердің, адамгершілік
әрекеттің негіздерінде құрастырылған. Экологиялық пікірлер қоғамдық
моральдың принциптерінің негізінде құрылуы тиісті, себебі мұнда жалпы
адамзаттық өнегелік байлықтар өз көрінісін тапты.
Жеке адамдардың адамгершілік қалыптасуы, сондықтан табиғатқа да
жауапкершілікті қалыптастыру, тек қойылатын талаптармен ғана емес, сонымен
қатар адамгершілік жүріс-тұрыстың адамгершілікті үлгінің жануымен, өз
әрекеттерімен қылықтарын жаңа аталған үлгімен салыстыру және бағалаумен
негізделеді. Бұл ой-сезімде өтетін процесс бағалайтын қатынастарды түзеді,
осы қатынастар адамның өнегелік, эстетикалық, құқықтық және қылық пен
қасіреттің басқа критерийлердің түзілуіне жағдай туғызады. Сондықтан
оқушының табиғатқа жауапкершілікті қарауы оның оқу және экологиялық шешім
қажетті өмірлік жағдайға қатысуымен жағдайланады.
Экологиялық білім беру мен тәрбиеге эмоционалдық қабылдаудың
позитивті және негативті жақтары да өте маңызды. Сонымен қатар құбылыстар
мен жағдайларда эмоционалды қарауда. Дұрыс эмоциялар табиғат және оның адам
өміріндегі маңызы туралы білімдерді кеңейту уақытында жақсы көрінеді. Осы
эмоциялар нәтижесінде адамда рақаттана, табиғатпен қатысуынан қуаныш
сезімдері туады.
Табиғатты бұзу оның объектілерімен байлықтарын бүлдіру және қажетсіз
жою оқушыларда теріс эмоционалды туғызу тиісті, нәтижесінде теріс эмоциялар
табиғатты қорғау қажеттілігін қалыптастырады.
Мектептегі білім беру жүйесінде балалардың эмоцияларын дамытумен
қатар, олардың арасында әрбіреулерінің жою қажет, мәселен қайырымсыздық,
немқұрайлық және т.б. Сонымен қатар, қоршаған достарының осындай жүріс-
тұрысқа теріс қарауын көрсету керек, және жаман қылық жасаған оқушының тірі
ағзаға аяу сезімін тұғызу.
Экологиялық көзқарас пен пікірлердің психологиялық табиғаты,
жауапкершілікті қалыптастыратын негізгі компоненті енгізіледі:
1. Интелектуальдық (экологиялық білімдер мен әлемдік көзқарасты
интелектуальдық шеберлік, себепті ойлаудың тәсілдерімен игеру).
2. Жеке бастық (себебі қатынастар мен бағалау, экологиялық қауіпті жеңіп
шығу сенушілік және табиғатты қорғау қажеттілігін түсіну).
3. Ішкі дайындық (өз позицияларын қылықтарға орындау ықыласы мен ниеті,
табиғи ортаны қорғау іс-әрекеті).
Оқушылардың дүние тануы, пікірлері идеяларды және ықыластары оның іс-
әрекетінің себептері болып саналатын оқу-тәрбие процесінде экологиялық
мазмұнымен толықтырылады. Табиғат алдында жауапкершілік түсініктің мәнін
ашып, біз қорытынды шығарамыз – жауапкершілік түсінігі өзіне
жауапкершіліктің барлық маңызды белгілерін қатыстырады, оның ішінде
әлеуметтік және психологиялық категориялар енеді, және сананың акті болады,
себебі сана – бұл адамның өз әрекетінің объектілермен, олардың қабілеттері
мен қасиеттерін есепке алып, қатынастары.
Жеке адамның әлеуметтік нысаналардың экологиялық бағытталуы.
Бағытталудың компоненттері Қысқаша мазмұны
Дүниетану Табиғаттың тұтастығын және құндылығын
(практикалық, ғылыми-танудың,
эстетикалық, экономикалық) түсіну,
табиғатқа қатынас жөнінде әлеуметтік
себепте болу.
Пікірлер Табиғатты қорғау қажеттілігін түсіну,
табиғи процестерді басқару.
Мұратты мақсаттары Табиғатқа қарау, болашақ ұрпақ үшін
қамқорлықтың өнегелік қажеттілігі.
Ықыластар Табиғатпен қоғам арасындағы
қарым-қатынастарды және өзінің табиғат
қоғау жөнінде рөлін тану.
Соған лайық, педагогикалық процесс бір қатар психологиялық қасиеттерін
қалыптастыруына бағытталуы тиіс, мәселен табиғатпен қатынаста болу
қажеттілігі, оның заңдылықтарын және себептерін тану ықыласы; пікірлер –
әлеуметтік себептелуде адамның табиғат жайында қатынасы және табиғи
құбылыстарды басқару қажеттілігі. Оқыту өзінің ақырғы мақсаты мен нәтижесі
болып оқушының категориялық қатынастарды меңгеруін көреді: адам-адам; адам-
табиғат; адам-қоғам; адам-тарих, жалпы алғанда осы қатынастар адам-әлем
қатынасты қамтып көрсетеді.
Экологиялық жауапкершілікті қалыптастыру процесі – экологиялық білім
беру және тәрбие – мүмкін болғанша ерте басталу тиісті. Психологтар
пікірлері бойынша дамыған қоғам жағдайында балалық шақты жасанды созуы
бойжеткен қыздар мен жас жігіттер жауапкершіліксіз қалпын ұзаққа созады.
Жауапкершіліктен жасанды айыруы – бұл дамудың тоқталуы.
Жауапкершілікті көзқарастың психологті негіздерін талдау көрсетті:
білім беру мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдері әлеуметтік экологиялық
ориентирлерде білімді да ғылымды да қоғамның қоршаған табиғи ортаға қатынас
ережелер мен қағидаларын жеке адамның ішкі дүниетану жоспарына айналдыруына
бағытталған.
Бірінші бөлім бойынша қорытынды:
Жоғары айтылғандарға сүйенгенде түсінікті болады, экологиялық
мәдениеттің негізінде жаратылыс ғылыми білімдер жатады. Осы білімдер
оқушылардың білім жүйесінің, әлемнің қазіргі уақыттағы ғылыми суретінің,
экологиялық ойлау мен дүние танудың қалыптастыруының фундаментальдық негізі
болып саналады. Ынтымақтастықтың конкуренция алдында приоритеттік идеясы
оқушыларға және жасөспірімділерге экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің
мазмұнының барлық сатыларында тұра табуға тиісті.
ІІ Балаларды тәрбиелеу процесінде экологиялық ертегілерді практикада
пайдалану
2.1 Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінде бастауыш мектептің орны
Балалардың ойын іс-әрекетінің табиғат туралы ұсыныстармен байланысы –
ғылымда толық зертелмеген және практикада реттелмеген сұрақ. Арасында
ұйғаруға болады, оқу процесіне ойын элементтерін енгізу оқушылардың
қоршаған орта туралы ұсыныстарын қалыптастыруға мүмкіндік береді және
экологиялық тәрбиелеудің нәтижелі тәсілі болып, балаларды табиғатты күтіп
ұстауға өтеді.
Педагогтар мен психологтар ойын іс-әрекетіне көп көңіл аударады,
себебі ол жеке адамның дамуында бір қатар маңызды функцияларды атқарады.
Мәселен, ойынның комперсаторлық функцияның негізі, ол оқушы үшін ойын
кеңістігі үлкендерінің қолымен жасалған шындықтағы жаңа шындық болып
саналады.
Басқаша айтқанда, ойын – ақиқаттың альтернативасы болады, сондықтан
терапевтикалық қасиеті болғандықтан баланың қалпын және жүріс-тұрысын
түзетуге пайдаланылады. Бірақ ойынның негізгі функциясы – дамытушы:
интелектті арттырып, әлемді сезімді қабылдауына және баланың эмоционалдық
амандығына мүмкіндік береді.
Д.Б.Эльконинбен балалардың онтогенетикалық дамуына рөлдік ойынның
әлеуметтік табиғаты, құрылу механизмі ашылады және ойын іс-әрекетімен
оқушылардың психикалық дамуының арасындағы байланыстар, оның өнегелік
еркіндік және интелектуалдық дамуына дұрыс әсері анықталды. Д.Б. Эльконин
мен А.В. Запорожецтің ойы бойынша, оқушының ойын әрекетінің аспектілері
толық зертелмеген және балалар тәрбиелеу процесінде пайдалану мүмкіндіктері
толық ашылмаған.
Оқыту процесіне ойынды енгізу мұраты көп педагогтарды қызықтырды.
Тағы К.Д.Ушинский белгілеген, балалар ойын процесінде жаңа материалды жеңіл
және тез түсінеді, сондықтан оқу сабақтарын қызықты өткізу тиісті, себебі
бұл оқытумен тәрбиелеудің негізгі міндеті. Автордың пікірі бойынша қызықты
ойын мен оқытудың арасында шектерді өшірмеу тиісті әңгіме сабақтарда
дидактикалық ойындар мен ойын әдістерін ең кең қолдану туралы.
Оқыту ойындардың, мұғалімге практикалық тәжірибесін кеңейтуге
мүмкіндік беретінін және балалардың қоршаған орта туралы білімдерін
бекітуге маңызын ғалымдардың көпшілігі белгілейді. Мектеп шағындағы
балалардың оқыту процесіндегі маңызын түсіне, зерттеушілер балаларға әр
түрлі түсініктерді ұғу үшін көмектесетін әр түрлі дидактикалық
тапсырмаларды құрастырады.
Осындай ойындар әр түрлі оқу міндеттерін шешуге мүмкіндік береді:
балалардың ақыл әрекетін қалыптастыру, жаңа білімдерді игеруге және алынған
білімдердің әр түрлі жағдайларда дұрыс пайдалануына, балалардың ақыл
әрекетінің белсенділігін арттыруына және т.б. Дидактикалық ойын – оқытуды
ұйымдастырудың ерекшелік формасы, білім бекіту әдісі, баланың өнегелік-
еркіндік қасиеттерін тәрбиелеу тәсілі болуы мүмкін. Оқыту ойынның
спецификасы оның оқу міндеттердің ұстайтын структурасында тұрады. Ойынның
структуралық элементтерінің арақатынасын өзгерту, мәселен ойынның
ережелерін сақтамау, ойын әрекеттерін шектеу және т.б. ойынды дидактикалық
жаттығулар жүйесіне айналдырады. Тап осындай ойындарға балалардың жағымды
көзқарасы да маңызды. Тез және дұрыс табылған шешім, жеңіс қуанышы,
мұғалімнің мақтауы балаларға жағымды әсер етеді, ойлау қабілетін
белсендетеді, тану әрекетіне қызықтығын арттырады.
Дидактикалық ойындарды зерттеумен айналысатын авторлар олардың
міндетті түрде болатын элементтерін белгілейді: оқу міндетін (мақсатын),
ойын ережелерін және әрекеттерін. Зерттеушілердің кейбіреулері бұл қатарға
мазмұнын, рөлін, ниетін және нәтижесін қосады. Дидактикалық ойынның
структурасында ең маңыздысы – ойын әрекеті, оның мақсаты ойын жағдайын және
балалар арасындағы ойын қарым-қатынастарды құру. Дидактикалық ойындардың
талдауы нәтижесінде мынадай қорытынды шығарылды: дидактикалық ойындардың
көбінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ОРТА МЕКТЕПТЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1. Экологиялық білім берудің
мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Экологиялық білім берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесін модельдеу ... ... .
4. Экологиялық сананы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
Бірінші бөлім бойынша
қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНДЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРДІ ПРАКТИКАДА
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінде бастауыш мектептің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Оқушылардың қоршаған ортаны тану процесінде экологиялық
ертегілердің тәрбиелік бағытталуы және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Экологиялық ертегілердің әдістемелік
жобалары ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тамшының саяхаты экологиялық ертегісі ... ... ... ... ... ...
3. Өлең болмаған жерде – жаңғақтар болмайды экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3. Ағашты суарғысы келген Тамшы экологиялық ертегісі.
3. Әлемдегі ең қайғылы әңгіме экологиялық ертегісі ... ... .
3. Кішкентай өркен экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Тас көмір туралы ертегі экологиялық ертегісі ... ... ... ... .
32 Үлкен қалалар және сары шөп туралы ертегі экологиялық
ертегісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4. Экологиялық ертегілердің тиімділігін тәжірибе арқылы
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Екінші бөлім бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың көкейкестілігі. Үшінші мыңжылдық ғасырдың басыңда адамзат
өзінің масштарымен дәрежесімен тарихта аналогі жоқ қауіптерге ұшырады.
Егерде барлық адамдардың өмір сүретін ортасын бір ортақ үй өмір жүйесі
деп қарасақ, онда сол әр адамның ортақ үйдің экологиялық катастрофаға
ұшырамауын ойлауы қажет. Адамның табиғатқа тигізетін әсерлерін алдын алу
үшін және цивелизация денсаулығының қалпын сақтау үшін бір қатар
педагогикалық мәселелерді шешуге тиісті, себебі өсіп келе жатқан ұрпақ
мектеп жасынан ғылыми негізделген және табиғи қоршаған ортаға қамқорлықпен
қарау тиісті. Ортақ жер үйіміздің бейнесі – адамзат, барлық трі ағзалар
үшін ортақ үй түрінде балаларға табиғаттағы орнын, өзінің қоршаған ортаға,
адамдарға қатынасын түсінуге көмектеседі. Ортақ үйде тіршілік ету – адамдың
нәзік қоршаған ортамен үздіксіз байланыстарын көрсетеді. Қазіргі уақытта
педагогтар мен психологтар ойын әрекетінің табиғат туралы ұсыныстардың
қалыптасуымен байланыстырады.
Берілген жұмыста экологиялық сананың мектепте білім берудің бастауыш
кезеңдерінде қалыптасуы байқалады. Сюжетті экологиялық ертегілер пайдалану
бастауыш сыныптардағы балаларға білім берудің өзегше түрі болып саналады.
Сондай ертегілер әр түрлі оқу міндеттерін шешуге көмектеседі:
балалардың ой әрекетінің қалыптасуына; жаңа білімдерді ұғынуға, алған
білімдерді әр түрлі жағдайларда дұрыс пайлануға, ой әрекетінің
белсенділігін арттыру баланың өнегелі – құқықтық қасиеттерін қорытындылау
тәсілі болып саналады.
Сондықтан, жұмысымның актуальдігі: Бастауыш мектептегі оқушылардың
экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде экологиялық санасын
қалыптастыру тақырыпты таңдауында көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Бастауыш мектептерге оқушылардың экологиялық санасын
экологиялық ертегілерді ойынды оқыту процессінде қолданумен қалыптастыру.
Зерттеу объектілері – экологиялық ертегілерді енгізген бастауыш
сыныптарда өтетін оқу – тәрбиелік процесс.
Зерттеу пәні – экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде
оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыруына көмек болатын, табиғат
туралы білімдерін алу.
Зерттеу гипотезасы – экологиялық ертегілерді ұйымдастыру процесінде
оқушылардың экологиялық мәдениет деңгейін арттыру. Бұл гипотеза мектептегі
экологиялық білім беруде нәтижелі болу үшін келесі сұрақтар байқауға
тиісті:
1. Оқушылардың ойын процессінде экологиялық санасының дамуының
әдістемелік негіздерін анықтау.
2. Экологиялық білім берудің мақсаттары, міндеттері және принциптары
анықталуға тиісті.
3. Экологиялық білім берудің принциптері негізделуге тиісті.
4. Экологиялық мәдениет деңгейінің дамуы үшін қажетті қолайлы жағдайларды
анықтау.
Міндеттері:
1. Аталған сұрақтар бойынша ғылыми және педагогикалық әдебиет бойынша
теориялық талдау жасау.
2. Бастауыш мектептегі білім беру процесінде экологиялық ертегілерді
қолдану әдістемелік бағдарламаларды құру.
3. Құрылған бағдарламаның нәтижелілігін эксперимент арқылы тексеру.
І Мектептегі экологиялық білім берудің ғылыми – теориялық негіздері
1.1 Экологиялық білім берудің негіздері
Адамзат жаңа өнегелік, жаңа білімдер ,
жаңа менталитет және жаңа байлықтар
жүйесі қажет сызыққа жетті. Ал бұларды
басқаратын және құрастыратын кім?
Ойым бойынша пәнаралық экологиялық
білім беруді қадағалауда бастапқы
рөлді Мұғалім атқарады...
Н.Н.Моисеев
Акадкмик Никита Николаевич Моисеевтің айтқан сөзі дұрыс. Себебі,
балаларға білім беретін және цивелизацияны сақтау жауапкершілікті
тәрбиелейтін мұғалім әр қашан да орта тұлға болып қала береді. Халық
айтады: адамзаттың бірінші қажеттілігі Мұғалім мен Дәрігерде. Глобальды
экологиялық дағдарыс кезінде бұл сөздер өте актуальді болады.
Экологиялық білім беруді игеру - әр мұғалім мен тәрбиелеушінің
міндеті. Д.С.Лихачев бойынша мұғаліммен тәрбиешінің қолында біздің
болашағымыз: Настало время осознать каждому, что мы живем в озоновом
одуванчике, что наша Земля - одинокий небесный цветок, расположенный на
удачном расстоянии от Солнца. А мы взрываем в одуванчике бомбы! Мы
прогрызаем его ранимую оболочку, стираем пыльцу, смахиваем нежные тычинки
лесов.
Жер бетінде тіршілікті сақтауға азаматтық жауапкершілікті тәрбиелеу –
бұл күрделі және ұзаққа созылатын процесс. Балалардың жауапкершілігін және
адамның қоршаған ортамен мәдениетін тәрбиелеу процесінде педагог ең
бастапқы рөл атқарады.
ХХ ғасырдың ғылыми – техникалық революциясы қоғам өмірінің барлық
жақтарына әсер етті. Ғылыми – техникалық прогресстің тез дамуы адамның
табиғатқа қысымын артты және қоршаған ортаны өзгертті. Адамның табиғатқа
тигізетін теріс әсерлері денсаулығына зиянкелтіреді. Қоғам мен табиғат
арасындағы келіспеушілік бүкіләлемдік дағдарысқа әкеліп соқты.
Антропогендік әсерлерінің ұлғаюы адамзаттың жоюлуына әкеледі. Болашаққа
сеніммен және үкіметпен қарап, біз болашақ өзімізге тәуелді екенен
тіршілікке мүмкіндік беретін тек бір планета бар, ол планета Жер екенің
түсінеміз.
Егер біз өзіміздің біздің уникалды планетамыздың табиғаты мен
туысымызды түсенсек – барлық тірі ағзалар үшін ортақ үй болатын ...
Егер біз өзіміздң қалыптасқан осы үйдегі бәрі біздікі деген ой
санасынан жойсақ.
Егер өзімізде жауапкершілік сезімін тудырсақ...
Егер біз өнегелі принциптердің байлықтардың жаңа жүйелерін құрсақ және
ол жүйе адамның табиғаттағы орның, адамзаттың қоршаған ортамен үнемді қарым-
қатынастарын анықтаса.
Баяғыда егер деген тек оқымыстылардың емес ,
ол нақты әр адамды жер шарымыздың жағдайын бүкіл
адамзаттың тағдырын ойландыратын мәселе.
Жақын уақытта ғалымдардың экологиялық дағдарыс туралы болжамдары
адамдардың көпшілігімен сенімге алынбады. Жоғары мемлекеттік басқару
деңгейлерде өмірге экологиялық жағынан қате проектер енгізілді: батпақ
далаларды құрғату, оңтүстік жерлердің меллиорациясы, жүгеріні қолайсыз
белдеулердне отырғызу, т.б.
Адамдардың көпшілігінде біздің планетамыз туралы жалпы толық
қалыптасқан жүйе түрінде ұсыныстар болды. 1968 жылы Парижде өткен ЮНЕСКО
бүкілхалықаралық табиғатты қорғау туралы конференцияда халықтармен мемлекет
басқарушыларына жолдау қабылданды. Бұл жолдауда экологиялық білім беру
саласында халықаралық ынтымақтастық қажеттілігі көрсетілді. Өткен
конференция биосфераның ресурстарын тиімді пайдалануына және сақталуына
негізделген ғылыми зерттеулердің халықаралық бағдарламаның құрылуына,
мамандар дайындауына себеп болды. 1972 жылы Стокгольмде өткен конференция
қоршаған ортаны қорғау саласында Стокгольмде өткен конференциясында
қоршаған ортаны қорғау туралы Декларация қабылданды. 1975 жылы ЮНЕСКО – мен
ЮНЕП (қоршаған ортаны қорғау комисиясы) бірігіп декларацияны орындауға
бастады.
Экологиялық білім беру мәселелерге 1977 жылы Тбилисиде және 1987 жылы
Мәскеуде өткен қоршаған ортаны қорғау және даму конференциясында ғылыми
және білім беру сұрақтарын қарастырылды.
Экологиялық білім беру глобальді, аумақты және жергілікті тұрақты
дамудың негізгі жағдайы болып саналады. Экологиялық білім беру экологиялық
білім берудің жаңа байлықтар жүйесінде құрылады және адам табиғаттың
құрамдас бөлігі деп, өмір уникалды деп қарастырады.
Адамзаттың қоршаған ортасын тек әр бір адам Жер планетамызға
жауапкершілігін түсінсек мүмкін болады. Біз табиғаттың бөлігіміз және оған
толық тәуелдіміз. Адамзатты глобальды экологиялық дағдарысқа әкеліп соққан
технократияның орнына табиғатты сақтау үшін іс-әрекеттердің барлық
түрлерін, планетамыздың мүмкіндігін есепке алып жаңадан құрастыру түсінігі
туды.
Табиғаты қорғау Бүкіләлемдік Одақ адамзаттың және жердің тұрақты
дамуының құжат-стратегиясын құрды. Цивелизацияның тұрақты дамуының негізгі
шарты – барлық адамдардың экологиялық біліміділігі. Экология заңдары – бұл
табиғат пайдаланудың ғылыми негіздер, сондықтан оларды білу ол қоғамның
табиғатпен үйлесімді қатынастарының негізгі жағдайы.
Жалпы ортақ білім берудің концепциясы оны адамның даму, тәрбиелеу,
білім беру үздіксіз процесс ретінде байқайды және ол ғылыми-практикалық
білімдер мен дағдыларын, бағалылық ориентацияларын, қылықпен әрекеттерін
жинақтауға бағытталған және ол қоршаған әлеуметтік – табиғи ортаға,
денсаулыққа жауапкершілікті қатынасты қамтамасыз етеді.
Педагог – ғалымдар (И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный, И.В.Суравегина,
П.П.Симонова және т.б.) бойынша экологиялық білім берудің негізгі мақсаты
болып жеке адамның және қоғамның экологиялық мәдениетінің қалыптасуы болып
саналады [3]
Адам экологиялық мәдениетінің аспектілерінің алуантүрлілігін келесідей
көрсетуге болады:
Экологиялық мәдениетті өз басын адамзаттың тарихынан алады – табиғатқа
қамқорлықпен қарау дәстүрлерінен, туған жердің табиғи байлықтарынан. Ежелгі
де біздің табиғатты, ағзалардың қоршаған ортамен қатынастарын жақсы танитын
болған.
Адам табиғат ресурстарға, ауа райы жағдайларына, апат жағдайларына
тәуелді болды. Біздің ата-бабаларымыз табиғат жағдайларына тізе бүгіп,
сонымен қатар өздерінің табиғатпен үзілмейтін байланыстарын сезді. Не оқу,
не жазу білмей адамдар табиғат кітабін оқып, алған білімдерін ұрпақтан –
ұрпаққа берді.
Табиғатпен қатысу процесс және оның заңдарын ұғып, адамдар бірте-бірте
табиғатта жарайтын ережелермен нормалар тізімін құрды.
Олар, адам табиғат бұғын, өз болашағын бұзып атқаның түсінде. Жер
бетіндегі тіршілікті сақтауға бағытталған халық дәстүрлер, мақал-мәтелдер
бр неше мың жылдар бойынша жинақталған. Әр түрлі халықтардың
шығармашылығында табиғат жеке орын алады. Алынған білімдер мен дағдылар
ұрпақтан – ұрпаққа беріліп, туған жерін сыйлау сақтау қажеттіліктер
жинақталды.
Халық педагогика ең басынан еңбек және табиғатта қамқорлықпен қарау
деген фундаменталдық негіхдерде, жоғары өнегелі принциптарда, адамды
сыйлауда құрылған.
Халық ақылы, табиғаттың қатан жағдайларында, тіршілікті сақтауға
мүмкіндік берген, өз бейнесін ертегілерде, эпостарда, дәстүрлерімен
ойындарда тапты. Өкінішке орай, адамның табиғатпен қатынастарының мәдениеті
көп жағдайларда жоғалған. Сондықтан, қазіргі уақытта ең бірінші мәселе,
педагогикалық ғылым мен практикасының ең басты міндеті – халық дәстүрлерін
қайтадан жаңарту.
Біздің ойымыз бойынша, экологиялық мәдениетті қалыптастыру қоршаған
ортаға көзқарасын анықтайтын процессі – күрделі комплекстік процесс және ол
балалардың жастық ерекшеліктеріне және қабілеттеріне байланысты.
Орта мектептегі экологиялық білім берудің стратегиялық мақсаты келесі
нәтижені жоспарлайды: идеал – орта мектептің түлігі. Бұл процес өте
күрделі, келесі міндеттерін шешуін жоспарлайтын процесс:
Идеал – орта мектеп түлегінің алқасы: орта мектеп бағдарламасына енгізу
экологиялық білім берудің стратегиялық мақсаты. Бұл келесі талаптарды қажет
ететін өте күрделі процесс:
- Оқыту – Адам баласының мекендеу ортасы бойынша жер планетасының
ұйымдастырылғанжүйесі жайлы білімді құру; білімі бойынша тәжірибелік
іскерлік және интелектуальді жүйелік, тұрғылықты тұрғындардың денсаулығы
мен қоршаған орта жағдайын жақсарту.
- Тәрбиелеу – қоршаған орта жағдайын жақсартумен салауатты өмір салтын
құруды бағыттау.
- Дамыту – интелектуалды сфераның дамуы – экологиялық жағдайларының
себептеріне талдау жасау; эмоционалды сфераның дамуы – қоршаған ортаның
қалпын бағалау; күш сферасының дамуы – экологиялық мәселелерді шешу
қабілеттеріне сенім болу; экологиялық білімдерді тарату және қоршаған
ортаны қорғаудағы практикалық жұмыстарға қатысу.
1.2 Экологиялық білімнің мазмұны
Экологиялық білім берудің мәселе қазіргі уақытта барлық ғалымдар,
педагогтар, практиктардың алдында тұрған ең басты мәселе. Әлемнің ғылыи
суретін салу үшін, осы әлемдегі қатынастарының ерекшеліктерін түсіну үшін
балаларды қалай неге үйретуге тиісті?
Сөзсіз, бұл мәселені шешулуінің негізгі ориентирі – экологиялық білім
берудің мазмұны.
Экологиялық жауапкершілік, табиғат жайында жауапкершілікті қатынас,
экологиялық мәдениет деген түсініктердің интегративті мәні экологиялық
білім беру күрделі комплексті мінезді ал мазмұны бірте-бірте оқу пәндер
жүйелеріменашылмайтыны туралы айтады.
Экологиялық білім беру педагогикалық теориясымен практикасының
приоритетті бағыты, сондықтан оның мазмұны бүгінгі күнде құрылу сатысына,
зерттеу объектісін жанадан байқалуында әдістемелік жолдарын анықталуында.
Оқушыларға экологиялық білім берудің негізгі міндеттерін анықтап,
жалпы құрастырылатын негіздерімен принциптерін ойластыруға тиісті. Себебі
олар оқушының экологиялық оқытудың, тәрбиелеудің және дамудың нәтижелілігін
анықтайды. Мысал ретінде, Ресей мектептегі жаратылыстану ғылымының
қалыптасу кезенін байқайық. 1766 жылы 4 тамыздың 5 мектептерге бұл пәннің
енгізуін кездейсоқ болды деп айтуға болады. Сол уақытта Ресей капиталистік
қоғамдық қатынастардың жолына түсіп өсімдіктер мен жануарлар
шикізаттарында, ауылшаруашылық өнімдерінде, қазба байлықтарында және табиғи
байлықтарды игеретін мамандықтарда қажеттілігін түсінді. Бұл мектепте
табиғаттану курсының енгізілуінің себебі болды және алған білімдерін
табиғатта дұрыс пайдаланылатын адамдарды (мамандарды) дайындауға мүмкіндік
берді. Материалды сұрыптаудың негізгі принципі практизм болды, ал негізгі
педагогикалық міндеті – табиғатты утилитарлы-практикалық позициялардан,
пайдасының позицияларынан байқау (7). Табиғатты байқаудың және оған
қатынасының практикалық ориентациясының мысалы болып Ресейде бірінші
жаратылыс тарихы оқулықтың шығарылуын келтіруге болады. Оқулықты шығарған
белгілі орыс ғалымы, академик В.Ф.Зуев (ХVIII ғасырда).
Сол уақыттағы оқытудың схоластикалық әдістерінің арасында,
утилитарлық – практикалық бағытталу прогрессивті құбылыс болып саналды. Бұл
бағыт дамып, кем жатқан шаруашылықтың қажеттіліктерімен себептелген өсіп
келе жатқан ұрпақта осылай табиғатқа тұтынушылық көзқарасы болды. Бұл
көзқарас табиғат байлықтары бітпейтін материалды байлықтардың көзі деген
ойды тудырды.
Айтуға тиісті, рационалды негіздерді құрылған, утилитарлы оқыту
мектепте көп жылдар бойынша сақталады. Бүгінгі күнге дейін деп айтуға да
болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгілі педагог М.М.Демков жазған.
Жаратылыс ғылымдар туралы ен кең тараған және бекітілген пікір: барлық
ғылымдардың маңыздылығы, мақсатпен оқытылады, Осы негізде жиі қойылатын
сұрақ Адамға пайдасы жоқ өсімдікке не жануарды байқау не үшін қажет?(6)
Мәселен, сары масаның пайда жоқ болғаннан, оны зерттеу қажеттілігі де
жоқ?! Бірақ – сары маса биосфераның коректену тізбегінің негізгі коректену
үзбесі. Осылай адамның табинуы дамыған – патшаның, тұтынушының, т.б. Осылай
адаммен табиғат арасында антропоцентризмныңқұрылуы басталды. Қандай
құбылыстарға әкеліп соққаның және қандай теріс әсерлері денсаулық ұшырады.
Біз түсінеміз және сеземіз. Осы мәселені тағыда ғылымдар көзімен
қарастырайық.
Н.Г.Холодный
Тірі табиғатта әрқашан энергия мен зат айналымы болып отырады, оған жер
шарының бүкіл тірі ағзалар қалыптасады. Табиғаттың тұнық функциолдық маңызы
осындай: мұның барлық қызметі бір-бірінен тығыз байланыста болады. Бұған
адам баласы да кіреді.Ал кәзіргі уақытта тамаша сақталған жүйеге ең ауыр
соққы тигізетін адам баласы болып отыр.
И.В.Петрянов-Соколов
Алуан түрлі және өте әдемі бау бақша бізге мұра ретінде қалып отыр,
бірақ бізден жақсы бақшашы шықпайды. Бақшагердің өте қарапайым ережелерін
ескермегендіктің нәтижесі. Бақшаны аялап күтпеу нәтижесінде өте жақын
болашақта бақшамызды атом соғысынан да ауыр әлемдік дағдарыс күтіп отыр.
Біздің бақшамызға деген қарым-қатынасымызды Ремброттың суретін қойшымен
қиқаған мақұлық бейнесі тәріздіміз.
Джераль Даррелл
Адам баласы жер планетаның тұрғы екенін түсініп, бұл ойлау және іс-
әрекет жасауға болатын жаңа оспектісінде, жеке тұлғалық оспектісінде немесе
отбасылық, рулық, мемлекеттік немесе олардың бірлестігі арқылы ғана емес
бүкіл планеталық масштабта болуы мүмкін екендігіне көзі жетті.
Адам баласы барлық тірі ағзалар сияқты ойлауы, іс әрекет жасауы, өмір
сүруі биосферада өтеді. Жердің белгілі бір қабықшасындағы өтетін тығыз
байланыстан ол ешқайда асып кете алмайды!
В.И.Вернадский
Адамның пайда болуы биосфераның коэволюциясының дамуына әкелді, ал ақыл-
ой даму зандылықтарын ұғу және эстетикалық шектеушілік арқылы апаттардың
болдырмауын қадағалау үшін пайда болған. Кәзіргі уақытта Қоғам және Табиғат
коэволюциясын қамтамасыз ететін ақыл-ой сфераларының этикасы негізінде ғана
болуы мүмкін.
В.Н.Голубаев
Адам, әрине табиғат иесі, бірақ оның экспутатор түсінігінде емес бүкіл
тірі мен таңғажайыпты сақтап қалу мен жауаптылықты таситын түсінуші
ретінде.
А.С.Арсеньев
Адам – болашаққа эстетикалық жауап беретін орталық тұлға.
Н.Н.Моисеев
Байқағанымыздай, ғалымдардың бұл пікір-таластарынан адам баласы
биосферада алатын орны қожа ретінде емес, табиғаттың органикалық бір
бөлшегі ретінде жаңа көзқарас құрылып, бәсекелестік алдында приоритетті
әріптестілік ойлар туындайды. (Э.Ласло) Бұл жас өспірімділерге мен
балаларға экологиялық білім берудің әр кезеңдерінде айқындалып көрінуі
қажет. Қоршаған орта байланысы білім беру кәзіргі талаптарға сәйкес тұрақты
даму концепциясынан шығып, жаңа құнды хабарларға сәйкес келіп, биосфера мен
адам арасындағы байланыс этикалық принципті түрінде болуы керек. Мұндай
жағдайда адамгершілік, пән аралық және интнграция, іс-әрекет және уайым
т.б. мазмұндар өте маңызды.
Гуманизацияның принципі Адамгершілік принципі Жер планетасының
тұрғылының, әр азаматтың құқығынан, ең басты бастауыш мектеп оқушысының
қоршаған ортаға деген психикалық дамуының ерекшеліктерінен шығады. Баланы
балақ кезеңінен бастап әлеуметтік тұрғыдан табиғат пен қоғамға өзінің
жасаған іс әрекетіне жауап бере алатынына, бағалауға, жамандық пен
жақсылықты ажырата білуге бейімдеу керек. Бұл үшін баланың қоршаған
ортадағы барлық тірігі меиірімділігі мол болуы қажет. Тек осындай жағдайда
ғана тәрбиелі бола алады. Сондықтан мектеп бақыт, жақсылық, адамгершілік
құндылықтармен қарым-қатынасы мол мектеп болуы тиіс. Біздің ортақ үйіміз –
Жер планетасының иесінің, адамгершілігі мол, табиғатты сүйетін адамды
дайындап шығару үшін мектеп өте күшті жұмыс істеуі қажет.
Тану, әсерлену әрекет бірлігінің (байланысыны) принципі бастауыш
мектеп оқушының қоршаған ортасына және өз денсаулығына жан-жақты
көзқарастың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Пәнаралық принціпі қоршаған ортамен қарым-қатынастарының әр түрлі
аспектілерін байқайды, сонымен қатар бұл принципті мектеп пәндерінің
мазмұндарын жан-жақты білімдерін және көзқарастарының жинақтығы түрінде
емес, осы мазмұнды экологиялық білім берудің негізгі мақсатына бағындыру
ретінде байқауға тиісті.
Интеграция принципі. Жаратылыс ғылымы өнегелі – эстетикалық,
әлеуметтік – экологиялық, құқықтық аспектілердің экологиялық қарым-
қатынастардың интеграция принципі жастардың әр түрлі әрекеттерінің түрлерін
теориялық және практикалық санасының барлық сфераларының байланыстарын
қамтамасыз етеді (Жалпы орта экологиялық білім берудің Концепциясы, 1994).
Басқа сөзбен айтқанда, интеграйия білім, тану және әрекет тәсілдерін
біріктіру процесс және нәтиже түрінде қоршаған әлемді толық ұғыну мен
адамның әлемдегі ролін және орның әлеуметтік-табиғи ортадағы әрекетінің
мінезін, түсінуге мүмкіндік береді. Толық айтқанда жоғарыда аталған принцип
ғылыи-танымдық қатынастарының, қоршаған ортаға бағалы нормативті көзқарасын
қалыптасуына, сонымен қатар табиғи ортаны қорғау және артттыру практикалық
дағдыларын дамуына, табиғатта сақтайтын ережелерді құрығуға және салауатты
өмір салтын қалыптасуына да мүмкіндік береді. Бұл әр түрлі компонентерінің
мазмұнын дұрыс интеграциялау оқушының дұрыс экологиялық позициялар
қамтамасыз етуге бейімделген жағдайында ғана мүмкін.
Мазмұнына байланысты аталған ынғайдарын педагогикалық нәтижелілігі
экологиялық білім беру баланың психикалық процесіне, дене даму
заңдылықтарына сәйкес болуына тәуелді, басқа сөзбен айтқанда
табиғисәйкестік принципіне сүйегенде нәтижелі болады. Бұл принцип баланы
табиғатпен бірлесіп және баланың экологиялық қолайлы ортасын қорғап
тәрбиелеудің ұйғарады.
Қоршаған орта саласындағы білім берудің мазмұны өзіне мәні бойынша
интегративті. Басқа сөзбен – пәнаралықты. Оны реализациялау үшін бастауыш
мектептің оқу пәндерінің жүйесін толық қатыстыру қажет, оардың
байланыстарына тек басты ойдын болу жағдайнда мүмкін, мысалы мынадай –
Жер – біздің ортақ үйіміз;
Барлығы бір-бірімен байланысты;
Еңбек – адамның табғатпен байланыстың
Негізгі жағдайы;
Мектептегі экологиялық білім берудің мазмұнында концептуальды модель
Жер – космостық кеме қөамтып көрсетіледі. Табиғатты қорғаудың
Бүкіләлемдік стратегиясында айталады жер бізде бір ғана, бұл кемеде ұзақ
саяхат жасауға барлығы бар. Антуан де Сент-экзюпері адамдарға ескертеді:
Біз бәріміз бір планетада өмір сүреміз – біз бір кеменің экипажы.
Бұл модельдін оқушылардың экологиялық жауапкершілігін қалыптасуында
потенциальдік мүмкіндіктері көп, бірақ мектепке енгізу әлі де ертерек
болады, себебі кіші жас оқушылардың космос туралы, қалдықсыз өндіріс туралы
білімдері өте аз. Жердің барлық тірі ағзалар үшін ортақ үйі дегені ойы
барлық адамдар үшін жақын және түсінікті, әсіресе кішкентай балалар үшін.
Осы оймен экологияның үй туралы ғылым ретінде ойларыда және көп ғылымдардың
пікірлері сәйкес келеді. Н.Н.Моисеев жазады: Адамзаттың ойкуменасы барлық
планета саналады және қазіргі уақытта жер елі халық. Сол Моисеев ескереді:
Бұзылған және ластанған жерден ешқайда кете алмаймыз. Академик қайта-
қайта үй идеясына тоқталады, академик ойы бойынша бұл идея экологиялық
жауапкершілікті тәрбиелеудің маңызды жағдайы болып саналады. Адаммен
ашылған заңдар – тәжірибе және олар білім беру процестін негіз болуға
тиісті: адам планета күрделі жүйе ретінде қалай жұмыс істейді түсінуге
тиісті, себебі адам осы үйдің негізгі құрадас бөлігі.
Жалпы ортақ жердің бейнесі – адамзаттың үйі ретінде, балаға табиғат
әлеміндегі орның, басқа адамдарға байланысты өз міндеттерін түсінуге
көмектеседі.
Аталған ой американ экологы Б.Коммонермен ұсынған заңмен дәлелденеді.
Коммонердің заңы бойынша Барлығы бір-бірімен байланысты. Жер бетінде
тіршілік ететін тірі ағзалар өз тіршілік орталарымен – су, топырақ,
ауа,жарық, жылумен және бір-бірімен көрінбейтін жіпшелерімен байланысқан.
Бұл байланыстар эволюция нәтижесінде пайда болды: ағзалар бір-біріне және
тіршілік орталарына бейімделген.
3. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру процесін модельдеу.
Экологиялық білім берудің оптимальдық моделін құрастырудың
қажеттілігін. Экологиялық білім берудің теориясымен практикасындағы қазіргі
тенденциялар мәліметтейді, бұл бағыттағы модельдердің типологиясы бәлгілі
бір жол өтті: бір пәнді модельден көп пәнді жеке аралас модельге дейін
құрылу және даму жолын.
Бастауыш мектепте экологиялық бағытталған модельді құрастырудың
бірінші кезеңі 60-шы жылдардың аяғында және 70-ші жылдардың басында 2-ші
және 3-ші сыныптарда табиғаттану пәнінің енгізуімен байланысты. Бұл пәннің
өткен ғасырдың аяғында туды. А.Я. Гердт, Д.Н. Кайгардов, А.Б. Павлов
деген аттармен байланысты. Бірақ сол уақытта практикада тапқан жоқ, бұл
кедел бірнеше жылдар өткен уақытта назар аударлыды. Сол кезең табиғатты
қорғау мәселелерінің актуализацияланған уақыты болып
саналады. Және бұл пәнде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарының
сұрақтары байқалады.
Курстың экологиялық бағытталғаны бағдарламаланың түсініктемесінде,
мақсаттары мен міндеттеріне, білім және қойылатын
талаптарында көрінеді. Жаңа курстың экологиялық бағытталуы экологиялық
білім беруде оның орнын көрсетті және бір пәннің моделінің мақсатына жету
жолын көрсетті. Уақыт өте бір пәнді модель нәтижелі болмайтынын көрсетті.
Нәтижелі болмауының себебі – экологиялық білім беру – бұл күрделі
комплекстік түзіліс, сондықтан бір оқылатын пән, жаратылыс – ғылыми
білімдердің негіздерінде құрылған табиғи және әлеуметтік ортада көп-қырлы
қарым-қатынастардың құрылуы және даму мүмкіндігі жетпейді. 70-ші жылдың
ортасында экологиялық білім беру процесіне тағы да басқа мектеп пәндерін
енгізу мәселесі тұрды және көп пәндік модельді енгізу ой туындады. Бұл
модель адам мен қоршаған ортаның арасындағы қарым-қатынастардың аспектісін
ашты.Бірақ ғылымға енгізуіне, көкейкестілігіне қарамастан бірнеше
қиыншылықтар бар.
Экологиялық білім берудің мемлекеттік және шетелдік практикадағы
қазіргі даму тенденциялары көрсеткіштерінде оқушылардың экологиялық
мәдениетінің құрастыру оптимальды моделі болып аралас модель саналады. Бұл
модельді қолдану кезінде барлық мектеп пәндері өздерінің мамандалған оқу
және тәрбие мақсаттарын сақтайды. Орта рөлін бұл модельде бір альтернативті
экологиялық бағытталған курс алады. Бұл курстардың мазмұнында табиғи-ғылыми
және әлеуметтік компоненттері көрсетеді. Басқа оқу пәндерінің білім беру
және тәрбиелеу мақсаттары алуан түрлі рөлі орналасады.
Аралас модель бастауыш мектептің бүкіл оқу пәндерінің негізінде адам-
қоғам-табиғат қарым-қатынастарының жан-жақты аспектілері байқалады және
олар интеграцияланған курста жалпы мүмкіндік береді. Аралас модельде
бірінші орында экологиялық құқық қатынастарын құру сұрақтары тұрады.
Гуманитарлы – эстетикалық циклдің пәндері, оқу саласы Диология және
оқушылардың экологиялық мәдениетін құрастырылуында білім беретін пәндер
Филология мамандығы айтарлықтай роль атқарады. Бұл балалардың жарық
бояларға, эмоциялық сөзге, дыбыстарға сезімталдығына
байланысты. Табиғаттың белгілі табиғатты спецификасы.
Еңбекке баулу – білім саласы технология, кіші сыныптағы оқушылардың
адам өмірі табиғи ресурстары туралы білімдерін кеңейтуге, еңбек әрекетінің
алуан түрлілігі туралы, әр адамның және қоғамның өміріндегі табиғи және
әлеуметтік қоршаған ортаны жаңартуда еңбектің рөлін түсіндіреді. Еңбекке
баулу сабақтары табиғаттың байлықтарын тиімді пайдалануына және қауіпсіздік
айналымына қабілеттіктерін құрастырады.
Дене шынықтыру сабақтары – білім саласы физикалық мәдениет
оқушылардың өз денесі туралы табиғи факторларының көмегімен денсаулықты
қорғау және СӨС ережелері туралы білімдерін қалыптастырады. Өз денсаулығын
сақтау бағытында гигиеналық шеберлігін және дағдыларының маңыздылығы туралы
салаларын дамытады.
Білім беру саласы мматематика табиғи объектілермен табиғи
құбылыстардың қалпына және сапалы баға беру дағдыларын дамытуға жағдай
жасауыш және табиғи және әлеуметтік қоршаған ортаға адамның іс-әрекетін
жағымды және теріс зардаптарына сандық бағалауға мүмкіндік жасайды.
.
Есептер жинағы тіршілік ортадағы сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді
және тиімді пайдалануға, қайта қалпына келтіруге, табиғи байлықтарды
көбейту жолдарын көрсетеді.
Білім саласы Қоршаған әлем (жаратылыстану, қоғамтану) балаға адамның
табиғаттағы және қоғамдағы алатын орнын түсіндіреді. Адам міндеттерін және
құқытарын, әр түрлі халықтардың табиғатты пайдалану дәстүрлері мен
таныстырады.
Жаратылыстану интегралды пән, соның ішінде экологиялық білімдерінің
элементтері енгізілген. Ағза және тіршілік орта, қоректену тізбектері
табиғаттағы маусымдық өзгерістер, табиғи орта және адам денсаулығы және
т.б., жалпы айтқанда, оқушыларға қоршаған ортаны барлық тірі ағзалар үшін
тіршілік орта түрінде сақтау қажеттілік түсінігін жаратылыс ғылымы береді.
Жаңа интегралды курстың қатарында аралас модельді бастауыш мектептің
оқу пәндерінің барлығының қатысуы қажет, себебі әрбірі экологиялық қарым-
қатынасының жеке аспектілерін ашады.
4. Экологиялық сананы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері.
Жеке адамның жан-жақты дамуы – бұл оның әлемге, қоғам жөнінде, басқа
адам мен табиғат жайында көру процессі. Бұл қатынастар мәдениет меңгеру
процесі арқылы жасалады. Әлеуметтік жауапкершілік – бұл жеке адамның және
қоғамның бір-бірінің тәуелсіздігінің универсалды формаларының болуы
саналады. Сондықтан жеке адамды қалыптастыру табиғатпен отанға патриотты
жауапкершілік сезімін тәрбиелеу мен байланысты.
Әлеуметтік жауапкершілік категориясы бостандық және қажеттілік
категорияларымен қатар байқалады. Әлеуметтік жауапкершіліктің алдындағы
жағдайы болып ерік бостандығы саналады; ерік бостандықтың компоненті және
жағдайы сыртқы қажеттіліктің дұрыс шешімге келу мүмкіндігі деп
түсіндіріледі. Табиғатпен қоғамның ақиқат заңдылықтарын түсінбей адамдар өз
таңдауында және іс-әрекетінде еркін емес.
Әлеуметтік жауапкершілік – бұл субъекттің өз міндеттерінің және
белгілі бір жағдайда өзіне оптималды және қоғамның прогрессивті
ықыластарына сәйкес вариантты табуына мүмкіндік береді.
Жеке жауапкершілік екі аспектіден құралған: жеке адамның қатынастары
және жеке адамның сапасы. Жеке басты жауапкершілік – бұл адамның әлеуметтік
психологиялық және өнегелік сапасы, мінездің негізгі сызығы болып саналады.
Жоғарыда тіреліп, біз оқушының табиғи объектілерімен байланыстыру.
Бұл жағдайда табиғи объектілер болып табиғат, оның ішінде экожүйелер
және геожүйелер, адам табиғи жан түрінде. Сонымен қатар экологгия
қатынастар жүйесіне табиғатты қорғау және пайдалану әрекетіне қатынасы да
енгізіледі. Аталған қатынастар эмоциялар, түрінде
көрінеді. Оқушының тек сондай қатынастарын жауапкершілікті деп айтуға
болады.
Оқушының табиғат жөнінде жауапкершілікті қатынасы – бұл оқушының
саналы түрде, яғни әдейлеп өз еркімен белгілі бір экологиялық нәтижеге жету
үшін адамгершілік талғаудың талаптары мен міндеттерін шешу. Оқушының жүріс-
тұрысының қылықтары табиғаттың жаңадан өндіру күштерінің сүймелдеуге,
эстетикалық және материалдық байлықтарына зардаптың ең кем тигізуге және
табиғатты болашақ ұрпақ үшін сақтауға бейімделген.
Табиғат жөнінде адамгершілік талаптарын өз еркімен сақтау – бұл
қоршаған адамдардың кінәләушылықтан және жазадан қорқыныш сезімінен емес,
бұл тән осылай жүріс-тұрысының қажеттілігіне көз жеткізуінен болуға тиіс.
Тек сенушілік адамға теріс әсерлерге иланбай, өзінің экологиялық
қажеттілігіне сәйкес келмейтін барлық күдіктерді шешіп береді.
Жауапкершілік – бұл адамның ішкі сапасы түрінде рационалды және эмоциалы,
ой мен сезімнің үйлестрілуі. Экологиялық жауапкершілік – бұл оқушының өз
қабілеттіліктерін жинақтауға, өзін бақылауға, жақын және артқы зардаптарын,
өзінің ортадағы әрекетін білу және реттеу қабілеттері мен байлансыты
мұғалім білуге тиісті.
Экологиялық жауапкершілік мынадай эмоционалды қалыптармен көрінеді:
тынышсыздық, қадалаушылық, сезіктену, қауіп-қорқыныш, ыждаһат және т.б.
Оқушының табиғатқа жауапкершілікті қатынасын біз жеке адамның мінезінің
тұрақты сызығы түрінде қараймыз.
Экологиялық жауапкершілік – бұл ішкі сапа, ой-сананың элементі, адам
мен табиғаттың бір-біреуінен жауапкершілікті тәуелсіздіктің түрі және ол
қоғамдық талаптарға дұрыс көз-қарасымен жоғары дәрежеде мінезделеді және
экологиялық жағдайда өзінің бағасын және әлеуметтік рөлін түсінуінде
негізделген.
Ақиқат шындықта жеке адамның жауапкершілігімен және оның антиподымен
жауапкерсіздік арасында көп ұласулар табиғатты қорғау жөнінде оқушыларды
жауапкершілікті тапсырма алуы мүмкін, бірақ оған селқостық қарайды;
бірнеше қатар міндеттерін алып, оларды іске асыру үшін мүмкіндігі болмауда
жағдай болады. Оқушы барлық ережелермен нормаларды орындайды, бірақ оған
жай икемделушілік тек қарайды. Ең бағалы позиция бір кезде белгілі бір
экологиялық жағдайда оқушы өзіне белсенді шығармашылық басқарады. Мектептің
ең негізгі міндеті оқушының коллективпен барлық қатынастарын қолдап,
табиғат жөнінде жауапкершілігін қалыптастыру.
Оқу-тәрбие процессінде мұғалім оқушының барлық жауапкершіліктік
дәрежелерін есепке алуға тиісті және бағалау, мақтау үшін сәйкес тәсілдерді
тауып, олардың жауапкершіліктің субъекті болу қабілетімен дайындығын
дамыту.Оқушыны экологиялық жауапкершіліктің қалыптастыруының нәтижелілігі
оқу процессіне жеке адамның ішкі структурасының компоненттеріне жаңадан
жасалған қоғам қатынастарының есепке алынғанына байланысты: қоғамдық
қатынастар → мұқтаждық → ықылас → мақсаты → себеп → нұсқау → бағалы іс-
бағыты. Берілген жүйеліктің әрбір үзбе жеке өзіндік үзбе. Экологиялық
оқутышының тәрбиелеудің міндеті табиғатты сақтаудың қоғамдық қажеттіліктің
оқушының ішкі мұқтаждықтарымен ықыласқа жаңадан айналдыру.
Мұқтаждықтар жүйесі жеке адамның ядросын құрайды. Табиғатпен
қатынаста болу мұқтаждығы адамға өзіне тиісті себебі, ол өткен уақытымен
табиғатпен байланысты. Табиғатқа ұмтылу белсендігі өзіне белсенділіктің
барлық көріністерін енгізеді: темпераменттің биологиялық белсенділігін және
пікірлердің әлеуметтік белсенділігін.
Табиғатпен қатынаста болу мұқтаждығы биологиялық және сонымен тығыз
байланыстағы матералдық байлықтар структуралары кіреді және мәдениетті-
рухани табиғатты тану мұқтаждығына, өмірдің және тіршіліктің маңызын
түсінуі кіреді.
Қазіргі уақытта мұқтаждықтың жаңа типінің дамуы артып отыр.
Мұқтаждықтың жаңа типі – бұл меңгеріп алынған әлемнің толық ұдайы өндіруі
және адамның қоршаған ортаның дамуымен бірлесіп үйлесімді дамуы. Осы
мұқтаждықты қалыптастыруы актуальды болуы себебі адам өзіне және қоршаған
ортаға өмірдің экологиялық негізі түрінде қайшылықтың шиеленісуімен
түсіндіріледі.
Әр мұғалім түсінуге және білуге тиісті: табиғатпен қатынаста болу
мұқтаждығы оқушыларды әлеуметтік мұқтаждығына да жанама әсер етеді, мәселен
ұжымда белгілі бір орын алу, достарының құштарлығымен, мұғалімдердің
көңілімен пайдалануы. Табиғатпен қатынаста болу және оны қорғау мұқтаждығы
индивидуальды жүріс-тұрыс себептер жүйесіне енгізіледі.
Жауапкершілік себептер деңгейінде әлеуметтік талаптану ынта ретінде
көрінеді. Келесі себептерді белгілейді: азаматтық-патриоттық – өз Отанының
табиғатын қорғау және көбейту ықыласымен негізделеді; адамгершілікті –
қорғау ықыласымен, жақсылық көрсету, тірі затқа аяушылықты білдіру;
эстетикалық – табиғи ортаның әсемділігін сақтау; ғылыми-танымдық –
қоғамның, адамның және табиғаттың күрделі байланыстарын түсінуі; гигиеналық
– адамның денсаулығы үшін табиғаттың маңызын және оның биофизикалық,
химиялық параметрлерін сақтау; экономикалық – табиғатты негізгі ресурстарды
көзі ретунде ғылыми-техникалық прогресс даму үшін байқау.
Адам табиғатқа көзқарасы оның байлықтар жүйесімен анықталады. Өз жүріс-
тұрысында нұсқа етіп қолданатын және бастауыш болып саналатын әлеуметтік
байлықтардың арасына экологиялық байлықтардың енгізуі де өте маңызды.
Экологиялық құндылық бағытында болудың өзгешелігі олардың жан-жақты
болуынан құралған: олар табиғат қасиеттерін, тек практикалық жағынан ғана
емес, сонымен қатар тану, эстетикалық, өнегелік және экономикалық
көзқарасымен байқайды. Бұл жағдайда табиғаттың субъективті бағасы
объективті құндылығымен сәйкес келмейді. Сондықтан экологиялық білім беру
табиғатты танудың, денсаулықтың, адам қуаныштарының мәңгілік көзі түрінде
байқауға бағытталған. Табиғат әлемінде адамдар әлеміне кең көзқарасы,
табиғаттың құндылығын және адамзаттық дамуының перспективаларын түсінуі –
экологиялық жауапкершілікті тәрбиелеудің қажетті жағдайы.
Экологиялық идеал – құндылықты қатынастың ең жоғарғы дәрежеде көрінуі,
сондықтан оның негізгі белгісі болашақ ұрпақ үшін қамқорлықтың өнегелілік
қажеттілігі.
Экологиялық идеал тарихи прогрессивті дамуына сәйкес болуы тиісті және
құндылықты бейімделуді анықтау керек. Құндылықты бейімделу – қоғамдық және
жеке адамның табиғат жөнінде ықыластарының үйлесімді үйлестіруі. Оқушының
жауапкершілік деңгейі оның әлеуметтік маңызды нормаларын және табиғат
жөнінде ережелерін, берілген экологиялық идеалды өзіне маңызды деп
қабылдау. Сырттан берілген нормалармен ережелерді ішкі жоспарына айналдыру
бірнеше факторлар қатарымен анықталады:
а) оқушының қоғамдық қатынастар арасына қосу;
ә) оқушының белсенділігімен;
б) жеке бастың эмоциональды-еркін ерекшеліктерімен.
Оқушылармен табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін түсінуі оларды білім,
сезім, көзқарастары және іс-әрекеттері деңгейінде өтеді. Әрбір деңгей жеке
бөлінгенде өнімді нәтижелі болмайды. Сондықтан барлық деңгейлердің
үйлестіруі және оқушының санасына экологиялық мәселелердің қосуы қажет.
Әдебиетке экологиялық сана деген термин енгізілген. Экологиялық
сана – қоғам мен табиғаттың арақатынасының мәселелерінің көрсететін
көзқарастар, теориялар және эмоцияларжиынтығы.
Экологиялық сананы қалыптастыру – бұл адамның көзқарастарын және
ұсыныстарын қайтадан құру, сонда үйренген экологиялық нормалар бір уақытта
оның табиғат жөнінде жүріс-тұрыс нормалары болып саналады. Сана – бұл
біліммен қасіреттің бірлігі. Сондықтан экологиялық білімдерде меңгеруі
оқушының эмоционалды қасіретімен қабаттасуы тиісті және оның экологиялық
пікірлерінің экологиялық жауапкершіліктің негізгі компоненттері түрінде
құрылуына мүмкіндік туғызады.
Экологиялық пікірлер – бұл адамдардың табиғатқа субъективті көзқарасы
оның адам үшін маңызы да, табиғаттың эволюциясымен ұйымдастыру білімдерінде
ашылады. Басқа өнегелік білімдер сияқты оқушылардың экологиялық пікірлері
қоғамдық адамгершіліктің принциптерінің негізінде құрылуға тиісті. Қоғамдық
адамгершілік принциптерінде жалпы адамзаттық өнегелік байлықтар көрініс
тапты.
Адамгершілік көзқарасы бойынша табиғатқа жауапкершілік көзқарасы
мынадай пікірмен құрылған: табиғат осы күнгі және болашақ ұрпақтардың
жарығы. Экологиялық жауапкершіліктің адамгершілік жағы құқықтық жағына
қарсы тұрмайды, себебі құқықтық кодекста жүріс-тұрыс қойылатын талаптар
енгізілген және олар аморальды, қоғамға қауіпті формаларына тыйым салады.
Ең негізгі фундаментальды құқықтық құжат түрінде ҚР Конституциясы саналады,
оның ішіндегі баптар қатарына экологиялық мінезделген моральдық талаптар
енгізілген.
Экологиялық білім беру практикада білім мен пікірлер арасындағы
күрделі байланыстарды есепке алу керек, олар жүйенің бір-біреуіне әсер
ететін элементтер. Әр мұғалімге мынадай жағдай таныс: оқушы табиғатта қалай
әрекет етуге тиісті біледі, бірақ сол білімдермен келіспей істейді. Мұғалім
берген білімдерден құрастырылған экологиялық мұқтаждықтың жүйесіне,
оқушының ықыласына, табиғи ортамен қатынас тәжірибесіне жатады, сондықтан
мұғалім экологиялық білімдермен пікірлерді жай қалыптастырмай,
құрастырылған кзқрасатармен пікірлерді жаңадан құрады. Сонымен жаңа
экологиялық пікірлерді қалыптастыру ретінде ескі білімдер, пікірлер және
ұсыныстар бұзылып, ой-сезімдегі инерцияны өту, үйренген жүріс-тұрыс
нормалар өзгерту, яғни дәлдеп түзету процесі жүреді.
Экологиялық пікірлер, сонда адамның барлық пікірлері сияқты өзінде
этикалық аспектін сақтайды, бұл аспект этикалық білімдердің, адамгершілік
әрекеттің негіздерінде құрастырылған. Экологиялық пікірлер қоғамдық
моральдың принциптерінің негізінде құрылуы тиісті, себебі мұнда жалпы
адамзаттық өнегелік байлықтар өз көрінісін тапты.
Жеке адамдардың адамгершілік қалыптасуы, сондықтан табиғатқа да
жауапкершілікті қалыптастыру, тек қойылатын талаптармен ғана емес, сонымен
қатар адамгершілік жүріс-тұрыстың адамгершілікті үлгінің жануымен, өз
әрекеттерімен қылықтарын жаңа аталған үлгімен салыстыру және бағалаумен
негізделеді. Бұл ой-сезімде өтетін процесс бағалайтын қатынастарды түзеді,
осы қатынастар адамның өнегелік, эстетикалық, құқықтық және қылық пен
қасіреттің басқа критерийлердің түзілуіне жағдай туғызады. Сондықтан
оқушының табиғатқа жауапкершілікті қарауы оның оқу және экологиялық шешім
қажетті өмірлік жағдайға қатысуымен жағдайланады.
Экологиялық білім беру мен тәрбиеге эмоционалдық қабылдаудың
позитивті және негативті жақтары да өте маңызды. Сонымен қатар құбылыстар
мен жағдайларда эмоционалды қарауда. Дұрыс эмоциялар табиғат және оның адам
өміріндегі маңызы туралы білімдерді кеңейту уақытында жақсы көрінеді. Осы
эмоциялар нәтижесінде адамда рақаттана, табиғатпен қатысуынан қуаныш
сезімдері туады.
Табиғатты бұзу оның объектілерімен байлықтарын бүлдіру және қажетсіз
жою оқушыларда теріс эмоционалды туғызу тиісті, нәтижесінде теріс эмоциялар
табиғатты қорғау қажеттілігін қалыптастырады.
Мектептегі білім беру жүйесінде балалардың эмоцияларын дамытумен
қатар, олардың арасында әрбіреулерінің жою қажет, мәселен қайырымсыздық,
немқұрайлық және т.б. Сонымен қатар, қоршаған достарының осындай жүріс-
тұрысқа теріс қарауын көрсету керек, және жаман қылық жасаған оқушының тірі
ағзаға аяу сезімін тұғызу.
Экологиялық көзқарас пен пікірлердің психологиялық табиғаты,
жауапкершілікті қалыптастыратын негізгі компоненті енгізіледі:
1. Интелектуальдық (экологиялық білімдер мен әлемдік көзқарасты
интелектуальдық шеберлік, себепті ойлаудың тәсілдерімен игеру).
2. Жеке бастық (себебі қатынастар мен бағалау, экологиялық қауіпті жеңіп
шығу сенушілік және табиғатты қорғау қажеттілігін түсіну).
3. Ішкі дайындық (өз позицияларын қылықтарға орындау ықыласы мен ниеті,
табиғи ортаны қорғау іс-әрекеті).
Оқушылардың дүние тануы, пікірлері идеяларды және ықыластары оның іс-
әрекетінің себептері болып саналатын оқу-тәрбие процесінде экологиялық
мазмұнымен толықтырылады. Табиғат алдында жауапкершілік түсініктің мәнін
ашып, біз қорытынды шығарамыз – жауапкершілік түсінігі өзіне
жауапкершіліктің барлық маңызды белгілерін қатыстырады, оның ішінде
әлеуметтік және психологиялық категориялар енеді, және сананың акті болады,
себебі сана – бұл адамның өз әрекетінің объектілермен, олардың қабілеттері
мен қасиеттерін есепке алып, қатынастары.
Жеке адамның әлеуметтік нысаналардың экологиялық бағытталуы.
Бағытталудың компоненттері Қысқаша мазмұны
Дүниетану Табиғаттың тұтастығын және құндылығын
(практикалық, ғылыми-танудың,
эстетикалық, экономикалық) түсіну,
табиғатқа қатынас жөнінде әлеуметтік
себепте болу.
Пікірлер Табиғатты қорғау қажеттілігін түсіну,
табиғи процестерді басқару.
Мұратты мақсаттары Табиғатқа қарау, болашақ ұрпақ үшін
қамқорлықтың өнегелік қажеттілігі.
Ықыластар Табиғатпен қоғам арасындағы
қарым-қатынастарды және өзінің табиғат
қоғау жөнінде рөлін тану.
Соған лайық, педагогикалық процесс бір қатар психологиялық қасиеттерін
қалыптастыруына бағытталуы тиіс, мәселен табиғатпен қатынаста болу
қажеттілігі, оның заңдылықтарын және себептерін тану ықыласы; пікірлер –
әлеуметтік себептелуде адамның табиғат жайында қатынасы және табиғи
құбылыстарды басқару қажеттілігі. Оқыту өзінің ақырғы мақсаты мен нәтижесі
болып оқушының категориялық қатынастарды меңгеруін көреді: адам-адам; адам-
табиғат; адам-қоғам; адам-тарих, жалпы алғанда осы қатынастар адам-әлем
қатынасты қамтып көрсетеді.
Экологиялық жауапкершілікті қалыптастыру процесі – экологиялық білім
беру және тәрбие – мүмкін болғанша ерте басталу тиісті. Психологтар
пікірлері бойынша дамыған қоғам жағдайында балалық шақты жасанды созуы
бойжеткен қыздар мен жас жігіттер жауапкершіліксіз қалпын ұзаққа созады.
Жауапкершіліктен жасанды айыруы – бұл дамудың тоқталуы.
Жауапкершілікті көзқарастың психологті негіздерін талдау көрсетті:
білім беру мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдері әлеуметтік экологиялық
ориентирлерде білімді да ғылымды да қоғамның қоршаған табиғи ортаға қатынас
ережелер мен қағидаларын жеке адамның ішкі дүниетану жоспарына айналдыруына
бағытталған.
Бірінші бөлім бойынша қорытынды:
Жоғары айтылғандарға сүйенгенде түсінікті болады, экологиялық
мәдениеттің негізінде жаратылыс ғылыми білімдер жатады. Осы білімдер
оқушылардың білім жүйесінің, әлемнің қазіргі уақыттағы ғылыми суретінің,
экологиялық ойлау мен дүние танудың қалыптастыруының фундаментальдық негізі
болып саналады. Ынтымақтастықтың конкуренция алдында приоритеттік идеясы
оқушыларға және жасөспірімділерге экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің
мазмұнының барлық сатыларында тұра табуға тиісті.
ІІ Балаларды тәрбиелеу процесінде экологиялық ертегілерді практикада
пайдалану
2.1 Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінде бастауыш мектептің орны
Балалардың ойын іс-әрекетінің табиғат туралы ұсыныстармен байланысы –
ғылымда толық зертелмеген және практикада реттелмеген сұрақ. Арасында
ұйғаруға болады, оқу процесіне ойын элементтерін енгізу оқушылардың
қоршаған орта туралы ұсыныстарын қалыптастыруға мүмкіндік береді және
экологиялық тәрбиелеудің нәтижелі тәсілі болып, балаларды табиғатты күтіп
ұстауға өтеді.
Педагогтар мен психологтар ойын іс-әрекетіне көп көңіл аударады,
себебі ол жеке адамның дамуында бір қатар маңызды функцияларды атқарады.
Мәселен, ойынның комперсаторлық функцияның негізі, ол оқушы үшін ойын
кеңістігі үлкендерінің қолымен жасалған шындықтағы жаңа шындық болып
саналады.
Басқаша айтқанда, ойын – ақиқаттың альтернативасы болады, сондықтан
терапевтикалық қасиеті болғандықтан баланың қалпын және жүріс-тұрысын
түзетуге пайдаланылады. Бірақ ойынның негізгі функциясы – дамытушы:
интелектті арттырып, әлемді сезімді қабылдауына және баланың эмоционалдық
амандығына мүмкіндік береді.
Д.Б.Эльконинбен балалардың онтогенетикалық дамуына рөлдік ойынның
әлеуметтік табиғаты, құрылу механизмі ашылады және ойын іс-әрекетімен
оқушылардың психикалық дамуының арасындағы байланыстар, оның өнегелік
еркіндік және интелектуалдық дамуына дұрыс әсері анықталды. Д.Б. Эльконин
мен А.В. Запорожецтің ойы бойынша, оқушының ойын әрекетінің аспектілері
толық зертелмеген және балалар тәрбиелеу процесінде пайдалану мүмкіндіктері
толық ашылмаған.
Оқыту процесіне ойынды енгізу мұраты көп педагогтарды қызықтырды.
Тағы К.Д.Ушинский белгілеген, балалар ойын процесінде жаңа материалды жеңіл
және тез түсінеді, сондықтан оқу сабақтарын қызықты өткізу тиісті, себебі
бұл оқытумен тәрбиелеудің негізгі міндеті. Автордың пікірі бойынша қызықты
ойын мен оқытудың арасында шектерді өшірмеу тиісті әңгіме сабақтарда
дидактикалық ойындар мен ойын әдістерін ең кең қолдану туралы.
Оқыту ойындардың, мұғалімге практикалық тәжірибесін кеңейтуге
мүмкіндік беретінін және балалардың қоршаған орта туралы білімдерін
бекітуге маңызын ғалымдардың көпшілігі белгілейді. Мектеп шағындағы
балалардың оқыту процесіндегі маңызын түсіне, зерттеушілер балаларға әр
түрлі түсініктерді ұғу үшін көмектесетін әр түрлі дидактикалық
тапсырмаларды құрастырады.
Осындай ойындар әр түрлі оқу міндеттерін шешуге мүмкіндік береді:
балалардың ақыл әрекетін қалыптастыру, жаңа білімдерді игеруге және алынған
білімдердің әр түрлі жағдайларда дұрыс пайдалануына, балалардың ақыл
әрекетінің белсенділігін арттыруына және т.б. Дидактикалық ойын – оқытуды
ұйымдастырудың ерекшелік формасы, білім бекіту әдісі, баланың өнегелік-
еркіндік қасиеттерін тәрбиелеу тәсілі болуы мүмкін. Оқыту ойынның
спецификасы оның оқу міндеттердің ұстайтын структурасында тұрады. Ойынның
структуралық элементтерінің арақатынасын өзгерту, мәселен ойынның
ережелерін сақтамау, ойын әрекеттерін шектеу және т.б. ойынды дидактикалық
жаттығулар жүйесіне айналдырады. Тап осындай ойындарға балалардың жағымды
көзқарасы да маңызды. Тез және дұрыс табылған шешім, жеңіс қуанышы,
мұғалімнің мақтауы балаларға жағымды әсер етеді, ойлау қабілетін
белсендетеді, тану әрекетіне қызықтығын арттырады.
Дидактикалық ойындарды зерттеумен айналысатын авторлар олардың
міндетті түрде болатын элементтерін белгілейді: оқу міндетін (мақсатын),
ойын ережелерін және әрекеттерін. Зерттеушілердің кейбіреулері бұл қатарға
мазмұнын, рөлін, ниетін және нәтижесін қосады. Дидактикалық ойынның
структурасында ең маңыздысы – ойын әрекеті, оның мақсаты ойын жағдайын және
балалар арасындағы ойын қарым-қатынастарды құру. Дидактикалық ойындардың
талдауы нәтижесінде мынадай қорытынды шығарылды: дидактикалық ойындардың
көбінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz