ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКАНЫҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адамның сан алуан эмоциялық күйін ерекше
образдылықпен жеткізуде таптырмайтын тілдік көркемдік құрал - эмоционалды-
экспрессивті лексика. Қазіргі тіл білімінде зерттеушілерді толғандыратын
негізгі мәселелердің бірі − бұл бағалауыштық, экспрессивтік және
эмоционалдылық микрокомпоненттерінің денотация және коннотация
аспектілерінде орын алуы. Мысалы орыс тіл білімінде В.И.Говердовский,
К.А.Долинин сынды ғалымдар өз еңбектерінде аталмыш мағына бөлшектерін
толықтай коннотацияның микрокомпоненттері ретінде таныса, проф. М.Оразов
көрсеткендей, Э.Азнаурова, В.Звегинцев, И.Арнольд сияқты ғалымдар сөздің
эмоционалдык, экспрессивтік қызметін стилистикалық мағына құрамында қарап,
оны коннотаттық (негізгі мағынаға қосымша) мағынаның қатарына жатқызады.
Ал ғалым А.В.Филиппов коннотация ұғымына тек эмоционалдық және
стилистикалық мазмұндағы семантикалық мағына жатады деп тұжырымдайды да,
бағалауыштың экспрессивтік, эмоционалдық семаларын да ол денотацияның
белгілі бір бөлшегі ретінде қарастырады. Ғалым эмоционалды сема - ұғымның
(түсіндіреді) прагматикалық компоненті, сондықтан да ол денотация
аспектісінің нысаны. Ал экспрессивтік әрқашан сөздің (денотаттық)
тұлғасында көрініс табады деп аталмыш мағыналық бөлшектер сөздің лексикалық
мағына құрамында болатынын көрсетеді.
Ю.Д.Апресян экспрессивтік, эмоционалдықты синонимиялық құрал, ал
Н.Г.Комлев сөздің мазмұндық құрылымына қатысты таныса, А.Н.Леонтьев
еңбектерінде үстеме мағына құбылысы психологиялық категория негізінде
(ассоциациялар) танылады.
Л.М.Васильевтің пікірінше коннотативтік мағына бөлшегі − бұл адамның
көңіл-күйіне, айтушының, не жазушының айтылған ойға көзқарасын білдіруімен
байланысты болған мағына бөлшегі.
Зерттеу жұмысында эмоция мен экспрессияны бейнелейтін лексикалық
бірліктер семантикалық жағынан жалаң түрде сипатталып қана қоймай, олардың
жасалу жолдары, құрылымдық ерекшелігі, грамматикалық ерекшеліктері, көркем
мәтіндегі атқаратын қызметі де ескеріле отырып, көп аспект тұрғысынан
кешенді талдау жасалады.
Зерттеудің өзектілігі. Эмотивті мағыналы лексикаға қатысты қазақ тіл
білімінде, жалпы тіл білімінде жарық көрген зерттеу еңбектерінде
эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармада колданылуы, семантика-
синтаксистік парадигмалары, олардың сөйлеу коммуникациясындағы колданысы
жан-жақты сөз болды. Негізінен эмоция мен бағалауды білдіретін лексикалық
бірліктерге арналған еңбектер қазақ тілінде бірен-саран. Бұл ретте
С.Қоянбекованың Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері
еңбегін атауға болады.
Зерттеу нысаны - қазіргі сөздік қорда қолданылып жүрген, бойына ұлттық
ерекшеліктерді молынан сақтаған эмоционалды-экспрессивті лексика.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысының негізгі мақсаты -
эмоция мен тұлғаның көзқарасын білдіретін лексикалық бірліктерді анықтап,
оларға кешенді түрде талдау жасау, классификациялау, семантикалық сипатын
ашу. Осы мақсатқа жету үшін бір-бірімен іштей байланысты мынадай міндеттер
жүзеге асырылды:
түрлі мәтіндерге (керкем әдебиет туындылары мен баспасөз материалдары)
сүйене отырып, эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағыналық топтарын
анықтау және классификациялау;
зерттеліп отырған лексикалық бірліктердің мағыналық бөлшектерін, олардың
эмоциялық, бағалауыштық, экспрессивтік, стилистикалық мағына ерекшеліктерін
ескере отырып талдау;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың семантикалық
категорияларын (синонимдік, антонимдік парадигмаларын) анықтап, олардың
семантикалық өрісін зерделеу;
- эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармада қолданылу
ерекшелігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Эмотивтік мағынаны жеткізетін
тілдік құралдарды контекст ыңғайында зерделеу нәтижесінде:
-эмоционалды-экспрессивті лексика лексикалық мағынасындағы
архисеманың сипатына қарай эмоционалды, экспрессиялы, эмоционалды-
экспрессивтік лексика деп топтастырылды;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағынасында бағалауышты семаның
мағыналық және ақпараттық көлеміне қарай эмоционалды баға, рационалды баға
деген түрлері анықталды;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағыналық құрамындағы эмотивті
мағына бөлшегінің қарқындылығына қарай әлсіз, орташа, күшті аффектер деген
үш түрі анықталды;
* экспрессивтік, эмоционалдық семаларының өзара қарым-қатынасы негізінде
компонеттік талдау жасалды;
эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармадағы көркемдік мәні
анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Адамның қоршаған орта мен шындық
болмысқа қатысты сезімі мен көзқарасын танып, білу тәжірибесі лексикалық
бірліктер арқылы түйінделеді, ал эмоционалды-экспрессивті лексиканың
мағыналық құрылымы ұлттық ерекшеліктерге қарай анықталады да сөз
семантикасында универсалды эмотивті мағынаның болатынын айқындауға
мүмкіндік береді;
лексикалық бірліктердің эмоционалдық бояуы, экспрессивтік реңкі олардың
белгілі бір контекст ыңғайына қарай валенттілігіне байланысты болып,
сөздердің семантикалық өрісінің ұлғаюы пайда болады;
кез келген эмоциялардың астарында бағалауыштық сипат болады, ал
эмоционалды іс-әрекет экспрессивті-коннотативті сипат алатындықтан
эмоционалдық пен экспрессивтіліктің лингвистикалық категориясы тілдің
бағалауыштық, қарқындылық, бейнелілік, экспрессивтілік сияқты
категорияларымен байланысты қарастырылуы тиіс.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі
эмоционалдық-экспрессивтік лексиканың арнайы зерттелуі лексикология
теориясына, атап айтқанда семантикалық категориялары мен мағыналық
топтары, лексикалық мағына құрамын зерделеуге бағыт-бағдар береді.
Зерттеудің нәтижелері эмоционалды-экспрессивті лексикалық бірліктер арқылы
бейнелеуде ұлтгық менталдық таным дүниесі, когнитология, психолингвистика,
антропоцентрлк сияқты ғылыми барыттардың негіздерін айқындауға үлес
қосады.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында эмоционалдық-
экспрессивтік лексиканың мағынасын ашу үшін қазіргі тіл білімінде
қалыптасқан ғылыми әдістер мен тәсілдер: лексика-семантикалық
ерекшеліктерін баяндауда лингвистикалық сипаттама, грамматикалық
мағынасын, парадигмалық түрленуін анықтауда синхронды, компоненттік талдау
колданылды.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКА
1.1.Эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелуі
Тіліміздегі сөздер шындық болмыстағы заттар мен құбылыстарды, олардың
түрлі белгілері мен сапасын немесе іс-әрекет пен қимылды ғана білдіріп
қоймайды, сонымен бірге адамның сезімін, көңіл-күйін білдіретін сөздер де
бар. Адамзат айналасыдағы дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдап қана
қоймайды, оған белгілі бір баға да береді. Негізінен психологтардың
назарындағы адамның психологиялық қалпы, жас ерекшелігі, білімі мен өмірлік
тәжірибиесі оның ұлттық ерекшелігімен ұштасып жататын эмоция мен экспрессия
мәселесі белгілі бір тілдік құрал арқылы тілімізде көрініс тапқанда ғана
тілшілердің зерттеу нысанына айналады.
Элмоционалды-экспрессивті лексиканы сөз етпес бұрын, біз эмоция мен
экспрессия мәселесінің басын ашып алуымыз қажет.
Тіл білімі сөздігінде: Эмоционалдық (лат. Emovere – еліктіру, толқыту)
– қоршаған болмысқа деген адамның әр түрлі көңіл-күй, әсері, сезімі
эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану
мен жек көру, қорқыныш пен бақыттылық сенім мен сенімсіздік, қайғы, уайым,
зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы [1, 403 б.], деп түсіндірсе,
Экспрессивтілік (лат. Expressio – мәнерлік) – тіл единицаларының
семантикалық-стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған
адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген
өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде
қолданылады. Оның фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік
құралдары. Осы құралдар сөз стилистика және семантиканы
зерттейді.Сөйлеушінің психикалық, эмоционалдық күйін көрсете алатын
қабілетке ие болады. Экспрессивтілік сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты
(аффекті) сөз ретінде жеткізеді. Экспрессивтіліктің құралдарын фонетика,
лексикология, грамматика, стилистика және семантика зерттейді [1, 402 б.],
– деп түсіндіріледі.
Бұл сөздіктегі келтірілген екі анықтамадан мынадай жағдайды байқаймыз:
бірінші, эмоционаналдылық пен экспрессивтілік бір деңгейде тұрған
категориялар. Екінші, олар өзара байланысты, сондай-ақ жеке өздеріне ғана
тән айырмашылықтары бар.
Эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бір деңгейге тұрған тілдік
категориялар екендігі ұқсас, өзгеше белгілерін салыстыру арқылы анықталады.
Бұлардың ұқсастықтары тарихи тұрғыдан олардың екеуі де адам эмоциясының
негізінде пайда болуы болса, ерекшелігі тілде атқаратын қызметінен белгілі
болады. Сонда эмоционалдылықты біз адамның түрлі сезімінің көрінуі, ал
экспрессивтілікті белгілі бір тілдік құбылыстың сандық-сапалық қасиетінің
көрінісі деп танимыз. Экспрессивті сөздер ерекше стилистикалық мәні бар,
мәнерлі сөздер. Экспрессивтілікті Д.Розенталь Экспрессивность экспрессия
значит выразительность, сила проявления чувств и переживании, - деп
түсіндіреді [2, 106 б.]. Экспрессивтік реңкі бар сөздер айтылар ойға ерекше
мән беріп, оны толық жеткізуге негізделеді. Автордың белгілі бір құбылысқа
көзқарасын білдіру үшін жұмсалады деген болатын тілші Ф.Оразбаева [3, 24
б.]. Ал эмоция болса, ол өзінен-өзі тумайды, оны тудырушы – қоршаған орта,
қоғамдық құбылыс, қоғамдық қатынас. Сөйлеуші өзінің көздеген мүддесіне
сәйкес әрі оның қалай өтелуіне байланысты эмоционалды күйде болады. Адам
сол мүддеге жетсе жағымды сезімдер, эмоциялар (рахаттану, қуану, сүйсіну),
ал жетпесе жағымсыз эмоциялар (қайғы, мұң, уайым, қорқу, көре алмау) пайда
болады. Қарама-қайшылықтарға толы зерделеу нысанының біржақты
идеализациялануы, санадағы біржақты бейнеленуі екенін ескеретін болсақ,
әрбір тұжырым тек өз ортасында, өз құбылыстар тобын түсіндіру кезінде
орынды [4,112 б.] болып табылатынын байқаймыз. Сондықтан да
экспрессивтілік және эмоционалдылық компоненттері тек денотацияға тән
немесе коннотацияның ғана бөлшектері деп танымай, олар осы екі
макрокомпоненттерге негіз болады деп ойлаймыз.
Коннотация құбылысына арналған еңбектерді шолу барысында ғалымдар
тарапынан коннотацияның құрылымдық бөліктері әр түрлі танылып, коннотация
көп қырлы құбылыс ретінде кең мағынада және бір жақты ғана тар мағынада
қарастырылатындығы байқалады. Бұл тұрғыда зерттеушілерді толғандыратын
негізгі мәселелердің бірі бұл бағалауыштық, экспрессивтік және
эмоционалдылық микрокомпоненттерінің денотация және коннотация
аспектілерінде орын алуы. Мысалы, В.И.Говердовский, К.А.Долинин
еңбектерінде аталмыш мағына бөлшектері толықтай коннотацияның
микрокомпоненттері ретінде танылса, проф. М.Оразов көрсеткендей,
Э.Азнаурова, В.Звегинцев, И.Арнольд сияқты ғалымдар сөздің эмоционалдык,
экспрессивтік қызметін стилистикалық мағына құрамында қарап, оны
коннотаттық (негізгі мағынаға қосымша) мағынаның қатарына жатқызады. Ал
ғалым А.В.Филиппов коннотация ұғымына тек эмоционалдық және стилистикалық
мазмұндағы семантикалық мағына жатады деп тұжырымдайды да, бағалауыштың
экспрессивтік, эмоционалдық семаларын да ол денотацияның белгілі бір
бөлшегі ретінде қарастырады. Ғалым эмоционалды сема - ұғымның (түсіндіреді)
прагматикалық компоненті, сондықтан да ол денотация аспектісінің нысаны. Ал
экспрессивтік әрқашан сөздің (денотаттық) тұлғасында көрініс табады деп
аталмыш мағыналық бөлшектер сөздің лексикалық мағына құрамында болатынын
көрсетеді [5, 72 б.].
Ю.Д.Апресян экспрессивтік, эмоционалдықты синонимиялық құрал, ал
Н.Г.Комлев сөздің мазмұндық құрылымына қатысты таныса, А.Н.Леонтьев
еңбектерінде үстеме мағына құбылысы психологиялық категория негізінде
(ассоциациялар) танылады.
Л.М.Васильевтің пікірінше коннотативтік мағына бөлшегі - бұл адамның
көңіл-күйіне, айтушының, не жазушының айтылған ойға көзқарасын білдіруімен
байланысты болған мағына бөлшегі.
Е.И.Шендельстің сипаттамасы бойынша коннотация бұл форманың денотаттан
тыс мазмұндағы бүкіл ақпаратты қамтуы.
А.А.Уфимцева коннотацияны адамның танымдық қызметінің жүйелі өрісі деп
ұғына келе, оларға мыналарды енгізеді: эмоционалдық, сезімдік қабылдау және
шындық дүние объектілерінің жүйесі негізінде адамның тікелей толғанысы
жатады (зат есімдер, субъективтік бағалаушы сын есімдер,
эмоционалдық күшейткіш үстеулер, одағайлар т, б.). Л.А.Сергеева тілдік
талдау барысындағы коннотаттық мағынаның құрамындағы макрокомпоненттің үш
функционалды типін көрсетеді:
1) мазмұндық немесе сипаттамалы коннотация. Ол берілген сөзбен
таңбаланған заттың басқа қасиеті туралы ақпараттан тұрады. Мазмұндық
коннотация ассоциативтік бейнелік негізінде жасалып, жасырын сипатта
болады. Мысалы, арыстан — жүректі, батыл, мықты, түлкі — қу,
айлакер, касқыр — мейірімсіз, тойымсыз, есек — ақымақ, коян — қорқақ.
2) экспрессивтік-бағалауыштық коннотация. Бұл типте жағымды-жағымсыз
эмоция, соған сәйкес бағалау жүзеге асады. Мысалы, қайғы-күйселіс, жағымсыз
эмоция, қуаныш-рахат, жағымды эмоция.
3) нормативтік коннотация. Бұл коммуникативті акт кезінде көрінетін
компонент функционалды стильдегі коннотация ретінде танылады [6,116-117
б.].
В.И.Шаховский льстец, негодяй, эгоист, вздыхатель (поклонник), т.б.
сөздерін мысалға ала отыра, в этих примерах коннотацией является образное
представление, зафиксированное в денотативной сфере семантики слов и
соотносящееся с понятием, которое оно замещает в языке деп, сөз
семантикасының экспрессивтік, эмоционалдық және бағалауыштық компоненттері
денотативті де бола алады деген ой түйеді. Бірқатар зерттеушілер тарапынан
бағалауыштық бірліктер екі түрге бөлініп, оның бірі рационалдық
(интеллектуалдық) баға ұнату, жек көру, куаныш, кайғы, сыйлау т.б.) ретінде
қарастырылуы - олардың (бағалауыштық бірліктердің) ұғыммен, демек
десигнатпен тығыз байланыста болатындығын көрсетеді. Сондай-ақ лексикалық
бірліктер мен фразеологиялық жүйенің құрамындағы эмоционалдық, бағалауыштық
және экспрессивтік компоненттердің екі жақты сипатта болатынын байқап,
олардың семантикалық ерекшеліктерін денотативтік және коннотативтік
аспектілерде қарастыру қажеттілігіне назар аударған тілші-ғалымдар
Т.Трипольская мен В.И.Шаховскийдің көзқарастары эмоционалды-экспрессивті
сөздердің лексикалық мағынасының құрамы күрделі екенін қуаттай түседі [7,46
б.].
Қазақ тіл білімінде семантика мәселесімен арнайы айналысқан ғалым
М.Оразов эмоционалды-экспрессивті лексиканының мағынасын эмотивті мағына
бөлшегіне жатқызады. Ғалымның: ... сөздердің эмотивтік мағынасы сөздің
негізгі мағынасы болмайды, негізгі мағынаға қосымша мағыналық реңк болып
саналады дейтін болсақ, онда тентек, ақымақ, дана, сараң, нас, топас
(бұлардың тура және ауыспалы мағыналары да) деген сияқты сөздердің
мағынасын түсіндіріп бере алмаған болар едік [8,109 б.], - деген пікірі
тілшінің де аталған ғалымдардың ұстанымын қуаттай түсетінін байқатады әрі
эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасы ретінде эмоцияны алу
керек те, ондай сөздерде эмоция-экспрессия контекстен тыс та, контексте де
берілуі керек деген пікір айтады. Әрине егер кез келген эмоционалды-
экспрессивті сөз одағайлар сияқты таза эмоцияны білдІрсе, онда олардың
лексикалық мағынасына негіз болған эмоциялық архисема деп айтуға болады.
Мәселен, жақсы, жаман, тамаша, керемет, мырза деген сөздерді алып қарасақ,
бұл сөздердің лексикалық мағынасы әр түрлі, алғашқы екі сөз сапа ұғымының
атауы болса, келесі сөздер эмоция атауы, ал мырза деген сөздің лексикалық
мағына құрамы күрделі, себебі бұл сөз әрі сапа атауы, әрі зат атауы болған
денотаттық мағына мен эмоциялық мағынаның қабаттасуы арқылы жасалған
лексикалық мағына, бұл сөз мәнмәтін ыңғайына қарай сапалық ұғымда жұмсалса,
лексикалық мағына құрамында логикалық, интеллектуалдыққа негізделген
экспрессия семалары басым түсетіндігін байқаймыз.
Қазақ лингвистикасының көрнекті өкілдері І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов,
Н.Т.Сауранбаев, М.Б.Балақаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Ш.Ш.Сарыбаев, Ә.Т.
Қайдаров, Р.С. Әмір еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік мәселесін
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырмаса да, ондағы лексико-семантикалық
бірліктер мен олардың жасалу тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтады.
Қазіргі тіл
білімінде эмоционалдылық тілді дамытудың бір бай көзі және адамның тілдік
ойлау қызметінің ажырамас бөлігі деп қарастырылып жүр. Лексикалық
бірліктердің эмоциалану механизмі тілдік және тілдесімдік деңгейде көрініс
табады деп жазады В.И.Шаховский [9,14 б.].
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасының
құрылымындағы эмоционалдылық пен бағалауыштықтың қатынасын ашатын бір
жақты пікірлердің жоқтығы белгілі. Осы мәселеге қатысты еңбектерді шолу
барысында негізгі үш түрлі ғылыми көзқарас қалыптасқанын байқадық.
Эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бөліп қарастыратын ғалымдар В.Н.Телия,
И.А.Стернин болса, олардың пікірінше, мағынаның эмотивтік
компонентін құрайтын эмоция мен экспрессивтілік семасы лексикалық мағына
құрамында бірге болуы міндетті емес, олар өзара байланысып жатуы мақсат
емес. Бұлай бөлу Ш.Балли, В.В.Виноградовтың интеллектуалдық
және аффективтік эмоционалдық деп дәстүрлі бөліп карастыратын пікірімен
ұштасады. Осыған қарама-қайшы пікірді ұстанып жүрген Н.А.Лукьянова,
Л.И.Шабалина, И.Н.Худяков сынды ғалымдар эмоционалдылық пен
экспрессивтілікті өзара тығыз байланысты екендігін айта келе,
Н.А.Лукьянова: ... кейбір сөздіктерде нақты құбылыстардың жағымды бағасы
туралы белгілері беріледі, ол әлеуметтік, қоғамдық ортадағы жалпы қалыпқа
сай келетіндігі туралы мақтау, мадақтауға тұрарлық сөздер және оған
берілген баға, ал бағаның ақпараты ретіндегі эмоция бағаның ішінде
жасырынғандай болады, ол өз кезегінде тілдесім кезінде аз не барынша
ашылады, анықталады... Бағалауыштық пен эмоционалдылық мағынаның екі
бөлек компоненті емес, олар бір-бірінен ажырамас - ортақ, деген пікір
айтады [10,94 б.].
Эмоционалдылык пен экспрессивтіліктің тағыз байланысын өз еңбегінде
А.А.Зализняк және Л.Н.Иорданская айтып өткен болатын. Бірінші ғалым
эмоцияны жан бағасына теңесе, келесі ғалым оны түйсік-баға деп
есептеген. И.Н.Худяков эмоционалдылық пен экспрессиялылықтың байланысы
туралы сөз қозғай келе, ... көп жағдайда қандай да сезімдермен қуаныш пен
қайғы, түңілу жэне шаттану, мақтану мен қапалану және т.т. қатар жүреді,
себебі шаттану мен қолдау, жек көрушілік пен ашу өмірде қатар жүреді. Сол
сияқты эмоция қандай да бір дәрежеде баға берумен ұштасып жатады. Егер
лексика семантикалық деңгейде экспрессиялылық пен эмоционалдылық кейде
қиыспай жатса да, коммуникативтік акт кезінде бағалаудың эмоциясыз берілуі
мүмкін емес деген тұжырым жасайды.
Үшінші көзқарасты қолдайтындар тілшілер эмоционалды -экспрессивті
лексиканың жекелеген жағдайдағы байланысы туралы пікір айтады. Затқа не
оның белгісіне қатысты берілген баға негізінде қандай да бір сезім болуы
мүмкін, алайда баға сондай-ақ таза ақыл-ойға негізделіп берілуі де мүмкін,
оның негізінде қандай да бір идеал, үлгі стандарт болуы ғажап емес. Осы
тәріздес пікірді қолдайтын ғалымдардың ішінде Н.Д.Арутюнова,
Г.Ф.Аглетдинова, З.К.Темірғазина, О.Песельник, Г.Кенжебалинаның пікірін
қолдай отырып, түрлі негізі бар эмоционалды-экспрессивті лексиканы өз
ішінде эмоционалдық жэне экспрессиялық деп бөліп қарастыру қажет деген ойды
ортаға салып отырмыз. Эмотивті лексиканы эмоционалдық, экспрессиялық және
эмоционалды-экспрессивті деп бөлуді жөн көрдік. Бұлай топтастыруымызға
тілдік талдау барысында лексикалық мағынаның құрамындағы жетекші мағыналық
бөлшектің семантикалық құрылымындағы эмоция мен экспрессияның салмағына
жүгіне аламыз, яғни олардың қандай да бір тілдік жағдаятта қанша салмағы
бар екендігін анықтай отырып талдауымызға болады. Проф. М.Оразов
эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасы ретінде эмоцияны алу
керек те, ондай сөздердс эмоция-экспрессия контекстен тыс та, контексте де
берілуі керек деген пікір айтады. Әрине егер кез келген эмоционалды-
экспрессивті сөз одағайлар сияқты таза эмоцияны білдірсе, онда олардың
лексикалық мағынасына негіз болған эмоциялық архисема деп айтуға болады.
Мәселен, үлкен, топас, қап, керемет, сараң деген сөздерді алып қарасақ, бұл
сөздердің лексикалық мағынасы әр түрлі, алғашқы сөз сапа ұғымының атауы,
мұндағы үлкен, кіші сөздерінің лексикалық мағынасында салыстыру, баға беру
бір заттың белгісі екінші бір заттың белгісімен салыстырылып, артық-кемі
анықталып, түрлі интелектуалдық-психологиялық әрекеттердің негізінде пайда
болған бағалауда индивидуалдылық, субъективтілік басым болып жатады, яғни
мұндағы денотаттық мағына бөлшегіне экспрессия негіз болса, екінші топас
деген сындық белгі атауында әрі рационалдық та, эмоциялық та бағалау бар.
Ал келесі сөз таза эмоция атауы болса, мырза деген сөздің лексикалық мағына
құрамы күрделі, себебі бұл сөзде экспрессия мен эмоция қабаттасып жатыр әрі
олардың лексикалық мағынаға негіз болу салмағы әртүрлі. Сөзіміз дәлелді
болу үшін мына бір мысалды талдап көрелік: Жақсы жігіт белгісі түзде мырза,
үйде құл (Шешендік өнер). Арақтың құлы болып, отбасы, бала-шағасынан безген
мұндайларды адам деп те атауға болмас Бұқпа газ. деген сөйлемдердегі
құл сөзі контекст ыңғайына қарай бірде жағымды, бірде жағымсыз сипат алып
отырғанын байқаймыз. Зат атауы құл сөзінің лексикалық мағынасы денотаттық
мағына мен экспрессиялық мағына бөлшегінің қабаттасуы арқылы жасалған
лексикалық мағына, екі мысалда да бұл сөз контекст ыңғайына қарай сапалық
үғымда жұмсалып, оның лексикалық мағынасының құрамында логикалық,
интеллектуалдыққа негізделген экспрессия семалары басым түсіп жатқанын
байқаймыз.
Эмоционалды-экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы
мағынаға негіз болатын архисеманың ақпарат мазмұнына қарай эмоционалды
баға мен рационалды баға болуын тіл білімінде Н.Д.Арутюнова,
А.Н.Баранов, Е.М.Вольф сынды ғалымдар қарастырған болатын. Эмоционалды-
экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы архисеманың ақпарат
мазмұнына қарай сезім, көңіл-күйге негізделген мағыналық бөлшек,
эмоционалдық баға архисемасының болуы сөз мағынасының эмоционалдық
компонеттерінің басымдылығын көрсетеді, ал
рационалдық баға архисемасында логикалық, интеллектуалдыққа негізделген
экспрессия семалары басым түсетіндігін байқаймыз. Мысалы, Ақ көңілді
жақсыдан, аянбай салыс ортага, Ақылы, ары тапшыдай, Қу сөзін алма қолқаға
(Абай). Миың болса жолама, Бос желігіп шапқанға (Абай) деген контексте
жақсы, қу сөздерінің лексикалық мағынасының эмотивтік мағына
бөлшегінде радционалдық бағалау семасы басым екені бірден байқалады,
себебі адамды жақсы немесе жаман деп бағалағанда істеген ісін, айтқан
сөзін сарапқа салып, зерделеп барып, бір кесімге келетініміз анық. Осы
сөйлеушінің өмірлік тәжірибеге негізделген бағасы эмотивті мағына бөлшегін
тудырады. Ал желік, желігу сөздерінің мағынасында ұнатпау, жек көру
сезімін белгілейтін эмоциялық бағалау архисемасы жетекші болып отыр.
Жалпы эмоционалдық баға туралы ойымызды әрі қарай сабақтай түсу үшін
алдымен, эмоционалды лексикаға қатысты айтылған бірнеше пікірмен танысып
өтелік. Тілші Ш.Нургожина: Эмоциональное слово выполняет функцию передачи,
выражения эмоционального переживания субъектом какого-то явления
действительности, составляющего предметное содержание слова, деп жеке
семантикалық категория ретінде қарастырса,
В.Шаховский: Эмоциональность принизывает всю речевую
деятельность человека и закрепляется в семантике слова в качестве
спецификаторов различных эмоцинальных состояний человека, -деп лексикалық
мағынаның мағыналық бөлшегі ретінде тұжырымдайды, осы пікір І.Кеңесбаев,
Т.Жанұзақовтың: Сөздің эмоционалдық мәні дегеніміз сөздердің дара
мағынасына қоса адамның көңіл-күйэ ой-пікірін білдіретін сөз мәні, деген
ойымен ұштасып жатыр. В.Лиханов: Эмоционально-оценочными называются слова,
которые способны выражать отношение говорящего к фактам действительности
деген пікірлерін тұжырымдайтын болсақ, адамның эмоционалдық көңіл-күйі
сөйлеу тілінде эмоционалды сөздер арқылы беріліп, оның экспрессвтілікпен
байланысы бар екендігіне көз жеткіздік.
Эмоционалдық баға мен рационалдық баға субъектінің шындық болмыстағы
зерделеніп отырған нысанға деген қарым-қатынастың екі жағы болып табылады.
Бірі оның эмоциясы мен көңіл-күйі, екіншісі-белгілі бір дерекке сүйенуінен
туындаған пікір. Қорыта келгенде, эмоционалдық баға мен рационалдық бағаның
айырмашылығы мынада: рационалдық баға белгілі бір өлшемдерге сүйене отырып,
нысанға берілген нақты, шындыққа сәйкес келетін баға да, екіншісі-
сөйлеушінің психологиялық, элеуметтік, ұлттық ерекшеліктеріне негізделіп
берілетін баға.
Эмоционалдық баға немесе рационалдық баға басым болған жағдайда сөз
мағынасындағы бағалау семасы валентілік кезінде анық көрінеді. Мысалы,
жақсы үй, жақсы адам десек, бір қарағанда бұл екі сөз тіркесіндегі жақсы
сөзі бірдей мағынада жұмсалғандай, сыртқы тұлғасы бірдей, граматикалық
сипаты бірдей, бірақ сөз табиғатына үңілсек, екеуінің лексикалық
мағынасындағы бағалау архисемалары екі түрлі. Бірінші мысалдағы жақсы деп
бағалау адамның эстетикалық жағынан қанағаттануынан туындайды да мұнда
субъективтілік басым болады, мұнда көзімен көрген заттың сапасы көңілін
толтырса, адам өзінің көңіл-күйіне, әлеуметтік жағдайына, талғауына қарай
жақсы деп бағалайды, яғни алғашқы мысалда эмоционалдық баға архисемасы
басым, ал екінші мысалда адамды бірден көрген жерден жақсы немесе жаман деп
баға бере алмаймыз, адамның сөзіне, ісіне, отырыс-тұрысына, басқа
адамдармен қарым-қатынасына қарап, танып барып бағалаймыз, яғни әлемдегі
заттарға адамның рационалды баға беруі оның қоршаған ортада қалыптасқан
белгілі бір адамгершілік, қоғамдық нормаларға, стандартқа сай шындыққа
сәйкес келетін баға береміз, бұл - рационалдық баға болады.
Сөздің эмоционалдық, экспрессивтік сипатын белгілейтін терминдер әр
түрлі болып, жарыса қолданылуы – бұл мәселенің тіл білімінде біршама
зерттелгенімен басы ашылмаған жағдайлардың да жеткілікті екенінің айғағы.
Мәселен, орыс тіл білімінде Э.С.Азнаурова эмоционалды-экспрессивті
лексиканың мағынасын коннотаттық мағына ретінде стилистикалық мағына
құрамына жатқызса, Д.Шмелев сөздің экспрессивтік-стилистикалық реңкі,
сөздің эмоционалды бояуы (Арнольд), тілдік мағынаның экспрессивті-
бағалауыштық компоненті (Крушельницская), сөздің негізгі мағынасына
семантикалық және стилистикалық реңк үстейтін қосымша мағынасы (Медникова),
сөздің эмоционалды жүктемесі (Я. Рейковский) деп қарастырса, Л.М. Васильев
экспрессивтілік сөз мағынасындағы әр түрлі эмоционалды-бағалауыштық реңкі
бар семантикалық категория десе, Е.М. Вольф бағалау предикатының түрлері
мен функционалдық сипатын карастыра келіп, экспрессиялық мағынасында
эмотивтік терминін қолданады. И.Б. Голуб сөздің лексикалық мағынасының
құрамында белгілі бір ұғым туралы жағымды не жағымсыз баға беретін қасиеті
бар сөздерді эмоционалды бояуы бар сөздер деп атайды. Бұл мәселе жайында
арнаулы еңбек жазып, эмотивті лексикалық бірліктердің классификациясын
ұсынған А.Д. Григорьева, Л.М. Ким, М.Н. Кожина, Е.М. Галкина-Федорук, Е.Г.
Ковалевскаяның еңбектерін атауға болады [11, 103-124].
Эмоционалды-экспрессивті лексикаға қатысты еңбектерді қарастыру
барысында біз тіл білімінде жан-жақты талданған коннотация құбылысына
жүгіне кетуіміз қажет. Коннотация көптен бері және жан-жақты зерттеліп келе
жатқан мәселелердің бірі дегенімізбен, коннотация ұғымына қатысты берілген
алуан түрлі анықтамалар мен ой-тұжырымдардың болуы, біріншіден,
коннотацияның тілдік табиғатын ашатындай толық қанды анықтаманың
жоқтығының, екіншіден, бұл оның күрделі де сан қырлы қүбылыс екендігін
көрсетеді. Айталық, Л.Ельмслев пен Р.Барт коннотацияны семиотика теориясы
негізінде қарастырады. Р.Барттың айтуынша, коннотация бұл белгілі бір
идеология немесе дүниеге деген көзқарас элементтерінің жиынтығы болып
табылады. Р.Барттың Основы семиологии атты еңбегінде коннотация ұғымы ең
алдымен әдебиет теориясының құралы ретінде танылып, ол мәтіндегі
образдардың, поэтикалық, астарлы ойдың саяси және мәдени мәнін ашу
барысында автордың ұстанымын жеткізуге септігін тигізеді деп түсіндіреді.
Коннотация - бұл connotation - қосымша мағына деген латын тілінен
алынған термин. Лингвистика ілімінде семантикалық, үстеме мағына идеясы
К.Эрдманның Значение слова атты еңбегі арқылы еніп, таза семантикалық,
коннотация ретінде бұл термин алғаш рет Л.Блумфильд еңбектерінде көрініс
табады. Содан бастап коннотация құбылысы әр кезде ғалымдар тарапынан сөз
болып, коннотация дегеніміз не, коннотация қандай ғылымның лингвистика,
прагматика, семиотика, психология т.б. түрғысынан зерттелуі тиіс,
лингвистикалық коннотация ретінде коннотаттық мағынаның компоненттері болып
қандай семантикалық категориялар танылуы қажет, олардың өзара байланысы мен
айырмашылығы қандай деген сияқты сауалдарға жауап табу әрекеті жасалады
[12, 84-101].
Қазақ тіл білімінде коннотация құбылысы теориялық тұрғыда арнайы
қарастырылмаған. Дегенмен, бұл мәселенің танылуы зерттеулерде лексикалық
мағына, екінші номинация, лингвопоэтика, лингвостилистика, прагмастилистика
аспектілеріне сәйкес қамтылып,
Эмоционалды-экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы
мағынаға негіз болатын бағалауыштық семалардың сөз мағынасында
өзектеленуіне бірнеше себеп бар: бағалау субъектісінің өмірлік ұстанымы,
құндылық ұстанымы, білімі дәрежесі, жас мөлшері, жынысы, оның психологиялық
жағдайы және т.т..
Айтушыларға хабарланатын ақпараттар М.Я.Блохтың пікірінше факутальдық
нақты, деректі, интеллектуалдық мағлұматты, эмотивтік және импрессивтік
әсерлі бола алады екен. Осылайша сөздің лексикалық мағынасының
кұрамындағы эмотивтік мағына бөлшегі болып табылатын экспрессивтілік пен
эмоционалдылықтың қатынасын білдіретін рационалдық бағалауды
интеллектуалдық ақпаратқа, ал эмоционалдықты - эмотивтікке жатқызуға
болады. Е.Г.Борисова тілдік актідегі міндетті компонент тыңдаушығы
эмоционалдық әсер ету деп есептейді: Тыңдаушы ақпаратты қабылдайды және
оны өзінің өмір туралы ойлары, көзқарасымен салыстырады. Жаңа мәліметті
қабылдап ол өзінің көзқарасын өзгертеді, ол кезде оған ол мәлімет
эмоционалдық тұрғыдан әсер етеді, ондай әсер болмаса, ол оны қабылдамайды
[12,117].
Эмоционалдық пен экспрессивтілік бағалауыштықпен байланысты болғанымен
кейбір ғалымдар бағалауыштықты жеке семантикалық категория деп қарастырады.
Оценочность - это семантическая категория, которая базируется на
логическом понятии оценки, экспрессивность - это скорее, семантическое
качество, свойство лишенное логического ядра и создаваемое необычными
формально-содержательными языковыми средствами. Если оценочность и
эмоциональность входя в высказывание, увеличивают и обогащают его общий,
информативный объем новым содержанием, то экспрессивность лишь усиливает
уже заданный высказыванием смысл деген болатын З.Темірғазина. О.Бүркітов
болса баға берушілік, бағалылық деп аударып, мынадай анықтама береді:
Бағалылық автордың ұғым мен затқа, оқиға мен әрекетке өзіндік көзқарасынан
туындайды. Зерттеуші Ш.Нұрғожина бағалауыштық туралы ...под оценочностью,
следовательно, нужно понимать имеющееся в слове отрицательное или
положительное отношение говорящего к объекту речи деген болатын. А.А.Ивин:
Оценочные -это предложения говорящие о том, что человек считает плохим и
что безразличным, предложения выражающие убеждения людей в том, что есть
добро и что есть зло дей отырып, сөздердің бағалауыштық қасиеттері А - В
деген құрылым арқылы жақсыжаман деген екі мағынада жұмсалатындығын айтады.
Бағалауыштық ұнатуұнатпау; қуануренжу сияқты сөздер арқылы субъектінің
эмоциясын білдіреді деген тұжырымға келеді.
Психологияда эмоцияның табиғаты психологиялық құбылыс ретінде
белгілі бір сезімдерді білдіру формасы деп танылса, ал оның тілмен
байланысы тек экспрессия арқылы (оның айшықты дәйектелуі көркем әдебиетте)
жузеге асады деп түсіндіріледі. Ал жеке сөз, синтаксис, мәнмәтіндік
(контекст) т.б. тілдік қолданыс шеңберінде қарастырылатын лингвистикалық
категория ретінде эмоционалдылық - бұл айтылымның эмоционалды мазмұнмен
қанықтылығы, ол субъектінің өз сезімін жэне объектіге, айтылымға деген
қатынасын білдіріп, адамды таным шегімен байланыстырады деген сияқты
пікірлер де ұшырасады. Эмоция ұғымын кең мағынада түсінетін ғалымдар
эмоционалдылық категориясының ұғымына адам эмоциясын сипаттау және білдіру
мақсатында қолданылатын бүкіл тілдік амалдардың жиынтығын жатқызады.
Стилистика мен поэтикаға байланысты бірқатар еңбектерде эмоционалдылық
пен экспрессия ұғымдары синонимдер немесе фразеологиялық бірліктердің
функционалдық стилистикалық сипаты мен сөйлем семантикасына қатысты тепе-
тең шамалар ретінде қарастырылып келсе, ауызекі сөйлеу т.б. семантикалық
қолданыстарды талдау барысында эмоционалдылық пен бағалауыштық бірліктер
біртұтас бірлікте сөз етіледі.
Көптеген жағдайда ғалымдар тарапынан осы эмоционалдық бірліктер сөз
етілгенде экспрессия категориясын да назардан тыс қалдырмайды. Аталмыш
категорияларды тануға бағытталған еңбектерде эмоционалдылық және
экспрессия деген терминдермен қатар, эмоционалдық экспрессивтік,
экспрессивтік эмоционалдық деген терминдер де ұшырасады. Экспрессия
ұғымы, көбінесе, сөздің мәнерлілігі, суреттілігі, көркемділігі, тілді
әлдеқайда күшті, ерекше әсерлі ететін, адамның эмоциясы мен сезімін
білдіретін тілдік амалдардың жиынтығы деп түсіндіріледі. Экспрессивтілік
тілде әртүрлі амалдар арқылы пайда болып, алуан түрлі жолдармен жүзеге
асады. Экспрессия құбылысына қатысты теориялық еңбектерді негізге ала
отыра, ондай тілдік амалдар ретінде мыналарды атауға болады: еліктеуіш
сөздер, лексеманың әдеттен тыс дыбысталуы, ассонанс және аллитерация,
экспрессивтік реңк беретін жұрнақтар мен жалғаулар, сөздердің дағдылы орнын
ауыстыру, қайталау арқылы көрініс табуы т.б. Алайда, ең өнімді амалдардың
бірі болып троптар танылады, ал оның ішінде басты рөл метафораға беріледі.
Сонымен қатар ғалымдар өз зерттеулерінде номинативтік бірліктер
семантикасының коннотаттық аспектісін сипаттайтын мынадай жайларға да назар
аударады: Экспрессия әсерлігінің өзі сөздің ішкі формасы арқылы (бұл жерде
ішкі форма ұғымы ассоциативтік-бейнелі уәж ретінде танылады) немесе
сөздің экзотивті дыбысталуы арқылы пайда болады және экспрессия негізінде
қандай да болса тілдік немесе сөйлесімдік амалдардың тілдік стандартқа,
үйреншікті, тұрақты үлгілерге сай келмеуі, нормадан ауытқуы жатыр [13, 105-
108].
Әдетте, осы экспрессивтік пен эмоционалдық мағыналар сөздің эмотивтік
мағынасымен тығыз байланыста қарастырылады және олардың аражігін ажырату
өте қиын екендігін зерттеушілер атап көрсетеді. Бұл адам айналасындағы
заттар мен құбылыстарды қабылдағанда, адам санасында сол заттардың
өздерінен эмоция тууы мүмкін және сол заттар мен құбылыстарға деген баға
қалыптасуы мүмкін... Әрбір индивид биологиялық материя болғандықтан тілде,
сөйлеу процесінде өз санасы арқылы сөз таңбаларын өзінше қабылдайды. Бұған
себепші болатын эмоция, яғни сезім, онсыз мағына не тіл ешқандай толық
сипатқа ие болмас еді, эмоция адамның дүниедегі болып жатқан құбылыстар мен
айналасындағы заттарға, жеке адамның қарым-қатынастарына т.б. баға беруімен
тікелей байланысты, эмоционалдық баға экспрессияның негізі ретінде
экспрессивтік бірліктер семантикасының басым көпшілігінде кездесіп,
сөйлеушінің эмоциясын білдіру және сөзге белгілі бір тон үстеу болады.
Алайда, зерттеушілер тарапынан лексиканың эмоционалдық және экспрессивтілік
қасиеттеріне қатысты айтылған пікірлерді үш топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топ зерттеушілері аталмыш бірліктерді бір-бірінен айыра келе,
оларды әртүрлі құбылыс ретінде қарауды жөн көрсе, екінші топ зерттеушілері
эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бір жерден шығатын бөлінбес категория
ретінде таниды. Ал үшінші көзқарасты жақтаушы ғалымдар бұл екі категорияны
жартылай байланыста қарастырып, олардың тек кейбір бөлшектері ғана астасып
жататындығын айтады. Осыған орай соңғы көзқарасты мойындаушы зерттеушілер
Н.Д.Арутюнова, Г.Ф.Аглетдинова, З.К.Темірғазина, О.Песельник экспрессивті
бірліктің мынадай типтерін көрсетеді:
Рационалдық (интеллектуалдық) баға (бұл объектіні жақсыжаман
тұрғысынан бағалау) - ұнату, жек көру, қуаныш, қайгы, сыйлау, ашу т.б.
Эмоционалдық баға (бұл объектіні ұнату, қалау ұнатпау, қаламау
тұрғысынан бағалау) — ботам, ағатай, жазушысымақ, қылжақбас т. б..
Белгілі бір объектінің жағымды немесе жағымсыз мағына мазмұнына
ілігуіне не негіз болады, оның бастау алар көзі ретінде не танылады деген
сұрақтарға жауап З.Темирғазинаның зерттеуінде жақсы көрініс тапқан деп
ойлаймыз. Ол былай деп жазады: Оценочность— величина шкалярная, т.е.
явление, измеряемое в шкальных значениях. Элементами оценочной шкалы
являются градации оценочного признака, репрезентированные в языке
дискретным набором слов. На противоположных полюсах порядковой
аксиологической шкалы находятся слова хорошо-плохо, нравится-не нравится,
добрый-злой. Поскольку речь идет об относительной, а не абсолютной мере
признака, то для измерения необходима точка отсчета, каковой и является
норма, средний стандарт. В отличие от параметрических шкал (высокий-
низкий; большой-маленький), в аксиологической шкале-норма как точка
отсчета располагаются не посреди шкалы, вокруг оси симметрии, а на
положительном полюсе оценки хорошо (14,61). Сондай-ақ ол осыған қатысты
А.Ивин мен Н.Арутюнова өз пікірлерінде жақсы деген сөздің үғымы нормаға
сай, ал жаман деген лексеманың үғымы нормаға сай келмеу деген
түсініктерге телитінін атап көрсетеді. Тілші Н.Арутюнова эмоциялық бағаны
өз ішінде: сезімдік баға (ұнау-ұнамау, жақсы көру-жек көру), сенсорлық баға
(дәмді-дәмсіз, сүйкімді-сүйкімсіз) жэне эстетикалық баға (әдемі-кейіпсіз)
деп үшке бөліп, қарастыра келе, бұл бағалаулар белгілі бір нормаға, үлгіге
негізделе алмайтынын, бұл жағдайда субъектінің өзі, оның эмоциясы, сезімі,
көңіл-күйі басты фактор болып табылады деген пікір айтады [15,58-59].
Сөз мағынасындағы бағалау семасы жөніндегі зерттеушілердің пікірлерін
саралау барысында байқалатын жайт — бағалауыштық прагматика категориясы
ретінде танылуы. Бұл, біріншіден, тілдік бірлікке тән бағалауыштық мағына
арқылы субъект объективті шындыққа, адресатқа деген өз қатынасын білдіреді.
Екіншіден, сөйлеуші белгілі бір ойды, мазмұнды білдіру үшін толып жатқан
тілдік амалдардың ішінен өз қалауы бойынша белгілі бір таңбаны тандайды. Ал
бұл сөйлеушінінің табиғатымен тікелей астасып жатады әрі ол оның көз
қарасын, коммуникативті мақсатын танытады.
Жоғарыда көрсетілген экспрессивтілік, эмоционалдылық және
бағалауыштылық ұғымдары Н.Б.Лаврентьеваның образды (бейнелі) сөздерге тән
сипат ретінде уәжділікті қарастырған еңбегінде, А.И.Федоров пен
А.Л.Коралова сияқты ғалымдардың тілдің бейнелік құралының семантикалық
негізі туралы еңбектерінде образдылық категориясының құрамдас элементтері
ретінде танылады. Образдылық туралы сөз қозғағанда алдымен ауызға түсетіні
— метафора, сөздің ауыспалы мағынасы.
Образдылыққа байланысты мысал жинау барысында адамның ішкі жан дүниесі
мен табиғат құбылыстары, жан-жануар атаулары мен іс-әрекеті өзара
ассоциациялы түрде үндесіп жататыны байқалады. Мысалы: Баяғыда біреу
біреуді пәлен жасымда, жырақтан атым арып келе жатқанда пәлен жерге
жеткізіп салып еді деп, жарықтық соны өлгенше айтып жүруші еді (Абай). Осы
мысалдағы жарықтық сөзі жақсы көру, ұнату мағынасындағы эмоциялық баға
берілген ақкөңіл, жақсыны асырып, жаманды жасыратын дана
адамның образын жасап тұр. Көркем әдебиет мысалдарына үңілсек, образды
бейнеленген фразеологизмдердің арқасында автордың баяндап отырған оқиғасы
өте бейнелі болып суреттеледі: "Батырдың тұқымы" бар ашуын жиып, айдаһарша
ақырып келіп, қалыңдығын қайын жұртынан тартып әкетті (3.
Қабдолое). Сөйлемдегі айдаһарша деген лексикалық құрал арқылы жасалған
гиперболалың эмоционалдық бағасы ақырып етістігімен тіркескен кезде үдей
түседі әрі іс-әрекет өте дәлдікпен суреттеліп, оқиғаны
жандандырып, экспрессивтік мән жасап тұр. Осылайша эмоцияны бейнелейтін
метафоралық мағынаның пайда болуы эмоционалды-экспрессивті лексиканың корын
толықтыра түседі. Эмоция образдарына жел, боран, жалын, от, зор, жан, қап,
жүрек жатса, олардың іс-әрекетіне ызылдау,буырқану, жану, күю, қайнау,
өртену, сияқты етістіктер арқылы бейнеленеді. Образдылықты жасауда
таптырмас құрал метафора десек те, метафора арқылы ауыспалы мағынада
қолданылған сөздердің бәрі бірдей эмоцияоналды-экспрессивті мағынаны
білдіре бермейді, — дейді Б.Хасанов [16,39]. Мысалы, сөз төркіні,
бұлақтың көзі, істің көзі дегендегі төркін, көз сөздері метафоралар,
бірақ бұл сөздерде эмоционалдық-экспрессивтілік мағына бөлшегі жоқ.
Ауызекі қолданыстағы экспрессивтік лексиканы арнайы зерттеген ғалым
Н.Лукьянова былай деп жазады: Если принять в качестве исходного тезис о
том, что экспрессивная функция связана с выражением эмоций и чувств, то
необходимо принять и второй постулат, логический вытекающий из первого.
Экспрессивные лексические единицы, выражая эмоции говорящих лиц, являются
эмоциональными [11,39]. Дегенмен, әрі қарай нақты деректерді келтіре
отыра, ол барлық экспрессивтік бірліктер эмоционалдық бола бермейтіндігін
баса айтады.
Тіл білімінде, әсіресе, лексикологияда көптеген авторлар ғылыми
терминологияда сөздің эмоционалдық және экспрессивтік мағына бөлшектерін
ажыратпайды. Ал біздің ойымызша, эмоционалды-экспрессивті сөздің
лексикалық мағынасының құрамындағы мағынаға негіз болатын эмоционалды және
экспрессивті мағына бөлшегін бірдей болады деп айта алмаймыз.
Әдетте, эмоционалдық бар жерде экспрессивтілік те бар, алайда
экспрессия эмоционалдыққа қарағанда күрделірек, ол түрлі амал-тәсілдер
арқылы, көбінесе, сөздің ауыспалы мағынасының негізінде қалыптасады. Ғалым-
тілші Е.М. Галкина-Федорчук: Тілдегі экспрессивтілік пен эмоционалдық
элементтерін айыра білу қажеттілік, олардың өзара байланысы мен өзара
әсеріне қарамастан, функциялық міндеттерінің әр түрлілігінен туады...
Тілдегі эмоционалдылықты экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар -
әр түрлі кұбылыстар, — дейді [3, 98 б.]. Шың мәнінде де солай,
экспрессивтілік пен эмоционалдық бір-біріне ұқсас тілдік категориялар
болғанымен қызметтері әр түрлі. Осы ойды дәлелдеу мақсатында экспрессивті
лексикалық бірліктердің типтері мен семантикасын жан-жақты зерттеген Н.А.
Лукьянованың классификациясың басшылыққа алып, эмоционалды-экспрессивті
лексиканы төмендегідей топтастырамыз:
1)эмоционалды
2)экспрессивті
3)эмоционалды-экспрессивті
Енді осы семантикалық топтарды тілдік тұрғыда талдап, мысал келтіру
арқылы ойымызды дәлелдейік: 1. Діні не еткен қатты еді мына пәлекеттің! -
деп ойлаған Мыңсары бар қаны басына теуіп, өрт сөндіргендей түтігіп кетті
(С. Досанов). 2. Шіркін-ай, шағын да болса өзіңе тән бір қуысың болса ғой,
- деп көкірегі қарс айрыла күрсініп койды (Б. Мұқай). Алғашқы сөйлемдегі
қалыпты жағдайда эмоциялық мағынасы жоқ не еткен сөзі қатты сөзімен
тіркескенде пайда болатын мағына эмоциялық мағына болады да оны эмоционалды
пәлекет сөзінің мағынасымен қоюлана түседі, себебі бұл сөздің шындық
болмыста затпен ұғымдық байланысы жоқ, таза эмоционалдық ықпалындағы
психологиялық процесстің негізінде бейнеленген түсінік атауы — эмоционалды
лексика, ал шіркін-ай деген сөздің таза сезім атауын білдіріп,
эмоционалды лексика болатыны дау тудырмайтыны белгілі, ал шағын сөзі
белгілі бір салыстыру негізінде қалыптасатын бағалау архисемасына
негізделген экспрессивті сөз болса, куыс сөзі жеке тұрғанда ешқандай
эмоционалдық-экспрессиялық мәні жоқ сөз болғанмен белгілі бір тілдік ортада
эмоциялық әрі экспрессиялық мағынаға ие болатынын байқаймыз. Ондай
мағынаның тууына парадигмалық, синтагмалық қатынастан туатын мағына негіз
болады. Қуыс сөзі бұл мысалда үй, баспана мәнінде, яғни жаның мен тәнің
демалатын, өзің сүйген адамдармен қауышатын орын деген аялық білім
негізіндегі пайда болатын эмоциялық семаны, шағын сөзінің лексикалық
мағынасының негізінде туатын экспрессивті сема толықтырылып отырады да, сөз
мағынасында әрі эмоциялық әрі экспрессиялық мағына бөлшегін байқаймыз. Бұл
мысалда эмоциялық архисеманың эспрессивті архисемаға қарағанда мағыналық
жүгі салмақты болғандықтан мұндай сөздерді эмоционалды-экспрессивті
лексикаға жатқызамыз. Ал енді келесі бір мысалға назар аударайық: Өкіл мен
Досқожа үйге кіріп шам жақты. Көрпені ашқанда кемпір бакшиып басын көтерді
(Б.Майлин). Мұнда бақши сөзінің денотаттық мағынасы қарау, бірақ бұл
сөздің лексикалық мағынасы тек осы қарау семасымен шектелмейді, оның
құрамында жақтырмау, ұнатпау деген семалар эмоция атауы болғанмен
көзқарасты, адамның қасы мен қабағын бағып, салыстыру негізінде жасалған
экспрессиялық семамен толықтырылған. Бұдан шығатын қорытынды, эмоционалды-
экспрессивті лексиканың мағынасы үнемі эмоционалды-экспрессивті мағына
түрінде аралас болып қоймайды, сонымен катар экспрессивтілік немесе
эмоционалдық мағына өз алдына жеке көрінетін тұстары да болады, яғни
тіліміздегі экспрессия құбылысының әрқашан эмоционалды болуы шарт емес.
Эмоционалды-экспрессивті лексика семантикалық өріс ішінде парадигмалық
қатынасқа түседі. Парадигмалық қатынас лексико- семантикалық
топтың ішінде болады да, бір-бірімен үш түрлі қатынаста болады. Ол
қатынастардың мәнін бір семантикалық өріс ішіне кіретін лексикалық
бірліктердің ұқсастықтары мен мәндестігі және қарама-қарсылықтарынан табуға
болады. Алдын ала ескертетін нәрсе бұл үш мағыналық байланыстың табиғатын,
ішкі заңдылықтарын ашып беру біздің жұмысымыздың мақсаты емес, тек
эмоционалды-экспрессивті лексиканың ішкі мағыналық сипатын ашу үшін ғана
қарастырамыз. Көпшілік ғылыми еңбектерде синонимдер туралы сөз болғанда
олардың мағыналары өзара жуық болатынын, бірінің орнына екінші қолданыла
беретіндігі туралы белгілгері негізгі болып табылатынын көрсетеді. Мысалы,
қазақ тіліндегі синонимдерді арнайы зерттеген Ә.Болғанбаев: Синонимдер
сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне карай топтастырылады, — десе [17,
25 б.]., М.Белбаева: Мағыналары жуық, өзара мәндес сөздер синоним деп
аталады, — анықтама береді [18, 16 б.]., де синоним сөздердің
мағыналарында азды-көпті ерекшелік барын керсетеді. Мысалы, ренжу мен
ашулану бір-біріне синоним болғанымен, екеуі екі түрлі психологиялық
жағдай. Ренжу сөзіне кею, налу, көңілі қалу сөздері синоним болады. Әй-шай
демей тату өскен Бектастыц ренжіп аттанғалы отырғанын көрді (С.Мұқанов).
Осы жағдайды өзіңнен естісем man мұндай кейімес едім (Н.Ғабдуллин). Мыналар
мені қапқа салып сүйреткендей етті-ау,-— деп назаланды Әзім (Т.Бердияров).
Келтірілген мысалдардағы әрбір психологиялық күйді білдіретін эмоционалды-
экспрессивті лексиканың мағыналық құрамындағы эмотивті мағына бөлшегінің
қарқындылығына бір-бірте сатылап үдеп отырғанын байқаймыз. Ренжу сөзінің
әсері әлсіз болса, кею сөзінде — орташа, ал налу сөзінде күшті аффект бар
екенін аңғару қиын емес, яғни өзара синонимдес эмоционалды-экспрессивті
лексиканың әрбір сыңарының эмоциясы келесісіне қарағанда артығырақ болады
екен. Қарқындылық категориясы философияда сапа, сан, өлшем категорияларымен
бірлікте қарастырылғаны белгілі, ал лингвистикада
сөз семантикасының компоненті ретінде алғаш рет шетел тіл білімінде
қарастырылып, Е.И.Шейгалдың пікірінше, қарқындылық белгілі бір құбылыстың
іс-әрекеттің сапасын өзгертпей-ақ, белгілі бір өлшем ішіндегі даму деңгейін
көрсетуі болып табылады. Кейінірек осыған ұқсас пікірлерді орыс тіл
білімінде Е.Э.Хамидуллина, И.И.Туранский ЫА.Лукьянова берсе, қазақ тіл
білімінде фразеологизмдердің семантикасындағы қарқындылық мәселесін
К.С.Сарышева қарастырған [19, 13 б.]. Аталған ғалымдардың пікірлерін
басшылыққа ала отырып, синонимдес эмоционалды-экспрессивті лексиканың әрбір
сыңарының эмоциясы келесісіне қарағанда артығырақ болатыны анықталып,
эмотивті мағына бөлшегінің қарқындылығына қарай әлсіз, орташа, күшті
аффектер деген үш түрі болатынын байқаймыз. Сөйлеуші өз ойын
жеткізуде тілдік бірлікті коммуникативтік мақсатына қарай
саралайды. Мысалы, сөйлеу, айту, жеткізу, сыпсыңдау, сыпылдау, сайрау деген
синонимдік қатардың лексикалық мағынасы: көңілдегі ойды, пікірді, хабарды
басқа біреуге жеткізу. Дегенмен бұл сөздер бір-бірін нәзік мағына
ерекшелігімен ажыратылады. Мұндағы алғашқы сөйлеу, айту етістіктері
ешқандай қосымша мәні жоқ, мағыналық синонимдер ретінде нейтралды лексика
болса, жеткізу, сыпсыңдау, сыпылдау, сайрау етістіктері қимыл атауын
білдіруімен қатар сөйлеушінің сезімі мен көзқарасын қоса білдіретін
лексикалық мағынасының құрамы күрделі стилдік синонимдер ретінде
эмоционалды-экспрессивті мағыналы сөздер болып табылады. Ғалым Ә.Болғанбаев
та синонимдік қатардағы сөздер бірден-бірге басқыштап, градация жолымен
өзеретінін айтады. Салыстырып көрейік: сөйлеу Келеді өлең еселеп, Үлгере
жазып жатамын, Бір емделіп, бір сөйлеп, Мол рахатқа батамын (Қ.Аманжолов).
Айту Алдына тура бара алмай, Барып жауап ала алмай, айта алмадық зарыңды
(Жамбыл). Жеткізусыпсыңдау Табиғатынан қыдырмашы адам болған соң, көрші-
қолаң оны жақтыра қоймайтын. Бірақ ауыл үйдің сөзін біріне-бірін жеткізіп,
сыпсыңдауы жоқ әйел (О.Бөкеев) Сыпылдау Бұл әйелдің бір ғана кемшілігі бар
сияқты, ол аузын жаппай сыпылдап сөйлей беруі (Д.Исабеков). Сайрау Өзін
оқуға зерек деп естейтінмін, бірақ man былай бұлбұлша сайрайды деп
ойламаппын (Т.Иманбеков). Келтірілген мысалдардағы синонимдік қатардың
алғашқы екі сөзден басқа әрбір сөзінің лексикалық мағынасындағы эмоциялық
мән (ұнату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адамның сан алуан эмоциялық күйін ерекше
образдылықпен жеткізуде таптырмайтын тілдік көркемдік құрал - эмоционалды-
экспрессивті лексика. Қазіргі тіл білімінде зерттеушілерді толғандыратын
негізгі мәселелердің бірі − бұл бағалауыштық, экспрессивтік және
эмоционалдылық микрокомпоненттерінің денотация және коннотация
аспектілерінде орын алуы. Мысалы орыс тіл білімінде В.И.Говердовский,
К.А.Долинин сынды ғалымдар өз еңбектерінде аталмыш мағына бөлшектерін
толықтай коннотацияның микрокомпоненттері ретінде таныса, проф. М.Оразов
көрсеткендей, Э.Азнаурова, В.Звегинцев, И.Арнольд сияқты ғалымдар сөздің
эмоционалдык, экспрессивтік қызметін стилистикалық мағына құрамында қарап,
оны коннотаттық (негізгі мағынаға қосымша) мағынаның қатарына жатқызады.
Ал ғалым А.В.Филиппов коннотация ұғымына тек эмоционалдық және
стилистикалық мазмұндағы семантикалық мағына жатады деп тұжырымдайды да,
бағалауыштың экспрессивтік, эмоционалдық семаларын да ол денотацияның
белгілі бір бөлшегі ретінде қарастырады. Ғалым эмоционалды сема - ұғымның
(түсіндіреді) прагматикалық компоненті, сондықтан да ол денотация
аспектісінің нысаны. Ал экспрессивтік әрқашан сөздің (денотаттық)
тұлғасында көрініс табады деп аталмыш мағыналық бөлшектер сөздің лексикалық
мағына құрамында болатынын көрсетеді.
Ю.Д.Апресян экспрессивтік, эмоционалдықты синонимиялық құрал, ал
Н.Г.Комлев сөздің мазмұндық құрылымына қатысты таныса, А.Н.Леонтьев
еңбектерінде үстеме мағына құбылысы психологиялық категория негізінде
(ассоциациялар) танылады.
Л.М.Васильевтің пікірінше коннотативтік мағына бөлшегі − бұл адамның
көңіл-күйіне, айтушының, не жазушының айтылған ойға көзқарасын білдіруімен
байланысты болған мағына бөлшегі.
Зерттеу жұмысында эмоция мен экспрессияны бейнелейтін лексикалық
бірліктер семантикалық жағынан жалаң түрде сипатталып қана қоймай, олардың
жасалу жолдары, құрылымдық ерекшелігі, грамматикалық ерекшеліктері, көркем
мәтіндегі атқаратын қызметі де ескеріле отырып, көп аспект тұрғысынан
кешенді талдау жасалады.
Зерттеудің өзектілігі. Эмотивті мағыналы лексикаға қатысты қазақ тіл
білімінде, жалпы тіл білімінде жарық көрген зерттеу еңбектерінде
эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармада колданылуы, семантика-
синтаксистік парадигмалары, олардың сөйлеу коммуникациясындағы колданысы
жан-жақты сөз болды. Негізінен эмоция мен бағалауды білдіретін лексикалық
бірліктерге арналған еңбектер қазақ тілінде бірен-саран. Бұл ретте
С.Қоянбекованың Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері
еңбегін атауға болады.
Зерттеу нысаны - қазіргі сөздік қорда қолданылып жүрген, бойына ұлттық
ерекшеліктерді молынан сақтаған эмоционалды-экспрессивті лексика.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диплом жұмысының негізгі мақсаты -
эмоция мен тұлғаның көзқарасын білдіретін лексикалық бірліктерді анықтап,
оларға кешенді түрде талдау жасау, классификациялау, семантикалық сипатын
ашу. Осы мақсатқа жету үшін бір-бірімен іштей байланысты мынадай міндеттер
жүзеге асырылды:
түрлі мәтіндерге (керкем әдебиет туындылары мен баспасөз материалдары)
сүйене отырып, эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағыналық топтарын
анықтау және классификациялау;
зерттеліп отырған лексикалық бірліктердің мағыналық бөлшектерін, олардың
эмоциялық, бағалауыштық, экспрессивтік, стилистикалық мағына ерекшеліктерін
ескере отырып талдау;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың семантикалық
категорияларын (синонимдік, антонимдік парадигмаларын) анықтап, олардың
семантикалық өрісін зерделеу;
- эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармада қолданылу
ерекшелігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Эмотивтік мағынаны жеткізетін
тілдік құралдарды контекст ыңғайында зерделеу нәтижесінде:
-эмоционалды-экспрессивті лексика лексикалық мағынасындағы
архисеманың сипатына қарай эмоционалды, экспрессиялы, эмоционалды-
экспрессивтік лексика деп топтастырылды;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағынасында бағалауышты семаның
мағыналық және ақпараттық көлеміне қарай эмоционалды баға, рационалды баға
деген түрлері анықталды;
-эмоционалды-экспрессивті лексиканың мағыналық құрамындағы эмотивті
мағына бөлшегінің қарқындылығына қарай әлсіз, орташа, күшті аффектер деген
үш түрі анықталды;
* экспрессивтік, эмоционалдық семаларының өзара қарым-қатынасы негізінде
компонеттік талдау жасалды;
эмоционалды-экспрессивті лексиканың көркем шығармадағы көркемдік мәні
анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Адамның қоршаған орта мен шындық
болмысқа қатысты сезімі мен көзқарасын танып, білу тәжірибесі лексикалық
бірліктер арқылы түйінделеді, ал эмоционалды-экспрессивті лексиканың
мағыналық құрылымы ұлттық ерекшеліктерге қарай анықталады да сөз
семантикасында универсалды эмотивті мағынаның болатынын айқындауға
мүмкіндік береді;
лексикалық бірліктердің эмоционалдық бояуы, экспрессивтік реңкі олардың
белгілі бір контекст ыңғайына қарай валенттілігіне байланысты болып,
сөздердің семантикалық өрісінің ұлғаюы пайда болады;
кез келген эмоциялардың астарында бағалауыштық сипат болады, ал
эмоционалды іс-әрекет экспрессивті-коннотативті сипат алатындықтан
эмоционалдық пен экспрессивтіліктің лингвистикалық категориясы тілдің
бағалауыштық, қарқындылық, бейнелілік, экспрессивтілік сияқты
категорияларымен байланысты қарастырылуы тиіс.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі
эмоционалдық-экспрессивтік лексиканың арнайы зерттелуі лексикология
теориясына, атап айтқанда семантикалық категориялары мен мағыналық
топтары, лексикалық мағына құрамын зерделеуге бағыт-бағдар береді.
Зерттеудің нәтижелері эмоционалды-экспрессивті лексикалық бірліктер арқылы
бейнелеуде ұлтгық менталдық таным дүниесі, когнитология, психолингвистика,
антропоцентрлк сияқты ғылыми барыттардың негіздерін айқындауға үлес
қосады.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында эмоционалдық-
экспрессивтік лексиканың мағынасын ашу үшін қазіргі тіл білімінде
қалыптасқан ғылыми әдістер мен тәсілдер: лексика-семантикалық
ерекшеліктерін баяндауда лингвистикалық сипаттама, грамматикалық
мағынасын, парадигмалық түрленуін анықтауда синхронды, компоненттік талдау
колданылды.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКА
1.1.Эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелуі
Тіліміздегі сөздер шындық болмыстағы заттар мен құбылыстарды, олардың
түрлі белгілері мен сапасын немесе іс-әрекет пен қимылды ғана білдіріп
қоймайды, сонымен бірге адамның сезімін, көңіл-күйін білдіретін сөздер де
бар. Адамзат айналасыдағы дүниені сезім мүшелері арқылы қабылдап қана
қоймайды, оған белгілі бір баға да береді. Негізінен психологтардың
назарындағы адамның психологиялық қалпы, жас ерекшелігі, білімі мен өмірлік
тәжірибиесі оның ұлттық ерекшелігімен ұштасып жататын эмоция мен экспрессия
мәселесі белгілі бір тілдік құрал арқылы тілімізде көрініс тапқанда ғана
тілшілердің зерттеу нысанына айналады.
Элмоционалды-экспрессивті лексиканы сөз етпес бұрын, біз эмоция мен
экспрессия мәселесінің басын ашып алуымыз қажет.
Тіл білімі сөздігінде: Эмоционалдық (лат. Emovere – еліктіру, толқыту)
– қоршаған болмысқа деген адамның әр түрлі көңіл-күй, әсері, сезімі
эмоциялық өң берілген лексика ұнату мен ұялту, үрей мен қуаныш, масаттану
мен жек көру, қорқыныш пен бақыттылық сенім мен сенімсіздік, қайғы, уайым,
зарығу т.б. көптеген мағыналардың қолданылуы [1, 403 б.], деп түсіндірсе,
Экспрессивтілік (лат. Expressio – мәнерлік) – тіл единицаларының
семантикалық-стилистикалық белгілерінің жинақталған түрі. Ол сөйлеп тұрған
адамның сөз мазмұнына немесе ол сөз арналған адамға (адресатқа) деген
өзіндік көзқарасы мен қатынасын көрсететін тілдік құрал ретінде
қолданылады. Оның фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік
құралдары. Осы құралдар сөз стилистика және семантиканы
зерттейді.Сөйлеушінің психикалық, эмоционалдық күйін көрсете алатын
қабілетке ие болады. Экспрессивтілік сөзді эмоционалдық (сезімдік) айшықты
(аффекті) сөз ретінде жеткізеді. Экспрессивтіліктің құралдарын фонетика,
лексикология, грамматика, стилистика және семантика зерттейді [1, 402 б.],
– деп түсіндіріледі.
Бұл сөздіктегі келтірілген екі анықтамадан мынадай жағдайды байқаймыз:
бірінші, эмоционаналдылық пен экспрессивтілік бір деңгейде тұрған
категориялар. Екінші, олар өзара байланысты, сондай-ақ жеке өздеріне ғана
тән айырмашылықтары бар.
Эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бір деңгейге тұрған тілдік
категориялар екендігі ұқсас, өзгеше белгілерін салыстыру арқылы анықталады.
Бұлардың ұқсастықтары тарихи тұрғыдан олардың екеуі де адам эмоциясының
негізінде пайда болуы болса, ерекшелігі тілде атқаратын қызметінен белгілі
болады. Сонда эмоционалдылықты біз адамның түрлі сезімінің көрінуі, ал
экспрессивтілікті белгілі бір тілдік құбылыстың сандық-сапалық қасиетінің
көрінісі деп танимыз. Экспрессивті сөздер ерекше стилистикалық мәні бар,
мәнерлі сөздер. Экспрессивтілікті Д.Розенталь Экспрессивность экспрессия
значит выразительность, сила проявления чувств и переживании, - деп
түсіндіреді [2, 106 б.]. Экспрессивтік реңкі бар сөздер айтылар ойға ерекше
мән беріп, оны толық жеткізуге негізделеді. Автордың белгілі бір құбылысқа
көзқарасын білдіру үшін жұмсалады деген болатын тілші Ф.Оразбаева [3, 24
б.]. Ал эмоция болса, ол өзінен-өзі тумайды, оны тудырушы – қоршаған орта,
қоғамдық құбылыс, қоғамдық қатынас. Сөйлеуші өзінің көздеген мүддесіне
сәйкес әрі оның қалай өтелуіне байланысты эмоционалды күйде болады. Адам
сол мүддеге жетсе жағымды сезімдер, эмоциялар (рахаттану, қуану, сүйсіну),
ал жетпесе жағымсыз эмоциялар (қайғы, мұң, уайым, қорқу, көре алмау) пайда
болады. Қарама-қайшылықтарға толы зерделеу нысанының біржақты
идеализациялануы, санадағы біржақты бейнеленуі екенін ескеретін болсақ,
әрбір тұжырым тек өз ортасында, өз құбылыстар тобын түсіндіру кезінде
орынды [4,112 б.] болып табылатынын байқаймыз. Сондықтан да
экспрессивтілік және эмоционалдылық компоненттері тек денотацияға тән
немесе коннотацияның ғана бөлшектері деп танымай, олар осы екі
макрокомпоненттерге негіз болады деп ойлаймыз.
Коннотация құбылысына арналған еңбектерді шолу барысында ғалымдар
тарапынан коннотацияның құрылымдық бөліктері әр түрлі танылып, коннотация
көп қырлы құбылыс ретінде кең мағынада және бір жақты ғана тар мағынада
қарастырылатындығы байқалады. Бұл тұрғыда зерттеушілерді толғандыратын
негізгі мәселелердің бірі бұл бағалауыштық, экспрессивтік және
эмоционалдылық микрокомпоненттерінің денотация және коннотация
аспектілерінде орын алуы. Мысалы, В.И.Говердовский, К.А.Долинин
еңбектерінде аталмыш мағына бөлшектері толықтай коннотацияның
микрокомпоненттері ретінде танылса, проф. М.Оразов көрсеткендей,
Э.Азнаурова, В.Звегинцев, И.Арнольд сияқты ғалымдар сөздің эмоционалдык,
экспрессивтік қызметін стилистикалық мағына құрамында қарап, оны
коннотаттық (негізгі мағынаға қосымша) мағынаның қатарына жатқызады. Ал
ғалым А.В.Филиппов коннотация ұғымына тек эмоционалдық және стилистикалық
мазмұндағы семантикалық мағына жатады деп тұжырымдайды да, бағалауыштың
экспрессивтік, эмоционалдық семаларын да ол денотацияның белгілі бір
бөлшегі ретінде қарастырады. Ғалым эмоционалды сема - ұғымның (түсіндіреді)
прагматикалық компоненті, сондықтан да ол денотация аспектісінің нысаны. Ал
экспрессивтік әрқашан сөздің (денотаттық) тұлғасында көрініс табады деп
аталмыш мағыналық бөлшектер сөздің лексикалық мағына құрамында болатынын
көрсетеді [5, 72 б.].
Ю.Д.Апресян экспрессивтік, эмоционалдықты синонимиялық құрал, ал
Н.Г.Комлев сөздің мазмұндық құрылымына қатысты таныса, А.Н.Леонтьев
еңбектерінде үстеме мағына құбылысы психологиялық категория негізінде
(ассоциациялар) танылады.
Л.М.Васильевтің пікірінше коннотативтік мағына бөлшегі - бұл адамның
көңіл-күйіне, айтушының, не жазушының айтылған ойға көзқарасын білдіруімен
байланысты болған мағына бөлшегі.
Е.И.Шендельстің сипаттамасы бойынша коннотация бұл форманың денотаттан
тыс мазмұндағы бүкіл ақпаратты қамтуы.
А.А.Уфимцева коннотацияны адамның танымдық қызметінің жүйелі өрісі деп
ұғына келе, оларға мыналарды енгізеді: эмоционалдық, сезімдік қабылдау және
шындық дүние объектілерінің жүйесі негізінде адамның тікелей толғанысы
жатады (зат есімдер, субъективтік бағалаушы сын есімдер,
эмоционалдық күшейткіш үстеулер, одағайлар т, б.). Л.А.Сергеева тілдік
талдау барысындағы коннотаттық мағынаның құрамындағы макрокомпоненттің үш
функционалды типін көрсетеді:
1) мазмұндық немесе сипаттамалы коннотация. Ол берілген сөзбен
таңбаланған заттың басқа қасиеті туралы ақпараттан тұрады. Мазмұндық
коннотация ассоциативтік бейнелік негізінде жасалып, жасырын сипатта
болады. Мысалы, арыстан — жүректі, батыл, мықты, түлкі — қу,
айлакер, касқыр — мейірімсіз, тойымсыз, есек — ақымақ, коян — қорқақ.
2) экспрессивтік-бағалауыштық коннотация. Бұл типте жағымды-жағымсыз
эмоция, соған сәйкес бағалау жүзеге асады. Мысалы, қайғы-күйселіс, жағымсыз
эмоция, қуаныш-рахат, жағымды эмоция.
3) нормативтік коннотация. Бұл коммуникативті акт кезінде көрінетін
компонент функционалды стильдегі коннотация ретінде танылады [6,116-117
б.].
В.И.Шаховский льстец, негодяй, эгоист, вздыхатель (поклонник), т.б.
сөздерін мысалға ала отыра, в этих примерах коннотацией является образное
представление, зафиксированное в денотативной сфере семантики слов и
соотносящееся с понятием, которое оно замещает в языке деп, сөз
семантикасының экспрессивтік, эмоционалдық және бағалауыштық компоненттері
денотативті де бола алады деген ой түйеді. Бірқатар зерттеушілер тарапынан
бағалауыштық бірліктер екі түрге бөлініп, оның бірі рационалдық
(интеллектуалдық) баға ұнату, жек көру, куаныш, кайғы, сыйлау т.б.) ретінде
қарастырылуы - олардың (бағалауыштық бірліктердің) ұғыммен, демек
десигнатпен тығыз байланыста болатындығын көрсетеді. Сондай-ақ лексикалық
бірліктер мен фразеологиялық жүйенің құрамындағы эмоционалдық, бағалауыштық
және экспрессивтік компоненттердің екі жақты сипатта болатынын байқап,
олардың семантикалық ерекшеліктерін денотативтік және коннотативтік
аспектілерде қарастыру қажеттілігіне назар аударған тілші-ғалымдар
Т.Трипольская мен В.И.Шаховскийдің көзқарастары эмоционалды-экспрессивті
сөздердің лексикалық мағынасының құрамы күрделі екенін қуаттай түседі [7,46
б.].
Қазақ тіл білімінде семантика мәселесімен арнайы айналысқан ғалым
М.Оразов эмоционалды-экспрессивті лексиканының мағынасын эмотивті мағына
бөлшегіне жатқызады. Ғалымның: ... сөздердің эмотивтік мағынасы сөздің
негізгі мағынасы болмайды, негізгі мағынаға қосымша мағыналық реңк болып
саналады дейтін болсақ, онда тентек, ақымақ, дана, сараң, нас, топас
(бұлардың тура және ауыспалы мағыналары да) деген сияқты сөздердің
мағынасын түсіндіріп бере алмаған болар едік [8,109 б.], - деген пікірі
тілшінің де аталған ғалымдардың ұстанымын қуаттай түсетінін байқатады әрі
эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасы ретінде эмоцияны алу
керек те, ондай сөздерде эмоция-экспрессия контекстен тыс та, контексте де
берілуі керек деген пікір айтады. Әрине егер кез келген эмоционалды-
экспрессивті сөз одағайлар сияқты таза эмоцияны білдІрсе, онда олардың
лексикалық мағынасына негіз болған эмоциялық архисема деп айтуға болады.
Мәселен, жақсы, жаман, тамаша, керемет, мырза деген сөздерді алып қарасақ,
бұл сөздердің лексикалық мағынасы әр түрлі, алғашқы екі сөз сапа ұғымының
атауы болса, келесі сөздер эмоция атауы, ал мырза деген сөздің лексикалық
мағына құрамы күрделі, себебі бұл сөз әрі сапа атауы, әрі зат атауы болған
денотаттық мағына мен эмоциялық мағынаның қабаттасуы арқылы жасалған
лексикалық мағына, бұл сөз мәнмәтін ыңғайына қарай сапалық ұғымда жұмсалса,
лексикалық мағына құрамында логикалық, интеллектуалдыққа негізделген
экспрессия семалары басым түсетіндігін байқаймыз.
Қазақ лингвистикасының көрнекті өкілдері І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов,
Н.Т.Сауранбаев, М.Б.Балақаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Ш.Ш.Сарыбаев, Ә.Т.
Қайдаров, Р.С. Әмір еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік мәселесін
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырмаса да, ондағы лексико-семантикалық
бірліктер мен олардың жасалу тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтады.
Қазіргі тіл
білімінде эмоционалдылық тілді дамытудың бір бай көзі және адамның тілдік
ойлау қызметінің ажырамас бөлігі деп қарастырылып жүр. Лексикалық
бірліктердің эмоциалану механизмі тілдік және тілдесімдік деңгейде көрініс
табады деп жазады В.И.Шаховский [9,14 б.].
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасының
құрылымындағы эмоционалдылық пен бағалауыштықтың қатынасын ашатын бір
жақты пікірлердің жоқтығы белгілі. Осы мәселеге қатысты еңбектерді шолу
барысында негізгі үш түрлі ғылыми көзқарас қалыптасқанын байқадық.
Эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бөліп қарастыратын ғалымдар В.Н.Телия,
И.А.Стернин болса, олардың пікірінше, мағынаның эмотивтік
компонентін құрайтын эмоция мен экспрессивтілік семасы лексикалық мағына
құрамында бірге болуы міндетті емес, олар өзара байланысып жатуы мақсат
емес. Бұлай бөлу Ш.Балли, В.В.Виноградовтың интеллектуалдық
және аффективтік эмоционалдық деп дәстүрлі бөліп карастыратын пікірімен
ұштасады. Осыған қарама-қайшы пікірді ұстанып жүрген Н.А.Лукьянова,
Л.И.Шабалина, И.Н.Худяков сынды ғалымдар эмоционалдылық пен
экспрессивтілікті өзара тығыз байланысты екендігін айта келе,
Н.А.Лукьянова: ... кейбір сөздіктерде нақты құбылыстардың жағымды бағасы
туралы белгілері беріледі, ол әлеуметтік, қоғамдық ортадағы жалпы қалыпқа
сай келетіндігі туралы мақтау, мадақтауға тұрарлық сөздер және оған
берілген баға, ал бағаның ақпараты ретіндегі эмоция бағаның ішінде
жасырынғандай болады, ол өз кезегінде тілдесім кезінде аз не барынша
ашылады, анықталады... Бағалауыштық пен эмоционалдылық мағынаның екі
бөлек компоненті емес, олар бір-бірінен ажырамас - ортақ, деген пікір
айтады [10,94 б.].
Эмоционалдылык пен экспрессивтіліктің тағыз байланысын өз еңбегінде
А.А.Зализняк және Л.Н.Иорданская айтып өткен болатын. Бірінші ғалым
эмоцияны жан бағасына теңесе, келесі ғалым оны түйсік-баға деп
есептеген. И.Н.Худяков эмоционалдылық пен экспрессиялылықтың байланысы
туралы сөз қозғай келе, ... көп жағдайда қандай да сезімдермен қуаныш пен
қайғы, түңілу жэне шаттану, мақтану мен қапалану және т.т. қатар жүреді,
себебі шаттану мен қолдау, жек көрушілік пен ашу өмірде қатар жүреді. Сол
сияқты эмоция қандай да бір дәрежеде баға берумен ұштасып жатады. Егер
лексика семантикалық деңгейде экспрессиялылық пен эмоционалдылық кейде
қиыспай жатса да, коммуникативтік акт кезінде бағалаудың эмоциясыз берілуі
мүмкін емес деген тұжырым жасайды.
Үшінші көзқарасты қолдайтындар тілшілер эмоционалды -экспрессивті
лексиканың жекелеген жағдайдағы байланысы туралы пікір айтады. Затқа не
оның белгісіне қатысты берілген баға негізінде қандай да бір сезім болуы
мүмкін, алайда баға сондай-ақ таза ақыл-ойға негізделіп берілуі де мүмкін,
оның негізінде қандай да бір идеал, үлгі стандарт болуы ғажап емес. Осы
тәріздес пікірді қолдайтын ғалымдардың ішінде Н.Д.Арутюнова,
Г.Ф.Аглетдинова, З.К.Темірғазина, О.Песельник, Г.Кенжебалинаның пікірін
қолдай отырып, түрлі негізі бар эмоционалды-экспрессивті лексиканы өз
ішінде эмоционалдық жэне экспрессиялық деп бөліп қарастыру қажет деген ойды
ортаға салып отырмыз. Эмотивті лексиканы эмоционалдық, экспрессиялық және
эмоционалды-экспрессивті деп бөлуді жөн көрдік. Бұлай топтастыруымызға
тілдік талдау барысында лексикалық мағынаның құрамындағы жетекші мағыналық
бөлшектің семантикалық құрылымындағы эмоция мен экспрессияның салмағына
жүгіне аламыз, яғни олардың қандай да бір тілдік жағдаятта қанша салмағы
бар екендігін анықтай отырып талдауымызға болады. Проф. М.Оразов
эмоционалды-экспрессивті сөздердің лексикалық мағынасы ретінде эмоцияны алу
керек те, ондай сөздердс эмоция-экспрессия контекстен тыс та, контексте де
берілуі керек деген пікір айтады. Әрине егер кез келген эмоционалды-
экспрессивті сөз одағайлар сияқты таза эмоцияны білдірсе, онда олардың
лексикалық мағынасына негіз болған эмоциялық архисема деп айтуға болады.
Мәселен, үлкен, топас, қап, керемет, сараң деген сөздерді алып қарасақ, бұл
сөздердің лексикалық мағынасы әр түрлі, алғашқы сөз сапа ұғымының атауы,
мұндағы үлкен, кіші сөздерінің лексикалық мағынасында салыстыру, баға беру
бір заттың белгісі екінші бір заттың белгісімен салыстырылып, артық-кемі
анықталып, түрлі интелектуалдық-психологиялық әрекеттердің негізінде пайда
болған бағалауда индивидуалдылық, субъективтілік басым болып жатады, яғни
мұндағы денотаттық мағына бөлшегіне экспрессия негіз болса, екінші топас
деген сындық белгі атауында әрі рационалдық та, эмоциялық та бағалау бар.
Ал келесі сөз таза эмоция атауы болса, мырза деген сөздің лексикалық мағына
құрамы күрделі, себебі бұл сөзде экспрессия мен эмоция қабаттасып жатыр әрі
олардың лексикалық мағынаға негіз болу салмағы әртүрлі. Сөзіміз дәлелді
болу үшін мына бір мысалды талдап көрелік: Жақсы жігіт белгісі түзде мырза,
үйде құл (Шешендік өнер). Арақтың құлы болып, отбасы, бала-шағасынан безген
мұндайларды адам деп те атауға болмас Бұқпа газ. деген сөйлемдердегі
құл сөзі контекст ыңғайына қарай бірде жағымды, бірде жағымсыз сипат алып
отырғанын байқаймыз. Зат атауы құл сөзінің лексикалық мағынасы денотаттық
мағына мен экспрессиялық мағына бөлшегінің қабаттасуы арқылы жасалған
лексикалық мағына, екі мысалда да бұл сөз контекст ыңғайына қарай сапалық
үғымда жұмсалып, оның лексикалық мағынасының құрамында логикалық,
интеллектуалдыққа негізделген экспрессия семалары басым түсіп жатқанын
байқаймыз.
Эмоционалды-экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы
мағынаға негіз болатын архисеманың ақпарат мазмұнына қарай эмоционалды
баға мен рационалды баға болуын тіл білімінде Н.Д.Арутюнова,
А.Н.Баранов, Е.М.Вольф сынды ғалымдар қарастырған болатын. Эмоционалды-
экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы архисеманың ақпарат
мазмұнына қарай сезім, көңіл-күйге негізделген мағыналық бөлшек,
эмоционалдық баға архисемасының болуы сөз мағынасының эмоционалдық
компонеттерінің басымдылығын көрсетеді, ал
рационалдық баға архисемасында логикалық, интеллектуалдыққа негізделген
экспрессия семалары басым түсетіндігін байқаймыз. Мысалы, Ақ көңілді
жақсыдан, аянбай салыс ортага, Ақылы, ары тапшыдай, Қу сөзін алма қолқаға
(Абай). Миың болса жолама, Бос желігіп шапқанға (Абай) деген контексте
жақсы, қу сөздерінің лексикалық мағынасының эмотивтік мағына
бөлшегінде радционалдық бағалау семасы басым екені бірден байқалады,
себебі адамды жақсы немесе жаман деп бағалағанда істеген ісін, айтқан
сөзін сарапқа салып, зерделеп барып, бір кесімге келетініміз анық. Осы
сөйлеушінің өмірлік тәжірибеге негізделген бағасы эмотивті мағына бөлшегін
тудырады. Ал желік, желігу сөздерінің мағынасында ұнатпау, жек көру
сезімін белгілейтін эмоциялық бағалау архисемасы жетекші болып отыр.
Жалпы эмоционалдық баға туралы ойымызды әрі қарай сабақтай түсу үшін
алдымен, эмоционалды лексикаға қатысты айтылған бірнеше пікірмен танысып
өтелік. Тілші Ш.Нургожина: Эмоциональное слово выполняет функцию передачи,
выражения эмоционального переживания субъектом какого-то явления
действительности, составляющего предметное содержание слова, деп жеке
семантикалық категория ретінде қарастырса,
В.Шаховский: Эмоциональность принизывает всю речевую
деятельность человека и закрепляется в семантике слова в качестве
спецификаторов различных эмоцинальных состояний человека, -деп лексикалық
мағынаның мағыналық бөлшегі ретінде тұжырымдайды, осы пікір І.Кеңесбаев,
Т.Жанұзақовтың: Сөздің эмоционалдық мәні дегеніміз сөздердің дара
мағынасына қоса адамның көңіл-күйэ ой-пікірін білдіретін сөз мәні, деген
ойымен ұштасып жатыр. В.Лиханов: Эмоционально-оценочными называются слова,
которые способны выражать отношение говорящего к фактам действительности
деген пікірлерін тұжырымдайтын болсақ, адамның эмоционалдық көңіл-күйі
сөйлеу тілінде эмоционалды сөздер арқылы беріліп, оның экспрессвтілікпен
байланысы бар екендігіне көз жеткіздік.
Эмоционалдық баға мен рационалдық баға субъектінің шындық болмыстағы
зерделеніп отырған нысанға деген қарым-қатынастың екі жағы болып табылады.
Бірі оның эмоциясы мен көңіл-күйі, екіншісі-белгілі бір дерекке сүйенуінен
туындаған пікір. Қорыта келгенде, эмоционалдық баға мен рационалдық бағаның
айырмашылығы мынада: рационалдық баға белгілі бір өлшемдерге сүйене отырып,
нысанға берілген нақты, шындыққа сәйкес келетін баға да, екіншісі-
сөйлеушінің психологиялық, элеуметтік, ұлттық ерекшеліктеріне негізделіп
берілетін баға.
Эмоционалдық баға немесе рационалдық баға басым болған жағдайда сөз
мағынасындағы бағалау семасы валентілік кезінде анық көрінеді. Мысалы,
жақсы үй, жақсы адам десек, бір қарағанда бұл екі сөз тіркесіндегі жақсы
сөзі бірдей мағынада жұмсалғандай, сыртқы тұлғасы бірдей, граматикалық
сипаты бірдей, бірақ сөз табиғатына үңілсек, екеуінің лексикалық
мағынасындағы бағалау архисемалары екі түрлі. Бірінші мысалдағы жақсы деп
бағалау адамның эстетикалық жағынан қанағаттануынан туындайды да мұнда
субъективтілік басым болады, мұнда көзімен көрген заттың сапасы көңілін
толтырса, адам өзінің көңіл-күйіне, әлеуметтік жағдайына, талғауына қарай
жақсы деп бағалайды, яғни алғашқы мысалда эмоционалдық баға архисемасы
басым, ал екінші мысалда адамды бірден көрген жерден жақсы немесе жаман деп
баға бере алмаймыз, адамның сөзіне, ісіне, отырыс-тұрысына, басқа
адамдармен қарым-қатынасына қарап, танып барып бағалаймыз, яғни әлемдегі
заттарға адамның рационалды баға беруі оның қоршаған ортада қалыптасқан
белгілі бір адамгершілік, қоғамдық нормаларға, стандартқа сай шындыққа
сәйкес келетін баға береміз, бұл - рационалдық баға болады.
Сөздің эмоционалдық, экспрессивтік сипатын белгілейтін терминдер әр
түрлі болып, жарыса қолданылуы – бұл мәселенің тіл білімінде біршама
зерттелгенімен басы ашылмаған жағдайлардың да жеткілікті екенінің айғағы.
Мәселен, орыс тіл білімінде Э.С.Азнаурова эмоционалды-экспрессивті
лексиканың мағынасын коннотаттық мағына ретінде стилистикалық мағына
құрамына жатқызса, Д.Шмелев сөздің экспрессивтік-стилистикалық реңкі,
сөздің эмоционалды бояуы (Арнольд), тілдік мағынаның экспрессивті-
бағалауыштық компоненті (Крушельницская), сөздің негізгі мағынасына
семантикалық және стилистикалық реңк үстейтін қосымша мағынасы (Медникова),
сөздің эмоционалды жүктемесі (Я. Рейковский) деп қарастырса, Л.М. Васильев
экспрессивтілік сөз мағынасындағы әр түрлі эмоционалды-бағалауыштық реңкі
бар семантикалық категория десе, Е.М. Вольф бағалау предикатының түрлері
мен функционалдық сипатын карастыра келіп, экспрессиялық мағынасында
эмотивтік терминін қолданады. И.Б. Голуб сөздің лексикалық мағынасының
құрамында белгілі бір ұғым туралы жағымды не жағымсыз баға беретін қасиеті
бар сөздерді эмоционалды бояуы бар сөздер деп атайды. Бұл мәселе жайында
арнаулы еңбек жазып, эмотивті лексикалық бірліктердің классификациясын
ұсынған А.Д. Григорьева, Л.М. Ким, М.Н. Кожина, Е.М. Галкина-Федорук, Е.Г.
Ковалевскаяның еңбектерін атауға болады [11, 103-124].
Эмоционалды-экспрессивті лексикаға қатысты еңбектерді қарастыру
барысында біз тіл білімінде жан-жақты талданған коннотация құбылысына
жүгіне кетуіміз қажет. Коннотация көптен бері және жан-жақты зерттеліп келе
жатқан мәселелердің бірі дегенімізбен, коннотация ұғымына қатысты берілген
алуан түрлі анықтамалар мен ой-тұжырымдардың болуы, біріншіден,
коннотацияның тілдік табиғатын ашатындай толық қанды анықтаманың
жоқтығының, екіншіден, бұл оның күрделі де сан қырлы қүбылыс екендігін
көрсетеді. Айталық, Л.Ельмслев пен Р.Барт коннотацияны семиотика теориясы
негізінде қарастырады. Р.Барттың айтуынша, коннотация бұл белгілі бір
идеология немесе дүниеге деген көзқарас элементтерінің жиынтығы болып
табылады. Р.Барттың Основы семиологии атты еңбегінде коннотация ұғымы ең
алдымен әдебиет теориясының құралы ретінде танылып, ол мәтіндегі
образдардың, поэтикалық, астарлы ойдың саяси және мәдени мәнін ашу
барысында автордың ұстанымын жеткізуге септігін тигізеді деп түсіндіреді.
Коннотация - бұл connotation - қосымша мағына деген латын тілінен
алынған термин. Лингвистика ілімінде семантикалық, үстеме мағына идеясы
К.Эрдманның Значение слова атты еңбегі арқылы еніп, таза семантикалық,
коннотация ретінде бұл термин алғаш рет Л.Блумфильд еңбектерінде көрініс
табады. Содан бастап коннотация құбылысы әр кезде ғалымдар тарапынан сөз
болып, коннотация дегеніміз не, коннотация қандай ғылымның лингвистика,
прагматика, семиотика, психология т.б. түрғысынан зерттелуі тиіс,
лингвистикалық коннотация ретінде коннотаттық мағынаның компоненттері болып
қандай семантикалық категориялар танылуы қажет, олардың өзара байланысы мен
айырмашылығы қандай деген сияқты сауалдарға жауап табу әрекеті жасалады
[12, 84-101].
Қазақ тіл білімінде коннотация құбылысы теориялық тұрғыда арнайы
қарастырылмаған. Дегенмен, бұл мәселенің танылуы зерттеулерде лексикалық
мағына, екінші номинация, лингвопоэтика, лингвостилистика, прагмастилистика
аспектілеріне сәйкес қамтылып,
Эмоционалды-экспрессивті сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы
мағынаға негіз болатын бағалауыштық семалардың сөз мағынасында
өзектеленуіне бірнеше себеп бар: бағалау субъектісінің өмірлік ұстанымы,
құндылық ұстанымы, білімі дәрежесі, жас мөлшері, жынысы, оның психологиялық
жағдайы және т.т..
Айтушыларға хабарланатын ақпараттар М.Я.Блохтың пікірінше факутальдық
нақты, деректі, интеллектуалдық мағлұматты, эмотивтік және импрессивтік
әсерлі бола алады екен. Осылайша сөздің лексикалық мағынасының
кұрамындағы эмотивтік мағына бөлшегі болып табылатын экспрессивтілік пен
эмоционалдылықтың қатынасын білдіретін рационалдық бағалауды
интеллектуалдық ақпаратқа, ал эмоционалдықты - эмотивтікке жатқызуға
болады. Е.Г.Борисова тілдік актідегі міндетті компонент тыңдаушығы
эмоционалдық әсер ету деп есептейді: Тыңдаушы ақпаратты қабылдайды және
оны өзінің өмір туралы ойлары, көзқарасымен салыстырады. Жаңа мәліметті
қабылдап ол өзінің көзқарасын өзгертеді, ол кезде оған ол мәлімет
эмоционалдық тұрғыдан әсер етеді, ондай әсер болмаса, ол оны қабылдамайды
[12,117].
Эмоционалдық пен экспрессивтілік бағалауыштықпен байланысты болғанымен
кейбір ғалымдар бағалауыштықты жеке семантикалық категория деп қарастырады.
Оценочность - это семантическая категория, которая базируется на
логическом понятии оценки, экспрессивность - это скорее, семантическое
качество, свойство лишенное логического ядра и создаваемое необычными
формально-содержательными языковыми средствами. Если оценочность и
эмоциональность входя в высказывание, увеличивают и обогащают его общий,
информативный объем новым содержанием, то экспрессивность лишь усиливает
уже заданный высказыванием смысл деген болатын З.Темірғазина. О.Бүркітов
болса баға берушілік, бағалылық деп аударып, мынадай анықтама береді:
Бағалылық автордың ұғым мен затқа, оқиға мен әрекетке өзіндік көзқарасынан
туындайды. Зерттеуші Ш.Нұрғожина бағалауыштық туралы ...под оценочностью,
следовательно, нужно понимать имеющееся в слове отрицательное или
положительное отношение говорящего к объекту речи деген болатын. А.А.Ивин:
Оценочные -это предложения говорящие о том, что человек считает плохим и
что безразличным, предложения выражающие убеждения людей в том, что есть
добро и что есть зло дей отырып, сөздердің бағалауыштық қасиеттері А - В
деген құрылым арқылы жақсыжаман деген екі мағынада жұмсалатындығын айтады.
Бағалауыштық ұнатуұнатпау; қуануренжу сияқты сөздер арқылы субъектінің
эмоциясын білдіреді деген тұжырымға келеді.
Психологияда эмоцияның табиғаты психологиялық құбылыс ретінде
белгілі бір сезімдерді білдіру формасы деп танылса, ал оның тілмен
байланысы тек экспрессия арқылы (оның айшықты дәйектелуі көркем әдебиетте)
жузеге асады деп түсіндіріледі. Ал жеке сөз, синтаксис, мәнмәтіндік
(контекст) т.б. тілдік қолданыс шеңберінде қарастырылатын лингвистикалық
категория ретінде эмоционалдылық - бұл айтылымның эмоционалды мазмұнмен
қанықтылығы, ол субъектінің өз сезімін жэне объектіге, айтылымға деген
қатынасын білдіріп, адамды таным шегімен байланыстырады деген сияқты
пікірлер де ұшырасады. Эмоция ұғымын кең мағынада түсінетін ғалымдар
эмоционалдылық категориясының ұғымына адам эмоциясын сипаттау және білдіру
мақсатында қолданылатын бүкіл тілдік амалдардың жиынтығын жатқызады.
Стилистика мен поэтикаға байланысты бірқатар еңбектерде эмоционалдылық
пен экспрессия ұғымдары синонимдер немесе фразеологиялық бірліктердің
функционалдық стилистикалық сипаты мен сөйлем семантикасына қатысты тепе-
тең шамалар ретінде қарастырылып келсе, ауызекі сөйлеу т.б. семантикалық
қолданыстарды талдау барысында эмоционалдылық пен бағалауыштық бірліктер
біртұтас бірлікте сөз етіледі.
Көптеген жағдайда ғалымдар тарапынан осы эмоционалдық бірліктер сөз
етілгенде экспрессия категориясын да назардан тыс қалдырмайды. Аталмыш
категорияларды тануға бағытталған еңбектерде эмоционалдылық және
экспрессия деген терминдермен қатар, эмоционалдық экспрессивтік,
экспрессивтік эмоционалдық деген терминдер де ұшырасады. Экспрессия
ұғымы, көбінесе, сөздің мәнерлілігі, суреттілігі, көркемділігі, тілді
әлдеқайда күшті, ерекше әсерлі ететін, адамның эмоциясы мен сезімін
білдіретін тілдік амалдардың жиынтығы деп түсіндіріледі. Экспрессивтілік
тілде әртүрлі амалдар арқылы пайда болып, алуан түрлі жолдармен жүзеге
асады. Экспрессия құбылысына қатысты теориялық еңбектерді негізге ала
отыра, ондай тілдік амалдар ретінде мыналарды атауға болады: еліктеуіш
сөздер, лексеманың әдеттен тыс дыбысталуы, ассонанс және аллитерация,
экспрессивтік реңк беретін жұрнақтар мен жалғаулар, сөздердің дағдылы орнын
ауыстыру, қайталау арқылы көрініс табуы т.б. Алайда, ең өнімді амалдардың
бірі болып троптар танылады, ал оның ішінде басты рөл метафораға беріледі.
Сонымен қатар ғалымдар өз зерттеулерінде номинативтік бірліктер
семантикасының коннотаттық аспектісін сипаттайтын мынадай жайларға да назар
аударады: Экспрессия әсерлігінің өзі сөздің ішкі формасы арқылы (бұл жерде
ішкі форма ұғымы ассоциативтік-бейнелі уәж ретінде танылады) немесе
сөздің экзотивті дыбысталуы арқылы пайда болады және экспрессия негізінде
қандай да болса тілдік немесе сөйлесімдік амалдардың тілдік стандартқа,
үйреншікті, тұрақты үлгілерге сай келмеуі, нормадан ауытқуы жатыр [13, 105-
108].
Әдетте, осы экспрессивтік пен эмоционалдық мағыналар сөздің эмотивтік
мағынасымен тығыз байланыста қарастырылады және олардың аражігін ажырату
өте қиын екендігін зерттеушілер атап көрсетеді. Бұл адам айналасындағы
заттар мен құбылыстарды қабылдағанда, адам санасында сол заттардың
өздерінен эмоция тууы мүмкін және сол заттар мен құбылыстарға деген баға
қалыптасуы мүмкін... Әрбір индивид биологиялық материя болғандықтан тілде,
сөйлеу процесінде өз санасы арқылы сөз таңбаларын өзінше қабылдайды. Бұған
себепші болатын эмоция, яғни сезім, онсыз мағына не тіл ешқандай толық
сипатқа ие болмас еді, эмоция адамның дүниедегі болып жатқан құбылыстар мен
айналасындағы заттарға, жеке адамның қарым-қатынастарына т.б. баға беруімен
тікелей байланысты, эмоционалдық баға экспрессияның негізі ретінде
экспрессивтік бірліктер семантикасының басым көпшілігінде кездесіп,
сөйлеушінің эмоциясын білдіру және сөзге белгілі бір тон үстеу болады.
Алайда, зерттеушілер тарапынан лексиканың эмоционалдық және экспрессивтілік
қасиеттеріне қатысты айтылған пікірлерді үш топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топ зерттеушілері аталмыш бірліктерді бір-бірінен айыра келе,
оларды әртүрлі құбылыс ретінде қарауды жөн көрсе, екінші топ зерттеушілері
эмоционалдылық пен экспрессивтілікті бір жерден шығатын бөлінбес категория
ретінде таниды. Ал үшінші көзқарасты жақтаушы ғалымдар бұл екі категорияны
жартылай байланыста қарастырып, олардың тек кейбір бөлшектері ғана астасып
жататындығын айтады. Осыған орай соңғы көзқарасты мойындаушы зерттеушілер
Н.Д.Арутюнова, Г.Ф.Аглетдинова, З.К.Темірғазина, О.Песельник экспрессивті
бірліктің мынадай типтерін көрсетеді:
Рационалдық (интеллектуалдық) баға (бұл объектіні жақсыжаман
тұрғысынан бағалау) - ұнату, жек көру, қуаныш, қайгы, сыйлау, ашу т.б.
Эмоционалдық баға (бұл объектіні ұнату, қалау ұнатпау, қаламау
тұрғысынан бағалау) — ботам, ағатай, жазушысымақ, қылжақбас т. б..
Белгілі бір объектінің жағымды немесе жағымсыз мағына мазмұнына
ілігуіне не негіз болады, оның бастау алар көзі ретінде не танылады деген
сұрақтарға жауап З.Темирғазинаның зерттеуінде жақсы көрініс тапқан деп
ойлаймыз. Ол былай деп жазады: Оценочность— величина шкалярная, т.е.
явление, измеряемое в шкальных значениях. Элементами оценочной шкалы
являются градации оценочного признака, репрезентированные в языке
дискретным набором слов. На противоположных полюсах порядковой
аксиологической шкалы находятся слова хорошо-плохо, нравится-не нравится,
добрый-злой. Поскольку речь идет об относительной, а не абсолютной мере
признака, то для измерения необходима точка отсчета, каковой и является
норма, средний стандарт. В отличие от параметрических шкал (высокий-
низкий; большой-маленький), в аксиологической шкале-норма как точка
отсчета располагаются не посреди шкалы, вокруг оси симметрии, а на
положительном полюсе оценки хорошо (14,61). Сондай-ақ ол осыған қатысты
А.Ивин мен Н.Арутюнова өз пікірлерінде жақсы деген сөздің үғымы нормаға
сай, ал жаман деген лексеманың үғымы нормаға сай келмеу деген
түсініктерге телитінін атап көрсетеді. Тілші Н.Арутюнова эмоциялық бағаны
өз ішінде: сезімдік баға (ұнау-ұнамау, жақсы көру-жек көру), сенсорлық баға
(дәмді-дәмсіз, сүйкімді-сүйкімсіз) жэне эстетикалық баға (әдемі-кейіпсіз)
деп үшке бөліп, қарастыра келе, бұл бағалаулар белгілі бір нормаға, үлгіге
негізделе алмайтынын, бұл жағдайда субъектінің өзі, оның эмоциясы, сезімі,
көңіл-күйі басты фактор болып табылады деген пікір айтады [15,58-59].
Сөз мағынасындағы бағалау семасы жөніндегі зерттеушілердің пікірлерін
саралау барысында байқалатын жайт — бағалауыштық прагматика категориясы
ретінде танылуы. Бұл, біріншіден, тілдік бірлікке тән бағалауыштық мағына
арқылы субъект объективті шындыққа, адресатқа деген өз қатынасын білдіреді.
Екіншіден, сөйлеуші белгілі бір ойды, мазмұнды білдіру үшін толып жатқан
тілдік амалдардың ішінен өз қалауы бойынша белгілі бір таңбаны тандайды. Ал
бұл сөйлеушінінің табиғатымен тікелей астасып жатады әрі ол оның көз
қарасын, коммуникативті мақсатын танытады.
Жоғарыда көрсетілген экспрессивтілік, эмоционалдылық және
бағалауыштылық ұғымдары Н.Б.Лаврентьеваның образды (бейнелі) сөздерге тән
сипат ретінде уәжділікті қарастырған еңбегінде, А.И.Федоров пен
А.Л.Коралова сияқты ғалымдардың тілдің бейнелік құралының семантикалық
негізі туралы еңбектерінде образдылық категориясының құрамдас элементтері
ретінде танылады. Образдылық туралы сөз қозғағанда алдымен ауызға түсетіні
— метафора, сөздің ауыспалы мағынасы.
Образдылыққа байланысты мысал жинау барысында адамның ішкі жан дүниесі
мен табиғат құбылыстары, жан-жануар атаулары мен іс-әрекеті өзара
ассоциациялы түрде үндесіп жататыны байқалады. Мысалы: Баяғыда біреу
біреуді пәлен жасымда, жырақтан атым арып келе жатқанда пәлен жерге
жеткізіп салып еді деп, жарықтық соны өлгенше айтып жүруші еді (Абай). Осы
мысалдағы жарықтық сөзі жақсы көру, ұнату мағынасындағы эмоциялық баға
берілген ақкөңіл, жақсыны асырып, жаманды жасыратын дана
адамның образын жасап тұр. Көркем әдебиет мысалдарына үңілсек, образды
бейнеленген фразеологизмдердің арқасында автордың баяндап отырған оқиғасы
өте бейнелі болып суреттеледі: "Батырдың тұқымы" бар ашуын жиып, айдаһарша
ақырып келіп, қалыңдығын қайын жұртынан тартып әкетті (3.
Қабдолое). Сөйлемдегі айдаһарша деген лексикалық құрал арқылы жасалған
гиперболалың эмоционалдық бағасы ақырып етістігімен тіркескен кезде үдей
түседі әрі іс-әрекет өте дәлдікпен суреттеліп, оқиғаны
жандандырып, экспрессивтік мән жасап тұр. Осылайша эмоцияны бейнелейтін
метафоралық мағынаның пайда болуы эмоционалды-экспрессивті лексиканың корын
толықтыра түседі. Эмоция образдарына жел, боран, жалын, от, зор, жан, қап,
жүрек жатса, олардың іс-әрекетіне ызылдау,буырқану, жану, күю, қайнау,
өртену, сияқты етістіктер арқылы бейнеленеді. Образдылықты жасауда
таптырмас құрал метафора десек те, метафора арқылы ауыспалы мағынада
қолданылған сөздердің бәрі бірдей эмоцияоналды-экспрессивті мағынаны
білдіре бермейді, — дейді Б.Хасанов [16,39]. Мысалы, сөз төркіні,
бұлақтың көзі, істің көзі дегендегі төркін, көз сөздері метафоралар,
бірақ бұл сөздерде эмоционалдық-экспрессивтілік мағына бөлшегі жоқ.
Ауызекі қолданыстағы экспрессивтік лексиканы арнайы зерттеген ғалым
Н.Лукьянова былай деп жазады: Если принять в качестве исходного тезис о
том, что экспрессивная функция связана с выражением эмоций и чувств, то
необходимо принять и второй постулат, логический вытекающий из первого.
Экспрессивные лексические единицы, выражая эмоции говорящих лиц, являются
эмоциональными [11,39]. Дегенмен, әрі қарай нақты деректерді келтіре
отыра, ол барлық экспрессивтік бірліктер эмоционалдық бола бермейтіндігін
баса айтады.
Тіл білімінде, әсіресе, лексикологияда көптеген авторлар ғылыми
терминологияда сөздің эмоционалдық және экспрессивтік мағына бөлшектерін
ажыратпайды. Ал біздің ойымызша, эмоционалды-экспрессивті сөздің
лексикалық мағынасының құрамындағы мағынаға негіз болатын эмоционалды және
экспрессивті мағына бөлшегін бірдей болады деп айта алмаймыз.
Әдетте, эмоционалдық бар жерде экспрессивтілік те бар, алайда
экспрессия эмоционалдыққа қарағанда күрделірек, ол түрлі амал-тәсілдер
арқылы, көбінесе, сөздің ауыспалы мағынасының негізінде қалыптасады. Ғалым-
тілші Е.М. Галкина-Федорчук: Тілдегі экспрессивтілік пен эмоционалдық
элементтерін айыра білу қажеттілік, олардың өзара байланысы мен өзара
әсеріне қарамастан, функциялық міндеттерінің әр түрлілігінен туады...
Тілдегі эмоционалдылықты экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар -
әр түрлі кұбылыстар, — дейді [3, 98 б.]. Шың мәнінде де солай,
экспрессивтілік пен эмоционалдық бір-біріне ұқсас тілдік категориялар
болғанымен қызметтері әр түрлі. Осы ойды дәлелдеу мақсатында экспрессивті
лексикалық бірліктердің типтері мен семантикасын жан-жақты зерттеген Н.А.
Лукьянованың классификациясың басшылыққа алып, эмоционалды-экспрессивті
лексиканы төмендегідей топтастырамыз:
1)эмоционалды
2)экспрессивті
3)эмоционалды-экспрессивті
Енді осы семантикалық топтарды тілдік тұрғыда талдап, мысал келтіру
арқылы ойымызды дәлелдейік: 1. Діні не еткен қатты еді мына пәлекеттің! -
деп ойлаған Мыңсары бар қаны басына теуіп, өрт сөндіргендей түтігіп кетті
(С. Досанов). 2. Шіркін-ай, шағын да болса өзіңе тән бір қуысың болса ғой,
- деп көкірегі қарс айрыла күрсініп койды (Б. Мұқай). Алғашқы сөйлемдегі
қалыпты жағдайда эмоциялық мағынасы жоқ не еткен сөзі қатты сөзімен
тіркескенде пайда болатын мағына эмоциялық мағына болады да оны эмоционалды
пәлекет сөзінің мағынасымен қоюлана түседі, себебі бұл сөздің шындық
болмыста затпен ұғымдық байланысы жоқ, таза эмоционалдық ықпалындағы
психологиялық процесстің негізінде бейнеленген түсінік атауы — эмоционалды
лексика, ал шіркін-ай деген сөздің таза сезім атауын білдіріп,
эмоционалды лексика болатыны дау тудырмайтыны белгілі, ал шағын сөзі
белгілі бір салыстыру негізінде қалыптасатын бағалау архисемасына
негізделген экспрессивті сөз болса, куыс сөзі жеке тұрғанда ешқандай
эмоционалдық-экспрессиялық мәні жоқ сөз болғанмен белгілі бір тілдік ортада
эмоциялық әрі экспрессиялық мағынаға ие болатынын байқаймыз. Ондай
мағынаның тууына парадигмалық, синтагмалық қатынастан туатын мағына негіз
болады. Қуыс сөзі бұл мысалда үй, баспана мәнінде, яғни жаның мен тәнің
демалатын, өзің сүйген адамдармен қауышатын орын деген аялық білім
негізіндегі пайда болатын эмоциялық семаны, шағын сөзінің лексикалық
мағынасының негізінде туатын экспрессивті сема толықтырылып отырады да, сөз
мағынасында әрі эмоциялық әрі экспрессиялық мағына бөлшегін байқаймыз. Бұл
мысалда эмоциялық архисеманың эспрессивті архисемаға қарағанда мағыналық
жүгі салмақты болғандықтан мұндай сөздерді эмоционалды-экспрессивті
лексикаға жатқызамыз. Ал енді келесі бір мысалға назар аударайық: Өкіл мен
Досқожа үйге кіріп шам жақты. Көрпені ашқанда кемпір бакшиып басын көтерді
(Б.Майлин). Мұнда бақши сөзінің денотаттық мағынасы қарау, бірақ бұл
сөздің лексикалық мағынасы тек осы қарау семасымен шектелмейді, оның
құрамында жақтырмау, ұнатпау деген семалар эмоция атауы болғанмен
көзқарасты, адамның қасы мен қабағын бағып, салыстыру негізінде жасалған
экспрессиялық семамен толықтырылған. Бұдан шығатын қорытынды, эмоционалды-
экспрессивті лексиканың мағынасы үнемі эмоционалды-экспрессивті мағына
түрінде аралас болып қоймайды, сонымен катар экспрессивтілік немесе
эмоционалдық мағына өз алдына жеке көрінетін тұстары да болады, яғни
тіліміздегі экспрессия құбылысының әрқашан эмоционалды болуы шарт емес.
Эмоционалды-экспрессивті лексика семантикалық өріс ішінде парадигмалық
қатынасқа түседі. Парадигмалық қатынас лексико- семантикалық
топтың ішінде болады да, бір-бірімен үш түрлі қатынаста болады. Ол
қатынастардың мәнін бір семантикалық өріс ішіне кіретін лексикалық
бірліктердің ұқсастықтары мен мәндестігі және қарама-қарсылықтарынан табуға
болады. Алдын ала ескертетін нәрсе бұл үш мағыналық байланыстың табиғатын,
ішкі заңдылықтарын ашып беру біздің жұмысымыздың мақсаты емес, тек
эмоционалды-экспрессивті лексиканың ішкі мағыналық сипатын ашу үшін ғана
қарастырамыз. Көпшілік ғылыми еңбектерде синонимдер туралы сөз болғанда
олардың мағыналары өзара жуық болатынын, бірінің орнына екінші қолданыла
беретіндігі туралы белгілгері негізгі болып табылатынын көрсетеді. Мысалы,
қазақ тіліндегі синонимдерді арнайы зерттеген Ә.Болғанбаев: Синонимдер
сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне карай топтастырылады, — десе [17,
25 б.]., М.Белбаева: Мағыналары жуық, өзара мәндес сөздер синоним деп
аталады, — анықтама береді [18, 16 б.]., де синоним сөздердің
мағыналарында азды-көпті ерекшелік барын керсетеді. Мысалы, ренжу мен
ашулану бір-біріне синоним болғанымен, екеуі екі түрлі психологиялық
жағдай. Ренжу сөзіне кею, налу, көңілі қалу сөздері синоним болады. Әй-шай
демей тату өскен Бектастыц ренжіп аттанғалы отырғанын көрді (С.Мұқанов).
Осы жағдайды өзіңнен естісем man мұндай кейімес едім (Н.Ғабдуллин). Мыналар
мені қапқа салып сүйреткендей етті-ау,-— деп назаланды Әзім (Т.Бердияров).
Келтірілген мысалдардағы әрбір психологиялық күйді білдіретін эмоционалды-
экспрессивті лексиканың мағыналық құрамындағы эмотивті мағына бөлшегінің
қарқындылығына бір-бірте сатылап үдеп отырғанын байқаймыз. Ренжу сөзінің
әсері әлсіз болса, кею сөзінде — орташа, ал налу сөзінде күшті аффект бар
екенін аңғару қиын емес, яғни өзара синонимдес эмоционалды-экспрессивті
лексиканың әрбір сыңарының эмоциясы келесісіне қарағанда артығырақ болады
екен. Қарқындылық категориясы философияда сапа, сан, өлшем категорияларымен
бірлікте қарастырылғаны белгілі, ал лингвистикада
сөз семантикасының компоненті ретінде алғаш рет шетел тіл білімінде
қарастырылып, Е.И.Шейгалдың пікірінше, қарқындылық белгілі бір құбылыстың
іс-әрекеттің сапасын өзгертпей-ақ, белгілі бір өлшем ішіндегі даму деңгейін
көрсетуі болып табылады. Кейінірек осыған ұқсас пікірлерді орыс тіл
білімінде Е.Э.Хамидуллина, И.И.Туранский ЫА.Лукьянова берсе, қазақ тіл
білімінде фразеологизмдердің семантикасындағы қарқындылық мәселесін
К.С.Сарышева қарастырған [19, 13 б.]. Аталған ғалымдардың пікірлерін
басшылыққа ала отырып, синонимдес эмоционалды-экспрессивті лексиканың әрбір
сыңарының эмоциясы келесісіне қарағанда артығырақ болатыны анықталып,
эмотивті мағына бөлшегінің қарқындылығына қарай әлсіз, орташа, күшті
аффектер деген үш түрі болатынын байқаймыз. Сөйлеуші өз ойын
жеткізуде тілдік бірлікті коммуникативтік мақсатына қарай
саралайды. Мысалы, сөйлеу, айту, жеткізу, сыпсыңдау, сыпылдау, сайрау деген
синонимдік қатардың лексикалық мағынасы: көңілдегі ойды, пікірді, хабарды
басқа біреуге жеткізу. Дегенмен бұл сөздер бір-бірін нәзік мағына
ерекшелігімен ажыратылады. Мұндағы алғашқы сөйлеу, айту етістіктері
ешқандай қосымша мәні жоқ, мағыналық синонимдер ретінде нейтралды лексика
болса, жеткізу, сыпсыңдау, сыпылдау, сайрау етістіктері қимыл атауын
білдіруімен қатар сөйлеушінің сезімі мен көзқарасын қоса білдіретін
лексикалық мағынасының құрамы күрделі стилдік синонимдер ретінде
эмоционалды-экспрессивті мағыналы сөздер болып табылады. Ғалым Ә.Болғанбаев
та синонимдік қатардағы сөздер бірден-бірге басқыштап, градация жолымен
өзеретінін айтады. Салыстырып көрейік: сөйлеу Келеді өлең еселеп, Үлгере
жазып жатамын, Бір емделіп, бір сөйлеп, Мол рахатқа батамын (Қ.Аманжолов).
Айту Алдына тура бара алмай, Барып жауап ала алмай, айта алмадық зарыңды
(Жамбыл). Жеткізусыпсыңдау Табиғатынан қыдырмашы адам болған соң, көрші-
қолаң оны жақтыра қоймайтын. Бірақ ауыл үйдің сөзін біріне-бірін жеткізіп,
сыпсыңдауы жоқ әйел (О.Бөкеев) Сыпылдау Бұл әйелдің бір ғана кемшілігі бар
сияқты, ол аузын жаппай сыпылдап сөйлей беруі (Д.Исабеков). Сайрау Өзін
оқуға зерек деп естейтінмін, бірақ man былай бұлбұлша сайрайды деп
ойламаппын (Т.Иманбеков). Келтірілген мысалдардағы синонимдік қатардың
алғашқы екі сөзден басқа әрбір сөзінің лексикалық мағынасындағы эмоциялық
мән (ұнату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz