Бастауыш сынып оқушыларын жанұямен бірлесе тәрбиелеуде этнопедагогиканың маңыздылығы
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих – педагогикалық институты
ПЕДАГОГИКА кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.Т.Тасболатова.
ЕСІМСЕИТОВА АНАРГҮЛ ҚУАНЫШБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын жанұямен бірлесе тәрбиелеуде
этнопедагогиканың маңыздылығы
Ғылыми жетекші:
П.ғ.к.
С.Т.Сеңкібаев ------
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Этнопедагогиканың ғылыми – теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Жанұя тәрбиесінің пәрменділігі, берері, салалары,атақты ағартуышылардың
ой пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.2. Жанұя тәрбиесiнде этнопедагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиiмдiлiгi және сыныптан тыс жұмыстарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3. Жанұя тәрбиесiндегi халықтың дәстүрiн тiкелей ата-аналармен жұмыс
iстеу арқылы
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 24
П. Жанұя тәрбиесіндегі халықтың тәрбие дәстүрін бастауыш сыныптарда жүзеге
асыру жолдары .
2.1. Баланың жеке тұлға болып қалыптасуындағы – бесік тәрбиесінің ерекшелгі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.Әке мен шешенің, ата мен әженің бала тәрбиесіндегі алатын орны
... ... 38
2.3. Мектепте ата-аналармен жүргізілетін жұмыстар ерекшелгі
... ... ... ... ... 45
ІІІ .Сабақта жанұя тәрбиесіндегі халықтың тәрбие дәстүрінің үлгі-өнеге
түрлерін пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 73
Қосымша
Кіріспе
Қазiргi кезде елiмiзде түбегейлi өзгерiстер болып жатқанын көрiп
жүрмiз. Қазақстан республикасының тәуелсiз мемлекет мәртебесiне ие болуы,
өз тiлi мен дiнiнiң оралуы, өркениеттi елдер қатарына қосылуна талпыныс
жасауы – ел ертеңi болашақ ұрпақ тәрбиесiне жауапты тарауды көздейдi. Осы
тұрғыда “Қазақ орта мектебiнiң тұжырымдасы”, “Үздiксiз бiлiм беру
тұжырымдасы”, “Тiлдер туралы” заңның қабылдануы өте құптарлық жайт.
Елiмiз тәуелсiздiк жолына ендi-ендi қадам басқан тұста жас
ұрпақты ұлттық салт-дәстүрiмiз, әдет- ғұрпымыз негiзiнде тәрбиелеу
мәселесi жолна алынып отыр. Бұл жөнiнде үздiксiз тәрбие тұжырымдамасында:
Негiзгi мақсат – денi сау, ұлттық сана – сезiмi оянған, рухани ойлану
дәрежесi биiк, мәдениеттi, еңбекқор, iскер, бойында басқа да игi қасиеттер
қалыптасқан адамды тәрбиелеу – деп атап көрсетiлдi.
Сол себептi нәрестенiң дүниеге келген күнiнен бастап, кемелденген
азамат болып қалыптасқанша бiр мақсатты тәрбие беру үрдiсiн
ұйымдастыру басты мiндеттердiң бiрi болып саналып, жұртшылық назарын
аударуда. Бұл мiндеттi жүзеге асыру отбасы мен мектепке дейiнгi, мектептегi
тәрбие мекемелерiнiң үлесiне тиедi.
Халқымыздың ұлттық ерекшелiгi саналатын үлкендi сыйлау, кiшiге
қамқорлық, бауырмалдық, кішіпейiлдiлiк қасиеттерiнiң бiразынан кейiнгi
ұрпақтың ажырай бастағаны шындық. Ендi заманымыздың қайта өзгеруiне
байланысты жас ұрпақтың бойына осынау қасиеттерiмiздi қайта сiңiрiп өсiрсек
деген мақсат бiздiң, ата-аналардың алдындағы мiндет.
Қазақтың қазiргi халықтық педагогикасы мұрат-мақсаты өте жоғары,
мазмұнға бай, тәрбиелiк әсерi мен мүмкiндiгi күштi рухани мұраның бiрi.
Сондықтан халықтың тiлiн, салтын, дәстүрiн бойына сiңiрген ұрпақ тәрбиелеу
үшiн тәрбие саласындағы қызметкерлер халық педагогикасын оқу-тәрбие
жұмысына негiз етiп алған жөн. Бұл ауқымды кең жұмыс ата-аналармен тығыз
ынтымақта ғана нәтижелi болмақ. Өйткенi адамның жеке басының мiнез-құлқын
қалыптастыру, оның бойына адамгершiлiк қасиеттердi сiңiру ата-ананың
тiкелей әсерiмен жүзеге асады. Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы –
“Бастауыш сынып оқушысын жанұямен бірлесе тәрбиелеудегі - этнопедагогиканың
маңыздылығы”.
Мақсаты: қазақ халқының жанұя тәрбиесiндегi көне заманнан келе жатқан бала
тәрбиелеу дәстүрiнiң бай тәжірибелерiмен таныстырып, дәстүрлердiң озық
үлгiлерiн алып, тәрбие құралына айналдыру жолдарын көрсету.
Асылы, жас ұрпаққа отбасында берген тәлiм – тәрбиенiң –өмiрдегi
уақыт, тәжiрибе көрсетiп жүр. Ал өз халқына тән табиғи мiнездi бойына
сiңiрген, ұлағатты тәлiм – тәрбие алған жеткiншек тәрбиелеу үшiн отбасында
ана тiлiне деген құрмет ұшан теңiз болуы керек және тәрбие ана тiлi арқылы
қалыптасуы тиiс. Шүкiр, бұл күнде тiлдiң, ана тiлiнiң не үшiн керек екенiн
бiлетiн шамаға жеттiк. Мектеп қабырғасындағы балаға дейiн “ұлт аясындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы үшiн”- деп сақылдатып жауап
қайтарады. Бiз оған : “Ана тiлi соған қоса ата-ананың бауыр етi баласын
жақсылыққа жақын, жамандықтан алыс ұстауына септiгiн тигiзетiн, ұлттық
ғасырлар бойы жинаған тәлiм-тәрбие, тағылым туралы асыл да жасыл ұғымдарын
сол ұлт топырағына егетiн және де себетiн бiрден бiр құрал” – деп қосар ек.
Тұрмыстық тәрбие де осыдан шығады.
Ендеше тұрмыстық тәрбиемiздiң сипаты мен сиқы қандай деген сұрақ өз
- өзiнен туындайды. Бұған жауап iздесек байқайтынымыз, басты шайқайтынымыз
тағы рас. Неге? Ынта болса кез келген жас ана, ана тiлiн үйренедi, ал
тәрбие мәселесi басқаша.
Ол – ана тiлiнiң әлдиi мен шешенiң омырау сүтiмен, әкенiң қабағы,
ата - әженiң күншуақ мейiрiмiмен бiртiн – бiртiн барып бойға сiңетiн өте
нәзiк те шәлгез шаруа.
Өкiнiшке орай, тiлiмiзге қоса, ұлтымыздың әлiппесi “Үлкенге
құрмет, кiшiге iзет”- деп басталатын асыл қазынасынан көз жазып қала
жаздаппыз. Бұрын бiз көрмеген, бiлмеген ұрпақ, қалаңыз, қаламаңыз жағамызға
қол салып отыр.
Басқаны былай қойғанда, тәрбие табалдырықтан басталады десек,
құдайы қонақты есiк көзiнен жылы қабақ, шұғыла көзбен қарсы алып, сырт
киiмiн шешуге, аяғына кебiс ұсынуға жарайтын қазақы балалар көзден ұша
бастады. Бәрiмiз де қалалық болып туа қалғамыз жоқ, бiз де ауылдың қара
домалағы болғанбыз, иығымызға сүлгi алып, ақсақалдардың қолына су
құйғанбыз. “Алла жарылқасын, таудай бол, балам” деген алғыстарын алғанбыз.
Сұлу сағымдай көз алдымыздан жылжып, келмеске кетiп бара жатқан сол
кiшiлiк, iзгiлiк, iзеттiк қасиеттердi балаларымыздың бойына еге алып жүрмiз
бе, жоқ па?
...Әй қайдам, еге алмағанымыз ғой, аулада қарама-қарсы кездескен көп қара
көздер сәлем бермек түгiл, иықтарымен қағып-соғып, кете жаздайды. Тек
әйтеуiр соңғы кезде ғана қазақ мектептерiне баратын балалар аузы жыбырлап,
сәлем берген болады. Оның өзi сирек кездесетiн жағдай.
Ия, бойдағыны бере алмасақ, еге алмасақ, ол бiздiң кiнәмiз, баяғы
желкеден тартқан кер жалқаулығымыз. Тiптi о да емес, бұда емес “Өкiмет
өлтiрмейдi, өкiмет өзi бағып-қағып тәрбиелейдi”деген арамтамақ халықтан,
әлде “Әке көрген оқ жанар, ана көрген тон пiшер” деген аталы сөзге құлақ
үйренiп, мән берудi қойғанымыздан, қалай болса да бұл күнде жүзi суық,
жүрiсi суыт, тiлi мүкiс, мәңгүрт ұрпақ өсiрiп үлгердiк. Бәрi де өзiмiзден
басталады.
Екi ауыз сөздiң басын құрап, ойын айта алмайтын шәкiрттер жыл сайын
өмiрдiң сан – саласына қанат сермеп жатыр. Ал балалардың көбiсi не үйде ата-
анасымен жүрек жарды шүйiркелесiп көрмегендерiн, не атасы мен әжесiнiн
тiзесiне отырып ертегiсiн естiмей өскендiктерiн, не мектепте он жыл бойы
шешiлiп ойын айтып үйренбегендiктерiн аңғартып жатады.
Нәтижесiнде қазiргi кезде қылаң берiп жүрген, айтуға ауыз
бармайтын сорақылықтарға тап боламыз. ...Әрине, бұл жерде, барлық жастар
тәрбиесiз деген ойдан аулақпыз. “Бiр қарын майды бiр құмалақ шiрiтедi”
деген халқымызда мақал бар. Сондықтан, сорақылық деп отырғаным, некесiз
туылған жетiмдер үйiндегi тастанды қазақ балаларының көбеюi және қарттар
үйiнде сақалы сапсиып қарт атамыздың, еңкейген әжемiздiң “торға түскен
торғайдай” жаутаңдауын айтар едiм. “Мен қазақпын” деген қазақ баласының
ұлттық арына, намысына түскен қара дақ дерсiң.
Балаңа қандай тәрбие беру тәрбиешiден. Бала қалай тәрбиеленсе,
соған көне бередi “–деген болатын. Ия, “Сүтпен бiткен мiнез, сүйекпен
кетедi”- деген сөз ата-ана тәрбиесiнiң пәрмендiлiгiн көрсетедi.Осыған орай
өзiмнiң дипломдық жұмысымда этнопедагогика мәселелерінің бастауыш сынып
оқушыларын оқытып – тәрбиелеудегі мәселелердi шешудi көздедiм.
Зерттеудің мақсаты- бастауыш сынып оқушыларының этнопедагогикалық
тәрбиесіне және оны білім беру мен оқыту барысында санасына сіңіру.
Зерттеу пәні- этнопедагогика элементтерін пайдалана отырып бастауыш сынып
оқушыларына білім беру мен тәрбие беру процесін ұштастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мен оқытуда этнопедагогиканың
тәрбиелік маңызын анықтау
2. Оқушылардың тәрбиесінде халықтық педагогиканың өнегілі дәстүрлерін
пайдаланудың қазіргі жай- күйін зерттеу
3. Мектеп оқушыларына тәрбие беру процесінде қазақтық ұлттық дәстүрлерін
пайдалануға байланысты мұғалімдерге әдістемелік нұсқаулар жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде
оқу және оқудан тыс мерзімде өткізілетін іс- әрекеттердің өзара
байланыстылығы ескерілсе және қазақтың халықтық педагогикасының өзіндік
ерекшеліктері ескеріліп, әдіс- тәсілдерді мақсатқа сай пайдаланылса,
балаға толық , жан – жақты танымдық тәрбие беруге болады.Ең бастысы –
ұлттық рухымыз сақталады.
1. 1.1. ЭТНОПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
Бүгiнде балалар тәрбиесiнде халықтық тәлiм-тәрбие елеулi орын алады.
Себебi халықтық педагогика педагогиканың негiзi, нәр беретiн тамыры болып
саналады. Халықтық педагогика кешегi өткен данағой қариялардан, ғұлама
ойшылдар мен шешен билерден, батырлар мен ақын жыраулардан, бақсы-
балгерлерден, сал-серiлерден мұра, мирас болып қалған ұлы тәрбие құралы,
халық тәлiмi жөнiндегi ой-тәжiрибенiң жиынтығы.
Халық педагогикасы деген терминдi ең алғаш кiргiзген -
К.Д.Ушинский. ол өз еңбектерiнде халық педагогикасының озық үлгiлерiн
көрсете отырып оны ашып бердi.
Халық педагогикасы деген терминге ең тиiмдi және дұрыс анықтама
берген Чуваш ғалымы Г.Н.Волков.
Халық педагогикасы халық ауыз әдебиетiндегi әдет-ғұрыптарындағы,
салт-дәстүрлерiндегi, балалар ойындарындағы және ойыншықтарындағы сақталған
педагогикалық мұралар мен тәрбиелiк тәжiрибенiң жиынтығы.
Ал осы халық педагогикасын зерттейтiн ғылымды-этнопедагогика деп атауды
60-70 жылдары тағы да осы Чуваш ғалымы Волков ұсынған болатын. Мұндағы
этнос – халық деген ұғымды бiлдiредi. Сонымен этнопедагогика бұхара
халықтың жас ұрпақты тәрбиелеудегi тәжiрибесi, олардың педагогикалық
көзқарасы туралы ғылым. Ол трмыстық педагогика және жанұяның, тайпаның,
рудың, ұлттың халықтың педагогикасы.
Халық педагогикасы жөнiнде бiздiң қазақ ғалымдары да бiраз ойлар
қозғады. Олар: профессор Қ.Жарықбаев, доценттер С.Қалиев, С.Ұзақбаева,
Қ.Бөлеев.
Жарықбаев былай деген: Халықтық педагогика халықтың оқыту және тәрбиелеу
туралы бiлiмдерiнiң қосындысы. Ал Болеев халықтық педагогиканы тәрбие
жөнiндегi ғасырлар бойы жинақталған халықтың бiлiм мен тәжiрибесi деп атап
өткен.
Этнопедагогика әлi зерттелмеген ғылым. Ол туралы Т.Тәжiбаев былай
деген: Қазақтарды мәдени өмiрiнде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және
халықтың тәрбиелiк дәстүрлерi басты роль атқарған.
М.Әлiмбаевтың Бiзде әттең халықтық педагогикасының қағидаларын
көнермес, төзбес концепциялары әлi толық зерттелген жоқ. Оларды терең
талдап, қортындылап ғылыми кiтап етiп бастыру – алдағы күндердiң кезек
күттiрмес парызы- деген пiкiрiнен келер ұрпақ қамын ойлағанын көремiз.
Жалпы, қазiр халықтық педагогиканың озық үлгiлерiн
тәрбие жұмыстарында кең пайдаланып жүрмiз. Осыған орай халықтық педагогика
жөнiне түсiнiгi аз кез келген адамда мынандай сауал тууы мүмкiн: Неге қазiр
барлық тәрбие саласындағы қызметкерлер халықтық педагогиканың озық
үлгiлерiн жаппай пайдалануда? Қандай қасиеттерi мен ерекшелiктерiне
байланысты оны қадiрлейдi? т.с.с.
Сондықтан ендiгi кезекте халықтық педагогиканың ерекшелiктерiне тоқталайын:
1. Оның өміршеңдiгi. Тәрбиенi халық өмiрiнен бөлiп ала алмаймыз.
2. Халық өкiлдерiнiң тәрбие iсiне кең тартылатындығы. Ата-әжелер, ауыл
қариялары, үлкен аға, апалар т.б.
3. Балалықтан бастап, ата болу аралығында тәрбиенiң, толық бiр дәуiр
құрайтындығы. Тәрбие баланың жарық дүниеге келген сәтiнен басталып,
кемелiне келген қарияның көз жұмғанына дейiн жүредi.
4. Жас бүлдiршiндердi тәрбие iсiмен шұғылдануға, қазақ отбасында ересек
балалар кейiнгi балаларды ойнату, тамақтандыру т.б., бiр сөзбен айтјанда,
бүкiл тәрбие жұмысын сенiп тапсырады.
5. Тәрбиеленiшiнiң толық еркiндiкте болатындығы.
6. Қазақ халық педагогикасында адамшылық, бауырластық, туысқандық, татулық,
бiрлiк қай заманда да тәрбиенiң басында тұрады.
7. Қазақ халық педагогикасы әрдайым ата-ананы, қарттарды, баланы, жалпы
әлсiздi құрметтеудi уағыздап, қастерлейдi.
8. Қазақ халық педагогикасында қалыптасқан жекелеген әдет-қылықтарды
құрметтеп, қастерлеу т.б.
9. Қазақ халық педагогикасының авторы халыјқтың өзi. Келiсiп пiшкен тон
келте болмас дегендей, халықтың бай тәжiрибесiне сүйенедi. Осындай бай
мұраны бойына сiңiрген жас ұрпаты тәрбиелеудегi бiздiң, яғни ұстаздардың,
мiндетi орасан екенiн түсiне отырып, тағы да бiр жағдайды естен шығармау
керек. Ол ұстаздардың этнопедагогикалық бiлiмi ұшан - теңiз болуы.
ұстаздың әрқашан бiлiмiн көтерiп, жетiлдiрiп отыруы абзал. Ерiнбей
–жалықпай iзденген және алдындағы шәкiрттерiн өз баласынан кем көрмей,
жақсы көрген ұстаз үлкен жетiстiктерге жететiне кәмiл сенемiн.
Қазақтың баланың бас ұстазы – ата-анасы, балапан ұяда не көрсе,
ұшқанда соны iледi дегендей тамаша нақыл сөздерi бар, яғни отбасындағы
әдемi таным, түсiнiк қалай қалыптасса, адамның бойында қалатын да сол
қасиеттер екендiгiн мойындауымыз керек. Балалардың айналадағы жақсылық пен
жамандықты, этикалық жайттарды, сұлулық пен құштарлықты қабылдау сезiмi
сергек те нәзiк. Олардың қылығы тек жақсылыққа ғана арналсын, тек
жарасымды этиканы қабылдайтын болсын десеңiз, дәстүрге арқа сүйеңiз.
Дәстүрге арқа сүйемегеннiң, көсегесi көгермейдi деген ата-бабаларымыз.
Ендi халқымыздың бала тәрбиелеудегi тарихына аздап шолу жасайық.
Басқа халықтар сияқты қазақ халқының да өзiндiк әлеуметтiк экономикалық
тарихи және географиялық тұрмыс-салты, саяси және территориялық
қақтығыстары болды. Сонымен қатар басқа халықтармен кең сауда
байланыстарының болмауы қазақтардың материялдық, рухани мәдениетiне,
тұрмысы мен дiни көзқарасына өз әсерiн тигiздi. Осы жайттар өзiне тән
тiршiлiк салтын, халықтың қолданбалы өнерiн, ән-күйлердi, аңыз ертегiлердi,
мақал-мәтелдердi, жыр-дастандарды, әдет-ғұрыптарды, ұлттық салт-сана мен
тәрбиенiң халықтық дәстүрiн өмiрге әкелдi.
Халық зердесiне терең үңiлсек, ұрпақ тәрбиесi қай елдiң, қай
кезеңнiң болсын толғақты мәселесi болып отыр. Бұл көкейтестi мәселе
ғасырлар бойы тек халықтың өткен тәжiрибесiне сүйегiнде ғана сәттi шешiмiн
тауып отырған. Ол халықтың кәсiбiмен, салт-дәстүрiмен, тiлiмен, тарихымен,
өнерiмен бiте қайнасып, тарихи кезеңдер ерекшелiгiне, қоғамдық даму
сатыларына қарай жетiлiп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қастерлi мұра.
Халық мұрасының танымалдық-тәрбиелiк мәнi – ұланайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жас ұрпақ үшiн ғана емес, адам өмiрiнiң барлық кезеңiнде
мәндi, адамзаттың рухани-эстетикалық қуатының қайнары. Оның iшiнде тiкелей
бала тәрбиесiне бағытталған, баланың жан дүниесiнiң қалыптасуына , рухани
марқаюына негiз болатын дәстүрлер көп-ақ. Қазақ халқының да бала тәрбиесi
жөнiнде атам заманнан жиып терген мол тәжiрибесi бар. Халық өз бойындағы ең
жақсы қасиеттерiн жеткiншек ұрпаққа күнделiктi тұрмыста үйретiп, бала
бойына сiнiрiп отырған. Қазақ халқы балаға ежелден болашағым деп қараған,
оған зор үмiт артқан. Әрбiр ата-ана мұны өзiнiң күнделiктi тұрмыс-
тiршiлiгiнде шынайы iс-әрекетi арқылы бала бойына дарытуға көңiл бөлген.
Бөбегiң-қуанышың, мақтанышын, Бала – адамның бауыр етi -
деп оның алабөтен ыстық екенiне назар аударады, үнемi айналып-толғанып
отырады. Тұяқ атанардың тәттiлiгiн халқымыз ерекше қастерлейдi. Табиғатта
айдай әлемге иелiк етер күшi болса да, адамды өзге тiршiлiкпен тең ұстаған
да қазақ.
Бесiктен қимасына: асқарым, асқағым деп емес, жан-жануармен,
жәндiк атаулымен тағдырластығын мойындатып құлыным, ботам, қошақаным деп
еркелеткендi де, шыбынға да қиянат болмасын деп шыбыным деп айналғанды да
бiрiншi қазақтан естiдiк.
Халықтың өткенiн жоққа шығармақ түгiлi, ата дәстүрiнiң берекеттi
дүниелерiн баласының қауыздай жүрегiне сыйғызып, әншi де еткен, батыр да
еткен, қызыл тiлдi шешен де еткен халқымыз. Халық өзiнiң кең жазира
даласына, табиғаттың таңғажайып сем көрiнiстерiне, оны мекендеген құстар
мен жануарларға, басқа да табиғи байлықтарға деген мақтаныш сезiмiн көркем
образды сезiмдермен, өнегелi iстерiмен, анта-ықластарымен, тiлек
мақсаттарымен астастырып, балалардың санасына жеткiзiп отырды және оларды
сақтай бiлуге үйреттi.
Әдiлдiк, адалдық, имандылық, адамгершiлiк, мейiрiмдiлiк, бауырмалдық,
шыдамдылық, тапқырлық, парасаттылық, қамқорлық, жомарттық пен кеңпейiлдiлiк
т.б. адамның рухани моральдық нормаларын бала қанына сiңiре бiлдi.
Домбыраның, қобыздың, шаңқобыздың, сазсырнайдың сиқырлы да сазды үнiмен,
айтыс, терме өнерi, ән өнерi, ән әуендерi, ерптегiлер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар, ақындық шабыттаныс, ұсталық, шеберлiк, зергерлiк
қасиеттерiмен баланың эстетикалық талғамын биiктете бiлдi.
Қанағат қарын тойғызар- деп қанағатшылдыққа, қарапайымдылыққа
баулыды. Бұлақ көрсең, көзiн аш- деп табиғатты қорғауға, аялауға үйреттi.
Қырық парыздың басты бiреуi – бiлiм- деп өнерге, iлiмге үйреттi. Атадан
бала тусайшы, ата жолын қусайшы дегендей, атадан балаға мра болып келе
жатқан жақсы қасиеттердi келер ұрпақтың бойына сiңiрiп, iзгiлiкке
тәрбиелеудi арман етiп, шыншыл, әдiлеттi, иманды болу сонау ата-бабамыздан
келе жатқан дәстүрiмiз, дейдi де, жұрт сол дәстүрдi бұзғандарға ат-шапан
айып тартқызып, кейiнгi ұрпақтың ата салтын мықтап ұстауын талап еткен.
Жылдың әр мезгiлiнде елдiң қайда, қалай көшетiнiн, суды қайдан iшетiнiн,
жетi атасын, олардың зираттарын, елдегi даңқты адамдардың ерлiк хикаяларын,
ауыл-аймақтағы жер-су атауларын ерiнбей-жалықпай баласының санасына сiңiре
бiлген.
Бала атаулының айналаны қабылдағыш, зейiндi кезi үш пен бес жас
аралығы. Осы ерекшелiктi әлiм сақтап аңғарған ата-бабаларымыз төкпе ақындық
пен сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендiк пен төгiлдiрген күйшiлiк секiлдi
киелi өнерлерiмiздiң iрге тасы бала санасында сәби шақта қалатынын ерекше
ескерiп, осынау балдәурен балалық кезеңге айрықша мән берген.
Сондықтан да бүлдiршiн мен балдырғанға жоғарыда айтқанымыздай елi,
жерi, суы туралы ата тегi, төрт түлiк мал жан-жануарлар мен өсiмдiктер
дүниесi, аспан денелерi, табиғат құбылыстары, ауа-райы т.б. жөнiнде оның
түсiнiгiне лайық, қысқа да нұсқа, жүйелi мағлұматтарды әр түрлi әдiспен
жеткiзiп отырған. Бґл жоғарыда айтылып өткен жайттардан байқайтынымыз –
халқымыздың бала тәрбиелеудегi сауаттылығы, жеткен үлкен жетiстiктерi.
Халқымыз тәрбиелеуде озық тәжiрибеге ие болып, адам таңқаларлық
әдiстердi пайдаланған десек, менiмше артық айтқан болмас едi.
Жоғарыда айтып өткенiмдей халықтық педагогика – тәрбие жөнiндегi
халықтың бiлiмi мен тәжiрибесi. Оның тәрбиелiк ролiн анықтау бiздiң
мақсатымыз. Ал халық педагогикасын зерттеу негiзiнде:
Халық ауыз әдебиетiнiң шығармалары,
этнографиялық материалдар,
халықтың салт дәстүрлерi,
ұлттық ойындары, өнерi, отбасы тәрбиесiнiң тәжiирелерi жатады.
Осыған орай дипломдық жұмысымның мақсатына байланысты, халық
педагогикасының зерттеу жайттарының ең маңызды саласы – жанұя тәрбиесiнiң
тәжiрибелерiне тоқталмақпын.
1.1. ЖАНҰЯ ТӘРБИЕСIНIҢ ПӘРМЕНДIЛIГI, БЕРЕРI, САЛАЛАРЫ, АТАҚТЫ
АҒАРТУШЫЛАРДЫҢ ОЙ-ПIКIРЛЕРI.
Жанұя – адамзат баласының дүниге шыр етiп келгенде есігiн айқара
ашып енетiн үйi, өсiп ержетiп, тәрбие алатын аса қажеттi әрi қасиеттi алтын
бесiгi, ұясы. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат ұрпағына
ететiн ықпалы мен әсерiн өмiрдегi басқа еш нәрсенiң күшiмен салыстыруға
болмайды.
Себебi жанұя мүшелерiнiң бiр – бiрiне кiсiлiк қарым-қатынасы, эмоциялық
сезiмдерi, iлтипат – ықыластары олардың жаны мен жанының табиғи бiрлiгiне,
тұтастығына негiзделген жақындық, жанұя тәрбиесiнiң күшi осында.
Жанұя тәрбиесiнiң түрлерi мен мүмкiншiлiктерi көп. Әсiресе, көргендi,
ынтымақты, тату – тәттi тұратын жанұяға шаңырақ шаттығы – негiзiнен
қоғамдық сананың адамгершiлiк, кiсiлiк, қайырымдылық, әдiлеттiлiк сияқты
толып жатқан моральдық ұғымдарына негiзделедi. Бала үшiн үйелменде ең
алдымен әке-шешесiнiң, ата-әжесiнiң, басқа да ересектердiң инабатты,
кiсiлiк үлгiлерiнiң маңызы зор. Бала өз заманына тән кiсiлiктi,
әдептiлiктi, қайырымдылықты, тiптi бұзақылықты да алғаш рет өзiнiң
жанұясында меңгередi.
Үй iшiнде күнделiктi айтылатын қариялардың ұлағатты
өсиеттерi мен ақылы, ал жастардың оларға деген сыйқұрметi,
адал көңiлi, әдептi қылықтары мен ерке назы, әзiл – оспағы,
жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық-психологиялық
қарым-қатынастар – жанұя өмiрiнiң ерекше бiр рухани байлығы, әшекейлi
көркi. Мұндай үйде өскен балалар бақытты, олардың өмiрден алатыны да,
өмiрге беретiнi де көп болады.
Отбасы мүшелерi үйде халықтық салт дәстүрлердiң алуан
түрiне здерiнiң күнделiктi тiршiлiгiнде сәт сайын кеңiнен пайдаланылады.
Үйелмен мүшелерiнiң әрбiр іс-әрекетi, тындырған, не тындыра алмаған
жұмыстары, әр түрлi жағдайда көрсеткен мiнез-құлықтарының қырлары бiр-
бiрiне тигiзген көмегi, не зияны түгелдей халық дәстүрiнiң сынынан елегiнен
өтiп дұрыс, не бұрыс деген бағаларын алады. Жанұяда жарасымды орнын тапқан
салттар мен дәстүрлер аса тиiмдi, тәрбие құралына айналады.
Отбасы тәрбиесiнiң осындай ерекшелiктерi мен мүмкiншiлiктерiн қоғамдық
тәрбиенiң мiндеттерiмен ұштастыра бiлсек, оның берерi мол.
Жоғарыда жанұя тәрбиесiнiң пәрмендiлiгiне, маңыздылығына аздап
тоқталып өттiм, келесi қаралатын мәселе – жанұя тәрбиесiнiң салалары. Она
мына түрде көрсетуге болады.
Жанұя тәрбиесiнiң салалары
Бесiк тәрбиесi ұл бала тәрбиесi қыз бала тәрбиесi Келiн тәрбиесi
Бұл салалардың әрқайсысына келесi тарауда тоқталамын. Не жайында сөз
болмақ, қандай мәселелер қаралатыны жөнiнде қысқаша түсiнiк берейiн:
Бесiк тәрбиесi – халық педагогикасы арқылы тәрбиелеу тұрысында
ұсынылып отырған бұл жүйе отбасындағы, мектептегi тәрбие жүйесiн ұлттық
ерекшелiктердi ескеру негiзiнде, баланың бойында имандылық, iзгiлiк,
сезiмталдық, әдептiлiк қасиеттердi қалыптастыруға бағытталады.
Ұл бала тәрбиесi. Халқымыздың ер балаға үлкен үмiтпен қарап, дүниге
келген күнiнен бастап ерекше тәлiм – тәрбие берудегi
мақсаттарын жүзеге асыру, бабалар жолымен, лттық дәстүрде тәлiм-тәрбие
жүйесiн көп болып қолға алу үшiн отбасында, мектепте ер баланың сана-
сезiмiнiң, ой мен тәрбиесiнiң жан-жақты болуы жайында қарастырылады.
Қыз бала тәрбиесi және келiн тәрбиесi. Қыз бала мен келiн тәрбиесiн
бiрiнен-бiрiн айырып көрсетуге болмайды, өйткенi қызды тәрбиелей отырып
болашақ келiндi тәрбиелеп отырғанымыз туралы сөз болады.
Иә, тәрбие туралы көп айтуға болады. .Келесі кезеңде бұдан 150 жыл
бұрын дүниеге келіп, артынан үлкен мұра қалдырғана атақты ғұлама
қайраткерлеріміздің бірі Абайдың тәрбие жөніндегі көзқарастарына
тоқталайық. Ол баланы жас күнінен жанұяда бастап дұрыс жолда тәрбиелеуді
керек етті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие әдістерін ұсынып,
жақсылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, оның өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсінді. Әсіресе, жанұя мен ұстаз, құббы жолдастарының балаға әсері айрықша
болатынын Абай өте ұқыптылықпен ескертеді. Абай баланы ата-ана дұрыс
тәрбиелеудетиіс масаттандырмай, орынсыз ерке, қылжынбас етпей тәрбиелеуді
өтіріктен, алдаудан, қулық-сұмдықтан, тағы басқа жаман мінездерден аулақ
ұстауға тиіс дейді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анасынан, ұстазынан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады деп
Абай осы үшеуінен баланың болашағы шешілетінін олардың тәрбиесінде
рольдерінің зор екенін ұқтырады. Бұдан кейінгі тәрбиешінің міндеті баланы
жасынан оқуға, ғылымға үйір қылып, соған қызықтыра білу, болашақта бала
ғылымға сүйеніп, өз бетімен іздейтін дәрежеге жеткізу деп көрнсетеді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үйішіндегі тәлім-
тәрбиесіен сынға алады. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жұғымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды өзің алдайсын,
әні оны берем, міне мұны берем деп және бастан балаңды алдағаныңа өзің мәз
боласың деп сөгеді.
Одан кейін сабаққа бергенде молданың ең арзанын іздеп хат таныса
болады деп балаға білім жолын танытпай, надандықта қалдырып отыратынын
көрсетеді. Қу, сұм бол деп жат мінез қылып пәленшенің баласы сені
сыртыңнан сатып кетеді деп, тірі жанға сендірмей тәрбиелейсің, осы ма
берген тәрбиең деп әбден сынайды.
Расында да , қу бол, сұм бол, ешкiмге есеңдi жiберме т.с.с.
дүрекiлiкке үйретiп жатқан ағайындарымызды көрiп жүрмiз
Сонда Абай өз халқының тарихи болашағын дұрыс болжап, көрегендiкпен тани
бiлген ғой. Не деген данышпандық десенiзшi?
Абай ескi феодалдық санада тәрбиелеп, жасты бұзып жатқан терiс
тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенiң таза көңiлiн кiрге шалдырмай, таза
сақтауды керек қылған. Боқта деп бiреудi боқтатып, баланы бұзықтыққа
салып, кәпiр қияңқы, осыған тимеңдершi деп оны масаттандырып, тентектiкке
үйретiп қоятынын ескертедi. Ол баланы жаман кадеттердiң бәрiнен аулақ ұстау
керек дейдi. Сонымен қатар жоғарыда тәрбиелеудiң бiрден-бiр құралы, бай
мұра, қол жетпес қазына деп, қадiрмен халық педагогикасының озық
үлгiлерiмен қатар тозығы да бар екенiн мойындауымыз керек.
Иә, балам екен деп орынсыз басынан сипап, шолжыңдата берме, бүгiн
шолжыңдаған бала, күнi ертең есiре-есiре келе табанына тастап, тас-
талқаныңды шығарар деген ым ғой бұл. Мысал ма? Мiнекей...
Қай жерден, қашан естiгенiм дәл есiмде жоқ, бiрақ әкесiнiң баласына
айтып, үйретiп жатқанын көргенмiн.
- Бар, бара ғой, ұлым. әне, әне қатынды әкең ... дешi, әкесiнен бiр түсiп
боқташы. Сен менiң жан дегенде жалғыз ұлым болсаң сөйтесiң, кәне боқта!
Мiне, бiз кейде баламызды өстiп жақсы көремiз, жақсы көретiнiмiз
сондай, тiлiн боқтық сөзбен сындыратынымыз бар. Жатырын жарып шыққан
анасына ұлын осылай айдап саламыз. Күлесiң бе, күйiнесiң бе?
Абай атамыздың құрығынан қазақтың сөзi құтылған ба? Сүйкiмдi сәби
Әбiш, Мағауияны алдына алып, еркелетiп, арја-жарқа боп отырған бiр шат
–шадыман шағында ол кiсi: Адамның бiр қызығы бала деген деп жiберiптi.
Кейiн жасы жер ортасынан аса бере көзiне қамшы тиiп, күйзелген сәттерiнде :
Қорқамын ен кейiнгi жас баладан деп күңiренiптi. Бiр ұртың май, бiр ұртың
қан, аңдығаның сөз бен өсек деп қартая келiп зар жылапты. Бала тәрбиесiнiң
тұтас бiр эволюцияся осы бiр үш-ақ жолға сыйып жатқан жоқ па Ендеше
ойланайық, толғанайық. Бүгiн ең жақсы көретiн балаңнан ертең сақтан
дегiм келедi.
Келесi кезеңде ХХ ғасыр басындағы жарық жұлдыздардың бiрi – Мағжан
Жұмабаевтың тәрбие туралы көзқарастарына тоқталайын. Өмiрi мен өлеңi бiр
кезде аңызға айналған ақынның аты соңғы жарты ғасыр бойы айтылмайтын,
шалмайтын болып кеткен. 1988 жылы есiмi халқынан қайта оралды. Бiр кездерi
нақақтан күйген есiм ақталып қайта оралғанына қуана отырып, мына мазмұнға
бай, келер ұрпақтың қамын ойлаған дарын иесiнiң сөз жолдарына көз
жүгiртсек:
Үйдегi тәртiп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйiне қарап тәртiп
өзгерiп отырмасын. Тәртiп өзгермейтiн iзгi құқық заңдарынан негiзделген
болсын. Болмаса бүгiн жараған iс ертең жарамайтын болып отырса, балада
сенiм қалмайды. Бұл – бiр. Екiншi – баланың жаратылысы, табиғаты тiлейтiн
нәрседен баланы тию дұрыс емес. Жүгiруден, ойыннан тию сықылды. Баланың
жаратылысы тiлейтiн нәрседен тыйсақ, бала бұл жасама тәртiптi оп-оңай бұрып
кетедi. Яғни бала өтiрiк айтуға, алдауға үйренедi. Маңайындағы тәртiп,
тұрмыстың құрылысы баланың жаратылысына қайшы болса бала ондай тәртiптi
аттап кетедi. Үшiншi – тәрбиешi мен баланың арасы өте жақын болуға тиiстi.
Екеуi бiрiне-бiрi шет, жат деп қарамасын. Екеуiнiң арасында сенбеушiлiк
болмасын. Бала тәрбиешiнi мұңын тарқата алғандай, қуанышына ортақтаса
алғандай сырын шеше алғандай досым деп бiлсiн. Бала тәрбиешiнi осылай деп
бiлсе, ол уақытта одан ешбiр ойын, ешбiр iсiн жасырмайтын болады.
Жасырмайтын болса, өтiрiк айту, алдау сықылды ґнамсыз қылықтарға орын да
қалмайды. Сонымен, Мағжан ағамыздың мына тұжырымдамасы баланы қалай
тәрбиелеу керектiгiн ашып берген сияқты. Әрине, мұнда бала мен тәрбиешiнiң
қарым-қатынасы ғана суреттелiп отыр. Ал жалпы тәрбие туралы ол кiсi былай
деген: Тәрбие төрт түрлi: дене тәрбиесi, ақыл тәрбиесi, сұлулық тәрбиесi,
пән құқық тәрбиесi. Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi
дұрыс орындасын. Бала аурулы, зағып болса, баладан емес, тәрбиешiден. Бала
тар ойлы, ақмақ болса, бала кiләлi емес, тәрбиешi кiнәлi. Бала сұлулықтан
ләззат ала бiлмейтiн мақау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиешi жазалы.
Бала iстеген жауыздықтың жазасын тәрбиешi көтерсiн деген иран елiнiң
мәтелi – шын дұрыс мәтел.
Ал тұңғыш ағартушымыз Ы.Алтынсариннiң тәрбие туралы, оның iшiнде ата-
ананың тәрбиесiнiң маңыздылығы жайындағы пiкiрлерiне тоқталсақ, оның да
қазақ отбасының жақсы дәстүрiн жоғары бағалағаны көрiнiп тұр. Ата-ананың
балаға деген сүйiспеншiлiгiн, мейiрiмiн, ата-анаға баланың борыштылығын
терең сенiммен баяндайды. Баланы тұңғыш тәрбиелейтiн әйел-аналар ролiне
Алтынсарин – ерекше зор маңыз бердi. Анаға арналған екi тамаша өлеңiнде,
ананың рухани тазалығын, ананың нәзiк сүйiспеншiлiгiн жан-тәнiмен
суреттейдi. Сол өлеңнiң бiрi Ананың сүюiнен мысал келтiрейiк:
Кiм сендердi, балалар сүйетұғын
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төр бөлiп, кiрпiк қақпай
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын.
Кiм сендердi, балалар тербететiн,
Еркелетiп ойнатып сергiтетiн,
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететiн.
Жоғарыда атап өткен жайттардан байқайтынымыз – тәрбие туралы қандай
кезде айтылғанына қарамастан барлығының ойлары бiр жерден шығуы, яғни
тәрбие тек ана тiлi арқылы дариды, бойға балбырап сiңедi. Тағы бiр
байқайтынымыз олар да халық педагогикасының негiзiне сүйенген.
Сондықтан да, жоғарыда атап өткендегiдей, жалғыз ұстаздардың
этнопедагогикалық бiлiмiн жетiлдiру аз. Тәрбие ата-аналармен
ынтымақтастықта жүргiзiлетiн болғандықтан, олардың да этнопедагогикалық
бiлiмiн жетiлдiру керек. Бұл құптарлық жайт.
Осы арада отбасындағы бала тәрбиесiнде халықтық салт-дәстүрдi пайдалануға
Орта Азия халықтарының ұдайы көңiл бөлiп келгенiн айта кеткенiмiз жөн.
Мысалы, Зарлықан Құсайнова өзiнiң Қырғыз шаңырағында балалардың
мiнез- құлқын қалыптастырудың педагогикалық мәселелерi деген зерттеу
жұмысында балалардың үлгiлi мiнез-құлқын қалыптастыру үшiн отбасында ең
жақсы халықтыј салт-дәстүрлердi пайдаланса, табысты болар едi деген пiкiр
айтады. Маджидова Бибiхафиза отбасында балаларды еңбекке тәрбиелеудегi
қоғамдық мектепке дейiнгi тәрбиенiң әсерiн зерттеу еңбегiнде јазан
төңкерiсiне дейiнгi тәжiк шаңырағында баланы ата-ана күнделiктi өмiрде
халықтық салт-дәстүрге сүйене отырып тәрбиеленгенiн, оның қазiргi кезеңде
де тиiмдi тұстарын барлығын айта келiп, бүгiнгi күнде де пайдалану мүмкiн
екенiн дәлелдейдi. Ал өз республикамыз бойынша педагог Қ.Сейсембаев
ата-ананың мынандай жағдайларды естен шығармауы керек деп ескертедi:
1. Ата-ана өз мiндеттерiн, жауапкершiлiгiн шын мәнiнде сезiнсе.
2. Ата-ананың бiрiн-бiрi сыйлауы, бiрiне-бiрi құрмет көрсетуi отбасы
өмiрiнiң бiрлiгiн ұйымдастырады. Шаңырақтағы береке бiрлiк жөнiнде халық
Алтау ала болса ауыздағы кетедi, төртеу түгел болса – төбедегi келедi
деген.
3. Отбасының ересек мүшенлерiнiң жағымды үлгi- -өнеге сарқылмауы қажет.
4. Отбасы өмiрiнiң тәртiптiлiгi, жинақылығы сақталғаны жөн.
1.Тұрмыстық гигиеналық.
5. Отбасы мүшелерiнiң бiр – бiрiне қамқорлығы мен еңбекшiлдiгi.
6. Балаға деген сүйiспеншiлiк пен оған қоятын талаптардың ақылға
сыйымдылығы.
1. Баланы тым жақсы көру.
7. Баланың мiнез-құлық ерекшелiгiмен ата-ананың санаса бiлуi.
8. Отбасындағы бала тәрбиесiне әр түрлi әдiстердi қолдану.
9. Баланың ойынына, еңбегiне көңiл көтеруiне ата-аналардың үнемi араласып
отыруы керек.
10. Ата - аналардың мәдени ой- өрiсiн кеңейтiп отыруы қажеттiлiк.
11. Отбасының мектепке дейiнгi мекемелермен, мектеппен және басқадай тәрбие
орындарымен байланыстылығы өте маңызды.
Жалпы, бала тәрбиесi жөнiнен мол тәжiрибесi бар халқымыздың
педагогикалық мұрасын жинау, оны пайдалану бүгiнгi күннiң несiбесi. Ян
Комекнский халық педагогикасының бұл түрiн Ана мектебi деп атады. Мысалы:
қолына қап алып тезек теруге шыққанда анасы қасына ерткен кiшкентайына
мына тауды пәлен дейдi, оның себебi былай, мына шөптi былай атаймыз, оны
мынандай мал жейдi, деп жасынан құлағына құятын, мiне ана мектебi
дегенiмiз осы.
Қазiргi заманда халықтыј салт-дәстүрлердi пайдалана отырып, баланы
кiшкентайынан дербес әрекет жасай бiлуге, өзiне-өзi қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек. баланың дұрыс iсiн мадақтап, ал терiс iсiн құнықты
етiп түсiндiру қажет. Балаға берiлген тапсырманың орындалуын төзiмдiлiкпен
күтпесе болмайды. Жасыратыны жоқ, кейбiр ата-аналар баласының еңбегiне
немқұрайлы қарап, оны үй тiршiлiгiне қатысты шаруаларға араластырмайды.
Бала бiр жұмысты iстейiн десе бұзасың, бүлдiресiң деп жолатпайды, сөйтiп
баланың еңбекке ынтасын тежеп тастайды. Мiне, осыдан бала өсе келе ынтасыз,
тiлазар, жалқау болып шығады. Бала жасынан үлкендi сыйлап, өзiнен кiшiге
жәрдем етiп, үй жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтiп бағуға араласуы,
iлтипатты, инабатты адам болып өсуiне ықпал жасайды. Балаға үнемi өнегелi,
ұлағатты сөздер айтып, өзiн әдептi ұстап, iзеттiлiк көрсету керектiгiн
түсiндiрiп отырған жөн, сәлемдесу, қоштасу, үлкенге iзет көрсету, қарсы
келгенде жол беру, орындық ұсыну, қателiк жасаса, кешiрiм сұрау,
көпшiлiк арасында айқай –шу көтермеу, орынсыз күлмеу, бiреу сөйлеп жатқанда
сөзiн бөлмей, аяғына дейiн тыңдау, қонақтың мазасын алмау, рұқсатсыз
бiреудiң затына тиiспеу сияқты мәселелердi баланың есiне салып отырса, ол
шын мәнiнде тек жай сөз емес екенiн ата-ана өздерiнiң iс-әрекетiмен
дәлелдей түседi.
Халқымыздың бала тәрбиелеудегi өзiне тән қолданған тәсiлдерi
әдiстерiмен ғылыми педагогикалық ұштасып жатады.
Мысалы: ақыл-кеңес беру, үлгi-өнеге көрсету, үйрету, түсiндiрiп жадында
қалдыру, көңiлге тоқыту, жаттықтыру, тиым салу, бата беру, ынталандыру,
мадақтау, талап қою, жазалау.
Жай ғана үйрету, ұқтыру әдiсiмен бiрге жас ұрпақтың жеке басының
тәрбиесiн қалыптастыруға, әсiресе өз бетiнше ой қортындысын жасауға ерекше
көңiл бөлген. Мысалы, қазақта үлкен адамды атымен атау дұрыс емес, деп
саналған. Егер бала атай қалса, ата-ана оған бас сап ақыл айта жөнелмей:
ия, сен одан қанша жас үлкен едiң? дейдi.
Сонда бала “бұл кiсi, үлкен адам едi-ау, атын атауға болмайды екен ғой
деген ойға келiп, өз бетiнше қортынды жасауға дағдыланады.
Бұл сияқты тәрбиелеудiң тамаша дәстүрi халқымызда мол. Әрбiр ата-ана
балалары алдында өздерiнiң әрi ұстаз екендiктерiн ұмытпау керек.
1.2. Жанұя тәрбиесiнде этнопедагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиiмдiлiгi және сыныптан тыс жұмыстарда қолдану
Сабақта өткiзiлетiн тақырыптарға қатысты жұмыс жүргiзу үшiн
әдiстеменi, әдебиеттердi алыстан iздемей-ақ халқымыздың өткен өмiр
тәжiрибесi негiзiнде дүниеге келген өсиет, мақал-мәтелдерiн, ұлттық
ойындарын еңгiзiп, халық арасынан шыққан дарынды адамдарымыздың еңбектерiн
пайдалану арқылы өткiзуге әбден болады. Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев және басқаларының еңбектерiнiң, көзқарастарының өзiнде үлкен
тәрбиелiк мән жатыр.
Осыған орай бастауыш сыныпта қазiргi кезде халықтың педагогиканы
математика, қазақ тiлi, ана тiлi, еңбек, дене тәрбиесi, сурет пәндерiнде
көптеп пайдалануда. Қазақ тiлi және ана тiлi пәндерiнде айтыс ойындарын,
жұмбақтап, жаңылтпаш, мақал-мәтелдер пайдаланылса, ал еңбек пәндерiнде ер
балаларға қазақтың ұлттық ағаш, терi, зергерлiк бґйымдарының бастамаларын
жасауды үйретiп, қыз балалар қазақтың қол өнерiн жасап дамытуға ат
салысады.
Мысалы: кесте тiгу, тоқыма тоқу, кiлем тоқу, ши тоқу, ою т.б. Дене тәрбиесi
сабағында қазақтың ұлттық ойындары: “Қуыр, қуыр қуырмаш”, “Ұшты-ұшты”,
“Орамал тастамақ”, “Арқан тартыс” т.б. ойын түрлерiн пайдалану арқылы
оқушының шапшаңдығын, ойлану қабiлетiнiң қалыптасуын, ептiлiгiн, батылдығын
қалыптастырады.
Әсiресе сурет салуға жаттығуда қазақтың ою-өрнегiн қолданудың тиiмдi
екендiгi мектепте өткiзiлген тәжiрибе сабақтарының барасында айқындала
түстi. Оқушы алғаш сурет үйренгенде ұлттық дәстүрiмiздiң ою-өрнектерiнен
бастақаны дұрыс. Мұндай ұлттық өрнектердiң қарапайым элементтерiн
қошрармүйiз, түйетабан, сыңар мүйiз, құстұмсық т.б. пайдаланып сабақтарда,
үйге тапсырмада айшықты сыздырып отырсақ, оқушылар сурет салғанда
кездесетiн бейнелеу сызықтарында қиналмайды.
Ал математика сабағында қолданылып жүрген басқа ойындармен қатар
баланың жанына жақын, ұлттық сана-сезiмiн оятатын халықтың ойындарды
пайдалану аса қажет. Халық ойындары- баланы тәрбиелей отырып оқытудың, оның
жеке басын жан-жақты дамытудың бiрден-бiр құралы. Жоғарыда атап өтiлген
халықтың салт – дәстүрiн сабақта жақсы игеру үшiн ата-анамен
ынтымақтастықта жұмыс жүргiзу керек.
Жанұя тәрбиесiндегi халықтық дәстүрiн тәрбие жұмыстарында, яғни
сыныптан тыс жұмыстарда қолдану.
Оқушылармен кештер, диспуттар, жарыстар т.б. өткiзу.
Ұлттық тәлiм –тәрбиеге негiзделген және бiраз болса да халықтың көңiлiнен
шығып, өмiрге ене бастаған педагог-ғалымдардың ой елегiнен өткiзiп
жинақтаған Бағдарламалар оқу-тәрбие жұмысында қолданылып жүр. Осы орайда
Атамекен бағдарламасы. Оның басқа бағдарламалардан ерекшелiгi – бұған
дейiн болған октябрят-пионер-комсомол ұйымдарының саяси-педагогикалық
дағдарысқа ұшырауына байланысты, оның тиiмдi функцияларын мойындар және
келешекте ұлттық тәлiм-тәрбие негiзiнде жүйелеп, қазiргi бiлiм-тәрбие
ошақтарында жүзеге асыруға бағытталған идеялар ұсынған көп санды
ұстаздарымыз бен тәлiмгерлерiмiздiң, оқушы жастардың тер төккен еңбегiнiң
жемiсi.
Елiм-ай экспериментальды ән-күй бағдарламасы. Мектеп практикасына
жаңа еңгiзiлiп жатқан Елiм-ай ән-күй бағдарламасы оқушыларға музыкалық-
эстетикалық тәрбие беруде өзiнiң алдына төмендегiдей мiндеттер қояды:
- музыка таңдау арқылы халық нерiн баулу;
- ән айту, би билеу, музыкалық-дидактикалық ойын ойнау,
сурет салу, саз аспаптарында ойнау;
- жыр, терме, айтыс өнерiнiң көркемдiк құралдарымен
танысу;
- оқушылардың нақыл сөздер мен өнегелi iстерi жайлы
бiлiмдерiн тереңдете түсу;
- жалпы музыка туралы түсiнiгiн тереңдету;
Тәрбие процесiнде бұл аталып өтiлген екi бағдарлама аса маңызды
болып саналады. Бұл бағдарламалардың кез келген бағытымен жұмыс жасағанда,
яғни тәрбие сағаттары, әңгiмелесу кештерiн т.б. ұйымдастырғанда ата-ананың
көмегi ауадай қажет.
1.3. Жанұя тәрбиесiндегi халықтың дәстүрiн тiкелей ата-аналармен жұмыс
iстеу арқылы пайдалану.
Бұл жұмысты жүргiзу үшiн ата-аналармен дайындық өткiзiп алған жөн.
Ең тиiмдi және кең тараған әдiстің түрi - әңгiме, кеңес өткiзу. Мұндай
„Әңгiме ата-ананың өз баласы жайлы бiлгiсi келген сұрағынан туып кетедi.
Ата-аналармен өткiзiлетiн әңгiме, кеңес тақырыптарының ауқымы кең.
Мысалы: Балаларды мәдени мiнез-құлық дағдылары мен әдеттерiне тәрбиелеу,
Тiлалғыштыққа тәрбиелеу туралы, Демалыс күндi қалай ұйымдастыруға
болады?, Ұялшақтықты қойдыру жөнiнде, Ұқыптылық жөнiнде, Бала
тәрбиесiндегi әкенiң ролi, Баланы сыйлау деген не?
Сонымен қатар отбасының тәрбиелiк шамасының балаларға әсер етуiн бiлу
үшiн бақылау, сұхбат жүргiзу, құжаттарды талдау, ата-аналарға сауал беру
сияқты зерттеу әдiстерiн пайдаландым.
Жоғарыда атап өтiлген ауқымды мiндеттердi ойдағыдай шешу барысында
қолданылған әдiстердi қортындылай келсек мына түрде болады:
1. Бастауыш сыныпта оқылатын пәндердiң, бағдарламалардың, оқулықтардың
мазмұнына лайықтап жанұя тәрбиесiнiң озық үлгiлерiн енгiзу.
2. Балалардың қабылдауын бақылау. Әр оқушы әр түрлi қабылдайды.
Мысалы үйiнде ата-әжесi бар бала мiнезiнiң ұстамдылығымен ерекшеленедi.
Мәселен жаман болады, обал болады десем, ондай бала бiрден түсiнiгi бар
екендiгiн көрсетiп, жақсы қабылдайды. Немесе бесiк туралы сауалдар қойылса,
өмiр тәжiрибесiнде бесiк көрген оқушы бiрден қызығушылығы артып, өзiнiң
бiлгендерiн жолдастарына сондай бiр мақтанышпен айтып беруге даяр тұрады.
3. Ойын әдiстерiн пайдалану. Мысалы: жарыс, аукцион, жұмбақ шешу халық
ойындарын т.б. пайдалану. Қазақтың ұлттық ойындарының бiр ерекшелiгi оларды
сабақ кезiнде де, сабақтан тыс кезде де қолдануға болады.
4. Көздеген жұмыс бағыттары бойынша бiлiмдерiн тексеру үшiн ата-
аналарға, оқушыларға анкета толтырту. Мысалы халық педагогикасы туралы
бiлiмдерiн бiлу үшiн программалық оқытудың элементтерiн пайдалану негiзiнде
жасалған анкета бердiм.
5. Эксперименттер жүргiзу арқылы ата-аналар мен оқушылардың бiлiмдерiн
тексеру. Мысалы, бiр тақырыпқа байланысты сауалдар жинағын екi сыныптың
оқушыларына беру. Алынған жауапты салыстыру. Жас ерекшелiктерiне байланысты
бiлiмдерi қандай деңгейде екенi байқалады. Оқушылардың жауаптарына
байланысты қандай бағытта көп жұмыс жасау керектiгiн анықтап аламын.
П.ЖАНҰЯ ТӘРБИЕСIНДЕГI ХАЛЫҚТЫҢ ТӘРБИЕ ДӘСТҮРIН БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ.
Бiлiмнiң негiзгi бастауыш буында қалатыны барша халыққа мәлiм. Бұл
жөнiнде көрнектi қайраткерлерiмiздiң бiрi А.Байтұрсынов ағамыз былай деген:
Адамға қол, аяқ, көз қандай қажет болса, бастауыш бiлiм де сондай қажет.
Олай болса бастауыш сыныптарда оқыту мен тәрбиелеудiң сапасын
көтермейiнше, оқытудың жоғарғы сатыларында жақсы нәтиже жету қиын.
Бастауыш мектептiң өзiнде баланың барлық танымдық және
психологиялық мүмкiндiктерiн жетiлдiрiп, адамның, күнбе-күнгi өмiрiнде
бiлiм алудың қандай келешегi болатынына оның көзiн жеткiзу қажет. Бұл
кезеңде гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндердi кеңiнен енгiзу керек,
өйткенi осы жастағы балалар әсершiл әрi ұғымтал келедi. Бала бастауыш
мектептi бiтiрген кезде төңiрегiндегi оқиғалар жайындағы әсерiн қисынды да
жүйелi түрде баяндап, жанындағы адамдармен ешбiр қиындықсыз, белсене қарым-
қатынас жасауды үйренуге, алған бiлiмiн түйсiндеп, өмiрде қолдана бiлудi
талап ететiн мiндеттердi шешу дағдыларын толық игеруге тиiс.
Тәрбие басы - тал бесiк дегендей, халықтық педагогиканың озық
үлгiлерiн дұрыс қолданып, өнегелi тәрбие беру үшiн ата-аналармен тығыз
ынтымақта болу және осы ата-аналармен жұмыс жүргiзгенде бала тәрбиесi
бесiктен басталатынын жете түсiндiру қажет. Сол себептi ұрпақ тәрбиесiнде
халқымыз бай тәжiрибе қалдырған мұраның бiрi – бесiк тәрбиесiн насихаттау
бiздiң мiндетiмiз.
1. Бесік тәрбиесі.
Бесiк – адам баласы игерген игiлiктердiң iшiгдегi ең парасаттысы.
Белгiлi ағамыз М.Әуезов айтқандай Ал қазақ, мешел болып қалам демесең,
тағылымың мен бесiгiңдi түзе деп айтқандай бесiк тәрбиесiне де көп көңiл
бөлген жөн.
Бесiк – көшпелi ғұмыр кешкен бабаларымыздан қалған қасиеттi мұра,
ұлттық өнерiмiздiң туыныдысы, салтымыздың жұрнағы, ұлттық тәрбие құралы.
Нәрестенiң денi сау, тәнi таза, дене бiтiмi жара-сымды сымбат тартып өсуiне
бесiктiң атқарар қызметi орасан. Сондықтан халқымыздың озық iс-
тәжiрибелерiн өмiрдiң өз үлесiне қайта әкелу – ұрпақ үшiн маңызды дүние.
Кешегi астан – кестен аласапран дәуiрдiң өзiнде табанынан тозған қазақтың
белiндегi баласымен бiрге бiлегiне бесiгiн iлiп жүруi, сол болашақ қамын
ойлағандықтың айғағы болса керек.
Бесiк, бiрiншiден, әмбебап сипатындағы тазалық, екiншiден терең ұйқы,
үшiншiден – сәби үшiн теңдесi жоқ микроклимат дер едiк. Осы айтылған үш
түрлi жағдай толық орындалса, балалардың дендерi сау, жақсы болып, ауру-
сырқаусыз өсiп, ер жетедi. Бесiкке салынған сәттен бастап адам баласының
қос қанаты тәрiздес жүрек пен ақыл тәрбиесi үндесе дамиды. Осы екеуiнiң де
ендiгi дамушысы, бесiк жыры болады. Бұл жырдың күйi де, сөзi де тәттi.
М.Жұмабаев ағамыздың Бесiк жырынан өзiндi келтiрудi жөн көрiп отырмын:
Күнiм, айым, Еркетайым, Құлыншақтар, қозы - лақтар
Бөлейiн ендi. Бәрi-ақ ұйқыда.
Тыста дауыл, жатқан ауыл Сен жұлдызым, сен көз нұрым,
µйқың да келдi. Кiр тәттi ұйқыға.
Жжұмсақ бесiк, жылы төсек Сая жаным, балапаным,
Жата ғой, қозым. Соқсын дауыл, жел ,
Әлди бөпем, әлди бөпем, Болма алаң, сүйген анаң,
ұйықта, жұм көзiң. Сақтар анық бiл!
Халықтың Бесiк жырын естiмегеннен не адамшылық күтесiң дейтiнi де
Бесiк жырының пәрмендiлiгiн көрсетедi. Сәбидi бесiкте тәрбиелеу аса
қуанышты кезеңге жатады.
Қойнында халық ер жеткен,
Қазақы бесiк тал бесiк.
Әлдилеп бiздi тербеткен,
Шынын айтсақ, ән – бесiк.
деп айтпақшы, әр нәресте бесiкте жатқан кезiнде – ақ әсем ән, тәттi жырмен
тербеледi. Бесiк жыры өте ертеден берi келе жатыр және өзi дүние жүзiнiң
барша халықтарында бар. Мґнда ән мен жыр жұп жазбай қатар айтылады, олардың
ырғағы, сазы бесiктiң тербелiсiмен үндес, сабырлы да, бiр қалыпты болып
келедi. Бесiк жырының өн бойында ата-әже, әке-шешенiң балаға деген мол
мейiрiмi, шексiз махаббаты жырланады. Баланың болашағы жөнiндегi iзгi
тiлек, ой арманы айтылады. Батыр болар ма екенсiң, Ақын болар ма
екенсiң, Шешен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих – педагогикалық институты
ПЕДАГОГИКА кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.Т.Тасболатова.
ЕСІМСЕИТОВА АНАРГҮЛ ҚУАНЫШБАЙҚЫЗЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын жанұямен бірлесе тәрбиелеуде
этнопедагогиканың маңыздылығы
Ғылыми жетекші:
П.ғ.к.
С.Т.Сеңкібаев ------
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. Этнопедагогиканың ғылыми – теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Жанұя тәрбиесінің пәрменділігі, берері, салалары,атақты ағартуышылардың
ой пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.2. Жанұя тәрбиесiнде этнопедагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиiмдiлiгi және сыныптан тыс жұмыстарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3. Жанұя тәрбиесiндегi халықтың дәстүрiн тiкелей ата-аналармен жұмыс
iстеу арқылы
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 24
П. Жанұя тәрбиесіндегі халықтың тәрбие дәстүрін бастауыш сыныптарда жүзеге
асыру жолдары .
2.1. Баланың жеке тұлға болып қалыптасуындағы – бесік тәрбиесінің ерекшелгі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.Әке мен шешенің, ата мен әженің бала тәрбиесіндегі алатын орны
... ... 38
2.3. Мектепте ата-аналармен жүргізілетін жұмыстар ерекшелгі
... ... ... ... ... 45
ІІІ .Сабақта жанұя тәрбиесіндегі халықтың тәрбие дәстүрінің үлгі-өнеге
түрлерін пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 73
Қосымша
Кіріспе
Қазiргi кезде елiмiзде түбегейлi өзгерiстер болып жатқанын көрiп
жүрмiз. Қазақстан республикасының тәуелсiз мемлекет мәртебесiне ие болуы,
өз тiлi мен дiнiнiң оралуы, өркениеттi елдер қатарына қосылуна талпыныс
жасауы – ел ертеңi болашақ ұрпақ тәрбиесiне жауапты тарауды көздейдi. Осы
тұрғыда “Қазақ орта мектебiнiң тұжырымдасы”, “Үздiксiз бiлiм беру
тұжырымдасы”, “Тiлдер туралы” заңның қабылдануы өте құптарлық жайт.
Елiмiз тәуелсiздiк жолына ендi-ендi қадам басқан тұста жас
ұрпақты ұлттық салт-дәстүрiмiз, әдет- ғұрпымыз негiзiнде тәрбиелеу
мәселесi жолна алынып отыр. Бұл жөнiнде үздiксiз тәрбие тұжырымдамасында:
Негiзгi мақсат – денi сау, ұлттық сана – сезiмi оянған, рухани ойлану
дәрежесi биiк, мәдениеттi, еңбекқор, iскер, бойында басқа да игi қасиеттер
қалыптасқан адамды тәрбиелеу – деп атап көрсетiлдi.
Сол себептi нәрестенiң дүниеге келген күнiнен бастап, кемелденген
азамат болып қалыптасқанша бiр мақсатты тәрбие беру үрдiсiн
ұйымдастыру басты мiндеттердiң бiрi болып саналып, жұртшылық назарын
аударуда. Бұл мiндеттi жүзеге асыру отбасы мен мектепке дейiнгi, мектептегi
тәрбие мекемелерiнiң үлесiне тиедi.
Халқымыздың ұлттық ерекшелiгi саналатын үлкендi сыйлау, кiшiге
қамқорлық, бауырмалдық, кішіпейiлдiлiк қасиеттерiнiң бiразынан кейiнгi
ұрпақтың ажырай бастағаны шындық. Ендi заманымыздың қайта өзгеруiне
байланысты жас ұрпақтың бойына осынау қасиеттерiмiздi қайта сiңiрiп өсiрсек
деген мақсат бiздiң, ата-аналардың алдындағы мiндет.
Қазақтың қазiргi халықтық педагогикасы мұрат-мақсаты өте жоғары,
мазмұнға бай, тәрбиелiк әсерi мен мүмкiндiгi күштi рухани мұраның бiрi.
Сондықтан халықтың тiлiн, салтын, дәстүрiн бойына сiңiрген ұрпақ тәрбиелеу
үшiн тәрбие саласындағы қызметкерлер халық педагогикасын оқу-тәрбие
жұмысына негiз етiп алған жөн. Бұл ауқымды кең жұмыс ата-аналармен тығыз
ынтымақта ғана нәтижелi болмақ. Өйткенi адамның жеке басының мiнез-құлқын
қалыптастыру, оның бойына адамгершiлiк қасиеттердi сiңiру ата-ананың
тiкелей әсерiмен жүзеге асады. Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы –
“Бастауыш сынып оқушысын жанұямен бірлесе тәрбиелеудегі - этнопедагогиканың
маңыздылығы”.
Мақсаты: қазақ халқының жанұя тәрбиесiндегi көне заманнан келе жатқан бала
тәрбиелеу дәстүрiнiң бай тәжірибелерiмен таныстырып, дәстүрлердiң озық
үлгiлерiн алып, тәрбие құралына айналдыру жолдарын көрсету.
Асылы, жас ұрпаққа отбасында берген тәлiм – тәрбиенiң –өмiрдегi
уақыт, тәжiрибе көрсетiп жүр. Ал өз халқына тән табиғи мiнездi бойына
сiңiрген, ұлағатты тәлiм – тәрбие алған жеткiншек тәрбиелеу үшiн отбасында
ана тiлiне деген құрмет ұшан теңiз болуы керек және тәрбие ана тiлi арқылы
қалыптасуы тиiс. Шүкiр, бұл күнде тiлдiң, ана тiлiнiң не үшiн керек екенiн
бiлетiн шамаға жеттiк. Мектеп қабырғасындағы балаға дейiн “ұлт аясындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы үшiн”- деп сақылдатып жауап
қайтарады. Бiз оған : “Ана тiлi соған қоса ата-ананың бауыр етi баласын
жақсылыққа жақын, жамандықтан алыс ұстауына септiгiн тигiзетiн, ұлттық
ғасырлар бойы жинаған тәлiм-тәрбие, тағылым туралы асыл да жасыл ұғымдарын
сол ұлт топырағына егетiн және де себетiн бiрден бiр құрал” – деп қосар ек.
Тұрмыстық тәрбие де осыдан шығады.
Ендеше тұрмыстық тәрбиемiздiң сипаты мен сиқы қандай деген сұрақ өз
- өзiнен туындайды. Бұған жауап iздесек байқайтынымыз, басты шайқайтынымыз
тағы рас. Неге? Ынта болса кез келген жас ана, ана тiлiн үйренедi, ал
тәрбие мәселесi басқаша.
Ол – ана тiлiнiң әлдиi мен шешенiң омырау сүтiмен, әкенiң қабағы,
ата - әженiң күншуақ мейiрiмiмен бiртiн – бiртiн барып бойға сiңетiн өте
нәзiк те шәлгез шаруа.
Өкiнiшке орай, тiлiмiзге қоса, ұлтымыздың әлiппесi “Үлкенге
құрмет, кiшiге iзет”- деп басталатын асыл қазынасынан көз жазып қала
жаздаппыз. Бұрын бiз көрмеген, бiлмеген ұрпақ, қалаңыз, қаламаңыз жағамызға
қол салып отыр.
Басқаны былай қойғанда, тәрбие табалдырықтан басталады десек,
құдайы қонақты есiк көзiнен жылы қабақ, шұғыла көзбен қарсы алып, сырт
киiмiн шешуге, аяғына кебiс ұсынуға жарайтын қазақы балалар көзден ұша
бастады. Бәрiмiз де қалалық болып туа қалғамыз жоқ, бiз де ауылдың қара
домалағы болғанбыз, иығымызға сүлгi алып, ақсақалдардың қолына су
құйғанбыз. “Алла жарылқасын, таудай бол, балам” деген алғыстарын алғанбыз.
Сұлу сағымдай көз алдымыздан жылжып, келмеске кетiп бара жатқан сол
кiшiлiк, iзгiлiк, iзеттiк қасиеттердi балаларымыздың бойына еге алып жүрмiз
бе, жоқ па?
...Әй қайдам, еге алмағанымыз ғой, аулада қарама-қарсы кездескен көп қара
көздер сәлем бермек түгiл, иықтарымен қағып-соғып, кете жаздайды. Тек
әйтеуiр соңғы кезде ғана қазақ мектептерiне баратын балалар аузы жыбырлап,
сәлем берген болады. Оның өзi сирек кездесетiн жағдай.
Ия, бойдағыны бере алмасақ, еге алмасақ, ол бiздiң кiнәмiз, баяғы
желкеден тартқан кер жалқаулығымыз. Тiптi о да емес, бұда емес “Өкiмет
өлтiрмейдi, өкiмет өзi бағып-қағып тәрбиелейдi”деген арамтамақ халықтан,
әлде “Әке көрген оқ жанар, ана көрген тон пiшер” деген аталы сөзге құлақ
үйренiп, мән берудi қойғанымыздан, қалай болса да бұл күнде жүзi суық,
жүрiсi суыт, тiлi мүкiс, мәңгүрт ұрпақ өсiрiп үлгердiк. Бәрi де өзiмiзден
басталады.
Екi ауыз сөздiң басын құрап, ойын айта алмайтын шәкiрттер жыл сайын
өмiрдiң сан – саласына қанат сермеп жатыр. Ал балалардың көбiсi не үйде ата-
анасымен жүрек жарды шүйiркелесiп көрмегендерiн, не атасы мен әжесiнiн
тiзесiне отырып ертегiсiн естiмей өскендiктерiн, не мектепте он жыл бойы
шешiлiп ойын айтып үйренбегендiктерiн аңғартып жатады.
Нәтижесiнде қазiргi кезде қылаң берiп жүрген, айтуға ауыз
бармайтын сорақылықтарға тап боламыз. ...Әрине, бұл жерде, барлық жастар
тәрбиесiз деген ойдан аулақпыз. “Бiр қарын майды бiр құмалақ шiрiтедi”
деген халқымызда мақал бар. Сондықтан, сорақылық деп отырғаным, некесiз
туылған жетiмдер үйiндегi тастанды қазақ балаларының көбеюi және қарттар
үйiнде сақалы сапсиып қарт атамыздың, еңкейген әжемiздiң “торға түскен
торғайдай” жаутаңдауын айтар едiм. “Мен қазақпын” деген қазақ баласының
ұлттық арына, намысына түскен қара дақ дерсiң.
Балаңа қандай тәрбие беру тәрбиешiден. Бала қалай тәрбиеленсе,
соған көне бередi “–деген болатын. Ия, “Сүтпен бiткен мiнез, сүйекпен
кетедi”- деген сөз ата-ана тәрбиесiнiң пәрмендiлiгiн көрсетедi.Осыған орай
өзiмнiң дипломдық жұмысымда этнопедагогика мәселелерінің бастауыш сынып
оқушыларын оқытып – тәрбиелеудегі мәселелердi шешудi көздедiм.
Зерттеудің мақсаты- бастауыш сынып оқушыларының этнопедагогикалық
тәрбиесіне және оны білім беру мен оқыту барысында санасына сіңіру.
Зерттеу пәні- этнопедагогика элементтерін пайдалана отырып бастауыш сынып
оқушыларына білім беру мен тәрбие беру процесін ұштастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу мен оқытуда этнопедагогиканың
тәрбиелік маңызын анықтау
2. Оқушылардың тәрбиесінде халықтық педагогиканың өнегілі дәстүрлерін
пайдаланудың қазіргі жай- күйін зерттеу
3. Мектеп оқушыларына тәрбие беру процесінде қазақтық ұлттық дәстүрлерін
пайдалануға байланысты мұғалімдерге әдістемелік нұсқаулар жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде
оқу және оқудан тыс мерзімде өткізілетін іс- әрекеттердің өзара
байланыстылығы ескерілсе және қазақтың халықтық педагогикасының өзіндік
ерекшеліктері ескеріліп, әдіс- тәсілдерді мақсатқа сай пайдаланылса,
балаға толық , жан – жақты танымдық тәрбие беруге болады.Ең бастысы –
ұлттық рухымыз сақталады.
1. 1.1. ЭТНОПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
Бүгiнде балалар тәрбиесiнде халықтық тәлiм-тәрбие елеулi орын алады.
Себебi халықтық педагогика педагогиканың негiзi, нәр беретiн тамыры болып
саналады. Халықтық педагогика кешегi өткен данағой қариялардан, ғұлама
ойшылдар мен шешен билерден, батырлар мен ақын жыраулардан, бақсы-
балгерлерден, сал-серiлерден мұра, мирас болып қалған ұлы тәрбие құралы,
халық тәлiмi жөнiндегi ой-тәжiрибенiң жиынтығы.
Халық педагогикасы деген терминдi ең алғаш кiргiзген -
К.Д.Ушинский. ол өз еңбектерiнде халық педагогикасының озық үлгiлерiн
көрсете отырып оны ашып бердi.
Халық педагогикасы деген терминге ең тиiмдi және дұрыс анықтама
берген Чуваш ғалымы Г.Н.Волков.
Халық педагогикасы халық ауыз әдебиетiндегi әдет-ғұрыптарындағы,
салт-дәстүрлерiндегi, балалар ойындарындағы және ойыншықтарындағы сақталған
педагогикалық мұралар мен тәрбиелiк тәжiрибенiң жиынтығы.
Ал осы халық педагогикасын зерттейтiн ғылымды-этнопедагогика деп атауды
60-70 жылдары тағы да осы Чуваш ғалымы Волков ұсынған болатын. Мұндағы
этнос – халық деген ұғымды бiлдiредi. Сонымен этнопедагогика бұхара
халықтың жас ұрпақты тәрбиелеудегi тәжiрибесi, олардың педагогикалық
көзқарасы туралы ғылым. Ол трмыстық педагогика және жанұяның, тайпаның,
рудың, ұлттың халықтың педагогикасы.
Халық педагогикасы жөнiнде бiздiң қазақ ғалымдары да бiраз ойлар
қозғады. Олар: профессор Қ.Жарықбаев, доценттер С.Қалиев, С.Ұзақбаева,
Қ.Бөлеев.
Жарықбаев былай деген: Халықтық педагогика халықтың оқыту және тәрбиелеу
туралы бiлiмдерiнiң қосындысы. Ал Болеев халықтық педагогиканы тәрбие
жөнiндегi ғасырлар бойы жинақталған халықтың бiлiм мен тәжiрибесi деп атап
өткен.
Этнопедагогика әлi зерттелмеген ғылым. Ол туралы Т.Тәжiбаев былай
деген: Қазақтарды мәдени өмiрiнде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және
халықтың тәрбиелiк дәстүрлерi басты роль атқарған.
М.Әлiмбаевтың Бiзде әттең халықтық педагогикасының қағидаларын
көнермес, төзбес концепциялары әлi толық зерттелген жоқ. Оларды терең
талдап, қортындылап ғылыми кiтап етiп бастыру – алдағы күндердiң кезек
күттiрмес парызы- деген пiкiрiнен келер ұрпақ қамын ойлағанын көремiз.
Жалпы, қазiр халықтық педагогиканың озық үлгiлерiн
тәрбие жұмыстарында кең пайдаланып жүрмiз. Осыған орай халықтық педагогика
жөнiне түсiнiгi аз кез келген адамда мынандай сауал тууы мүмкiн: Неге қазiр
барлық тәрбие саласындағы қызметкерлер халықтық педагогиканың озық
үлгiлерiн жаппай пайдалануда? Қандай қасиеттерi мен ерекшелiктерiне
байланысты оны қадiрлейдi? т.с.с.
Сондықтан ендiгi кезекте халықтық педагогиканың ерекшелiктерiне тоқталайын:
1. Оның өміршеңдiгi. Тәрбиенi халық өмiрiнен бөлiп ала алмаймыз.
2. Халық өкiлдерiнiң тәрбие iсiне кең тартылатындығы. Ата-әжелер, ауыл
қариялары, үлкен аға, апалар т.б.
3. Балалықтан бастап, ата болу аралығында тәрбиенiң, толық бiр дәуiр
құрайтындығы. Тәрбие баланың жарық дүниеге келген сәтiнен басталып,
кемелiне келген қарияның көз жұмғанына дейiн жүредi.
4. Жас бүлдiршiндердi тәрбие iсiмен шұғылдануға, қазақ отбасында ересек
балалар кейiнгi балаларды ойнату, тамақтандыру т.б., бiр сөзбен айтјанда,
бүкiл тәрбие жұмысын сенiп тапсырады.
5. Тәрбиеленiшiнiң толық еркiндiкте болатындығы.
6. Қазақ халық педагогикасында адамшылық, бауырластық, туысқандық, татулық,
бiрлiк қай заманда да тәрбиенiң басында тұрады.
7. Қазақ халық педагогикасы әрдайым ата-ананы, қарттарды, баланы, жалпы
әлсiздi құрметтеудi уағыздап, қастерлейдi.
8. Қазақ халық педагогикасында қалыптасқан жекелеген әдет-қылықтарды
құрметтеп, қастерлеу т.б.
9. Қазақ халық педагогикасының авторы халыјқтың өзi. Келiсiп пiшкен тон
келте болмас дегендей, халықтың бай тәжiрибесiне сүйенедi. Осындай бай
мұраны бойына сiңiрген жас ұрпаты тәрбиелеудегi бiздiң, яғни ұстаздардың,
мiндетi орасан екенiн түсiне отырып, тағы да бiр жағдайды естен шығармау
керек. Ол ұстаздардың этнопедагогикалық бiлiмi ұшан - теңiз болуы.
ұстаздың әрқашан бiлiмiн көтерiп, жетiлдiрiп отыруы абзал. Ерiнбей
–жалықпай iзденген және алдындағы шәкiрттерiн өз баласынан кем көрмей,
жақсы көрген ұстаз үлкен жетiстiктерге жететiне кәмiл сенемiн.
Қазақтың баланың бас ұстазы – ата-анасы, балапан ұяда не көрсе,
ұшқанда соны iледi дегендей тамаша нақыл сөздерi бар, яғни отбасындағы
әдемi таным, түсiнiк қалай қалыптасса, адамның бойында қалатын да сол
қасиеттер екендiгiн мойындауымыз керек. Балалардың айналадағы жақсылық пен
жамандықты, этикалық жайттарды, сұлулық пен құштарлықты қабылдау сезiмi
сергек те нәзiк. Олардың қылығы тек жақсылыққа ғана арналсын, тек
жарасымды этиканы қабылдайтын болсын десеңiз, дәстүрге арқа сүйеңiз.
Дәстүрге арқа сүйемегеннiң, көсегесi көгермейдi деген ата-бабаларымыз.
Ендi халқымыздың бала тәрбиелеудегi тарихына аздап шолу жасайық.
Басқа халықтар сияқты қазақ халқының да өзiндiк әлеуметтiк экономикалық
тарихи және географиялық тұрмыс-салты, саяси және территориялық
қақтығыстары болды. Сонымен қатар басқа халықтармен кең сауда
байланыстарының болмауы қазақтардың материялдық, рухани мәдениетiне,
тұрмысы мен дiни көзқарасына өз әсерiн тигiздi. Осы жайттар өзiне тән
тiршiлiк салтын, халықтың қолданбалы өнерiн, ән-күйлердi, аңыз ертегiлердi,
мақал-мәтелдердi, жыр-дастандарды, әдет-ғұрыптарды, ұлттық салт-сана мен
тәрбиенiң халықтық дәстүрiн өмiрге әкелдi.
Халық зердесiне терең үңiлсек, ұрпақ тәрбиесi қай елдiң, қай
кезеңнiң болсын толғақты мәселесi болып отыр. Бұл көкейтестi мәселе
ғасырлар бойы тек халықтың өткен тәжiрибесiне сүйегiнде ғана сәттi шешiмiн
тауып отырған. Ол халықтың кәсiбiмен, салт-дәстүрiмен, тiлiмен, тарихымен,
өнерiмен бiте қайнасып, тарихи кезеңдер ерекшелiгiне, қоғамдық даму
сатыларына қарай жетiлiп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қастерлi мұра.
Халық мұрасының танымалдық-тәрбиелiк мәнi – ұланайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жас ұрпақ үшiн ғана емес, адам өмiрiнiң барлық кезеңiнде
мәндi, адамзаттың рухани-эстетикалық қуатының қайнары. Оның iшiнде тiкелей
бала тәрбиесiне бағытталған, баланың жан дүниесiнiң қалыптасуына , рухани
марқаюына негiз болатын дәстүрлер көп-ақ. Қазақ халқының да бала тәрбиесi
жөнiнде атам заманнан жиып терген мол тәжiрибесi бар. Халық өз бойындағы ең
жақсы қасиеттерiн жеткiншек ұрпаққа күнделiктi тұрмыста үйретiп, бала
бойына сiнiрiп отырған. Қазақ халқы балаға ежелден болашағым деп қараған,
оған зор үмiт артқан. Әрбiр ата-ана мұны өзiнiң күнделiктi тұрмыс-
тiршiлiгiнде шынайы iс-әрекетi арқылы бала бойына дарытуға көңiл бөлген.
Бөбегiң-қуанышың, мақтанышын, Бала – адамның бауыр етi -
деп оның алабөтен ыстық екенiне назар аударады, үнемi айналып-толғанып
отырады. Тұяқ атанардың тәттiлiгiн халқымыз ерекше қастерлейдi. Табиғатта
айдай әлемге иелiк етер күшi болса да, адамды өзге тiршiлiкпен тең ұстаған
да қазақ.
Бесiктен қимасына: асқарым, асқағым деп емес, жан-жануармен,
жәндiк атаулымен тағдырластығын мойындатып құлыным, ботам, қошақаным деп
еркелеткендi де, шыбынға да қиянат болмасын деп шыбыным деп айналғанды да
бiрiншi қазақтан естiдiк.
Халықтың өткенiн жоққа шығармақ түгiлi, ата дәстүрiнiң берекеттi
дүниелерiн баласының қауыздай жүрегiне сыйғызып, әншi де еткен, батыр да
еткен, қызыл тiлдi шешен де еткен халқымыз. Халық өзiнiң кең жазира
даласына, табиғаттың таңғажайып сем көрiнiстерiне, оны мекендеген құстар
мен жануарларға, басқа да табиғи байлықтарға деген мақтаныш сезiмiн көркем
образды сезiмдермен, өнегелi iстерiмен, анта-ықластарымен, тiлек
мақсаттарымен астастырып, балалардың санасына жеткiзiп отырды және оларды
сақтай бiлуге үйреттi.
Әдiлдiк, адалдық, имандылық, адамгершiлiк, мейiрiмдiлiк, бауырмалдық,
шыдамдылық, тапқырлық, парасаттылық, қамқорлық, жомарттық пен кеңпейiлдiлiк
т.б. адамның рухани моральдық нормаларын бала қанына сiңiре бiлдi.
Домбыраның, қобыздың, шаңқобыздың, сазсырнайдың сиқырлы да сазды үнiмен,
айтыс, терме өнерi, ән өнерi, ән әуендерi, ерптегiлер, жұмбақтар,
жаңылтпаштар, ақындық шабыттаныс, ұсталық, шеберлiк, зергерлiк
қасиеттерiмен баланың эстетикалық талғамын биiктете бiлдi.
Қанағат қарын тойғызар- деп қанағатшылдыққа, қарапайымдылыққа
баулыды. Бұлақ көрсең, көзiн аш- деп табиғатты қорғауға, аялауға үйреттi.
Қырық парыздың басты бiреуi – бiлiм- деп өнерге, iлiмге үйреттi. Атадан
бала тусайшы, ата жолын қусайшы дегендей, атадан балаға мра болып келе
жатқан жақсы қасиеттердi келер ұрпақтың бойына сiңiрiп, iзгiлiкке
тәрбиелеудi арман етiп, шыншыл, әдiлеттi, иманды болу сонау ата-бабамыздан
келе жатқан дәстүрiмiз, дейдi де, жұрт сол дәстүрдi бұзғандарға ат-шапан
айып тартқызып, кейiнгi ұрпақтың ата салтын мықтап ұстауын талап еткен.
Жылдың әр мезгiлiнде елдiң қайда, қалай көшетiнiн, суды қайдан iшетiнiн,
жетi атасын, олардың зираттарын, елдегi даңқты адамдардың ерлiк хикаяларын,
ауыл-аймақтағы жер-су атауларын ерiнбей-жалықпай баласының санасына сiңiре
бiлген.
Бала атаулының айналаны қабылдағыш, зейiндi кезi үш пен бес жас
аралығы. Осы ерекшелiктi әлiм сақтап аңғарған ата-бабаларымыз төкпе ақындық
пен сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендiк пен төгiлдiрген күйшiлiк секiлдi
киелi өнерлерiмiздiң iрге тасы бала санасында сәби шақта қалатынын ерекше
ескерiп, осынау балдәурен балалық кезеңге айрықша мән берген.
Сондықтан да бүлдiршiн мен балдырғанға жоғарыда айтқанымыздай елi,
жерi, суы туралы ата тегi, төрт түлiк мал жан-жануарлар мен өсiмдiктер
дүниесi, аспан денелерi, табиғат құбылыстары, ауа-райы т.б. жөнiнде оның
түсiнiгiне лайық, қысқа да нұсқа, жүйелi мағлұматтарды әр түрлi әдiспен
жеткiзiп отырған. Бґл жоғарыда айтылып өткен жайттардан байқайтынымыз –
халқымыздың бала тәрбиелеудегi сауаттылығы, жеткен үлкен жетiстiктерi.
Халқымыз тәрбиелеуде озық тәжiрибеге ие болып, адам таңқаларлық
әдiстердi пайдаланған десек, менiмше артық айтқан болмас едi.
Жоғарыда айтып өткенiмдей халықтық педагогика – тәрбие жөнiндегi
халықтың бiлiмi мен тәжiрибесi. Оның тәрбиелiк ролiн анықтау бiздiң
мақсатымыз. Ал халық педагогикасын зерттеу негiзiнде:
Халық ауыз әдебиетiнiң шығармалары,
этнографиялық материалдар,
халықтың салт дәстүрлерi,
ұлттық ойындары, өнерi, отбасы тәрбиесiнiң тәжiирелерi жатады.
Осыған орай дипломдық жұмысымның мақсатына байланысты, халық
педагогикасының зерттеу жайттарының ең маңызды саласы – жанұя тәрбиесiнiң
тәжiрибелерiне тоқталмақпын.
1.1. ЖАНҰЯ ТӘРБИЕСIНIҢ ПӘРМЕНДIЛIГI, БЕРЕРI, САЛАЛАРЫ, АТАҚТЫ
АҒАРТУШЫЛАРДЫҢ ОЙ-ПIКIРЛЕРI.
Жанұя – адамзат баласының дүниге шыр етiп келгенде есігiн айқара
ашып енетiн үйi, өсiп ержетiп, тәрбие алатын аса қажеттi әрi қасиеттi алтын
бесiгi, ұясы. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат ұрпағына
ететiн ықпалы мен әсерiн өмiрдегi басқа еш нәрсенiң күшiмен салыстыруға
болмайды.
Себебi жанұя мүшелерiнiң бiр – бiрiне кiсiлiк қарым-қатынасы, эмоциялық
сезiмдерi, iлтипат – ықыластары олардың жаны мен жанының табиғи бiрлiгiне,
тұтастығына негiзделген жақындық, жанұя тәрбиесiнiң күшi осында.
Жанұя тәрбиесiнiң түрлерi мен мүмкiншiлiктерi көп. Әсiресе, көргендi,
ынтымақты, тату – тәттi тұратын жанұяға шаңырақ шаттығы – негiзiнен
қоғамдық сананың адамгершiлiк, кiсiлiк, қайырымдылық, әдiлеттiлiк сияқты
толып жатқан моральдық ұғымдарына негiзделедi. Бала үшiн үйелменде ең
алдымен әке-шешесiнiң, ата-әжесiнiң, басқа да ересектердiң инабатты,
кiсiлiк үлгiлерiнiң маңызы зор. Бала өз заманына тән кiсiлiктi,
әдептiлiктi, қайырымдылықты, тiптi бұзақылықты да алғаш рет өзiнiң
жанұясында меңгередi.
Үй iшiнде күнделiктi айтылатын қариялардың ұлағатты
өсиеттерi мен ақылы, ал жастардың оларға деген сыйқұрметi,
адал көңiлi, әдептi қылықтары мен ерке назы, әзiл – оспағы,
жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық-психологиялық
қарым-қатынастар – жанұя өмiрiнiң ерекше бiр рухани байлығы, әшекейлi
көркi. Мұндай үйде өскен балалар бақытты, олардың өмiрден алатыны да,
өмiрге беретiнi де көп болады.
Отбасы мүшелерi үйде халықтық салт дәстүрлердiң алуан
түрiне здерiнiң күнделiктi тiршiлiгiнде сәт сайын кеңiнен пайдаланылады.
Үйелмен мүшелерiнiң әрбiр іс-әрекетi, тындырған, не тындыра алмаған
жұмыстары, әр түрлi жағдайда көрсеткен мiнез-құлықтарының қырлары бiр-
бiрiне тигiзген көмегi, не зияны түгелдей халық дәстүрiнiң сынынан елегiнен
өтiп дұрыс, не бұрыс деген бағаларын алады. Жанұяда жарасымды орнын тапқан
салттар мен дәстүрлер аса тиiмдi, тәрбие құралына айналады.
Отбасы тәрбиесiнiң осындай ерекшелiктерi мен мүмкiншiлiктерiн қоғамдық
тәрбиенiң мiндеттерiмен ұштастыра бiлсек, оның берерi мол.
Жоғарыда жанұя тәрбиесiнiң пәрмендiлiгiне, маңыздылығына аздап
тоқталып өттiм, келесi қаралатын мәселе – жанұя тәрбиесiнiң салалары. Она
мына түрде көрсетуге болады.
Жанұя тәрбиесiнiң салалары
Бесiк тәрбиесi ұл бала тәрбиесi қыз бала тәрбиесi Келiн тәрбиесi
Бұл салалардың әрқайсысына келесi тарауда тоқталамын. Не жайында сөз
болмақ, қандай мәселелер қаралатыны жөнiнде қысқаша түсiнiк берейiн:
Бесiк тәрбиесi – халық педагогикасы арқылы тәрбиелеу тұрысында
ұсынылып отырған бұл жүйе отбасындағы, мектептегi тәрбие жүйесiн ұлттық
ерекшелiктердi ескеру негiзiнде, баланың бойында имандылық, iзгiлiк,
сезiмталдық, әдептiлiк қасиеттердi қалыптастыруға бағытталады.
Ұл бала тәрбиесi. Халқымыздың ер балаға үлкен үмiтпен қарап, дүниге
келген күнiнен бастап ерекше тәлiм – тәрбие берудегi
мақсаттарын жүзеге асыру, бабалар жолымен, лттық дәстүрде тәлiм-тәрбие
жүйесiн көп болып қолға алу үшiн отбасында, мектепте ер баланың сана-
сезiмiнiң, ой мен тәрбиесiнiң жан-жақты болуы жайында қарастырылады.
Қыз бала тәрбиесi және келiн тәрбиесi. Қыз бала мен келiн тәрбиесiн
бiрiнен-бiрiн айырып көрсетуге болмайды, өйткенi қызды тәрбиелей отырып
болашақ келiндi тәрбиелеп отырғанымыз туралы сөз болады.
Иә, тәрбие туралы көп айтуға болады. .Келесі кезеңде бұдан 150 жыл
бұрын дүниеге келіп, артынан үлкен мұра қалдырғана атақты ғұлама
қайраткерлеріміздің бірі Абайдың тәрбие жөніндегі көзқарастарына
тоқталайық. Ол баланы жас күнінен жанұяда бастап дұрыс жолда тәрбиелеуді
керек етті. Сол үшін толып жатқан тәлім-тәрбие әдістерін ұсынып,
жақсылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу үлгісін көрсетіп отырды. Балаларды
тәрбиелеуде оның айналасы, оның өмір сүрген ортасы әсер ететінін Абай жақсы
түсінді. Әсіресе, жанұя мен ұстаз, құббы жолдастарының балаға әсері айрықша
болатынын Абай өте ұқыптылықпен ескертеді. Абай баланы ата-ана дұрыс
тәрбиелеудетиіс масаттандырмай, орынсыз ерке, қылжынбас етпей тәрбиелеуді
өтіріктен, алдаудан, қулық-сұмдықтан, тағы басқа жаман мінездерден аулақ
ұстауға тиіс дейді.
Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады. Ата-анасынан, ұстазынан,
құрбысынан, әсіресе, солардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады деп
Абай осы үшеуінен баланың болашағы шешілетінін олардың тәрбиесінде
рольдерінің зор екенін ұқтырады. Бұдан кейінгі тәрбиешінің міндеті баланы
жасынан оқуға, ғылымға үйір қылып, соған қызықтыра білу, болашақта бала
ғылымға сүйеніп, өз бетімен іздейтін дәрежеге жеткізу деп көрнсетеді.
Сонымен қатар Абай өзінің Оныншы сөзінде қазақтың үйішіндегі тәлім-
тәрбиесіен сынға алады. Баланың ескі көзқарастағы ата-анасы оны теріс жолға
салып, жөнсіз, жұғымсыз мінездерге баулиды. Әуелі балаңды өзің алдайсын,
әні оны берем, міне мұны берем деп және бастан балаңды алдағаныңа өзің мәз
боласың деп сөгеді.
Одан кейін сабаққа бергенде молданың ең арзанын іздеп хат таныса
болады деп балаға білім жолын танытпай, надандықта қалдырып отыратынын
көрсетеді. Қу, сұм бол деп жат мінез қылып пәленшенің баласы сені
сыртыңнан сатып кетеді деп, тірі жанға сендірмей тәрбиелейсің, осы ма
берген тәрбиең деп әбден сынайды.
Расында да , қу бол, сұм бол, ешкiмге есеңдi жiберме т.с.с.
дүрекiлiкке үйретiп жатқан ағайындарымызды көрiп жүрмiз
Сонда Абай өз халқының тарихи болашағын дұрыс болжап, көрегендiкпен тани
бiлген ғой. Не деген данышпандық десенiзшi?
Абай ескi феодалдық санада тәрбиелеп, жасты бұзып жатқан терiс
тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенiң таза көңiлiн кiрге шалдырмай, таза
сақтауды керек қылған. Боқта деп бiреудi боқтатып, баланы бұзықтыққа
салып, кәпiр қияңқы, осыған тимеңдершi деп оны масаттандырып, тентектiкке
үйретiп қоятынын ескертедi. Ол баланы жаман кадеттердiң бәрiнен аулақ ұстау
керек дейдi. Сонымен қатар жоғарыда тәрбиелеудiң бiрден-бiр құралы, бай
мұра, қол жетпес қазына деп, қадiрмен халық педагогикасының озық
үлгiлерiмен қатар тозығы да бар екенiн мойындауымыз керек.
Иә, балам екен деп орынсыз басынан сипап, шолжыңдата берме, бүгiн
шолжыңдаған бала, күнi ертең есiре-есiре келе табанына тастап, тас-
талқаныңды шығарар деген ым ғой бұл. Мысал ма? Мiнекей...
Қай жерден, қашан естiгенiм дәл есiмде жоқ, бiрақ әкесiнiң баласына
айтып, үйретiп жатқанын көргенмiн.
- Бар, бара ғой, ұлым. әне, әне қатынды әкең ... дешi, әкесiнен бiр түсiп
боқташы. Сен менiң жан дегенде жалғыз ұлым болсаң сөйтесiң, кәне боқта!
Мiне, бiз кейде баламызды өстiп жақсы көремiз, жақсы көретiнiмiз
сондай, тiлiн боқтық сөзбен сындыратынымыз бар. Жатырын жарып шыққан
анасына ұлын осылай айдап саламыз. Күлесiң бе, күйiнесiң бе?
Абай атамыздың құрығынан қазақтың сөзi құтылған ба? Сүйкiмдi сәби
Әбiш, Мағауияны алдына алып, еркелетiп, арја-жарқа боп отырған бiр шат
–шадыман шағында ол кiсi: Адамның бiр қызығы бала деген деп жiберiптi.
Кейiн жасы жер ортасынан аса бере көзiне қамшы тиiп, күйзелген сәттерiнде :
Қорқамын ен кейiнгi жас баладан деп күңiренiптi. Бiр ұртың май, бiр ұртың
қан, аңдығаның сөз бен өсек деп қартая келiп зар жылапты. Бала тәрбиесiнiң
тұтас бiр эволюцияся осы бiр үш-ақ жолға сыйып жатқан жоқ па Ендеше
ойланайық, толғанайық. Бүгiн ең жақсы көретiн балаңнан ертең сақтан
дегiм келедi.
Келесi кезеңде ХХ ғасыр басындағы жарық жұлдыздардың бiрi – Мағжан
Жұмабаевтың тәрбие туралы көзқарастарына тоқталайын. Өмiрi мен өлеңi бiр
кезде аңызға айналған ақынның аты соңғы жарты ғасыр бойы айтылмайтын,
шалмайтын болып кеткен. 1988 жылы есiмi халқынан қайта оралды. Бiр кездерi
нақақтан күйген есiм ақталып қайта оралғанына қуана отырып, мына мазмұнға
бай, келер ұрпақтың қамын ойлаған дарын иесiнiң сөз жолдарына көз
жүгiртсек:
Үйдегi тәртiп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйiне қарап тәртiп
өзгерiп отырмасын. Тәртiп өзгермейтiн iзгi құқық заңдарынан негiзделген
болсын. Болмаса бүгiн жараған iс ертең жарамайтын болып отырса, балада
сенiм қалмайды. Бұл – бiр. Екiншi – баланың жаратылысы, табиғаты тiлейтiн
нәрседен баланы тию дұрыс емес. Жүгiруден, ойыннан тию сықылды. Баланың
жаратылысы тiлейтiн нәрседен тыйсақ, бала бұл жасама тәртiптi оп-оңай бұрып
кетедi. Яғни бала өтiрiк айтуға, алдауға үйренедi. Маңайындағы тәртiп,
тұрмыстың құрылысы баланың жаратылысына қайшы болса бала ондай тәртiптi
аттап кетедi. Үшiншi – тәрбиешi мен баланың арасы өте жақын болуға тиiстi.
Екеуi бiрiне-бiрi шет, жат деп қарамасын. Екеуiнiң арасында сенбеушiлiк
болмасын. Бала тәрбиешiнi мұңын тарқата алғандай, қуанышына ортақтаса
алғандай сырын шеше алғандай досым деп бiлсiн. Бала тәрбиешiнi осылай деп
бiлсе, ол уақытта одан ешбiр ойын, ешбiр iсiн жасырмайтын болады.
Жасырмайтын болса, өтiрiк айту, алдау сықылды ґнамсыз қылықтарға орын да
қалмайды. Сонымен, Мағжан ағамыздың мына тұжырымдамасы баланы қалай
тәрбиелеу керектiгiн ашып берген сияқты. Әрине, мұнда бала мен тәрбиешiнiң
қарым-қатынасы ғана суреттелiп отыр. Ал жалпы тәрбие туралы ол кiсi былай
деген: Тәрбие төрт түрлi: дене тәрбиесi, ақыл тәрбиесi, сұлулық тәрбиесi,
пән құқық тәрбиесi. Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi
дұрыс орындасын. Бала аурулы, зағып болса, баладан емес, тәрбиешiден. Бала
тар ойлы, ақмақ болса, бала кiләлi емес, тәрбиешi кiнәлi. Бала сұлулықтан
ләззат ала бiлмейтiн мақау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиешi жазалы.
Бала iстеген жауыздықтың жазасын тәрбиешi көтерсiн деген иран елiнiң
мәтелi – шын дұрыс мәтел.
Ал тұңғыш ағартушымыз Ы.Алтынсариннiң тәрбие туралы, оның iшiнде ата-
ананың тәрбиесiнiң маңыздылығы жайындағы пiкiрлерiне тоқталсақ, оның да
қазақ отбасының жақсы дәстүрiн жоғары бағалағаны көрiнiп тұр. Ата-ананың
балаға деген сүйiспеншiлiгiн, мейiрiмiн, ата-анаға баланың борыштылығын
терең сенiммен баяндайды. Баланы тұңғыш тәрбиелейтiн әйел-аналар ролiне
Алтынсарин – ерекше зор маңыз бердi. Анаға арналған екi тамаша өлеңiнде,
ананың рухани тазалығын, ананың нәзiк сүйiспеншiлiгiн жан-тәнiмен
суреттейдi. Сол өлеңнiң бiрi Ананың сүюiнен мысал келтiрейiк:
Кiм сендердi, балалар сүйетұғын
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төр бөлiп, кiрпiк қақпай
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын.
Кiм сендердi, балалар тербететiн,
Еркелетiп ойнатып сергiтетiн,
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететiн.
Жоғарыда атап өткен жайттардан байқайтынымыз – тәрбие туралы қандай
кезде айтылғанына қарамастан барлығының ойлары бiр жерден шығуы, яғни
тәрбие тек ана тiлi арқылы дариды, бойға балбырап сiңедi. Тағы бiр
байқайтынымыз олар да халық педагогикасының негiзiне сүйенген.
Сондықтан да, жоғарыда атап өткендегiдей, жалғыз ұстаздардың
этнопедагогикалық бiлiмiн жетiлдiру аз. Тәрбие ата-аналармен
ынтымақтастықта жүргiзiлетiн болғандықтан, олардың да этнопедагогикалық
бiлiмiн жетiлдiру керек. Бұл құптарлық жайт.
Осы арада отбасындағы бала тәрбиесiнде халықтық салт-дәстүрдi пайдалануға
Орта Азия халықтарының ұдайы көңiл бөлiп келгенiн айта кеткенiмiз жөн.
Мысалы, Зарлықан Құсайнова өзiнiң Қырғыз шаңырағында балалардың
мiнез- құлқын қалыптастырудың педагогикалық мәселелерi деген зерттеу
жұмысында балалардың үлгiлi мiнез-құлқын қалыптастыру үшiн отбасында ең
жақсы халықтыј салт-дәстүрлердi пайдаланса, табысты болар едi деген пiкiр
айтады. Маджидова Бибiхафиза отбасында балаларды еңбекке тәрбиелеудегi
қоғамдық мектепке дейiнгi тәрбиенiң әсерiн зерттеу еңбегiнде јазан
төңкерiсiне дейiнгi тәжiк шаңырағында баланы ата-ана күнделiктi өмiрде
халықтық салт-дәстүрге сүйене отырып тәрбиеленгенiн, оның қазiргi кезеңде
де тиiмдi тұстарын барлығын айта келiп, бүгiнгi күнде де пайдалану мүмкiн
екенiн дәлелдейдi. Ал өз республикамыз бойынша педагог Қ.Сейсембаев
ата-ананың мынандай жағдайларды естен шығармауы керек деп ескертедi:
1. Ата-ана өз мiндеттерiн, жауапкершiлiгiн шын мәнiнде сезiнсе.
2. Ата-ананың бiрiн-бiрi сыйлауы, бiрiне-бiрi құрмет көрсетуi отбасы
өмiрiнiң бiрлiгiн ұйымдастырады. Шаңырақтағы береке бiрлiк жөнiнде халық
Алтау ала болса ауыздағы кетедi, төртеу түгел болса – төбедегi келедi
деген.
3. Отбасының ересек мүшенлерiнiң жағымды үлгi- -өнеге сарқылмауы қажет.
4. Отбасы өмiрiнiң тәртiптiлiгi, жинақылығы сақталғаны жөн.
1.Тұрмыстық гигиеналық.
5. Отбасы мүшелерiнiң бiр – бiрiне қамқорлығы мен еңбекшiлдiгi.
6. Балаға деген сүйiспеншiлiк пен оған қоятын талаптардың ақылға
сыйымдылығы.
1. Баланы тым жақсы көру.
7. Баланың мiнез-құлық ерекшелiгiмен ата-ананың санаса бiлуi.
8. Отбасындағы бала тәрбиесiне әр түрлi әдiстердi қолдану.
9. Баланың ойынына, еңбегiне көңiл көтеруiне ата-аналардың үнемi араласып
отыруы керек.
10. Ата - аналардың мәдени ой- өрiсiн кеңейтiп отыруы қажеттiлiк.
11. Отбасының мектепке дейiнгi мекемелермен, мектеппен және басқадай тәрбие
орындарымен байланыстылығы өте маңызды.
Жалпы, бала тәрбиесi жөнiнен мол тәжiрибесi бар халқымыздың
педагогикалық мұрасын жинау, оны пайдалану бүгiнгi күннiң несiбесi. Ян
Комекнский халық педагогикасының бұл түрiн Ана мектебi деп атады. Мысалы:
қолына қап алып тезек теруге шыққанда анасы қасына ерткен кiшкентайына
мына тауды пәлен дейдi, оның себебi былай, мына шөптi былай атаймыз, оны
мынандай мал жейдi, деп жасынан құлағына құятын, мiне ана мектебi
дегенiмiз осы.
Қазiргi заманда халықтыј салт-дәстүрлердi пайдалана отырып, баланы
кiшкентайынан дербес әрекет жасай бiлуге, өзiне-өзi қызмет көрсетуге
үйретуден бастау керек. баланың дұрыс iсiн мадақтап, ал терiс iсiн құнықты
етiп түсiндiру қажет. Балаға берiлген тапсырманың орындалуын төзiмдiлiкпен
күтпесе болмайды. Жасыратыны жоқ, кейбiр ата-аналар баласының еңбегiне
немқұрайлы қарап, оны үй тiршiлiгiне қатысты шаруаларға араластырмайды.
Бала бiр жұмысты iстейiн десе бұзасың, бүлдiресiң деп жолатпайды, сөйтiп
баланың еңбекке ынтасын тежеп тастайды. Мiне, осыдан бала өсе келе ынтасыз,
тiлазар, жалқау болып шығады. Бала жасынан үлкендi сыйлап, өзiнен кiшiге
жәрдем етiп, үй жануарларына қамқорлық жасап, оларды күтiп бағуға араласуы,
iлтипатты, инабатты адам болып өсуiне ықпал жасайды. Балаға үнемi өнегелi,
ұлағатты сөздер айтып, өзiн әдептi ұстап, iзеттiлiк көрсету керектiгiн
түсiндiрiп отырған жөн, сәлемдесу, қоштасу, үлкенге iзет көрсету, қарсы
келгенде жол беру, орындық ұсыну, қателiк жасаса, кешiрiм сұрау,
көпшiлiк арасында айқай –шу көтермеу, орынсыз күлмеу, бiреу сөйлеп жатқанда
сөзiн бөлмей, аяғына дейiн тыңдау, қонақтың мазасын алмау, рұқсатсыз
бiреудiң затына тиiспеу сияқты мәселелердi баланың есiне салып отырса, ол
шын мәнiнде тек жай сөз емес екенiн ата-ана өздерiнiң iс-әрекетiмен
дәлелдей түседi.
Халқымыздың бала тәрбиелеудегi өзiне тән қолданған тәсiлдерi
әдiстерiмен ғылыми педагогикалық ұштасып жатады.
Мысалы: ақыл-кеңес беру, үлгi-өнеге көрсету, үйрету, түсiндiрiп жадында
қалдыру, көңiлге тоқыту, жаттықтыру, тиым салу, бата беру, ынталандыру,
мадақтау, талап қою, жазалау.
Жай ғана үйрету, ұқтыру әдiсiмен бiрге жас ұрпақтың жеке басының
тәрбиесiн қалыптастыруға, әсiресе өз бетiнше ой қортындысын жасауға ерекше
көңiл бөлген. Мысалы, қазақта үлкен адамды атымен атау дұрыс емес, деп
саналған. Егер бала атай қалса, ата-ана оған бас сап ақыл айта жөнелмей:
ия, сен одан қанша жас үлкен едiң? дейдi.
Сонда бала “бұл кiсi, үлкен адам едi-ау, атын атауға болмайды екен ғой
деген ойға келiп, өз бетiнше қортынды жасауға дағдыланады.
Бұл сияқты тәрбиелеудiң тамаша дәстүрi халқымызда мол. Әрбiр ата-ана
балалары алдында өздерiнiң әрi ұстаз екендiктерiн ұмытпау керек.
1.2. Жанұя тәрбиесiнде этнопедагогика элементтерін сабақта пайдаланудың
тиiмдiлiгi және сыныптан тыс жұмыстарда қолдану
Сабақта өткiзiлетiн тақырыптарға қатысты жұмыс жүргiзу үшiн
әдiстеменi, әдебиеттердi алыстан iздемей-ақ халқымыздың өткен өмiр
тәжiрибесi негiзiнде дүниеге келген өсиет, мақал-мәтелдерiн, ұлттық
ойындарын еңгiзiп, халық арасынан шыққан дарынды адамдарымыздың еңбектерiн
пайдалану арқылы өткiзуге әбден болады. Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
А.Құнанбаев және басқаларының еңбектерiнiң, көзқарастарының өзiнде үлкен
тәрбиелiк мән жатыр.
Осыған орай бастауыш сыныпта қазiргi кезде халықтың педагогиканы
математика, қазақ тiлi, ана тiлi, еңбек, дене тәрбиесi, сурет пәндерiнде
көптеп пайдалануда. Қазақ тiлi және ана тiлi пәндерiнде айтыс ойындарын,
жұмбақтап, жаңылтпаш, мақал-мәтелдер пайдаланылса, ал еңбек пәндерiнде ер
балаларға қазақтың ұлттық ағаш, терi, зергерлiк бґйымдарының бастамаларын
жасауды үйретiп, қыз балалар қазақтың қол өнерiн жасап дамытуға ат
салысады.
Мысалы: кесте тiгу, тоқыма тоқу, кiлем тоқу, ши тоқу, ою т.б. Дене тәрбиесi
сабағында қазақтың ұлттық ойындары: “Қуыр, қуыр қуырмаш”, “Ұшты-ұшты”,
“Орамал тастамақ”, “Арқан тартыс” т.б. ойын түрлерiн пайдалану арқылы
оқушының шапшаңдығын, ойлану қабiлетiнiң қалыптасуын, ептiлiгiн, батылдығын
қалыптастырады.
Әсiресе сурет салуға жаттығуда қазақтың ою-өрнегiн қолданудың тиiмдi
екендiгi мектепте өткiзiлген тәжiрибе сабақтарының барасында айқындала
түстi. Оқушы алғаш сурет үйренгенде ұлттық дәстүрiмiздiң ою-өрнектерiнен
бастақаны дұрыс. Мұндай ұлттық өрнектердiң қарапайым элементтерiн
қошрармүйiз, түйетабан, сыңар мүйiз, құстұмсық т.б. пайдаланып сабақтарда,
үйге тапсырмада айшықты сыздырып отырсақ, оқушылар сурет салғанда
кездесетiн бейнелеу сызықтарында қиналмайды.
Ал математика сабағында қолданылып жүрген басқа ойындармен қатар
баланың жанына жақын, ұлттық сана-сезiмiн оятатын халықтың ойындарды
пайдалану аса қажет. Халық ойындары- баланы тәрбиелей отырып оқытудың, оның
жеке басын жан-жақты дамытудың бiрден-бiр құралы. Жоғарыда атап өтiлген
халықтың салт – дәстүрiн сабақта жақсы игеру үшiн ата-анамен
ынтымақтастықта жұмыс жүргiзу керек.
Жанұя тәрбиесiндегi халықтық дәстүрiн тәрбие жұмыстарында, яғни
сыныптан тыс жұмыстарда қолдану.
Оқушылармен кештер, диспуттар, жарыстар т.б. өткiзу.
Ұлттық тәлiм –тәрбиеге негiзделген және бiраз болса да халықтың көңiлiнен
шығып, өмiрге ене бастаған педагог-ғалымдардың ой елегiнен өткiзiп
жинақтаған Бағдарламалар оқу-тәрбие жұмысында қолданылып жүр. Осы орайда
Атамекен бағдарламасы. Оның басқа бағдарламалардан ерекшелiгi – бұған
дейiн болған октябрят-пионер-комсомол ұйымдарының саяси-педагогикалық
дағдарысқа ұшырауына байланысты, оның тиiмдi функцияларын мойындар және
келешекте ұлттық тәлiм-тәрбие негiзiнде жүйелеп, қазiргi бiлiм-тәрбие
ошақтарында жүзеге асыруға бағытталған идеялар ұсынған көп санды
ұстаздарымыз бен тәлiмгерлерiмiздiң, оқушы жастардың тер төккен еңбегiнiң
жемiсi.
Елiм-ай экспериментальды ән-күй бағдарламасы. Мектеп практикасына
жаңа еңгiзiлiп жатқан Елiм-ай ән-күй бағдарламасы оқушыларға музыкалық-
эстетикалық тәрбие беруде өзiнiң алдына төмендегiдей мiндеттер қояды:
- музыка таңдау арқылы халық нерiн баулу;
- ән айту, би билеу, музыкалық-дидактикалық ойын ойнау,
сурет салу, саз аспаптарында ойнау;
- жыр, терме, айтыс өнерiнiң көркемдiк құралдарымен
танысу;
- оқушылардың нақыл сөздер мен өнегелi iстерi жайлы
бiлiмдерiн тереңдете түсу;
- жалпы музыка туралы түсiнiгiн тереңдету;
Тәрбие процесiнде бұл аталып өтiлген екi бағдарлама аса маңызды
болып саналады. Бұл бағдарламалардың кез келген бағытымен жұмыс жасағанда,
яғни тәрбие сағаттары, әңгiмелесу кештерiн т.б. ұйымдастырғанда ата-ананың
көмегi ауадай қажет.
1.3. Жанұя тәрбиесiндегi халықтың дәстүрiн тiкелей ата-аналармен жұмыс
iстеу арқылы пайдалану.
Бұл жұмысты жүргiзу үшiн ата-аналармен дайындық өткiзiп алған жөн.
Ең тиiмдi және кең тараған әдiстің түрi - әңгiме, кеңес өткiзу. Мұндай
„Әңгiме ата-ананың өз баласы жайлы бiлгiсi келген сұрағынан туып кетедi.
Ата-аналармен өткiзiлетiн әңгiме, кеңес тақырыптарының ауқымы кең.
Мысалы: Балаларды мәдени мiнез-құлық дағдылары мен әдеттерiне тәрбиелеу,
Тiлалғыштыққа тәрбиелеу туралы, Демалыс күндi қалай ұйымдастыруға
болады?, Ұялшақтықты қойдыру жөнiнде, Ұқыптылық жөнiнде, Бала
тәрбиесiндегi әкенiң ролi, Баланы сыйлау деген не?
Сонымен қатар отбасының тәрбиелiк шамасының балаларға әсер етуiн бiлу
үшiн бақылау, сұхбат жүргiзу, құжаттарды талдау, ата-аналарға сауал беру
сияқты зерттеу әдiстерiн пайдаландым.
Жоғарыда атап өтiлген ауқымды мiндеттердi ойдағыдай шешу барысында
қолданылған әдiстердi қортындылай келсек мына түрде болады:
1. Бастауыш сыныпта оқылатын пәндердiң, бағдарламалардың, оқулықтардың
мазмұнына лайықтап жанұя тәрбиесiнiң озық үлгiлерiн енгiзу.
2. Балалардың қабылдауын бақылау. Әр оқушы әр түрлi қабылдайды.
Мысалы үйiнде ата-әжесi бар бала мiнезiнiң ұстамдылығымен ерекшеленедi.
Мәселен жаман болады, обал болады десем, ондай бала бiрден түсiнiгi бар
екендiгiн көрсетiп, жақсы қабылдайды. Немесе бесiк туралы сауалдар қойылса,
өмiр тәжiрибесiнде бесiк көрген оқушы бiрден қызығушылығы артып, өзiнiң
бiлгендерiн жолдастарына сондай бiр мақтанышпен айтып беруге даяр тұрады.
3. Ойын әдiстерiн пайдалану. Мысалы: жарыс, аукцион, жұмбақ шешу халық
ойындарын т.б. пайдалану. Қазақтың ұлттық ойындарының бiр ерекшелiгi оларды
сабақ кезiнде де, сабақтан тыс кезде де қолдануға болады.
4. Көздеген жұмыс бағыттары бойынша бiлiмдерiн тексеру үшiн ата-
аналарға, оқушыларға анкета толтырту. Мысалы халық педагогикасы туралы
бiлiмдерiн бiлу үшiн программалық оқытудың элементтерiн пайдалану негiзiнде
жасалған анкета бердiм.
5. Эксперименттер жүргiзу арқылы ата-аналар мен оқушылардың бiлiмдерiн
тексеру. Мысалы, бiр тақырыпқа байланысты сауалдар жинағын екi сыныптың
оқушыларына беру. Алынған жауапты салыстыру. Жас ерекшелiктерiне байланысты
бiлiмдерi қандай деңгейде екенi байқалады. Оқушылардың жауаптарына
байланысты қандай бағытта көп жұмыс жасау керектiгiн анықтап аламын.
П.ЖАНҰЯ ТӘРБИЕСIНДЕГI ХАЛЫҚТЫҢ ТӘРБИЕ ДӘСТҮРIН БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ.
Бiлiмнiң негiзгi бастауыш буында қалатыны барша халыққа мәлiм. Бұл
жөнiнде көрнектi қайраткерлерiмiздiң бiрi А.Байтұрсынов ағамыз былай деген:
Адамға қол, аяқ, көз қандай қажет болса, бастауыш бiлiм де сондай қажет.
Олай болса бастауыш сыныптарда оқыту мен тәрбиелеудiң сапасын
көтермейiнше, оқытудың жоғарғы сатыларында жақсы нәтиже жету қиын.
Бастауыш мектептiң өзiнде баланың барлық танымдық және
психологиялық мүмкiндiктерiн жетiлдiрiп, адамның, күнбе-күнгi өмiрiнде
бiлiм алудың қандай келешегi болатынына оның көзiн жеткiзу қажет. Бұл
кезеңде гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндердi кеңiнен енгiзу керек,
өйткенi осы жастағы балалар әсершiл әрi ұғымтал келедi. Бала бастауыш
мектептi бiтiрген кезде төңiрегiндегi оқиғалар жайындағы әсерiн қисынды да
жүйелi түрде баяндап, жанындағы адамдармен ешбiр қиындықсыз, белсене қарым-
қатынас жасауды үйренуге, алған бiлiмiн түйсiндеп, өмiрде қолдана бiлудi
талап ететiн мiндеттердi шешу дағдыларын толық игеруге тиiс.
Тәрбие басы - тал бесiк дегендей, халықтық педагогиканың озық
үлгiлерiн дұрыс қолданып, өнегелi тәрбие беру үшiн ата-аналармен тығыз
ынтымақта болу және осы ата-аналармен жұмыс жүргiзгенде бала тәрбиесi
бесiктен басталатынын жете түсiндiру қажет. Сол себептi ұрпақ тәрбиесiнде
халқымыз бай тәжiрибе қалдырған мұраның бiрi – бесiк тәрбиесiн насихаттау
бiздiң мiндетiмiз.
1. Бесік тәрбиесі.
Бесiк – адам баласы игерген игiлiктердiң iшiгдегi ең парасаттысы.
Белгiлi ағамыз М.Әуезов айтқандай Ал қазақ, мешел болып қалам демесең,
тағылымың мен бесiгiңдi түзе деп айтқандай бесiк тәрбиесiне де көп көңiл
бөлген жөн.
Бесiк – көшпелi ғұмыр кешкен бабаларымыздан қалған қасиеттi мұра,
ұлттық өнерiмiздiң туыныдысы, салтымыздың жұрнағы, ұлттық тәрбие құралы.
Нәрестенiң денi сау, тәнi таза, дене бiтiмi жара-сымды сымбат тартып өсуiне
бесiктiң атқарар қызметi орасан. Сондықтан халқымыздың озық iс-
тәжiрибелерiн өмiрдiң өз үлесiне қайта әкелу – ұрпақ үшiн маңызды дүние.
Кешегi астан – кестен аласапран дәуiрдiң өзiнде табанынан тозған қазақтың
белiндегi баласымен бiрге бiлегiне бесiгiн iлiп жүруi, сол болашақ қамын
ойлағандықтың айғағы болса керек.
Бесiк, бiрiншiден, әмбебап сипатындағы тазалық, екiншiден терең ұйқы,
үшiншiден – сәби үшiн теңдесi жоқ микроклимат дер едiк. Осы айтылған үш
түрлi жағдай толық орындалса, балалардың дендерi сау, жақсы болып, ауру-
сырқаусыз өсiп, ер жетедi. Бесiкке салынған сәттен бастап адам баласының
қос қанаты тәрiздес жүрек пен ақыл тәрбиесi үндесе дамиды. Осы екеуiнiң де
ендiгi дамушысы, бесiк жыры болады. Бұл жырдың күйi де, сөзi де тәттi.
М.Жұмабаев ағамыздың Бесiк жырынан өзiндi келтiрудi жөн көрiп отырмын:
Күнiм, айым, Еркетайым, Құлыншақтар, қозы - лақтар
Бөлейiн ендi. Бәрi-ақ ұйқыда.
Тыста дауыл, жатқан ауыл Сен жұлдызым, сен көз нұрым,
µйқың да келдi. Кiр тәттi ұйқыға.
Жжұмсақ бесiк, жылы төсек Сая жаным, балапаным,
Жата ғой, қозым. Соқсын дауыл, жел ,
Әлди бөпем, әлди бөпем, Болма алаң, сүйген анаң,
ұйықта, жұм көзiң. Сақтар анық бiл!
Халықтың Бесiк жырын естiмегеннен не адамшылық күтесiң дейтiнi де
Бесiк жырының пәрмендiлiгiн көрсетедi. Сәбидi бесiкте тәрбиелеу аса
қуанышты кезеңге жатады.
Қойнында халық ер жеткен,
Қазақы бесiк тал бесiк.
Әлдилеп бiздi тербеткен,
Шынын айтсақ, ән – бесiк.
деп айтпақшы, әр нәресте бесiкте жатқан кезiнде – ақ әсем ән, тәттi жырмен
тербеледi. Бесiк жыры өте ертеден берi келе жатыр және өзi дүние жүзiнiң
барша халықтарында бар. Мґнда ән мен жыр жұп жазбай қатар айтылады, олардың
ырғағы, сазы бесiктiң тербелiсiмен үндес, сабырлы да, бiр қалыпты болып
келедi. Бесiк жырының өн бойында ата-әже, әке-шешенiң балаға деген мол
мейiрiмi, шексiз махаббаты жырланады. Баланың болашағы жөнiндегi iзгi
тiлек, ой арманы айтылады. Батыр болар ма екенсiң, Ақын болар ма
екенсiң, Шешен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz