Қаржы және экономика саласы терминдерін қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Экономика және қаржы саласының терминологиясы тілдің ерекше саласы
ретінде қолданылуы, аудару тәсілдері мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.1 Термин туралы жалпы түсінік пен оның негізгі
нышандары ... ... ... ..5
1.2 Экономика және қаржы саласы терминдерінің құрылымы мен оның тіл
жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...10
1.3 Терминология және терминологиялық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.4 Аударма туралы жалпы түсінік пен оның
анықтамасы ... ... ... ... ... ...15
1.5 Аударма тәсілдері мен
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.6 Терминдерді біріздендіру және аудару
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .20
1.7 Аударма барысында БТ мен АТ терминдерінің құрамдық және
құрылымдық жағынан
өзгешеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 24
1.7.1 Аудармадағы сәйкестіктердің көпмағыналылығы мен
түрлілігі ... .30
1.7.2 Аудармадағы баламасы жоқ терминдер және оларды аудару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
II. Экономика және қаржы саласының терминдерін қазақ тіліне аударудың
тәсілдері мен ерекшеліктерінің
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.1 Экономика және қаржы саласының терминдерін ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдерін анықтау
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 БТ және АТ терминдерінің лексикалық құрам мен морфологиялық
–синтаксистік құрылымы жағынан өзгешеленуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Салыстырмалы БТ және АТ терминдерінің лексикалық –грамматикалық
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.4 Ағылшын және қазақ тілінің терминдерін семассиологиялық деңгейде
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
2.5 Экономика және қаржы саласындағы терминдерді аударудағы
көпмағыналылық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.6 Баламасы жоқ терминдерді
аудару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қосымша
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы – қаржы және экономика саласы
терминдерін қазақ тіліне аудару ерекшеліктері.
Жұмыстың өзектілігі – ұлт тілінде қаржы және экономика
терминологиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінуі.
Қазақстан Республикасы дамыған елу мемлекеттердің қатарына
қосылуы үшін шет елдерімен қаржы, экономика саласындағы қарым-қатынасын
қарқынды дамытуда. Соған байланысты шет елдік банкілер мен мемлекетіміздің
ішіндегі ақша айналымымен, яғни, банкілерімен жұмыс істей келе, олардың тек
банкілік жүйесін ғана емес, сонымен қатар қаржы мен экономика
терминологиясын да түсініп, одан дұрыс аудару қажеттілігі туындайды.
Бүгінгі күн - ескі экономикалық ұстанымдардың ысырылып, жаңа
экономиканың қалыптасу заманы. ″Нарық″ деген кең ұғымды сөз – осы
экономикалық серпілісі толығымен сипаттай алады. Осы өзгерістердің
салдарынан ″экономикалық және қаржылық″ сөздердің жаңа ағымы туындады.
Экономика және қаржы саласының терминдері ауыз екі тілде кең қолданысқа
түсіп, радио мен теледидарда жан – жақты қарастырылды. Сонымен, экономика
және қаржы саласының терминдері, ″нарықпен″ жұмыс істейтін адамдардың құлақ
құрышына айналды. Осындай жағдайлардан кейін экономика және қаржы саласы
термиологиялық жүйесінің қарқынды түрде қалыптаспауы мұмкін емес еді.
Тіл мамандары мен аудармашылардың қызығушылығын тек қаржы,
экономика және банк терминологиясы ғана тудырмайды, сонымен қатар сол
саладағы терминдерді аудару мәселелері де олардың назарынан тыс қалмаған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -мемлекеттердің жаңа экономикалық,
қаржы саласындағы тығыз қарым-қатынастары нәтижесінде пайда болған
терминдер аударудың ерекшеліктерін қарастырып, экономикалық лексиканы бір
жүйеге келтіру болмақ.
Бұл жұмыстың міндеттері:
1. Терминдердің ерекшеліктері жайында жалпы сипаттама алу және тілдік
жүйедегі орнын айқындау;
2. Экономика және қаржы саласының терминдеріне сай сипаттамалардың
ерекшеліктерін көрсету;
3. Терминдерді аудару барысында кездесетін мәселелерді айқындау;
4. Қаржы және экономика терминдерін аудару тәсілдерінің негізгі
түрлерін сараптау;
5. Сарапталған терминдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару
барысындағы лексикалық –грамматикалық ерекшеліктерін анықтау;
6. Берілген терминологиялық жүйеге құрылымдық-семассиеологиялық
сипаттама беру.
Бұл жұмыстың нысаны - берілген терминологиялық лексика жүйесіне
күрделі сараптама жасап, оның ерекшеліктерін көрсетуде.
Жұмыстың теориялық маңызы - бұл жұмыс шет тілдері факультетінде
оқитын студенттерді дұрыс аударма жасау тәсілдерімен, аударманың
түрлерімен, қаржы және экономика саласындағы терминологияның
ерекшеліктерімен таныстырады.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс қазақ тіліне басқа тілден
енген қаржы терминологиясын аудару барысында көлемді тәсілдері қолданылып,
дұрыс, мамандырылған аударма жасауға өз көмегін тигізбек.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер ретінде құрылымды-семантикалық,
контекстуалдық, сөз жасамдық сараптама әдістері қолданылды. Жұмыстың
жаңашылдығы – 2і тарауда сарапталған шағын сөздік ағылшын тілді шет елдік
компанияларда қаржы және экономика саласының мәтіндерімен жұмыс істейтін
аудармашылармен және әр түрлі мамандармен қолданыла алатындығы.Бұл жұмыстың
нәтижесі қаржы саласын сараптау барысында қарастырылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады
I. Экономика және қаржы саласының терминологиясы тілдің ерекше саласы
ретінде қолданылуы
1.1Термин туралы жалпы түсінік пен оның негізгі нышандары
Термин (лат. terminus - шек, шеті, шекарасы деген мағынада) -ғылыми
ұғымға айқын анықтама беретін, оның мағыналық шегін дәл көрсететін сөздер.
Әдетте тілдегі қандай сөз болсын көп мағыналы болып келеді де, оның
мағыналық шегі айқын болмай, жылжымалы 6олады. Ал ғылыми ой -пікірді дәл
білдіру үшін сөздің мағынасы тұрақты,айқын болу қажет. Сондықтан сөздің
мағыналық шегін дәл белгілеп, сөзді сол нақтылы бір мағынада ғана алып
қолдану арқылы термин жасалады.
Күрделі ішкі сематикалық құрылымға ие болғандықтан термин тәуелсіз
тілдік бірлік болып табылады. Яғни, термин дегеніміз белгілі бір сала
тілінің ауызша немесе жазбаша түрде жеткізіле алатын арнайы терминологиялық
мағынасы бар, білім, ғылым және технологияның дамуын анық етіп жеткізе
алатын тілдік бірлік. Мазмұнына қатысты айтатын болсақ, термин логикалы-
ұғымды жүйеге тура қатынасы бар сөздік бірлік.
А.А. Реформатский терминдерді экспрессивті мағынасынан айырылған бір
мағыналы сөздер деп сипаттайды. Ал М.М.Глушко, терминді ұғымды жеткізу үшін
қолданылатын сөз немесе сөз тіркесі немесе нақты және тұрақты дефиницияға,
нақты семантикалық шектеулерге ие болғандықтан, және соның нәтижесінде
классификациялық жүйеге сәйкес бір ұғымды ғана білдіретін бір мағыналы сөз
деп тұжырымдайды.
Сонымен, терминнің лингвистикалық болмысы қандай? Біріншіден, термин
–әдеби тілдің лексикалық жүйесінің бөлінбейтін бір бөлігі. Екіншіден,
терминдер басқа сөздік разрядтардан өзінің айтқысыз үлкен ақпаратқа
иелігімен ерекшеленеді. Ғылыми және техникалық терминдерде ғылым мен
техника ұғымдарының анықтамасы нақтыландырылып, шоғырландырылып келеді.
Терминнен талап етілетін негізгі сұраныс-оның бірмағыналылығы. Жалпы
терминологилық жоспарда бұл талап екі жолмен іске асырылады, яғни,
терминнің екі категориясы бар:
1. Жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер;
2. Арнайы терминдер.
Жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер ғылым мен техника
жайында жалпы ұғымды білдіреді. Терминдер тек тілде ғана емес, сонымен
қатар белгілі бір терминология құрамында да болуы заңдылық. Ғылыми
терминдердің жүйесі ретінде терминология тілдің жалпы лексикологиялық
жүйесінің бір бөлігі ретінде қарастырылады. А.А. Реформатскийге сәйкес,
терминология дегеніміз келісті сөздік мәнерде бекітілген белгілі бір сала
жүйесінің ұғымы. Егер жалпы тілде сөз көпмағыналылыққа ие болса, белгілі
бір терминологияда қолданысқа түскенде ол бірмағыналылыққа ие болады.
Терминдердің сөздердің ерекше лексикалық дәрежесі ретінде қабылдануы
олардың өндірістік және ғылыми қызмет барысында пайда болып, тек сол салаға
сәйкес реалиялармен таныс адамдар арасында қолданылуы. Сондықтан,
күнделікті қолданымдағы сөздердің сөйлеу коммуникациясындағы
бірмағыналылығы жағдайға немесе лингвистикалық құрылымға байланысты болса,
терминдердің бірмағыналылығы экстралингвистикалық макроконтекст пен
лингвистикалық микроконтекстке байланысты.
Термин кәдімгі сөз сияқты өз қолданысында мәтінді қажет етпейді,
себебі, біріншіден ол мәтіннің орнына қолданылатын белгілі бір сала
терминологиясының мүшесі,екіншіден, ол оқшауланып қолданыла алады,
үшіншіден, ол жалпы тілде емес, белгілі бір сала аясы терминологиясында
ғана бірмағыналы болып қолданылады.
Тілдің лексикалық жүйесі төңірегінде алатын болсақ, термин кәдімгі
сөздердің қасиеттерін көрсетеді, яғни, олар антонимдік қасиетпен де,
идиоматикамен де сипатталады. Бір термин тілдің әр түрлі термиологиясына
ене алады, дәлірек айтқанда, ғылым аралық терминологиялық омонимдік
қасиетті көрсетеді, мысалы:
Reduction 1. экономикада, 2. заңда, 3. фонетикада;
Бірте – бірте ғылыми білім біздің таңдаған тілдің тілдік белгілеріне
еніп, оны байыта және әсерлендіре түседі. Тілде сөз бен сөз тіркесі олардың
мағынасының біртұтас бөлігі болып, ғылым тілінің элементі ретінде
қарастырылады. Сөзде, терминде өз мағынасын тапқан ғылыми білім белгілі бір
тілдің семантикалық жүйесі мен құрылымына еніп, сол тілдің жүйесінің
лексико-семантикалық компоненті бола отырып, жаңа дәрежеге көтеріледі.
Соңғы он жылдықтарда терминологиялық жұмыстардың кең қанат жайғанымен
осы уақытқа дейін негізге алынатын терминдер мен ғылыми пәндер арасындағы
жалпы терминология теориясының орнын бірдей түсінушілігі жоқ. Осының
барлығы бұл білім саласының өсуі мен дамуын, метатілінің қалыптасуының
аяқталмағанын көрсетеді.
Терминдерге өскелең қызығушылық ең алдымен лингвистика мен
аударматану саласында байқалады Лингвистерді терминнің тілдік табиғаты,
әлдебір табиғи ұғымды жеткізу қабілеті, дара мәнді болуы, дефинитивтік
функция атқаруы қызықтырады. Термин, бәрінен бұрын, тілдік бірлік деп
қайталай кеткен жөн болар. Және аударматануда терминдерге қызығушылық,
біріншіден, аударма қызметінің мамандырылған бірліктері ретінде байқалады,
себебі, осы ғылым шеңберінде аудару үдерісінің мәнін сипаттайтын және осы
пәннің негізгі ұғымдары туралы түсінік беретін арнайы терминдер
пайдаланылады. Екіншіден, аудармашылар тарапынан терминология мәселесіне
қызығушылық терминнің табиғаты, қасиеттері, функциялары туралы білім
деңгейін көтеру қажеттілігімен байланысты. Сондықтан да аударма туралы
ғылымның терминтанумен конструкциялық әрекеттестігі қажет болып көрінеді,
себебі, терминдердің барабар аудармасына қол жеткізу үшін, аудармашылардың
терминологиялық білімдері, мәтіндердің терминологиялық құрылысының
ерекшеліктері, терминдердің нышандары туралы түсінігі болуға тиіс.
Аударматану мен терминтанудың әрекеттестігі ғылыми-техникалық
аударма(іскерлік қатынас саласында немесе ауызша сөз аудару) саласында
байқалады. Сондықтан терминнің негізгі қасиеттерін сипаттап, оған анықтама
беру қажет.
Термин –арнайы ұғымдарды дәл айту және арнайы заттарды дәл білдіру
үшін жасалған немесе басқа тілден ауысқан арнайы тілдің сөзі немесе сөз
тіркесі[7; 14].
Терминнің сөзден айырықша басты ерекшелігі –олар белгілі бір
терминологиялық жүйенің мүшелері болып табылады. Терминнің мәні жүйеде
тіркеліп, сонда пайдаланылатын параметрлермен ұсталынады. Белгілі бір
терминологияның, терминдер жиынтығының шегінде терминологиялық жүйенің әр
мүшесінің өз мәнділігін алуы, терминдердің жүйелілігін танытады, мысалы,
синонимдер, антонимдер, паронимдер, полисемия, денотат, коннотация-бір
терминологиялық өріске жататын сөздер. Олардың денотаттарының жақындығы
оларды жасанды түрде бір номенклатураға жинақтайды, соның шегінде олар
өзінің терминологиялық мәнділігіне ие болады. Терминнің мәні ұғымдардың
бүкіл жүйесімен анықталып, дефиницияның көмегімен іріктелінеді. Термин үшін
жүйе бірінші кезекте терминологиялық өріске қызмет ететін арнайы сөздердің
лингвистикалық реттілігі. Соның салдарынан жекелеген терминологиялар ұлттық
тілдің лексикалық шағын жүйесінің ішінен лексикалық шағын жүйе құрайды.
Дара мәнділік-терминнің анықтаушы қыры. Термин жалғыз ғана ғылыми
немесе техникалық ұғымды білдіруге тиіс, ал соңғысы тек бір терминге сәйкес
келуге тиіс. Бұл принцип өріс ұғымын тартудың көмегімен жүзеге асырылады.
Бұл өрісте термин жалғыз мәнді. Бұд сөздің түрлі білім салаларының термині
бола алады, алайда бұл полисемия емес, омония. Білімнің әр саласының
шегінде, белгілі бір терминологиялық өрісте әр термин сол ғылым саласында
жүйеде анықталған ұғымға жалғыз ғана мәнге ие.
Терминнің дәлдігі, терминнің ұғымдылығы әр ұғымды білдіруге және оны
аралас немесе сондай терминдер қатарынан бөлуге жеткілікті болуға тиіс
дегенді білдіреді. Терминнің дәл мәні сол терминологиялық өріс
терминдерінің жүйесінде ғана қабылданады. Дефиниция терминді қысқа, алайда
дәл етіп сөзбен ұғындыруға қызмет етеді.
Терминдерде синонимдер, омонимдер болмайды. Терминологиязациялау
нәтижесінде сөз синонимдері мен антонимдерін жоғалтады. Жалпы қолданыста
сөздерге тән синонимдермен ара жігін ажырата отырып, терминдердің өзінің
терминологиялық синонимдерін табу керек.
Терминнің келесі қасиеті-когнитивтік толықтығы. Бұл қасиет терминнің
дефиницияның дәлдік дәрежесі, оның толықтық дәрежесі, терминнің мәні енетін
білім жүйесінің болуы, яғни теорияның болуы, ғаламдық немесе арнайылық
дәрежесі бойынша білім деңгейі, сол бірліктің танымның тарихи даму
тізбегіндегі орны сияқты қырларын біріктіреді. Терминнің когнитивтік
табиғаты терминнің кәсіби ғылыми білімдерді концептуализациялау мен
вербализациялауын тұжырымдайтын когнитивтік қызметінің нәтижесі ретінде
көрінуінен байқалады. Белгілі бір салада білімнің құрылымы белгілі бір
иерархиямен біріккен және терминде концепттің аты ретінде
вербализацияланған концепттердің жиынтығын көрсетеді. Терминнің анықтама
беретін қасиеті мен жүйелілігі арнайы ұғымның белгісі ретінде термин
жүйелерінің фреймдік ұйымдастырылуын болжайды. Терминді ғылыми концепттерге
жатқызуға болады, себебі, біріншіден, термин ұғымдық құрамы сияқты барлық
концепттерге тән құрылым компонентіне ие. Термин концепт сияқты ғылыми
ұғымға анықтама береді. Екіншіден, термин концепт сияқты белгілі бір салада
білімнің қажетті деңгейін ұстайды. Классикалық когнитивтік лингвистикада,
концепттерде білім құрылымы көрініс тапқан деген пікір мақұлданады.
Е.С.Кубрякованың ойынша, әр сөзді барлы сипаттау,жан –жақты түсіндіру үшін
оны когниция мен коммуникация тоғысу жерінде қарастыру қажет[39; 16].
Білімнің басқа типтерінен (халықтық, тілдік, праматикалық,
когнитивтік-ментальдық, экстралингвистикалық, аксиологиялық білімдерден)
терминнің айырмашылығы келесіде: термин-концепте адам қызметінің әр
саласына тән ғылыми білімдерде анықталады.
Ғылыми білімдерді біріктірумен қоса термин ақпарат пен танымды
жеткізудің құралы болып табылады. Тілдің бөлігі болып табылатын терминдер
әлемді тану жүйесіне қосылған. И.П.Сусов атап көрсеткендей: термин тілдің
бірлігі ретінде адамның танымдық іс-әрекетінде қолданылады. И.П. Сусов
жалпы тілді сипаттағанда, оның танымды іс-әрекеттегі маңызды рөлін
қарастырады: Тіл әлемді танудың күрделі ақпаратты-когнитивтік жүйесіне
кірістірілген. Осы жүйенің шеңберінде ой, сана, жады, тіл бір-бірімен
әрекеттеседі. Осы жүйе сырттан ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау, басқа
жеке тұлғаларға жеткізу үдерісті жүзеге асыру үшін тағайындалған[64; 22].
Терминдер адамдардың когнитивтік тезаурусына қосылған. Терминдер
семантикасы оларды таңдағанда когнитивтік тезаурусты жолды қолдануға
мүмкіндік береді. Когнитивтік тезаурустық жол үдерісінде терминология
жүйесіндегі білімді тезаурусты ұйымдастырудың қалай өтетіні анықталады.
Терминлогиялық тезаурустар (терминологиялық жүйелер) когнитивтік және
семантикалық нышандардың негізінде жасақталады. Когитивтік нышан индивид
объективті әлемді сипаттай отырып, бір затты басқа заттармен салыстырғанда,
олардың елеулі нышандарына бөліп, сол зат туралы ұғым қалыптастырғанда
байқалады. Сол заттарды салыстырғанда ғана заттың елеулі нышандары
анықталады. Осы жағдайда елеулі нышандардың негізінде зат туралы ұғым
қалыптастыру мәні болып табылатын концептуализация туралы айтуға болады.
Одан соң индивидтердің қоғамдық тәжірибесі мен танымдық қызметінің
нәтижесін көрсететін әр ұғым тілдің өзінде категориялау үдерістері мен оны
тілде семантикалық құрылымдау нәтижесінде объективті ақиқаттың әрбір
үзіндісіне белгілі атау берілгенге түрлі номинацияларда бекиді.
Қатынастардың бірінші және екінші түрінің үдерісінде ментальді
операциялар мен когнитивтік әрекеттер (қабылдау, категориялау, салыстыру,
концептуализация) орын алады. Қатынастың екінші түрін актуальдендіргенде
коммуникацияда тілдің таңбаларды заттандыру мен қайта заттандыруды
білдіретін индивидтердің сөйлеу, ойлау қызметі мен ой затына қатынасты
субъективті көзқарас пен мағынаның айтылымы жүзеге асырылады. Тілдік қатар
мен объективті әлем арасындағы қатынастардың бірінші және екінші түрінің
нәтижесінде ғылыми білім саласында когнитивтік (концептуализация) және
семантикалық (тақырыптың қатарларды құрастыруы) нышандардың негізінде
терминологиялық тезаурус қалыптастырылады. Бұл жағдайда тезаурустың
лингвокогнитивтік нышандары туралы айтуға болады, себебі тезаурус тілдің
шоғырландырушы және көрсетуші функцияларын өткере отырып, әлем тіралы
білімді жүйелі, адамның қоршаған ақиқатпен өзара қатынасын танытатын әлем
суреті түрінде береді. Қоршаған әлем туралы білім жады мен санада өңделген,
ауызша қолдануға дайын мәтін ретінде сақталмай, тек қана реттеулі түрде
қалыптасқан тақырыптық топтар түрінде қалыптасады.
Тезаурустың когнитивтік нышаны сөздердің тақырыптық шендесуінен
байқалады, онда ұғым категориялау мен концептуализациялау нәтижесінде
тәжірибеге жинақталады, яғни танылған, таныс ұғым тақырыптық қатарлар мен
топтарға жинақталады. С.Г. Шафиковтың сөзімен айтқанда, категоризациялау
–әлемнің құрамдық компоненттерін топшылау, бір тәжірибенің рубрикасына
кіргізу. Типизациялау, яғни белгілі типпен шендестіру үнемі, тоқтамсыз
адамның санасынан тыс өткеріледі. Адамның барлық сезімдік іс
–әрекеттерімен: көру, есту,іс –қимылдармен, ойлану үдерістерімен, өзінің
призмасы арқылы бағалайтын әрекеттің нәтижелері –бәріде топшылау үдерісіне
ұшырайды. Терминдердің тақырыптық қатарында басты сөз –номинативтік
–тақырыптық бірлік негізгі ұғым –ұғымның реңктері, әрбір жеке номинацияға
жақын ұғымдарға қатысты қарсы қойылады, мысалы, терминология жүйесінде
фундаменталды терминдер согипонимдер ретінде әлдебір ғылыми ұғымды ашатын
базалық, тірек және басқа жеке терминдерге қарсы қойылады. Басшы термин
–мәтіндік ұғымды атайтын гипоним, тақырыптық қатардағы жеке терминдер
–гиперонимдер.
Д.М. Фрумкина, А.К. Звонкин, О.Н. Ларичев, В.Б. Касевич жаңа білімнің
миымыздың қызметінің нәтижесі екенін анықтап көрсетеді. Сөздік құрастырушы
енгізгенді ғана сақтайды.
Сөздіктің өзін деректердің базасы ретінде қарастыруға келмейді,
себебі ол жаңа білім тудырмайды. Жаңа білім сөздерді басқа сөздермен
ассоцияциялау үдерісінде, олардың ассоциатвтік байланыстарын түсінгенде
ғана пайда болады .
Осылайша, терминнің дәлдік, дара мәнділік, синонимдердің,
омонимдердің болмауы, жүйелік сияқты негізгі қасиеттерін талдау оны ғылыми
ұғымын анықтап, когнитивтік функцияны атқаруға қабілетті бірлік ретінде
сипаттауға мүмкіндік береді. Когнитивтік толықтық, тезауруста ғылыми
білімді көрсетудің когнитивті –семантикалық тәсілі – терминнің бұл
қасиеттерін аударма тілінде де сақтағанның жөн екенін көрсетеді [8; 179-
182].
1.2 Экономика және қаржы саласы терминдерінің құрылымы мен оның тіл
жүйесінде алатын орны
Жалғыз тұрақты мағынаны білдіретін термин-сөз тіркестер әр түрлі
мағыналық дәрежеге ие, жалпы алғанда, әдеби тілдің еркін сөз тіркестерімен
салыстырғанда олардың лексикалық –семантикалық құрылымы тұрақты болып
келеді. Оларды лексикалық сөз тіркестер санына жатқызса да болады, яғни,
бір компоненттің орнын ұқсас дәреженің қандай да болмасын сөзімен
алмастырмай, тек нақты семантикалық топты құрайтын бірлікпен ауыстыру.
Тұрақты терминологиялық сөз тіркестер күрделі терминдерге қарағанда
оңай аударылады, себебі олардың барлық компоненттері грамматикалық тәсілмен
орналастырылғандықтан, олардың арасындағы мағыналық байланыстың ашылуы
оңайырақ.
Термин сөз тіркестерде грамматикалық үйлесім әр түрде жеткізіле
алады. Мысалы, жұрнақтармен (selective communication); шылаулармен (system
of taxes); жалғаулармен (controlled system). Сондықтан, әдетте,
терминологиялық сөз тіркестерінің мағыналық мазмұны терминдерге түсініктеме
бергенде қандай да болмасын ағаттардың жіберілмеуі қадағаланады.
Сонымен қатар қайта құрылатын терминдердің жүйелілігіне де үлкен
назар аударылады. Көптеген салаларда белгілі бір класстың ұғымдарының
немесе нысандарының терминдерін құрудың арнайы ережелері қалыптастырылған.
Термин сөз тіркестер терминдерге нақтыландыратын рең беру мақсатымен
жасалады, алайда, бастапқы мағынасымен айырғысыз байланыста болады. Мұндай
терминдер, іс жүзінде берілген мағынаны жалпы сонымен қатар оның арнайы
сынына меңзейтін қысыңқы анықтаманы білдіреді. Сондықтан, анықталатын
құбылыстың әр түрлерін қамтитын өзіндік бір терминологиялық орта
қалыптасады.
Мысалы, ағылшын термині tax, аударма тілінде айтқанда салық, баж
салығы, алым, мүшелік салымдар, салық жинаудың әр түрін анықтайтын
терминдер қатарын құрайтын негіз ретінде қолданады:
-income tax – кіріс салығы;
-expenditure tax –шығын салығы;
-land –tax –жер салығы
-value –added tax –көтерілген құн салығы.
Күрделі терминдер көбіне,сөздікте келтірілетін мағынасымен сәйкес
келетін екі немесе одан да көп зат есімдердің бірігуінен тұрады:
distributable items (бөлінетін кіріс), book value(бірлікті баға) және т.б.
Тұрақты терминологиялық сөз тіркестер шылаумен байланысқан сын есім мен зат
есімнің, есімше мен зат есімнің немесе бірнеше зат есімдердің үйлесімінен
жасалынады: accounting convention (бухгалтерлік есеп жүргізу әдісі),
building of competencies (мамандандыруды жоғарылату), utilization of looses
(шығындарды жабу).
С.Н. Гореликова екі компонентті терминдерді аударудың ережелерін
қалады, себебі, оның айтуынша, егер компоненттердің мағынасын анықтаса,
онда бұл ережелер қатары күрделі терминнің біртұтас мағынасын ашуға
көмектеседі. Ең алдымен, күрделі сөздің компоненттері қай лексикалық
–мағыналық категорияға жататынын анықтау қажет, яғни, оның нақты затты, іс
–қимылды не сапаны білдіретінін анықтау қажет. Екі компоненті де затты
білдіретін күрделі терминдердің аударылуы берілген заттардың бір –бірімен
қандай байланыста екеніне байланысты әр түрлі болып келеді.
Егер бірінші зат екінші заттың бөлігі болса, онда бірінші зат сын
есімнің көмегімен аударылады, себебі ол екінші заттың басқа заттардан
ерекшелейтін сапасын анықтайды.
Ал егер күрделі сөздің бірінші компоненті затты, ал екіншісі оның
қасиетін білдірсе, яғни, заттың нақты сипаттамасын білдірсе,мысалы,
салмағын, көлемін, жуандығын, жылдамдығын, қысымын, онда аударма тіліндегі
баламада екінші компонент атау септігінде болады да, бірінші компонент зат
есімге айналады. Мысалы:
bank details –банк реквизиттері.
Зат есімді жекеше не көпше түрде қоюды шешу үшін күрделі сөздің
микроконтекстінде жеке сөз ретінде сәйкес келетін ағылшын терминін тауып,
оның грамматикалық түрін анықтау қажет. Күрделі сөздің өзінде оны табу
мүмкін емес, себебі, көбіне күрделі сөздердің компоненттері бөлек жазылады,
алайда олар жеке сөздер емес, тек соның негізі болып табылады. Сондықтан,
күрделі сөзде бірінші компонентпен көрсетілген заттардың саны
айқындалмайды.
Зат+қасиет түріне ие күрделі сөздің сараптамасын жасағанда,
терминнің екінші компоненті айқындап тұрған ұғым бірінші компонентке
байланысты айтылып тұр ма, жоқ па соны анықтау қажет. Егер күрделі
терминнің бірінші компоненті заттың атауын білдірсе, ал екіншісі сол заттың
іс –қимылын білдіретін болса, онда аударма тіліндегі компоненттер өз
қасиеттерін өзгертеді. Мысалы:
bank pressure –банк қысымы.
Ерекше қиындық көп компонентті күрделі сөздерді аударғанда туындайды.
Ең алдымен, негізгі компоненттің мағынасын айқындаған жөн. Бұл жерде
маңызды рөлді, әрине, мәтін ойнайды. Сонан соң, егер бар болса, көп
компонентті күрделі терминнің құрамының ішінен ішкі терминдер мен соған
қатысты сөздерді тапқан жөн.
Жалпы айтқанда, жоғарыда айтылғаннан, терминді бірнеше күрделі
өзгертулерге салғандықтан, оны аудару барысында қиындықтың туындайтынын
аңғардық. Сөзжасам процесінің қазіргі уақыттағы өзектілігі оның
маңыздылығының ұлғайып келе жатқандығын көрсетті. Экономика және қаржы
саласындағы терминологияның белгілі сөзжасам үлгілері нақты заттың атауын
білдіретін терминдер ретінде қалыптасып, тілдің сөздік қорын байытуда.
Сөзжасам әдістерінің тұрақтылығы мен бірізділігіне қарамастан сөзжасам
процесінің нәтижесі экономика және қаржы саласында саны мен сапасының
бірталай артқанын көрсетеді.
Тіл жүйесіндегі терминнің алатын орны. Термин ретінде қандай да
болмасын лексикалық бірлік қолданыла алмайды, тек бір мағыналылық,
экспрессивтік мағынасының болмауы сияқты ерекше сипаттамаларға ие бірліктер
ғана қолданыла алады. Кейбір авторлар статистикалық жолмен белгіленген
терминологиялық шектеулерді орнатуға тырысады. Терминологиялизациялау
деңгейі бойынша терминдер мен терминоидтар аса ерекшеленеді. Терминоид
дегеніміз термин деңгейін иеленбеген немесе терминдердің талаптарына жауап
бермейтін лексикалық бірліктер. В.А. Татаринов терминоидтерді нақты
статусты иеленбеген лексикалық бірлік ретінде қарастырады. Сонымен қатар
ғалым терминонимдерді, яғни, терминологиялық қызметті атқаратын немесе
термин тудырушы лексикалық бірлік ретінде арнайы мәтіндерде қолданылатын
жалқы есімдерді бөліп қарастыруды ұсынады. Мұндай жағдайда жалқы есімдер
өздерінің қасиеттерін жоғалтады да, сөздер термин дәрежесіне көшеді, бірақ
мұндай лексикалық бірліктер терминологияның басыңқы қалыпында орын алады.
Сондықтан, авторлардың терминоидтар мен терминонимдер деп атайтын
лексикалық бірліктерді терминдерге жатқызуға болмайды.
Терминология тек қана терминдерді қамтымайды, сонымен қатар
номендерді де қарастырады. Терминдер мен номендерді ажырату қажеттілігін ең
алғаш Г.О. Винокур жазған: Номенклатураға келетін болсақ, оның мағынасының
астында біз заттардың атауын теоретикалық ойлау қажеттілігінің тура
қатынасынсыз –ақ, тәжірибелік көз қарастан максималды түрде ыңғайлы
құралдарды ұсынатын мүлде абстрактілі және шартты белгілер жүйесін
түсінуіміз керек.
Номенклатурды атаулардың пайда болуымен қатар терминология да өз
қалауын сала бастауда. Номинативті бірліктер ғылым терминдеріне айналуда.
Олардың айырмашылығы –сөздердің мағынасының астарындағы абстракция
деңгейінде. Термин жалпы абстрактілі ұғымды білдірсе, номен нақты ұғымды
сонымен қатар жалқы есімдерді де қамти алады. Номендерге нақты заттардың,
процесстердің атаулары жатады. Абстрактіліктің ең төменгі деңгейі арнайы
нысандардың өзара қарым –қатынасынсыз белгілі ұғымды білдіруінде.
Сонымен қатар осы күнге шейін терминологияда нақты орынды иеленбеген
кәсіби сөздер мәселесін қарастырған жөн. Егер кейбір зерттеушілер терминді
жалпы терминдердің нұсқалық бірлігі деп санап терминология қатарына
жатқызса, басқалары кәсіби сөздерді терминологиялық жүйеден ысырғанды жөн
санайды және оларды ортақ жүйеге немесе өзара бірліктерге бірікірілген,
шарт бойынша табиғи образдылыққа тән деп санайды.
С.П. Хижняк кәсіби сөздерді арнайы лексиканың бөлек түрімен
ерекшелеп, функционалды –стильдік сипаттар арқылы терминдер мен кәсіби
сөздер арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. Кәсіби сөздердің ең басты
ерекшелігі олардың қолдану аясының тарлығы, ақыр соңында ол белгілі бір
сала мамандарының іскери емес ауызша қарым –қатынастарында қолданылады.
Төмен айқындағыш лексиканың қолданылуы ауызша тілмен байланысты және ол
лексиканың эмоционалды және экспрессивті сипаттардың көрінісімен
сипатталады.
Терминологиялық бірліктердің барлық сипаттамаларын жалпы түрде
анықтап, термин мен арнайы лексиканың басқа түрлерінің арасындағы
айырмашылықтарды анықтағаннан кейін термин мен терминологиялық жүйе
арақатынасының мәселесін қарастырған жөн болар.
1.3 Термиология мен терминологиялық жүйе
Ең алдымен, терминология мен жалпы әдеби тіл лексикасының ара
қатынасын орнатқан жөн. Кейбір авторлар, терминологиялық бірліктердің
эмоционалды –экспрессивті сипатының болмауы, бірмағыналылығы, мәтіннен
тәуелсіздігі сияқты ерекшеліктері терминологияны әдеби тілдің бір жүйесі
ретінде қарастырып, тілде термин –термин емес сияқты бинарлы оппозицияны
ұсынады. Соған орай терминология жалпы әдеби лексикаға қарама –қайшы түрде
қойылады да, терминдер, кәдімгі сөздерден ерекшелінетін ерекше тілдік
бірліктер ретінде жүйеге, яғни, белгілі бір сала терминологиясына
енгізіледі.
Алайда, терминологияны жалпы әдеби тілдің жүйесінде қарастырғанды
ұсынатындықтан бізге Р.Ю. Кобрин мен Б.Н. Головинаның тәсілдері жақынырақ,
себебі бір лексикалық бірлік термин ретінде де, кәдімгі сөз ретінде де
қолданылуы мүмкін. Оған қоса, екеуі бірдей түрде әр түрлі лексикалық
–семантикалық өзгерістерге түседі, сөзжасамның бірдей формаларын қолданады,
полисемия мен омонимияға да қатынастары бар, бірақ әр түрлі деңгейде.
Терминдерді басқа тілдік бірліктерден және сол терминдердің қатынасы
бар ерекше жабық жүйелерді ерекшелеу, терминология мен терминологиялық
жүйе ұғымдарының қатынасына әсер етеді. Терминология деген ұғымның астында
біз әдетте сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығын түсінеміз, яғни, арнайы
ғылыми және техникалық ұғымдарды білдіретін және сол салада қарым
–қатынасты орнататын жұмысшыларды меңзейміз. Ал, терминологиялық жүйе
дегеніміз бірқатар терминдер жиынтығы мен арақатынасы, яғни,
кодификацияланған және біріздендірілген терминология.
В.М. Лейчик те терминология мен терминологиялық жүйені бөліп
қарастыру керек деген ұстанымды қолдайды. Оның ойынша, терминдердің бірігуі
саналы түрде, не ойламаған жерде қалыптасуы мүмкін. Аяқ астында қалыптасқан
терминдер қосындысын терминология деп атап, саналы түрде қалыптасқандарды
терминологиялық жүйе деп атау ұсынылып отыр. Терминологиялық жүйенің негізі
–белгі түрінде қиылыстырылып жүзеге асырылған ұғымдар жүйесі немесе
логикалық жүйе болып табылады. Осы жүйенің орталығында ядро бар, яғни,
негізгі ұғым, одан түрді, сипатты, функцияны, процессті және нысандарды
білдіретін басқа ұғымдар таралады. Ұғымдардың әр түрінің арасында
функционалды, атрибутивті және басқа да логикалық байланыстар болады.
Алайда, мұндай логикалық схемалар терминологиялық жүйе болып табылмайды.
Толыққанды терминологиялық жүйеге қол жеткізу үшін логикалық схемаға
дефинициялық ұғымдарды, сол ұғымдарды адекватты түрде жеткізетін
терминдерді сараптап, терминологиялық жүйені, әр термин өз алдына ұғым
білдіретіндей етіп орналастыру қажет.
Жасанды түрде қалыптастырылған модель ретіндегі терминологиялық
жүйенің басты сипаттамасы сол жүйенің ішіндегі элементтердің арсындағы
жүйелілік пен қатал логикалық ара қатынас болып табылады. Осы талаптарға
жауап бермейтін терминдер терминологиялық жүйенің аясынан шығарылады.
Осылайша, терминологиялық жүйенің аясынан тыс жерде коммуникацияның барлық
түрлерінде кездесетін және сәтті түрде қолданылатын терминдердің үлкен
көлемі қалады, алайда, олар лингвистикалық сараптамаға түспейді.
Басты ой, ең алдымен, сол саладағы адам жұмысының ұғымдық аппаратын
қалыптастырған жөн, тек содан кейін ғана терминологиялық жүйенің қалпын
салған жөн. Логикалы –ұғымды негізде ең бірінші белгілі бір саланың толық
жүйесін қалыптастырған жөн, тек соның нәтижесінде мазмұнына байланысты
жүйенің бірліктеріне сай келетін қандай бірліктердің сипатталғаны жайында
толыққанды сұрақтар қойса болады. Алайда мұндай мінсіз логикалық
конструкциялар өте сирек кездеседі.
Терминология мен терминологиялық жүйені бөліп қарастыратын басқа да
пікірталастар бар. Терминдер жиынтығын реттестірілген және реттестірілмеген
деп бөлу дұрыс емес, себебі өзара семантикалық және логикалық түрде
байланыспаған терминдер мүлде болмайды. Барлық терминдер өздерінің қолдану
аясына байланысты әр деңгейде топтастырылады. Топтастырудың деңгейі сол
білім аясының даму деңгейіне тура тәуелді, алайда, бұл жалпы принципқа әсер
ете алмайды, яғни, терминология өз анықтамасы бойынша жүйелі болып қала
береді. Сондықтан терминология мен терминологиялық жүйе синонимдер ретінде
қолданыла алады.
Біздің зерттеу жұмысымызға қажетті терминологиялық жүйелерді
қалыптастырудың жоғарыда ұсынылған барлық әдістемелеріндегі ең маңызды
тұсы, терминдердің ара қатынасы мен олардың білдіретін ұғымдары болып
табылады. Әр түрлі тілдегі терминологиялық жүйелерге жасалған қарама –қайшы
зерттеулер жеке терминдер мен аудару тәсілдерін қарастырады, яғни, бірінші
тіл белгілері мен екінші тіл белгілерінің деңгеінде ұқсастылық орнатылады.
Сол ұқсастықты орнату көптеген қателіктерге әкеліп соқтырады, себебі әр
тілдегі терминдердің заттық және ұғымдық ара қатынастары әр түрлі.
Терминдердің аудару тәсілдерін оның астында тұрған шынайы нысандық сипатына
сәйкес етіп таңдаған жөн.
Терминология өзін екі жағынан көрсете алады:
-қызметтік ортада, яғни, контекстте кездесетін және өзара сол
терминологиялық жүйе аясында қолданылатын терминологиялық бірліктер;
-бекітілген ортада, яғни, бір бірінен оқшауланып, жабық жүйеде
қолданылатын терминдер.
Көптеген терминологиялық жұмыстарда авторлар терминологияны зерттеу
барысында тілдегі терминнің қызметіне қажетті түрде мән бермей, тек
сөздіктердегі ережелерді ғана сараптайды. Біздің ойымызша, терминологияға
лингвистикалық сараптама жасағанда басты назарды заң саласының
мамандандырылған терминдеріне беру керек, себебі көптеген құқықтық
терминдер тек қана сөздіктерде емес, сонымен қатар заң актілерінде де
кездеседі. Ал, қаржы және экономика саласының терминдерін алатын болсақ, ол
сала сөздіктерінде терминдердің көп бөлігі тіркелінгенімен, біраз бөлігі
зерттеусіз қалып, сөздікке енгізіліп үлгермеген.
Уақыт өте келе терминдердің тек лексикографикалық және дискреттік
жақтарын зерттеу жеткіліксіз екені айдан анық болып келе жатыр. Осыған орай
В.В. Виноградов өз болжамын ұсынған: Терминдерді жасап, анықтаудың екі
жағы бар, яғни, екі көз қарас бар: құрылымдық –тілдік және ұғымдық, белгілі
бір саланың ұғымдық жүйесінің дамуымен байланысты семантикалық көзқарас.
Екеуі де өзара байланысты, сонымен қатар тарихпен, мәдени –тарихи
дәстүрлермен айқындалған. Терминологиялық жүйенің ұғымдық жағы терминдер
арасындағы қарым –қатынасты көрсетеді.
Ерекше назарды әр түрлі тілдегі терминологияны зерттеудегі
салыстырмалық сараптамаға аудару керек. Себебі терминологиялық сөздіктерде
өте жиі тек тілдік деңгейге мән берілгендіктен, аударма барысында көптеген
қателіктер жіберіледі.
1.4 Аударма туралы жалпы түсінік пен оның анықтамасы
Аудармаға әр түрлі ғылымдардың жұмысында әр түрлі анықтамалар
беріледі. Сондықтан аударма адам қызметінің түрі мен нәтижесі ретінде
немесе тілдік делдал ретінде, не мақсат –нысаны ескерілуіне қарай,
зерттелуіне байланысты әр қилы анықтамаға ие. Аударма мағынасына түрлі
көзқарастардың тоғысуының салдарынан "аударма" ұғымы терминологиялық
нақтылауды қажет етеді. "Аударма" ұғымының анықтамасындағы терминологиялық
ретсіздік бірден байқалады. "Аударма" ұғымын терминге айналдырудағы түрлі
бағыттардың нәтижелерін салыстырып, олардың өзгешеліктері жайында
тұжырымдама жасау үшін ғалымдардың аудармаға берген анықтамаларын
салыстырып көріңіз: Бархударов, 1975 Аударма деп бір тілде шығарылған
сөздік өнімді басқа тілде мазмұнын бұлжытпай жеткізу үдерісін айтамыз[9;
11]. Лилова, 1988 Аударма түпнұсқа тілінде дайындалған мәтінді басқа тілде
бергенде оның инваранттық мазмұнын, қасиеттерін, авторлық ойын сайма –сай
сақтауға бағытталған үдеріс. Тюленов, 2004 Аударманы түпнұсқалық мәтінді
арнайы түрде өңдейтін, бір тілдегі мәтіннің мазмұнын басқа тілге ие
оқырманға жеткізетін үдеріс деп қарауға болады деп санайды. Бірінші
бағытқа жататын ғалымдар аударманы үдеріс ретінде зерделейді. Екінші
бағыттың өкілдері аударманы аудармашылық қызметтің нәтижесі ретінде
сипаттайды, қараңыз: Аударманы түпнұсқамен сәйкестендіру, бастапқы және
екінші тілдегі мәтінді бір ғана жанырлық категорияларға жатқызатын іс
–әрекеттің нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Аударманы мақсатты
–нысандық қызмет ретінде сипаттауға болады. Үшінші бағыттың өкілдері
аударманы белгілі бір мақсатта жүзеге асырылатынын ескереді:
1. Адресатты (хабарды, мәтінді алушыны) бастапқы тілдегі шығармамен
таныстыру;
2. Түпнұсқаның мазмұнын басқа тілде дұрыс жеткізу, онда түпнұсқаны
толықтай көрсету, іс –әрекетті жүзеге асыратын қызмет деп көрсетеді.
В.Н.Комиссаровтың пайымдауынша, аударма тіларалық коммуникацияны қамтитын
түпнұсқаны екінші тілде дәлме –дәл жеткізу үшін аударма тілінде мәтін
дайындайтын тәсіл. Төртінші бағыттың өкілдері аударманы тілдік делдалдықтың
түріне жатқызады. Аударманы мәдениетаралық коммуникация ретінде басқа тілде
тікелей жеткізетін адам ретінде, ал аударманы ақпаратты аударушы арқылы
мәтінді алушыға жеткізу мүмкіндігін өткеретін үдеріс ретінде анықтауға
ықпал етті. Мұндай жағдайда тілдік делдалдық түрлі тіл иелерінің арасында
ақпарат алмасуға ықпал етсе, коғам мүшелерін аударма қос тілді
коммуникациясымен танытады. В.Н.Комиссаров аударманы түпнұсқаға бағытталған
тілдік делдалдықты бір түрі деп қарастырады. Аударма түпнұсқаның басқа
тілде жүзеге асырылған тұлғасы. Басқаша айтқанда, аударма мәтіні мен
түпнұсқа мәтіні коммуникативтік тұғырдан дәлме –дәл келе отырып екі тілде
де ұқсас қызметтерді анықтайды. Аударманың негізгі қызметі рецептор
тілінлегі мәтінді түпнұсқамен барабар келтіретін, аударма рецепторы оны
функционалдық, мазмұндық, құрылымдық жағынан ұқсата алатын мәдени аралық
коммуникацияны қамтитын коммуникацияны түрін құру[37; 42]. Бесінші бағыт
аударманы семиотикалық таңбаларды алмастыру үдерісі деп санады: аударма
бір тілдегі белгілерді басқа тілдегі белгілерге өзгерту үдерісі. Егерде
түпнұсқа бір мағынаны білдірсе, сол мағына басқа тілдегі мәтінде де
бұлжытпай жеткізілуі керек. Алтыншы бағытқа жататын ғалымдар аударманы бір
тілдегі хабардың басқа тілде эквивалентінің жаңғыруы деп қарастырады.
К.Тайбер, Ю.Найда аудармаға келесі анықтаманы береді: Аударманың негізгі
мәні рецептор тілінде түпнұсқалық ақпаратты барабарлық элементтерді табу
арқылы жеткізуді қамту. Бұл үдеріс барысында екінші тілде бірінші тілдегі
сөздің мағынасын дұрыс беруге, түпнұсқадағы стильді сақтауға назар
аударады. Мұнда хабардың жаңғыруын авторлар көбіне бірқатар
грамматикалық және лексикалық бейімдеулер тудыратын айтылым мағынасының
жеткізілуі ретінде түсіндіреді. Осындай формалды ұқсастықты жойып,
аудармада нақты эквиваленттерді табу талабына назар аударылады: аударма
түпнұсқалық мәтінді басқа тілде эквиваленттік формада беру, өңдеу және
вербализациялау үдерісі. осы үдерісте түпнұсқа мазмұндық және стилистикалық
жағынан тиянақталады. Аударманы іштей жіктелінген үдерісте қарастыруға
болады. Ол екі фазаға бөлінеді:
1. Тиянақтау фазасы. Бұд деңгейде аудармашы түпнұсқалық мәтінді оның
мағыналық, мәндік және стилистикалық интенцияларын ескере отырып, оған
талдау жасайды;
2. Қайта құрылу фазасы. Бұл фазада коммуникант сөздік және
стилистикалық мәнді коммуникативтік баламалық ұстанымдарына сай екінші
тілде жаңғыртады.
Аударма екі фазалық үдеріс ретінде қарастырылатындықтан, онда
коммуникативтік жағдайдың бірқатар нышандары, фазалары, адресаттары, мәтін
түрлері, қызмет саласы және тілдік делдалдық жағынан ажыратылатын екі типте
өткеріледі. О.Каденің тұжырымдамасына сәйкес бірінші және екінші фазаларды
қос тілді коммуникациямен жалғасатын коммуникативтік жағдай ешқашан дәлме
–дәл болмайды. Бірінші фаза кезінде бастапқы мәтінді тудыратын
коммуникативтік факторларға басқа тіл мен мәдениет қауымдастығына жататын
жаңа адресаттың коммуникативтік үдеріске қосылуына байланысты жаңа
факторлар қосылады. Түпкі мәтіннің бірінші коммуникацияға тікелей, яғни
тілдік делдалдықтың бастапқы объектісі ретінде алғашқы мәтін ретінде екінші
коммуникацияға тікелей емес, қосарлы түрде тәуелді болуы түпнұсқадан
алыстай алмау мен алушыға түсінікті ету арасындағы қарама –қайшылықтан
туады, бұл қарама –қайшылық тілдік делдалдықтың әр актісінде еңсерілуге
тиіс. О.Каденнің ойынша, біріншімен салыстырғанда екінші коммуникативтік
жағдайдағы өзгерістер заңды немесе кездейсоқ сипатта болуы мүмкін. Олар қос
тіл аралық коммуникацияның бағытынан болғандықтан өзгеріске ұшырамай
қоймайды.
Сонымен қатар, коммуникацияда өткерілетін қызмет саласының түрленуі
түпкі адресаттың қалауына сәйкес коммуникацияның мақсатының өзгеруіне
соқтырады. Мұндай жағдайда оның қос тілді аралық коммуникацияның табиғатына
еш қатысы болмаса да, О.Каденнің пайымдауынша, мәтіннің коммуникациялық
функциясы да өзгереді. Онда тілдік делдалдықтың шарттары айтарлықтай
өзгеріп, түпкі мәтін үшін елеулі салдарын сездіреді.
Осыдан келіп, тілдік делдалдықтың екі түрі шығады:
1. Эквивалентті тілдік делдалдық немесе аударма, онда бастапқы және
түпкі мәтіндердің коммуникативтік функциялары бір –біріне сай және тілдік
делдалдық шарттарына коммуникативтік жағдайдағы заңды өзгерістер ғана ықпал
етеді;
2. Гетеровалентті тілдік делдалдық немесе мазмұнды өңдеп жеткізу.
Онда мәтіндердің арасында коммуникация жағдайының тұрғысынан түсіндіруге
болатын белгілі бір жүйелі қатынастар болғанмен де, екінші коммуникативтік
жағдайда тілдік делдалдықтың табиғатынан тыс қосымша өзгерістердің
енгізілуінің нәтижесінде түпкі мәтін бастапқы мәтіннен өзгеше
коммуникативтік функция атқарады[32; 31-33].
Аударманың түрлі анықтамаларын талдау зерттеушілердің аударманы түрлі
тұрғыдан қарастырып, сол үдерісті сипаттайтын белгілі бір нышандарын атап
көрсетеді. Алайда көптеген анықтамаларда аударманың мәнін нақтылауда
бұлыңғырлық, дәлсіздік байқалады. Аудармаға үдеріс немесе нәтиже ретінде
сипаттама берудегі анықтаманың кемшілігі аударманың мақсат –нысанына назар
аударылады, аударманың нәтижесі, яғни аударманың өзгеріссіз жоспарын
сақтау, түпнұсқаның сапасын сақтау ретінде қарастырылады, сөйтіп аударманың
жақсы сапасын анықтау ғана болып, мазмұнын ашпайды. В.Н.Комиссаров берген
аударма анықтамасын дұрысырақ деуге болады, онда аударманың мақсаты,
бағдары аталады, олардың тілдік делдалдықтағы рөлі ескеріледі, түпнұсқа мен
аударма мәтіннің коммуникативтік тепе –теңдігіне назар аударылады. Шетел
ғалымдары берген аударма анықтамаларында да бірқатар кемшіліктер бар.
Аудармаға бастапқы мәтін таңбаларын аударма мәтінінде түрлендіру ретінде
анықтама беру жағдайындағы тар семиотикалық жол, аудармаға қойылатан талап,
соның ішінде эквиваленттік талабын қою арқылы анықтама беру автордың
бастапқы және аударма мәтіндерін өңдеу мен вербализациялау туралы айтқанда
аудармашылық қызметтің экстралингвистикалық шартын ескеру қажеттігін
ашпайды. Ал автор аударма тілінің нормаларын, коммуниканттардың қабылдау
ерекшеліктерін, аударма үдерісінде екі мәдениетінің арақатынасын, екі
коммуникативтік жағдайдың арақатынасын ескеруге тиіс.
Біздіңше, О.Каде берген анықтама барынша қолайлы анықтама
сияқты, онда аударманың қос фазасы, сол сияқты делдалдықтың типі де
ескерілген. О.Каденің ойынша, аударманың қос фазалы болуы оны ерекше үдеріс
ретінде сипаттайды. Алайда бұл анықтамада екі мәдениеттің арақатынасы,
мәтінді алушы нормаларына қарай бейімделу қажеттілігі ескерілмеген.
Аударма анықтамасында оның маңызы, аударманың басқа қызмет пен
мәдениетаралық коммуникация түрлеріне қандай нышандарымен айырықшыланатыны
көрсетіліп, мақсат –нысаны, себеп –дәлелі, осы үдерісті тудыратын факторлар
мен нәтижесі аталуы қажет. Сондықтан аудармаға қоғамның қос тілді
коммуникацияға сұранысын қанағаттандыратын, бірінші және екінші
коммуникацияда орын алатын аудармашылық қызметтің үш кезеңі бойында
негізделген, нәтижелігімен, экстралингвистикалық және әлеуметтік –мәдени
факторлармен детерминделуін, бірқатар функцияларды коммуникативтік,
репрезентативтік, аккумулятивтік, перцептивтік (қабылдау, түсіну)
атқарумен, айту мен түсіну үдерістерінен басқа қызметтерді өткерумен
сипатталатын мақсатты, репродуктивтік аралық қызмет, модификация мен
шығармашылықты пайымдау, стратегияны мен тактикаларды іріктеу, аударма
амалдарын таңдау ретінде анықтама берілуі қажет[8; 92-95].
1.5 Аударма тәсілдері мен сараптамасы
Аударма барысында аудармашы екі лингвистикалық жүйелерді
жақындастырады, оның біреуі тұрақты болса, екіншісі айналадағы факторларға
тәуелді болады. Аудармашының көз алдында мақсат болуы қажет және аударма
барысында сол мақсатқа жететін жолды құрастыруы қажет. Ең алдымен ол
түпнұсқа мәтінді зерттейді, аударманың дескриптивтік, әсерлілік,
интелектуалдық бірліктерін бағалайды; хабарламада сипатталған жағдайды
қалпына келтіріп, стилистикалық әсерін бағалайды. Оған қоса бір тілден
екінші тілге аудару үдерісінде аударма тәсілдерін жақсы меңгере білу керек.
Калькалау әдісі терминдерді аударудың негізгі тәсілі болып табылады.
Ең алдымен осы ұғымның негізіне алынатын басты нышанды бөліп алу керек, ол
–аударма. Калька, -деп жазады Л.Н.Семенова, -кірме сөздер мен аудармадан
өзінің мәндік және құрылымдық ұқсастығымен ерекшелінеді. Аударма тек қана
шет ел бірліктерінің мағынасын басқа тілде жүзеге асырады, кірме сөз шетел
сөзін дыбыстық, әріптік формамен жаңғыртады, ал калька шетел сөзімен
семантикалық жағынан ұқсастығымен қоса оның құрылымын да ендіреді.
Большой англо –русский экономический словарь сөздігінде ағылшын
терминдерін аударғанда калькалау амалының қолданылғаны байқалады, мысалы,
solid cash –тірі қаржы; hard currency –қатты валюта; active box –актив
қоймасы; abatement tax –салық жеңілдігі; basket of currencies –валюта
қоржыны; price umbrella –баға қолшатыры; heavy market –сылбыр нарық.
Терминдерді аударғанда семантикалық, сөз жасаушы және фразеологиялық
калькалар белсенді қолданылады. Семантикалық калькалау –амал, онда басқа
тілдің термині қайта пайымдалып, басқасының ықпалымен қосымша мәнге ие
болады. Семантикалық калькалау сондай –ақ өзге тілдік үлгідегі семантиканың
соңынан уәжді ілесу үдерісі.
Тілде орныққан семантикалық калька өзге тілдің үлгісімен қолданылатын
сөздің семантикалық жүйесіне жеке мәні жағдайында кіреді. Сөз жасаушы
калькалар тілдердің құрылымдық –семантикалық модельдерін ұқсастыруда
танылатын басқа тілдің конвергенттік ықпалының нәтижесінде жасалады. Сөз
жасаушы калькалау жағдайларында жаңа сөздер оларды басқа тілдің, соның
ішінде семантикалық моделі бойынша құрастыру нәтижесінде пайда болады.
Аударма тілінде балама ретінде үлгілерді, штамптарды, клишені
пайдалану терминдерді калькалау жолымен аударудың келесі амалы болып
табылады. Г. Ақылбектің айтуынша, мұндай амал моноэквивалентті амал деп те
аталады. Іс жүргізуде терминдерді аударғанда осы амалды пайдаланған жөн.
Аударма тілінде баламалары бар бастапқы тілдің ондай терминологиялық
тіркестері мекемелердің атын, құжаттардың, лауазымдардың атауларын
аударғанда пайдаланылады.
Транслитерация –аударма тілі алфавитінің көмегімен бастапқы
лексикалық бірліктің тұлғасын жеткізу тәсілі, яғни бастапқы сөз формасының
иммитациясы. Түпнұсқаның лексикалық бірлігін, оның графикалық формасын
аударма тілі әріптерінің көмегімен жасау жолымен аудару тәсілі. Мысалы,
barter -бартер, business -бизнес, venture -венчур, speaker -спикер,
averaging –авераж.
Транскрипция –аударма тілінің фонемаларының көмегімен бастапқы
лексикалық бірлікті формалды фонемалық қалыпта жасау. Бастапқы сөздің
фонетикалық иммитациясын жасау. Транскрипция үдерісінде бастапқы сөз
аударма тілінің фонетикалық нормалары мен заңдылықтарына бейімделген
формада айтылады.Мысалы: underwriter –андеррайтер.
Сипаттық аударма. Бұл аударма тәсілінің мәні терминге түсініктеме
беруінде, мәнін ұғындыруында. Р.К. Тоқсейітовтың Экономикалық сөздік
–анықтамалық сөздігінде келесі терминдерді аударғанда сипаттық аударма
қолданылған: agenda –күн тәртібі, кеңесте немесе іскерлік кездесуде
талқылануға тиіскүнтізбесі[8; 182-184].
1.6 Терминдерді біріздендіру және аудару мәселелері
Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі –термин
мәселесі болып табылады. Осы мәселенің анықталмағаны күнделікті тәжірибеде
көптеген кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде
әлі күнге дейін жұртшылық пікірлері ортаға салынған емес. Әлі күнге дейін
мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі
шешімдері ғылыми принципке негізделген емес.
Соңғы жылдары үкімет және ғалымдар, мекемелер тарапынан терминология
ісін қолға алып, дұрыс бағытқа салу мақсатымен бірқатар шаралар тындырылды:
ғылым –техникалық салалар бойынша терминологиялық жүйелер қалыптасып, әр
ғылыми саласы бойынша терминологиялық сөздіктер шыға бастады; орыс және
шетел тіліндегі терминдер қазақ тіліне аударылды, ұлттық тіл негізінде жаңа
терминдер пайда болды. Бірақ, өкінішке орай, осы уақытқа дейін
терминологиялық шығармашылықта орын тепкен азды –көпті оғаштық байқалынады;
біріншіден, ғылым салалары бойынша қалыптасқан терминологиялық жүйелерде
орыс тілінде сомдалған терминдердің саны басым болады; екіншіден, орыс
немесе шетел тіліндегі терминдер қазақ тіліне дұрыс аударылмайды, олардың
баламалары терминнің ғылыми мазмұнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Экономика және қаржы саласының терминологиясы тілдің ерекше саласы
ретінде қолданылуы, аудару тәсілдері мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.1 Термин туралы жалпы түсінік пен оның негізгі
нышандары ... ... ... ..5
1.2 Экономика және қаржы саласы терминдерінің құрылымы мен оның тіл
жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...10
1.3 Терминология және терминологиялық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.4 Аударма туралы жалпы түсінік пен оның
анықтамасы ... ... ... ... ... ...15
1.5 Аударма тәсілдері мен
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.6 Терминдерді біріздендіру және аудару
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... .20
1.7 Аударма барысында БТ мен АТ терминдерінің құрамдық және
құрылымдық жағынан
өзгешеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 24
1.7.1 Аудармадағы сәйкестіктердің көпмағыналылығы мен
түрлілігі ... .30
1.7.2 Аудармадағы баламасы жоқ терминдер және оларды аудару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
II. Экономика және қаржы саласының терминдерін қазақ тіліне аударудың
тәсілдері мен ерекшеліктерінің
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.1 Экономика және қаржы саласының терминдерін ағылшын тілінен қазақ
тіліне аудару тәсілдерін анықтау
сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 БТ және АТ терминдерінің лексикалық құрам мен морфологиялық
–синтаксистік құрылымы жағынан өзгешеленуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Салыстырмалы БТ және АТ терминдерінің лексикалық –грамматикалық
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.4 Ағылшын және қазақ тілінің терминдерін семассиологиялық деңгейде
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...46
2.5 Экономика және қаржы саласындағы терминдерді аударудағы
көпмағыналылық ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.6 Баламасы жоқ терминдерді
аудару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қосымша
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы – қаржы және экономика саласы
терминдерін қазақ тіліне аудару ерекшеліктері.
Жұмыстың өзектілігі – ұлт тілінде қаржы және экономика
терминологиялық жүйесінің қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінуі.
Қазақстан Республикасы дамыған елу мемлекеттердің қатарына
қосылуы үшін шет елдерімен қаржы, экономика саласындағы қарым-қатынасын
қарқынды дамытуда. Соған байланысты шет елдік банкілер мен мемлекетіміздің
ішіндегі ақша айналымымен, яғни, банкілерімен жұмыс істей келе, олардың тек
банкілік жүйесін ғана емес, сонымен қатар қаржы мен экономика
терминологиясын да түсініп, одан дұрыс аудару қажеттілігі туындайды.
Бүгінгі күн - ескі экономикалық ұстанымдардың ысырылып, жаңа
экономиканың қалыптасу заманы. ″Нарық″ деген кең ұғымды сөз – осы
экономикалық серпілісі толығымен сипаттай алады. Осы өзгерістердің
салдарынан ″экономикалық және қаржылық″ сөздердің жаңа ағымы туындады.
Экономика және қаржы саласының терминдері ауыз екі тілде кең қолданысқа
түсіп, радио мен теледидарда жан – жақты қарастырылды. Сонымен, экономика
және қаржы саласының терминдері, ″нарықпен″ жұмыс істейтін адамдардың құлақ
құрышына айналды. Осындай жағдайлардан кейін экономика және қаржы саласы
термиологиялық жүйесінің қарқынды түрде қалыптаспауы мұмкін емес еді.
Тіл мамандары мен аудармашылардың қызығушылығын тек қаржы,
экономика және банк терминологиясы ғана тудырмайды, сонымен қатар сол
саладағы терминдерді аудару мәселелері де олардың назарынан тыс қалмаған.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты -мемлекеттердің жаңа экономикалық,
қаржы саласындағы тығыз қарым-қатынастары нәтижесінде пайда болған
терминдер аударудың ерекшеліктерін қарастырып, экономикалық лексиканы бір
жүйеге келтіру болмақ.
Бұл жұмыстың міндеттері:
1. Терминдердің ерекшеліктері жайында жалпы сипаттама алу және тілдік
жүйедегі орнын айқындау;
2. Экономика және қаржы саласының терминдеріне сай сипаттамалардың
ерекшеліктерін көрсету;
3. Терминдерді аудару барысында кездесетін мәселелерді айқындау;
4. Қаржы және экономика терминдерін аудару тәсілдерінің негізгі
түрлерін сараптау;
5. Сарапталған терминдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару
барысындағы лексикалық –грамматикалық ерекшеліктерін анықтау;
6. Берілген терминологиялық жүйеге құрылымдық-семассиеологиялық
сипаттама беру.
Бұл жұмыстың нысаны - берілген терминологиялық лексика жүйесіне
күрделі сараптама жасап, оның ерекшеліктерін көрсетуде.
Жұмыстың теориялық маңызы - бұл жұмыс шет тілдері факультетінде
оқитын студенттерді дұрыс аударма жасау тәсілдерімен, аударманың
түрлерімен, қаржы және экономика саласындағы терминологияның
ерекшеліктерімен таныстырады.
Жұмыстың практикалық маңызы - бұл жұмыс қазақ тіліне басқа тілден
енген қаржы терминологиясын аудару барысында көлемді тәсілдері қолданылып,
дұрыс, мамандырылған аударма жасауға өз көмегін тигізбек.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер ретінде құрылымды-семантикалық,
контекстуалдық, сөз жасамдық сараптама әдістері қолданылды. Жұмыстың
жаңашылдығы – 2і тарауда сарапталған шағын сөздік ағылшын тілді шет елдік
компанияларда қаржы және экономика саласының мәтіндерімен жұмыс істейтін
аудармашылармен және әр түрлі мамандармен қолданыла алатындығы.Бұл жұмыстың
нәтижесі қаржы саласын сараптау барысында қарастырылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады
I. Экономика және қаржы саласының терминологиясы тілдің ерекше саласы
ретінде қолданылуы
1.1Термин туралы жалпы түсінік пен оның негізгі нышандары
Термин (лат. terminus - шек, шеті, шекарасы деген мағынада) -ғылыми
ұғымға айқын анықтама беретін, оның мағыналық шегін дәл көрсететін сөздер.
Әдетте тілдегі қандай сөз болсын көп мағыналы болып келеді де, оның
мағыналық шегі айқын болмай, жылжымалы 6олады. Ал ғылыми ой -пікірді дәл
білдіру үшін сөздің мағынасы тұрақты,айқын болу қажет. Сондықтан сөздің
мағыналық шегін дәл белгілеп, сөзді сол нақтылы бір мағынада ғана алып
қолдану арқылы термин жасалады.
Күрделі ішкі сематикалық құрылымға ие болғандықтан термин тәуелсіз
тілдік бірлік болып табылады. Яғни, термин дегеніміз белгілі бір сала
тілінің ауызша немесе жазбаша түрде жеткізіле алатын арнайы терминологиялық
мағынасы бар, білім, ғылым және технологияның дамуын анық етіп жеткізе
алатын тілдік бірлік. Мазмұнына қатысты айтатын болсақ, термин логикалы-
ұғымды жүйеге тура қатынасы бар сөздік бірлік.
А.А. Реформатский терминдерді экспрессивті мағынасынан айырылған бір
мағыналы сөздер деп сипаттайды. Ал М.М.Глушко, терминді ұғымды жеткізу үшін
қолданылатын сөз немесе сөз тіркесі немесе нақты және тұрақты дефиницияға,
нақты семантикалық шектеулерге ие болғандықтан, және соның нәтижесінде
классификациялық жүйеге сәйкес бір ұғымды ғана білдіретін бір мағыналы сөз
деп тұжырымдайды.
Сонымен, терминнің лингвистикалық болмысы қандай? Біріншіден, термин
–әдеби тілдің лексикалық жүйесінің бөлінбейтін бір бөлігі. Екіншіден,
терминдер басқа сөздік разрядтардан өзінің айтқысыз үлкен ақпаратқа
иелігімен ерекшеленеді. Ғылыми және техникалық терминдерде ғылым мен
техника ұғымдарының анықтамасы нақтыландырылып, шоғырландырылып келеді.
Терминнен талап етілетін негізгі сұраныс-оның бірмағыналылығы. Жалпы
терминологилық жоспарда бұл талап екі жолмен іске асырылады, яғни,
терминнің екі категориясы бар:
1. Жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер;
2. Арнайы терминдер.
Жалпы ғылыми және жалпы техникалық терминдер ғылым мен техника
жайында жалпы ұғымды білдіреді. Терминдер тек тілде ғана емес, сонымен
қатар белгілі бір терминология құрамында да болуы заңдылық. Ғылыми
терминдердің жүйесі ретінде терминология тілдің жалпы лексикологиялық
жүйесінің бір бөлігі ретінде қарастырылады. А.А. Реформатскийге сәйкес,
терминология дегеніміз келісті сөздік мәнерде бекітілген белгілі бір сала
жүйесінің ұғымы. Егер жалпы тілде сөз көпмағыналылыққа ие болса, белгілі
бір терминологияда қолданысқа түскенде ол бірмағыналылыққа ие болады.
Терминдердің сөздердің ерекше лексикалық дәрежесі ретінде қабылдануы
олардың өндірістік және ғылыми қызмет барысында пайда болып, тек сол салаға
сәйкес реалиялармен таныс адамдар арасында қолданылуы. Сондықтан,
күнделікті қолданымдағы сөздердің сөйлеу коммуникациясындағы
бірмағыналылығы жағдайға немесе лингвистикалық құрылымға байланысты болса,
терминдердің бірмағыналылығы экстралингвистикалық макроконтекст пен
лингвистикалық микроконтекстке байланысты.
Термин кәдімгі сөз сияқты өз қолданысында мәтінді қажет етпейді,
себебі, біріншіден ол мәтіннің орнына қолданылатын белгілі бір сала
терминологиясының мүшесі,екіншіден, ол оқшауланып қолданыла алады,
үшіншіден, ол жалпы тілде емес, белгілі бір сала аясы терминологиясында
ғана бірмағыналы болып қолданылады.
Тілдің лексикалық жүйесі төңірегінде алатын болсақ, термин кәдімгі
сөздердің қасиеттерін көрсетеді, яғни, олар антонимдік қасиетпен де,
идиоматикамен де сипатталады. Бір термин тілдің әр түрлі термиологиясына
ене алады, дәлірек айтқанда, ғылым аралық терминологиялық омонимдік
қасиетті көрсетеді, мысалы:
Reduction 1. экономикада, 2. заңда, 3. фонетикада;
Бірте – бірте ғылыми білім біздің таңдаған тілдің тілдік белгілеріне
еніп, оны байыта және әсерлендіре түседі. Тілде сөз бен сөз тіркесі олардың
мағынасының біртұтас бөлігі болып, ғылым тілінің элементі ретінде
қарастырылады. Сөзде, терминде өз мағынасын тапқан ғылыми білім белгілі бір
тілдің семантикалық жүйесі мен құрылымына еніп, сол тілдің жүйесінің
лексико-семантикалық компоненті бола отырып, жаңа дәрежеге көтеріледі.
Соңғы он жылдықтарда терминологиялық жұмыстардың кең қанат жайғанымен
осы уақытқа дейін негізге алынатын терминдер мен ғылыми пәндер арасындағы
жалпы терминология теориясының орнын бірдей түсінушілігі жоқ. Осының
барлығы бұл білім саласының өсуі мен дамуын, метатілінің қалыптасуының
аяқталмағанын көрсетеді.
Терминдерге өскелең қызығушылық ең алдымен лингвистика мен
аударматану саласында байқалады Лингвистерді терминнің тілдік табиғаты,
әлдебір табиғи ұғымды жеткізу қабілеті, дара мәнді болуы, дефинитивтік
функция атқаруы қызықтырады. Термин, бәрінен бұрын, тілдік бірлік деп
қайталай кеткен жөн болар. Және аударматануда терминдерге қызығушылық,
біріншіден, аударма қызметінің мамандырылған бірліктері ретінде байқалады,
себебі, осы ғылым шеңберінде аудару үдерісінің мәнін сипаттайтын және осы
пәннің негізгі ұғымдары туралы түсінік беретін арнайы терминдер
пайдаланылады. Екіншіден, аудармашылар тарапынан терминология мәселесіне
қызығушылық терминнің табиғаты, қасиеттері, функциялары туралы білім
деңгейін көтеру қажеттілігімен байланысты. Сондықтан да аударма туралы
ғылымның терминтанумен конструкциялық әрекеттестігі қажет болып көрінеді,
себебі, терминдердің барабар аудармасына қол жеткізу үшін, аудармашылардың
терминологиялық білімдері, мәтіндердің терминологиялық құрылысының
ерекшеліктері, терминдердің нышандары туралы түсінігі болуға тиіс.
Аударматану мен терминтанудың әрекеттестігі ғылыми-техникалық
аударма(іскерлік қатынас саласында немесе ауызша сөз аудару) саласында
байқалады. Сондықтан терминнің негізгі қасиеттерін сипаттап, оған анықтама
беру қажет.
Термин –арнайы ұғымдарды дәл айту және арнайы заттарды дәл білдіру
үшін жасалған немесе басқа тілден ауысқан арнайы тілдің сөзі немесе сөз
тіркесі[7; 14].
Терминнің сөзден айырықша басты ерекшелігі –олар белгілі бір
терминологиялық жүйенің мүшелері болып табылады. Терминнің мәні жүйеде
тіркеліп, сонда пайдаланылатын параметрлермен ұсталынады. Белгілі бір
терминологияның, терминдер жиынтығының шегінде терминологиялық жүйенің әр
мүшесінің өз мәнділігін алуы, терминдердің жүйелілігін танытады, мысалы,
синонимдер, антонимдер, паронимдер, полисемия, денотат, коннотация-бір
терминологиялық өріске жататын сөздер. Олардың денотаттарының жақындығы
оларды жасанды түрде бір номенклатураға жинақтайды, соның шегінде олар
өзінің терминологиялық мәнділігіне ие болады. Терминнің мәні ұғымдардың
бүкіл жүйесімен анықталып, дефиницияның көмегімен іріктелінеді. Термин үшін
жүйе бірінші кезекте терминологиялық өріске қызмет ететін арнайы сөздердің
лингвистикалық реттілігі. Соның салдарынан жекелеген терминологиялар ұлттық
тілдің лексикалық шағын жүйесінің ішінен лексикалық шағын жүйе құрайды.
Дара мәнділік-терминнің анықтаушы қыры. Термин жалғыз ғана ғылыми
немесе техникалық ұғымды білдіруге тиіс, ал соңғысы тек бір терминге сәйкес
келуге тиіс. Бұл принцип өріс ұғымын тартудың көмегімен жүзеге асырылады.
Бұл өрісте термин жалғыз мәнді. Бұд сөздің түрлі білім салаларының термині
бола алады, алайда бұл полисемия емес, омония. Білімнің әр саласының
шегінде, белгілі бір терминологиялық өрісте әр термин сол ғылым саласында
жүйеде анықталған ұғымға жалғыз ғана мәнге ие.
Терминнің дәлдігі, терминнің ұғымдылығы әр ұғымды білдіруге және оны
аралас немесе сондай терминдер қатарынан бөлуге жеткілікті болуға тиіс
дегенді білдіреді. Терминнің дәл мәні сол терминологиялық өріс
терминдерінің жүйесінде ғана қабылданады. Дефиниция терминді қысқа, алайда
дәл етіп сөзбен ұғындыруға қызмет етеді.
Терминдерде синонимдер, омонимдер болмайды. Терминологиязациялау
нәтижесінде сөз синонимдері мен антонимдерін жоғалтады. Жалпы қолданыста
сөздерге тән синонимдермен ара жігін ажырата отырып, терминдердің өзінің
терминологиялық синонимдерін табу керек.
Терминнің келесі қасиеті-когнитивтік толықтығы. Бұл қасиет терминнің
дефиницияның дәлдік дәрежесі, оның толықтық дәрежесі, терминнің мәні енетін
білім жүйесінің болуы, яғни теорияның болуы, ғаламдық немесе арнайылық
дәрежесі бойынша білім деңгейі, сол бірліктің танымның тарихи даму
тізбегіндегі орны сияқты қырларын біріктіреді. Терминнің когнитивтік
табиғаты терминнің кәсіби ғылыми білімдерді концептуализациялау мен
вербализациялауын тұжырымдайтын когнитивтік қызметінің нәтижесі ретінде
көрінуінен байқалады. Белгілі бір салада білімнің құрылымы белгілі бір
иерархиямен біріккен және терминде концепттің аты ретінде
вербализацияланған концепттердің жиынтығын көрсетеді. Терминнің анықтама
беретін қасиеті мен жүйелілігі арнайы ұғымның белгісі ретінде термин
жүйелерінің фреймдік ұйымдастырылуын болжайды. Терминді ғылыми концепттерге
жатқызуға болады, себебі, біріншіден, термин ұғымдық құрамы сияқты барлық
концепттерге тән құрылым компонентіне ие. Термин концепт сияқты ғылыми
ұғымға анықтама береді. Екіншіден, термин концепт сияқты белгілі бір салада
білімнің қажетті деңгейін ұстайды. Классикалық когнитивтік лингвистикада,
концепттерде білім құрылымы көрініс тапқан деген пікір мақұлданады.
Е.С.Кубрякованың ойынша, әр сөзді барлы сипаттау,жан –жақты түсіндіру үшін
оны когниция мен коммуникация тоғысу жерінде қарастыру қажет[39; 16].
Білімнің басқа типтерінен (халықтық, тілдік, праматикалық,
когнитивтік-ментальдық, экстралингвистикалық, аксиологиялық білімдерден)
терминнің айырмашылығы келесіде: термин-концепте адам қызметінің әр
саласына тән ғылыми білімдерде анықталады.
Ғылыми білімдерді біріктірумен қоса термин ақпарат пен танымды
жеткізудің құралы болып табылады. Тілдің бөлігі болып табылатын терминдер
әлемді тану жүйесіне қосылған. И.П.Сусов атап көрсеткендей: термин тілдің
бірлігі ретінде адамның танымдық іс-әрекетінде қолданылады. И.П. Сусов
жалпы тілді сипаттағанда, оның танымды іс-әрекеттегі маңызды рөлін
қарастырады: Тіл әлемді танудың күрделі ақпаратты-когнитивтік жүйесіне
кірістірілген. Осы жүйенің шеңберінде ой, сана, жады, тіл бір-бірімен
әрекеттеседі. Осы жүйе сырттан ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау, басқа
жеке тұлғаларға жеткізу үдерісті жүзеге асыру үшін тағайындалған[64; 22].
Терминдер адамдардың когнитивтік тезаурусына қосылған. Терминдер
семантикасы оларды таңдағанда когнитивтік тезаурусты жолды қолдануға
мүмкіндік береді. Когнитивтік тезаурустық жол үдерісінде терминология
жүйесіндегі білімді тезаурусты ұйымдастырудың қалай өтетіні анықталады.
Терминлогиялық тезаурустар (терминологиялық жүйелер) когнитивтік және
семантикалық нышандардың негізінде жасақталады. Когитивтік нышан индивид
объективті әлемді сипаттай отырып, бір затты басқа заттармен салыстырғанда,
олардың елеулі нышандарына бөліп, сол зат туралы ұғым қалыптастырғанда
байқалады. Сол заттарды салыстырғанда ғана заттың елеулі нышандары
анықталады. Осы жағдайда елеулі нышандардың негізінде зат туралы ұғым
қалыптастыру мәні болып табылатын концептуализация туралы айтуға болады.
Одан соң индивидтердің қоғамдық тәжірибесі мен танымдық қызметінің
нәтижесін көрсететін әр ұғым тілдің өзінде категориялау үдерістері мен оны
тілде семантикалық құрылымдау нәтижесінде объективті ақиқаттың әрбір
үзіндісіне белгілі атау берілгенге түрлі номинацияларда бекиді.
Қатынастардың бірінші және екінші түрінің үдерісінде ментальді
операциялар мен когнитивтік әрекеттер (қабылдау, категориялау, салыстыру,
концептуализация) орын алады. Қатынастың екінші түрін актуальдендіргенде
коммуникацияда тілдің таңбаларды заттандыру мен қайта заттандыруды
білдіретін индивидтердің сөйлеу, ойлау қызметі мен ой затына қатынасты
субъективті көзқарас пен мағынаның айтылымы жүзеге асырылады. Тілдік қатар
мен объективті әлем арасындағы қатынастардың бірінші және екінші түрінің
нәтижесінде ғылыми білім саласында когнитивтік (концептуализация) және
семантикалық (тақырыптың қатарларды құрастыруы) нышандардың негізінде
терминологиялық тезаурус қалыптастырылады. Бұл жағдайда тезаурустың
лингвокогнитивтік нышандары туралы айтуға болады, себебі тезаурус тілдің
шоғырландырушы және көрсетуші функцияларын өткере отырып, әлем тіралы
білімді жүйелі, адамның қоршаған ақиқатпен өзара қатынасын танытатын әлем
суреті түрінде береді. Қоршаған әлем туралы білім жады мен санада өңделген,
ауызша қолдануға дайын мәтін ретінде сақталмай, тек қана реттеулі түрде
қалыптасқан тақырыптық топтар түрінде қалыптасады.
Тезаурустың когнитивтік нышаны сөздердің тақырыптық шендесуінен
байқалады, онда ұғым категориялау мен концептуализациялау нәтижесінде
тәжірибеге жинақталады, яғни танылған, таныс ұғым тақырыптық қатарлар мен
топтарға жинақталады. С.Г. Шафиковтың сөзімен айтқанда, категоризациялау
–әлемнің құрамдық компоненттерін топшылау, бір тәжірибенің рубрикасына
кіргізу. Типизациялау, яғни белгілі типпен шендестіру үнемі, тоқтамсыз
адамның санасынан тыс өткеріледі. Адамның барлық сезімдік іс
–әрекеттерімен: көру, есту,іс –қимылдармен, ойлану үдерістерімен, өзінің
призмасы арқылы бағалайтын әрекеттің нәтижелері –бәріде топшылау үдерісіне
ұшырайды. Терминдердің тақырыптық қатарында басты сөз –номинативтік
–тақырыптық бірлік негізгі ұғым –ұғымның реңктері, әрбір жеке номинацияға
жақын ұғымдарға қатысты қарсы қойылады, мысалы, терминология жүйесінде
фундаменталды терминдер согипонимдер ретінде әлдебір ғылыми ұғымды ашатын
базалық, тірек және басқа жеке терминдерге қарсы қойылады. Басшы термин
–мәтіндік ұғымды атайтын гипоним, тақырыптық қатардағы жеке терминдер
–гиперонимдер.
Д.М. Фрумкина, А.К. Звонкин, О.Н. Ларичев, В.Б. Касевич жаңа білімнің
миымыздың қызметінің нәтижесі екенін анықтап көрсетеді. Сөздік құрастырушы
енгізгенді ғана сақтайды.
Сөздіктің өзін деректердің базасы ретінде қарастыруға келмейді,
себебі ол жаңа білім тудырмайды. Жаңа білім сөздерді басқа сөздермен
ассоцияциялау үдерісінде, олардың ассоциатвтік байланыстарын түсінгенде
ғана пайда болады .
Осылайша, терминнің дәлдік, дара мәнділік, синонимдердің,
омонимдердің болмауы, жүйелік сияқты негізгі қасиеттерін талдау оны ғылыми
ұғымын анықтап, когнитивтік функцияны атқаруға қабілетті бірлік ретінде
сипаттауға мүмкіндік береді. Когнитивтік толықтық, тезауруста ғылыми
білімді көрсетудің когнитивті –семантикалық тәсілі – терминнің бұл
қасиеттерін аударма тілінде де сақтағанның жөн екенін көрсетеді [8; 179-
182].
1.2 Экономика және қаржы саласы терминдерінің құрылымы мен оның тіл
жүйесінде алатын орны
Жалғыз тұрақты мағынаны білдіретін термин-сөз тіркестер әр түрлі
мағыналық дәрежеге ие, жалпы алғанда, әдеби тілдің еркін сөз тіркестерімен
салыстырғанда олардың лексикалық –семантикалық құрылымы тұрақты болып
келеді. Оларды лексикалық сөз тіркестер санына жатқызса да болады, яғни,
бір компоненттің орнын ұқсас дәреженің қандай да болмасын сөзімен
алмастырмай, тек нақты семантикалық топты құрайтын бірлікпен ауыстыру.
Тұрақты терминологиялық сөз тіркестер күрделі терминдерге қарағанда
оңай аударылады, себебі олардың барлық компоненттері грамматикалық тәсілмен
орналастырылғандықтан, олардың арасындағы мағыналық байланыстың ашылуы
оңайырақ.
Термин сөз тіркестерде грамматикалық үйлесім әр түрде жеткізіле
алады. Мысалы, жұрнақтармен (selective communication); шылаулармен (system
of taxes); жалғаулармен (controlled system). Сондықтан, әдетте,
терминологиялық сөз тіркестерінің мағыналық мазмұны терминдерге түсініктеме
бергенде қандай да болмасын ағаттардың жіберілмеуі қадағаланады.
Сонымен қатар қайта құрылатын терминдердің жүйелілігіне де үлкен
назар аударылады. Көптеген салаларда белгілі бір класстың ұғымдарының
немесе нысандарының терминдерін құрудың арнайы ережелері қалыптастырылған.
Термин сөз тіркестер терминдерге нақтыландыратын рең беру мақсатымен
жасалады, алайда, бастапқы мағынасымен айырғысыз байланыста болады. Мұндай
терминдер, іс жүзінде берілген мағынаны жалпы сонымен қатар оның арнайы
сынына меңзейтін қысыңқы анықтаманы білдіреді. Сондықтан, анықталатын
құбылыстың әр түрлерін қамтитын өзіндік бір терминологиялық орта
қалыптасады.
Мысалы, ағылшын термині tax, аударма тілінде айтқанда салық, баж
салығы, алым, мүшелік салымдар, салық жинаудың әр түрін анықтайтын
терминдер қатарын құрайтын негіз ретінде қолданады:
-income tax – кіріс салығы;
-expenditure tax –шығын салығы;
-land –tax –жер салығы
-value –added tax –көтерілген құн салығы.
Күрделі терминдер көбіне,сөздікте келтірілетін мағынасымен сәйкес
келетін екі немесе одан да көп зат есімдердің бірігуінен тұрады:
distributable items (бөлінетін кіріс), book value(бірлікті баға) және т.б.
Тұрақты терминологиялық сөз тіркестер шылаумен байланысқан сын есім мен зат
есімнің, есімше мен зат есімнің немесе бірнеше зат есімдердің үйлесімінен
жасалынады: accounting convention (бухгалтерлік есеп жүргізу әдісі),
building of competencies (мамандандыруды жоғарылату), utilization of looses
(шығындарды жабу).
С.Н. Гореликова екі компонентті терминдерді аударудың ережелерін
қалады, себебі, оның айтуынша, егер компоненттердің мағынасын анықтаса,
онда бұл ережелер қатары күрделі терминнің біртұтас мағынасын ашуға
көмектеседі. Ең алдымен, күрделі сөздің компоненттері қай лексикалық
–мағыналық категорияға жататынын анықтау қажет, яғни, оның нақты затты, іс
–қимылды не сапаны білдіретінін анықтау қажет. Екі компоненті де затты
білдіретін күрделі терминдердің аударылуы берілген заттардың бір –бірімен
қандай байланыста екеніне байланысты әр түрлі болып келеді.
Егер бірінші зат екінші заттың бөлігі болса, онда бірінші зат сын
есімнің көмегімен аударылады, себебі ол екінші заттың басқа заттардан
ерекшелейтін сапасын анықтайды.
Ал егер күрделі сөздің бірінші компоненті затты, ал екіншісі оның
қасиетін білдірсе, яғни, заттың нақты сипаттамасын білдірсе,мысалы,
салмағын, көлемін, жуандығын, жылдамдығын, қысымын, онда аударма тіліндегі
баламада екінші компонент атау септігінде болады да, бірінші компонент зат
есімге айналады. Мысалы:
bank details –банк реквизиттері.
Зат есімді жекеше не көпше түрде қоюды шешу үшін күрделі сөздің
микроконтекстінде жеке сөз ретінде сәйкес келетін ағылшын терминін тауып,
оның грамматикалық түрін анықтау қажет. Күрделі сөздің өзінде оны табу
мүмкін емес, себебі, көбіне күрделі сөздердің компоненттері бөлек жазылады,
алайда олар жеке сөздер емес, тек соның негізі болып табылады. Сондықтан,
күрделі сөзде бірінші компонентпен көрсетілген заттардың саны
айқындалмайды.
Зат+қасиет түріне ие күрделі сөздің сараптамасын жасағанда,
терминнің екінші компоненті айқындап тұрған ұғым бірінші компонентке
байланысты айтылып тұр ма, жоқ па соны анықтау қажет. Егер күрделі
терминнің бірінші компоненті заттың атауын білдірсе, ал екіншісі сол заттың
іс –қимылын білдіретін болса, онда аударма тіліндегі компоненттер өз
қасиеттерін өзгертеді. Мысалы:
bank pressure –банк қысымы.
Ерекше қиындық көп компонентті күрделі сөздерді аударғанда туындайды.
Ең алдымен, негізгі компоненттің мағынасын айқындаған жөн. Бұл жерде
маңызды рөлді, әрине, мәтін ойнайды. Сонан соң, егер бар болса, көп
компонентті күрделі терминнің құрамының ішінен ішкі терминдер мен соған
қатысты сөздерді тапқан жөн.
Жалпы айтқанда, жоғарыда айтылғаннан, терминді бірнеше күрделі
өзгертулерге салғандықтан, оны аудару барысында қиындықтың туындайтынын
аңғардық. Сөзжасам процесінің қазіргі уақыттағы өзектілігі оның
маңыздылығының ұлғайып келе жатқандығын көрсетті. Экономика және қаржы
саласындағы терминологияның белгілі сөзжасам үлгілері нақты заттың атауын
білдіретін терминдер ретінде қалыптасып, тілдің сөздік қорын байытуда.
Сөзжасам әдістерінің тұрақтылығы мен бірізділігіне қарамастан сөзжасам
процесінің нәтижесі экономика және қаржы саласында саны мен сапасының
бірталай артқанын көрсетеді.
Тіл жүйесіндегі терминнің алатын орны. Термин ретінде қандай да
болмасын лексикалық бірлік қолданыла алмайды, тек бір мағыналылық,
экспрессивтік мағынасының болмауы сияқты ерекше сипаттамаларға ие бірліктер
ғана қолданыла алады. Кейбір авторлар статистикалық жолмен белгіленген
терминологиялық шектеулерді орнатуға тырысады. Терминологиялизациялау
деңгейі бойынша терминдер мен терминоидтар аса ерекшеленеді. Терминоид
дегеніміз термин деңгейін иеленбеген немесе терминдердің талаптарына жауап
бермейтін лексикалық бірліктер. В.А. Татаринов терминоидтерді нақты
статусты иеленбеген лексикалық бірлік ретінде қарастырады. Сонымен қатар
ғалым терминонимдерді, яғни, терминологиялық қызметті атқаратын немесе
термин тудырушы лексикалық бірлік ретінде арнайы мәтіндерде қолданылатын
жалқы есімдерді бөліп қарастыруды ұсынады. Мұндай жағдайда жалқы есімдер
өздерінің қасиеттерін жоғалтады да, сөздер термин дәрежесіне көшеді, бірақ
мұндай лексикалық бірліктер терминологияның басыңқы қалыпында орын алады.
Сондықтан, авторлардың терминоидтар мен терминонимдер деп атайтын
лексикалық бірліктерді терминдерге жатқызуға болмайды.
Терминология тек қана терминдерді қамтымайды, сонымен қатар
номендерді де қарастырады. Терминдер мен номендерді ажырату қажеттілігін ең
алғаш Г.О. Винокур жазған: Номенклатураға келетін болсақ, оның мағынасының
астында біз заттардың атауын теоретикалық ойлау қажеттілігінің тура
қатынасынсыз –ақ, тәжірибелік көз қарастан максималды түрде ыңғайлы
құралдарды ұсынатын мүлде абстрактілі және шартты белгілер жүйесін
түсінуіміз керек.
Номенклатурды атаулардың пайда болуымен қатар терминология да өз
қалауын сала бастауда. Номинативті бірліктер ғылым терминдеріне айналуда.
Олардың айырмашылығы –сөздердің мағынасының астарындағы абстракция
деңгейінде. Термин жалпы абстрактілі ұғымды білдірсе, номен нақты ұғымды
сонымен қатар жалқы есімдерді де қамти алады. Номендерге нақты заттардың,
процесстердің атаулары жатады. Абстрактіліктің ең төменгі деңгейі арнайы
нысандардың өзара қарым –қатынасынсыз белгілі ұғымды білдіруінде.
Сонымен қатар осы күнге шейін терминологияда нақты орынды иеленбеген
кәсіби сөздер мәселесін қарастырған жөн. Егер кейбір зерттеушілер терминді
жалпы терминдердің нұсқалық бірлігі деп санап терминология қатарына
жатқызса, басқалары кәсіби сөздерді терминологиялық жүйеден ысырғанды жөн
санайды және оларды ортақ жүйеге немесе өзара бірліктерге бірікірілген,
шарт бойынша табиғи образдылыққа тән деп санайды.
С.П. Хижняк кәсіби сөздерді арнайы лексиканың бөлек түрімен
ерекшелеп, функционалды –стильдік сипаттар арқылы терминдер мен кәсіби
сөздер арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. Кәсіби сөздердің ең басты
ерекшелігі олардың қолдану аясының тарлығы, ақыр соңында ол белгілі бір
сала мамандарының іскери емес ауызша қарым –қатынастарында қолданылады.
Төмен айқындағыш лексиканың қолданылуы ауызша тілмен байланысты және ол
лексиканың эмоционалды және экспрессивті сипаттардың көрінісімен
сипатталады.
Терминологиялық бірліктердің барлық сипаттамаларын жалпы түрде
анықтап, термин мен арнайы лексиканың басқа түрлерінің арасындағы
айырмашылықтарды анықтағаннан кейін термин мен терминологиялық жүйе
арақатынасының мәселесін қарастырған жөн болар.
1.3 Термиология мен терминологиялық жүйе
Ең алдымен, терминология мен жалпы әдеби тіл лексикасының ара
қатынасын орнатқан жөн. Кейбір авторлар, терминологиялық бірліктердің
эмоционалды –экспрессивті сипатының болмауы, бірмағыналылығы, мәтіннен
тәуелсіздігі сияқты ерекшеліктері терминологияны әдеби тілдің бір жүйесі
ретінде қарастырып, тілде термин –термин емес сияқты бинарлы оппозицияны
ұсынады. Соған орай терминология жалпы әдеби лексикаға қарама –қайшы түрде
қойылады да, терминдер, кәдімгі сөздерден ерекшелінетін ерекше тілдік
бірліктер ретінде жүйеге, яғни, белгілі бір сала терминологиясына
енгізіледі.
Алайда, терминологияны жалпы әдеби тілдің жүйесінде қарастырғанды
ұсынатындықтан бізге Р.Ю. Кобрин мен Б.Н. Головинаның тәсілдері жақынырақ,
себебі бір лексикалық бірлік термин ретінде де, кәдімгі сөз ретінде де
қолданылуы мүмкін. Оған қоса, екеуі бірдей түрде әр түрлі лексикалық
–семантикалық өзгерістерге түседі, сөзжасамның бірдей формаларын қолданады,
полисемия мен омонимияға да қатынастары бар, бірақ әр түрлі деңгейде.
Терминдерді басқа тілдік бірліктерден және сол терминдердің қатынасы
бар ерекше жабық жүйелерді ерекшелеу, терминология мен терминологиялық
жүйе ұғымдарының қатынасына әсер етеді. Терминология деген ұғымның астында
біз әдетте сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығын түсінеміз, яғни, арнайы
ғылыми және техникалық ұғымдарды білдіретін және сол салада қарым
–қатынасты орнататын жұмысшыларды меңзейміз. Ал, терминологиялық жүйе
дегеніміз бірқатар терминдер жиынтығы мен арақатынасы, яғни,
кодификацияланған және біріздендірілген терминология.
В.М. Лейчик те терминология мен терминологиялық жүйені бөліп
қарастыру керек деген ұстанымды қолдайды. Оның ойынша, терминдердің бірігуі
саналы түрде, не ойламаған жерде қалыптасуы мүмкін. Аяқ астында қалыптасқан
терминдер қосындысын терминология деп атап, саналы түрде қалыптасқандарды
терминологиялық жүйе деп атау ұсынылып отыр. Терминологиялық жүйенің негізі
–белгі түрінде қиылыстырылып жүзеге асырылған ұғымдар жүйесі немесе
логикалық жүйе болып табылады. Осы жүйенің орталығында ядро бар, яғни,
негізгі ұғым, одан түрді, сипатты, функцияны, процессті және нысандарды
білдіретін басқа ұғымдар таралады. Ұғымдардың әр түрінің арасында
функционалды, атрибутивті және басқа да логикалық байланыстар болады.
Алайда, мұндай логикалық схемалар терминологиялық жүйе болып табылмайды.
Толыққанды терминологиялық жүйеге қол жеткізу үшін логикалық схемаға
дефинициялық ұғымдарды, сол ұғымдарды адекватты түрде жеткізетін
терминдерді сараптап, терминологиялық жүйені, әр термин өз алдына ұғым
білдіретіндей етіп орналастыру қажет.
Жасанды түрде қалыптастырылған модель ретіндегі терминологиялық
жүйенің басты сипаттамасы сол жүйенің ішіндегі элементтердің арсындағы
жүйелілік пен қатал логикалық ара қатынас болып табылады. Осы талаптарға
жауап бермейтін терминдер терминологиялық жүйенің аясынан шығарылады.
Осылайша, терминологиялық жүйенің аясынан тыс жерде коммуникацияның барлық
түрлерінде кездесетін және сәтті түрде қолданылатын терминдердің үлкен
көлемі қалады, алайда, олар лингвистикалық сараптамаға түспейді.
Басты ой, ең алдымен, сол саладағы адам жұмысының ұғымдық аппаратын
қалыптастырған жөн, тек содан кейін ғана терминологиялық жүйенің қалпын
салған жөн. Логикалы –ұғымды негізде ең бірінші белгілі бір саланың толық
жүйесін қалыптастырған жөн, тек соның нәтижесінде мазмұнына байланысты
жүйенің бірліктеріне сай келетін қандай бірліктердің сипатталғаны жайында
толыққанды сұрақтар қойса болады. Алайда мұндай мінсіз логикалық
конструкциялар өте сирек кездеседі.
Терминология мен терминологиялық жүйені бөліп қарастыратын басқа да
пікірталастар бар. Терминдер жиынтығын реттестірілген және реттестірілмеген
деп бөлу дұрыс емес, себебі өзара семантикалық және логикалық түрде
байланыспаған терминдер мүлде болмайды. Барлық терминдер өздерінің қолдану
аясына байланысты әр деңгейде топтастырылады. Топтастырудың деңгейі сол
білім аясының даму деңгейіне тура тәуелді, алайда, бұл жалпы принципқа әсер
ете алмайды, яғни, терминология өз анықтамасы бойынша жүйелі болып қала
береді. Сондықтан терминология мен терминологиялық жүйе синонимдер ретінде
қолданыла алады.
Біздің зерттеу жұмысымызға қажетті терминологиялық жүйелерді
қалыптастырудың жоғарыда ұсынылған барлық әдістемелеріндегі ең маңызды
тұсы, терминдердің ара қатынасы мен олардың білдіретін ұғымдары болып
табылады. Әр түрлі тілдегі терминологиялық жүйелерге жасалған қарама –қайшы
зерттеулер жеке терминдер мен аудару тәсілдерін қарастырады, яғни, бірінші
тіл белгілері мен екінші тіл белгілерінің деңгеінде ұқсастылық орнатылады.
Сол ұқсастықты орнату көптеген қателіктерге әкеліп соқтырады, себебі әр
тілдегі терминдердің заттық және ұғымдық ара қатынастары әр түрлі.
Терминдердің аудару тәсілдерін оның астында тұрған шынайы нысандық сипатына
сәйкес етіп таңдаған жөн.
Терминология өзін екі жағынан көрсете алады:
-қызметтік ортада, яғни, контекстте кездесетін және өзара сол
терминологиялық жүйе аясында қолданылатын терминологиялық бірліктер;
-бекітілген ортада, яғни, бір бірінен оқшауланып, жабық жүйеде
қолданылатын терминдер.
Көптеген терминологиялық жұмыстарда авторлар терминологияны зерттеу
барысында тілдегі терминнің қызметіне қажетті түрде мән бермей, тек
сөздіктердегі ережелерді ғана сараптайды. Біздің ойымызша, терминологияға
лингвистикалық сараптама жасағанда басты назарды заң саласының
мамандандырылған терминдеріне беру керек, себебі көптеген құқықтық
терминдер тек қана сөздіктерде емес, сонымен қатар заң актілерінде де
кездеседі. Ал, қаржы және экономика саласының терминдерін алатын болсақ, ол
сала сөздіктерінде терминдердің көп бөлігі тіркелінгенімен, біраз бөлігі
зерттеусіз қалып, сөздікке енгізіліп үлгермеген.
Уақыт өте келе терминдердің тек лексикографикалық және дискреттік
жақтарын зерттеу жеткіліксіз екені айдан анық болып келе жатыр. Осыған орай
В.В. Виноградов өз болжамын ұсынған: Терминдерді жасап, анықтаудың екі
жағы бар, яғни, екі көз қарас бар: құрылымдық –тілдік және ұғымдық, белгілі
бір саланың ұғымдық жүйесінің дамуымен байланысты семантикалық көзқарас.
Екеуі де өзара байланысты, сонымен қатар тарихпен, мәдени –тарихи
дәстүрлермен айқындалған. Терминологиялық жүйенің ұғымдық жағы терминдер
арасындағы қарым –қатынасты көрсетеді.
Ерекше назарды әр түрлі тілдегі терминологияны зерттеудегі
салыстырмалық сараптамаға аудару керек. Себебі терминологиялық сөздіктерде
өте жиі тек тілдік деңгейге мән берілгендіктен, аударма барысында көптеген
қателіктер жіберіледі.
1.4 Аударма туралы жалпы түсінік пен оның анықтамасы
Аудармаға әр түрлі ғылымдардың жұмысында әр түрлі анықтамалар
беріледі. Сондықтан аударма адам қызметінің түрі мен нәтижесі ретінде
немесе тілдік делдал ретінде, не мақсат –нысаны ескерілуіне қарай,
зерттелуіне байланысты әр қилы анықтамаға ие. Аударма мағынасына түрлі
көзқарастардың тоғысуының салдарынан "аударма" ұғымы терминологиялық
нақтылауды қажет етеді. "Аударма" ұғымының анықтамасындағы терминологиялық
ретсіздік бірден байқалады. "Аударма" ұғымын терминге айналдырудағы түрлі
бағыттардың нәтижелерін салыстырып, олардың өзгешеліктері жайында
тұжырымдама жасау үшін ғалымдардың аудармаға берген анықтамаларын
салыстырып көріңіз: Бархударов, 1975 Аударма деп бір тілде шығарылған
сөздік өнімді басқа тілде мазмұнын бұлжытпай жеткізу үдерісін айтамыз[9;
11]. Лилова, 1988 Аударма түпнұсқа тілінде дайындалған мәтінді басқа тілде
бергенде оның инваранттық мазмұнын, қасиеттерін, авторлық ойын сайма –сай
сақтауға бағытталған үдеріс. Тюленов, 2004 Аударманы түпнұсқалық мәтінді
арнайы түрде өңдейтін, бір тілдегі мәтіннің мазмұнын басқа тілге ие
оқырманға жеткізетін үдеріс деп қарауға болады деп санайды. Бірінші
бағытқа жататын ғалымдар аударманы үдеріс ретінде зерделейді. Екінші
бағыттың өкілдері аударманы аудармашылық қызметтің нәтижесі ретінде
сипаттайды, қараңыз: Аударманы түпнұсқамен сәйкестендіру, бастапқы және
екінші тілдегі мәтінді бір ғана жанырлық категорияларға жатқызатын іс
–әрекеттің нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Аударманы мақсатты
–нысандық қызмет ретінде сипаттауға болады. Үшінші бағыттың өкілдері
аударманы белгілі бір мақсатта жүзеге асырылатынын ескереді:
1. Адресатты (хабарды, мәтінді алушыны) бастапқы тілдегі шығармамен
таныстыру;
2. Түпнұсқаның мазмұнын басқа тілде дұрыс жеткізу, онда түпнұсқаны
толықтай көрсету, іс –әрекетті жүзеге асыратын қызмет деп көрсетеді.
В.Н.Комиссаровтың пайымдауынша, аударма тіларалық коммуникацияны қамтитын
түпнұсқаны екінші тілде дәлме –дәл жеткізу үшін аударма тілінде мәтін
дайындайтын тәсіл. Төртінші бағыттың өкілдері аударманы тілдік делдалдықтың
түріне жатқызады. Аударманы мәдениетаралық коммуникация ретінде басқа тілде
тікелей жеткізетін адам ретінде, ал аударманы ақпаратты аударушы арқылы
мәтінді алушыға жеткізу мүмкіндігін өткеретін үдеріс ретінде анықтауға
ықпал етті. Мұндай жағдайда тілдік делдалдық түрлі тіл иелерінің арасында
ақпарат алмасуға ықпал етсе, коғам мүшелерін аударма қос тілді
коммуникациясымен танытады. В.Н.Комиссаров аударманы түпнұсқаға бағытталған
тілдік делдалдықты бір түрі деп қарастырады. Аударма түпнұсқаның басқа
тілде жүзеге асырылған тұлғасы. Басқаша айтқанда, аударма мәтіні мен
түпнұсқа мәтіні коммуникативтік тұғырдан дәлме –дәл келе отырып екі тілде
де ұқсас қызметтерді анықтайды. Аударманың негізгі қызметі рецептор
тілінлегі мәтінді түпнұсқамен барабар келтіретін, аударма рецепторы оны
функционалдық, мазмұндық, құрылымдық жағынан ұқсата алатын мәдени аралық
коммуникацияны қамтитын коммуникацияны түрін құру[37; 42]. Бесінші бағыт
аударманы семиотикалық таңбаларды алмастыру үдерісі деп санады: аударма
бір тілдегі белгілерді басқа тілдегі белгілерге өзгерту үдерісі. Егерде
түпнұсқа бір мағынаны білдірсе, сол мағына басқа тілдегі мәтінде де
бұлжытпай жеткізілуі керек. Алтыншы бағытқа жататын ғалымдар аударманы бір
тілдегі хабардың басқа тілде эквивалентінің жаңғыруы деп қарастырады.
К.Тайбер, Ю.Найда аудармаға келесі анықтаманы береді: Аударманың негізгі
мәні рецептор тілінде түпнұсқалық ақпаратты барабарлық элементтерді табу
арқылы жеткізуді қамту. Бұл үдеріс барысында екінші тілде бірінші тілдегі
сөздің мағынасын дұрыс беруге, түпнұсқадағы стильді сақтауға назар
аударады. Мұнда хабардың жаңғыруын авторлар көбіне бірқатар
грамматикалық және лексикалық бейімдеулер тудыратын айтылым мағынасының
жеткізілуі ретінде түсіндіреді. Осындай формалды ұқсастықты жойып,
аудармада нақты эквиваленттерді табу талабына назар аударылады: аударма
түпнұсқалық мәтінді басқа тілде эквиваленттік формада беру, өңдеу және
вербализациялау үдерісі. осы үдерісте түпнұсқа мазмұндық және стилистикалық
жағынан тиянақталады. Аударманы іштей жіктелінген үдерісте қарастыруға
болады. Ол екі фазаға бөлінеді:
1. Тиянақтау фазасы. Бұд деңгейде аудармашы түпнұсқалық мәтінді оның
мағыналық, мәндік және стилистикалық интенцияларын ескере отырып, оған
талдау жасайды;
2. Қайта құрылу фазасы. Бұл фазада коммуникант сөздік және
стилистикалық мәнді коммуникативтік баламалық ұстанымдарына сай екінші
тілде жаңғыртады.
Аударма екі фазалық үдеріс ретінде қарастырылатындықтан, онда
коммуникативтік жағдайдың бірқатар нышандары, фазалары, адресаттары, мәтін
түрлері, қызмет саласы және тілдік делдалдық жағынан ажыратылатын екі типте
өткеріледі. О.Каденің тұжырымдамасына сәйкес бірінші және екінші фазаларды
қос тілді коммуникациямен жалғасатын коммуникативтік жағдай ешқашан дәлме
–дәл болмайды. Бірінші фаза кезінде бастапқы мәтінді тудыратын
коммуникативтік факторларға басқа тіл мен мәдениет қауымдастығына жататын
жаңа адресаттың коммуникативтік үдеріске қосылуына байланысты жаңа
факторлар қосылады. Түпкі мәтіннің бірінші коммуникацияға тікелей, яғни
тілдік делдалдықтың бастапқы объектісі ретінде алғашқы мәтін ретінде екінші
коммуникацияға тікелей емес, қосарлы түрде тәуелді болуы түпнұсқадан
алыстай алмау мен алушыға түсінікті ету арасындағы қарама –қайшылықтан
туады, бұл қарама –қайшылық тілдік делдалдықтың әр актісінде еңсерілуге
тиіс. О.Каденнің ойынша, біріншімен салыстырғанда екінші коммуникативтік
жағдайдағы өзгерістер заңды немесе кездейсоқ сипатта болуы мүмкін. Олар қос
тіл аралық коммуникацияның бағытынан болғандықтан өзгеріске ұшырамай
қоймайды.
Сонымен қатар, коммуникацияда өткерілетін қызмет саласының түрленуі
түпкі адресаттың қалауына сәйкес коммуникацияның мақсатының өзгеруіне
соқтырады. Мұндай жағдайда оның қос тілді аралық коммуникацияның табиғатына
еш қатысы болмаса да, О.Каденнің пайымдауынша, мәтіннің коммуникациялық
функциясы да өзгереді. Онда тілдік делдалдықтың шарттары айтарлықтай
өзгеріп, түпкі мәтін үшін елеулі салдарын сездіреді.
Осыдан келіп, тілдік делдалдықтың екі түрі шығады:
1. Эквивалентті тілдік делдалдық немесе аударма, онда бастапқы және
түпкі мәтіндердің коммуникативтік функциялары бір –біріне сай және тілдік
делдалдық шарттарына коммуникативтік жағдайдағы заңды өзгерістер ғана ықпал
етеді;
2. Гетеровалентті тілдік делдалдық немесе мазмұнды өңдеп жеткізу.
Онда мәтіндердің арасында коммуникация жағдайының тұрғысынан түсіндіруге
болатын белгілі бір жүйелі қатынастар болғанмен де, екінші коммуникативтік
жағдайда тілдік делдалдықтың табиғатынан тыс қосымша өзгерістердің
енгізілуінің нәтижесінде түпкі мәтін бастапқы мәтіннен өзгеше
коммуникативтік функция атқарады[32; 31-33].
Аударманың түрлі анықтамаларын талдау зерттеушілердің аударманы түрлі
тұрғыдан қарастырып, сол үдерісті сипаттайтын белгілі бір нышандарын атап
көрсетеді. Алайда көптеген анықтамаларда аударманың мәнін нақтылауда
бұлыңғырлық, дәлсіздік байқалады. Аудармаға үдеріс немесе нәтиже ретінде
сипаттама берудегі анықтаманың кемшілігі аударманың мақсат –нысанына назар
аударылады, аударманың нәтижесі, яғни аударманың өзгеріссіз жоспарын
сақтау, түпнұсқаның сапасын сақтау ретінде қарастырылады, сөйтіп аударманың
жақсы сапасын анықтау ғана болып, мазмұнын ашпайды. В.Н.Комиссаров берген
аударма анықтамасын дұрысырақ деуге болады, онда аударманың мақсаты,
бағдары аталады, олардың тілдік делдалдықтағы рөлі ескеріледі, түпнұсқа мен
аударма мәтіннің коммуникативтік тепе –теңдігіне назар аударылады. Шетел
ғалымдары берген аударма анықтамаларында да бірқатар кемшіліктер бар.
Аудармаға бастапқы мәтін таңбаларын аударма мәтінінде түрлендіру ретінде
анықтама беру жағдайындағы тар семиотикалық жол, аудармаға қойылатан талап,
соның ішінде эквиваленттік талабын қою арқылы анықтама беру автордың
бастапқы және аударма мәтіндерін өңдеу мен вербализациялау туралы айтқанда
аудармашылық қызметтің экстралингвистикалық шартын ескеру қажеттігін
ашпайды. Ал автор аударма тілінің нормаларын, коммуниканттардың қабылдау
ерекшеліктерін, аударма үдерісінде екі мәдениетінің арақатынасын, екі
коммуникативтік жағдайдың арақатынасын ескеруге тиіс.
Біздіңше, О.Каде берген анықтама барынша қолайлы анықтама
сияқты, онда аударманың қос фазасы, сол сияқты делдалдықтың типі де
ескерілген. О.Каденің ойынша, аударманың қос фазалы болуы оны ерекше үдеріс
ретінде сипаттайды. Алайда бұл анықтамада екі мәдениеттің арақатынасы,
мәтінді алушы нормаларына қарай бейімделу қажеттілігі ескерілмеген.
Аударма анықтамасында оның маңызы, аударманың басқа қызмет пен
мәдениетаралық коммуникация түрлеріне қандай нышандарымен айырықшыланатыны
көрсетіліп, мақсат –нысаны, себеп –дәлелі, осы үдерісті тудыратын факторлар
мен нәтижесі аталуы қажет. Сондықтан аудармаға қоғамның қос тілді
коммуникацияға сұранысын қанағаттандыратын, бірінші және екінші
коммуникацияда орын алатын аудармашылық қызметтің үш кезеңі бойында
негізделген, нәтижелігімен, экстралингвистикалық және әлеуметтік –мәдени
факторлармен детерминделуін, бірқатар функцияларды коммуникативтік,
репрезентативтік, аккумулятивтік, перцептивтік (қабылдау, түсіну)
атқарумен, айту мен түсіну үдерістерінен басқа қызметтерді өткерумен
сипатталатын мақсатты, репродуктивтік аралық қызмет, модификация мен
шығармашылықты пайымдау, стратегияны мен тактикаларды іріктеу, аударма
амалдарын таңдау ретінде анықтама берілуі қажет[8; 92-95].
1.5 Аударма тәсілдері мен сараптамасы
Аударма барысында аудармашы екі лингвистикалық жүйелерді
жақындастырады, оның біреуі тұрақты болса, екіншісі айналадағы факторларға
тәуелді болады. Аудармашының көз алдында мақсат болуы қажет және аударма
барысында сол мақсатқа жететін жолды құрастыруы қажет. Ең алдымен ол
түпнұсқа мәтінді зерттейді, аударманың дескриптивтік, әсерлілік,
интелектуалдық бірліктерін бағалайды; хабарламада сипатталған жағдайды
қалпына келтіріп, стилистикалық әсерін бағалайды. Оған қоса бір тілден
екінші тілге аудару үдерісінде аударма тәсілдерін жақсы меңгере білу керек.
Калькалау әдісі терминдерді аударудың негізгі тәсілі болып табылады.
Ең алдымен осы ұғымның негізіне алынатын басты нышанды бөліп алу керек, ол
–аударма. Калька, -деп жазады Л.Н.Семенова, -кірме сөздер мен аудармадан
өзінің мәндік және құрылымдық ұқсастығымен ерекшелінеді. Аударма тек қана
шет ел бірліктерінің мағынасын басқа тілде жүзеге асырады, кірме сөз шетел
сөзін дыбыстық, әріптік формамен жаңғыртады, ал калька шетел сөзімен
семантикалық жағынан ұқсастығымен қоса оның құрылымын да ендіреді.
Большой англо –русский экономический словарь сөздігінде ағылшын
терминдерін аударғанда калькалау амалының қолданылғаны байқалады, мысалы,
solid cash –тірі қаржы; hard currency –қатты валюта; active box –актив
қоймасы; abatement tax –салық жеңілдігі; basket of currencies –валюта
қоржыны; price umbrella –баға қолшатыры; heavy market –сылбыр нарық.
Терминдерді аударғанда семантикалық, сөз жасаушы және фразеологиялық
калькалар белсенді қолданылады. Семантикалық калькалау –амал, онда басқа
тілдің термині қайта пайымдалып, басқасының ықпалымен қосымша мәнге ие
болады. Семантикалық калькалау сондай –ақ өзге тілдік үлгідегі семантиканың
соңынан уәжді ілесу үдерісі.
Тілде орныққан семантикалық калька өзге тілдің үлгісімен қолданылатын
сөздің семантикалық жүйесіне жеке мәні жағдайында кіреді. Сөз жасаушы
калькалар тілдердің құрылымдық –семантикалық модельдерін ұқсастыруда
танылатын басқа тілдің конвергенттік ықпалының нәтижесінде жасалады. Сөз
жасаушы калькалау жағдайларында жаңа сөздер оларды басқа тілдің, соның
ішінде семантикалық моделі бойынша құрастыру нәтижесінде пайда болады.
Аударма тілінде балама ретінде үлгілерді, штамптарды, клишені
пайдалану терминдерді калькалау жолымен аударудың келесі амалы болып
табылады. Г. Ақылбектің айтуынша, мұндай амал моноэквивалентті амал деп те
аталады. Іс жүргізуде терминдерді аударғанда осы амалды пайдаланған жөн.
Аударма тілінде баламалары бар бастапқы тілдің ондай терминологиялық
тіркестері мекемелердің атын, құжаттардың, лауазымдардың атауларын
аударғанда пайдаланылады.
Транслитерация –аударма тілі алфавитінің көмегімен бастапқы
лексикалық бірліктің тұлғасын жеткізу тәсілі, яғни бастапқы сөз формасының
иммитациясы. Түпнұсқаның лексикалық бірлігін, оның графикалық формасын
аударма тілі әріптерінің көмегімен жасау жолымен аудару тәсілі. Мысалы,
barter -бартер, business -бизнес, venture -венчур, speaker -спикер,
averaging –авераж.
Транскрипция –аударма тілінің фонемаларының көмегімен бастапқы
лексикалық бірлікті формалды фонемалық қалыпта жасау. Бастапқы сөздің
фонетикалық иммитациясын жасау. Транскрипция үдерісінде бастапқы сөз
аударма тілінің фонетикалық нормалары мен заңдылықтарына бейімделген
формада айтылады.Мысалы: underwriter –андеррайтер.
Сипаттық аударма. Бұл аударма тәсілінің мәні терминге түсініктеме
беруінде, мәнін ұғындыруында. Р.К. Тоқсейітовтың Экономикалық сөздік
–анықтамалық сөздігінде келесі терминдерді аударғанда сипаттық аударма
қолданылған: agenda –күн тәртібі, кеңесте немесе іскерлік кездесуде
талқылануға тиіскүнтізбесі[8; 182-184].
1.6 Терминдерді біріздендіру және аудару мәселелері
Қазіргі қазақ тілінің жете шешілмеген мәселелерінің бірі –термин
мәселесі болып табылады. Осы мәселенің анықталмағаны күнделікті тәжірибеде
көптеген кедергіге душар етіп жүргені белгілі. Сонда да болса, бұл жөнінде
әлі күнге дейін жұртшылық пікірлері ортаға салынған емес. Әлі күнге дейін
мемлекеттік терминологиялық комиссияның термин жөніндегі әр мезгілдегі
шешімдері ғылыми принципке негізделген емес.
Соңғы жылдары үкімет және ғалымдар, мекемелер тарапынан терминология
ісін қолға алып, дұрыс бағытқа салу мақсатымен бірқатар шаралар тындырылды:
ғылым –техникалық салалар бойынша терминологиялық жүйелер қалыптасып, әр
ғылыми саласы бойынша терминологиялық сөздіктер шыға бастады; орыс және
шетел тіліндегі терминдер қазақ тіліне аударылды, ұлттық тіл негізінде жаңа
терминдер пайда болды. Бірақ, өкінішке орай, осы уақытқа дейін
терминологиялық шығармашылықта орын тепкен азды –көпті оғаштық байқалынады;
біріншіден, ғылым салалары бойынша қалыптасқан терминологиялық жүйелерде
орыс тілінде сомдалған терминдердің саны басым болады; екіншіден, орыс
немесе шетел тіліндегі терминдер қазақ тіліне дұрыс аударылмайды, олардың
баламалары терминнің ғылыми мазмұнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz