Қазақстанда үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның орыны
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Андрей Аманел
Қазақстанда үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның орыны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050608 - Экология
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның
орыны
Мамандығы: 050608 - Экология
Орындады: ________________ Андрей Аманел
Жетекші ________________ Зандыбай А.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс і________________ б.ғ.к., Зандыбай А.
Көкшетау 2011
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Көпшілікке үздіксіз білім беру қоғам талабы
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру жүйесі мен негізгі
сатылары ... ... ... ... ... .6
2. Экологиялық сана, таным және
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3. Экологиялық білім берудің негізгі сабақтастығы мен педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
4. Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға тәрбиелеу.19
2 Білім жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
2.1 Экологиялық білім берудің мақсаты мен міндеттері, ғылыми теориялық
негіздері және нормалық - реттеуші
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .27
2.2 Экологиялық білім берудің негізгі жолдары мен
ұстанымдары ... ... ... ... .30
2.3 Экологиялық білім берудің белсенді
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 Үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның орны
3.1 Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие сабақтастығында
құрылымдық жүйесінің жобасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 48
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі:
Бүгінгі таңда жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білім беру
дегеніміз адамзат қауымы, қоғам, табиғат және қоршаған орта
үйлесімділігінің ең тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін адамгершілігі мол, ізгілікті,
экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақты тәрбиелеу маңызды орын
алады. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған
ортаны қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру, экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады 1.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында мемлекеттік
адамның өміріне және денсаулығына қолайлы жағдай жасап, қоршаған ортаны
қорғау мақсатын көздейді делінген. 15.07.1997 ж. Қабылданған Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңының 73 және 74- баптарында
экологиялық білім мен тәрбие берудің жалпыға бірдейлігі және үздіксіз болуы
қарастырылған, сонымен бірге басшылары аттестациялау кезінде олардың кәсіби
экологиялық әзірлігін ескеру керегі айтылған. Бұл ережелер мен ұстанымдар
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында да көрініс тапқан 2.
Қазақстанда көпшілікке, жас өспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие
берудің құқылық негіздері соңғы жылдары жедел түрде жасала бастады..
Мәселен, Қазақстан Республикасы президентінің жарлығымен қабылданған
Қазақстан Республикасы стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030
бағдарламасы (1996), Қазақстан Республикасының экологиялық білім мен
тәрбие берудің ұлттық стратегиясы (1998), Экологиялық білім бағдарламасы
(1999), т.б. құжаттар осының айғағы.
Жоғарыдағы Заңдарды орындау барысында республикамыздың білім беру
жүйесінде қоршаған орта жайында көпшіліке білім берудің қолайлы әдіс-
тәсілдері қарастарылған.
Осы орайда, елімізде жас өспірімдерге үздіксіз экологиялық білім
беруді ұйымдастырудың бүгін күн тәртібіне қойылуы-орынды жағдай. Оның
өзіндік объективті және субъективті себептері бар. Олар:
✓ туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ
жылдар бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азаюы, ластануы және
есепсіз сарқыла бастауы;
✓ республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты
жерлердің көбейе түсуі;
✓ өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақтауы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсаулығының нашарлауы;
✓ экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің қалыптасуы мен
тұрмыстық қажеттілік мақсатындағы табиғатты пайдалану сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы.
Аталған проблемаларды шешу үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Зерттеудің мақсаты:
Қазақстан халқына үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның
алатын орынын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Үздіксіз экологиялық білім берудің мақсат, міндеттерін айқындау;
- Экологиялық білім мен тәрбие берудің дәстүрлі жолдарын сараптау;
- Қазақ халқының салт, дәстүріндегі экологиялық білім мен тәрбие
берудің көріністері;
- Қазақсандағы экологиялық білім бағдарламаларындағы этноэкологияның
орыны;
Зерттеу нысаны:
Қазақстанда экологиялық білім мен тәрбие берудің жүйесі мен сапасы.
Зерттеу әдістері:
Экологияны оқыту әдістері, деректерге сұрыптау, талдау әдістері
қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы:
Жұмыс нәтижелерін көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беруде,
экологияны оқытуда ұлттық ерекшелікке басымдық беру мақсатында қолданыуға
болады.
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру қоғам талабы
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру жүйесі мен негізгі сатылары
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында экологиялық ахуалды жақсартудың жаңа
технологиялық мүмкіндіктері айқындалып, еліміздің экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жағдайындағы қоғамды экологияландыру мәселесі қамтылады.
Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол
жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жаңа жүйесін қалыптастыру процесі.
Тарихи тұрғыдан бағдарласақ, адамның өмір тіршілігінің, қызмет-әрекетінің
негізі – табиғат заттары мен табиғи процестер. Олар адамзаттан әлдеқайда
бұрын пайда болған, адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүреді. Қоршаған
ортаны танып білу, игеру барысында адам табиғат дүниесіне қуатты және
ауқымды ықпал ете алатын құдіретті өзгертуші күшке айналады. Мұны ғылымда
екінші табиғат деп атайды 3.
Демек, табиғат заттарының, процестерінің, құбылыстары мен жәй-
күйлерінің болмысы өткінші, өтпелі. Олардың болмысы (болмыссыздығы)
ауыспалы, қалыптасу, даму, өзгеру процесі кезектесіп отырады. Олардың
болмысы – сақталатын да, жоғалатын да болмыс. Гегель қалыптасу процесін
саралай отырып, оны жоғалатын болмыс немесе болмыстың жоғалуы деп дәл
көрсеткен болатын. Сонымен, табиғат болмысының тағы бір ерекшелігі,
тұтастық ретіндегі табиғат дүниесінің тұрақты әрі түпкілікті болмысындағы
жекелеген мәндердің өтпелі және тұрақты болмысының диалектикасын танытады.
Екінші табиғат қатаң түрде анық, шынайы, бірінші төл табиғатқа
толығымен тәуелді және соның туындысы десе болады. Әйтседе, екінші
табиғаттың өзіндік мәнді айтарлықтай ерекшеліктері де жоқ емес.
Екінші жасанды табиғат дүниесінің шынайы төл табиғаттан негізгі
айырмашылығы: біріншіден, оны жасап дүниеге келтіру барысында адам табиғат
байлығын, табиғи материалдарды пайдаланып, өңдеді, екіншіден, екінші
табиғат дүниесін жасауда адамның еңбегі, іс - тәжірибесі және білімі
пайдаланылды, үшіншіден, екінші табиғат бұйымы ермек үшін жасалмайды. Оны
дүниеге келтіру адамдардың даму барысындағы әлеуметтік өмірдегі белгілі
мұқтаждарынан, мақсат-мүдделерінен туындады. Осылайша, екінші табиғат
бірінші табиғаттың заңдылықтарына бағынатын төл туындысы, оның
материалдарынан адамның білімі, еңбегі, тәжірибесі және дағдысы негізінде
қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында жасалды. Яғни, екінші
табиғат болмысы – табиғи - рухани - әлеуметтік тұтастық құрайтын нақтылы
ақиқат. Сондықтан да, бір жағынан, қоғам мен екінші табиғаттың үнемі
үйлесім тауып отыру қажеттігі еш уақытта маңызын жоймайды, екінші жағынан,
бірінші табиғат пен екінші табиғаттың ортақ заңдылығын, бір тұтастығын,
бірегей болмысына қатысты олардың өзара байланысын сақтап, реттеп отыруы да
заманымыздың жалпы адамзаттық мәселесі болып табылады 4.
Дамудың диалектикалық концепциясының басты ерекшелігі мынада: даму
дүниеде бар нәрселердің саны жағынан жәй ғана өсуі (көбеюі немесе азаюы)
тұрғысында ғана түсіндірілмейді, ол ескінің құру, жойылу және жаңаның пайда
болу процесі ретінде ұғындырылады. Бұл процесс сан өзгерістерінен сапа
өзгерістеріне және керісінше өту заңына негізделеді. Сан өзгерістерінің
сапа өзгерістеріне өтуінде керісінше процесс те болады: жаңа сапа жаңа сан
өзгерістерін тудырады. Бұл табиғи нәрсе, өйткені жаңа сапа басқа сандық
параметрлермен заңды байланыста болады 5.
Сан өзгерістері үздіксіз және біртіндеп жүріп жатады. Сапа өзгерістері
үздіксіздіктің, бірте-бірте жүретін дамудың үзілісі түрінде болады. Тірі
заттың пайда болуы өлі материядағы жәй ғана бір жаңа сан өзгерісі емес,
керісінше, оның түбірлі сапалық өзгерісі, жаңа қасиеттері, заңдылықтары бар
материяның мүлдем жаңа түрінің тууы деп білеміз. Міне, бұл – дамудағы
үздіксіздік.
Дамудың эволюциялық (біртіндеп болатын) және революциялық (үздіксіз
түріндегі) формаларының бірлігі қоғамдық дамудың заңын құрайды.
Үздіксіздіктің, сапалық өтулердің осындай типтік және неғұрлым жалпы
формаларына тоқталатын болсақ ол: біріншіден, бір сапаның басқа сапаға
айтарлықтай тез және бірден айналу формасы; бұл өзіне тән құрылымы бар
объект біртұтас система ретінде бірден, түбірлі сапалық өзгеріске ұшыраған
кезде болады; екіншіден біртіндеп болатын сапалық өту формасы; бұл нәрсе
бірден және тұтастай өзгерместен, сапалық өзгерістердің біртіндеп жинақталу
жолымен оның жеке жақтары, элементтері өзгергенде, осындай өзгерістердің
қорытындысында ғана ол бір күйден басқа күйге өткенде болады. Демек,
сапалық жағынан ауысу қаншалықты біртіндеп жүргенмен де, ол үздіксіз болып
табылады.
Үздіксіздік нәтижесінде пайда болған жаңа сапа өзінше жаңа
мөлшерлік өзгерістер мен ерекшеліктер туғызады. Сөйтіп, бұл заң даму
процесінің өзіндік механизмін көрсете отырып, қалай? қайтіп дамиды?
деген сұрақтарға жауап береді. Диалектиканың даму заңдылығынан бастау
алған үздіксіздік педагогика ғылымында тігінен, көлденеңінен динамикалық
икемділік пен универсалды болу қажеттігін білдіреді. Оқытуды тәжірибеге
бағыттау жағы күшейтілсе және тұлғаның білім троекториясын еркін сақтап
қалу, білім беру субъектісі ретінде үздіксіз білім беру жүйесі өзіндік
негіз болып табылады 6.
Үздіксіз білім – толассыз, тоқтаусыз білім, ешқашан аяқталмайтын,
өміршең білім. Үздіксіз білім адамның өмірге келген күнінен
басталып, өмірінің соңғы күніне дейін жалғасын табатын процесс,
қазіргі өмір бойы білім алу қағидасы білімнің үздіксіздігі
идеясының заңды жалғасы.
Демек, үздіксіз білім беру термині әлемдік практикада осыдан алпыс
жыл бұрын қолданысқа енгенімен, оның негізгі идеялары екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін-ақ жариялым алды. Үздіксіз білім берудің басты идеясы
өмірлік білім беру идеясының орнына өмір бойы білім алу идеясын
басшылыққа алудың дұрыстығы заман талабынан туындап отыр.
Н.А. Лобановтың сөзімен айтқанда үздіксіз білім беру біріншіден,
жеке тұлғаның даму кезеңдеріне үздіксіз білім берудің белгілі бір
басқыштары мен деңгейлері, оның нақты мақсаттарын іске асыру шарттары мен
мүмкіндіктері сәйкес келеді.
Екіншіден, білім беру жүйесін біріңғай үздіксіз білім беру жүйесіне
айналдыру үшін бірқатар ұстанымдарды негізге алу керек, атап айтқанда:
үздіксіздік, демократиялық, жалпылық және т.б. ұстанымдар.
Үшіншіден, үздіксіз білім беру жүйесі оның сатылық және көп құрамдық
құрылымынан көрінеді: білім берудің көп деңгейлілігі ( отбасы, балабақша,
бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі); мамандарды даярлаудың көп
сатылығы; оқу орындарының көп қызметтігі (оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формалары); білім бағдарламалары мен құрылымының вариативтігі.
Осы айтылған қағидалардың негізінде көпшілікке үздіксіз білім беру
жүйесінің барлық негізгі сатыларын қамтитын кешен қолданылады. Бұл
кешенде сабақтастықтың екі принципі сақталады: төменнен жоғарыға дейін;
жоғарыдан төменге дейін. Ал, бұл негізгі білім беру сатыларының
сабақтастығы жүйесін қамтамасыз етеді: отбасы → балабақша →бастауыш
мектеп →арнайы орта білім → жоғары білім → жоғарыдан кейінгі білім (Білім
жетілдіру). Жоғарыдан төмен жүйесі оқу орындарының басқару қызметін
білдіреді. Демек, мұндай құрылым білім беру кеңістігінің біртұтастығын,
сабақтастығын қамтамасыз етеді. Оқу жоспарлары мен бағдарламаларын дұрыс
интеграциялаған жағдайда білім алушылар білім берудің төмен деңгейінен
жоғары деңгейіне жеңіл өте алады.
Біздің зерттеуімізге сәйкес үздіксіз білім берудің біріңғай жүйесінің
бірінші сатысы - отбасы, яғни баланың алғашқы әлеуметтік ортасы - мұнда
баланың өзін-өзі тәрбиелеу, білім алуға деген алғашқы іс-әрекет дағдылары
қалыптасады. Бұл баланы балабақшаға дайындаудың алғашқы қадамы болып
есептеледі.
Үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесінің екінші сатысы - мектепке
дейінгі тәрбие. Мектеп пен басқа оқу мекемелері қызметінің нәтижесі
негізінен мектепке дейінгі тәрбиеге байланысты. Бұл ерекшеліктер балабақша
мен бастауыш мектептердегі тәрбие сабақтастығының тиімділігін дәлелдейді.
Үшінші саты – бастауыш мектеп, балабақшада берілетін тәрбие
мазмұнының жалғасы және жоғары сатыларда берілетін білімнің негізі, алғашқы
бастауы.
Үздіксіз білім берудің негізгі сипаты білім беру жүйесінің
біртұтастығымен айқындалып, білім беру сатыларының арасындағы тығыз
байланыстың болуы сабақтастықты білдіреді. Ал, бұл болса үздіксіз
білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие беру сабақтастығын білім
беру процесінің барлық сатыларында жүзеге асыруды талап етеді.
Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында еліміздегі толассыз белең алған
экологиялық ахуалды жақсартудың жаңаша мүмкіндіктері айқындалып,
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесіне ерекше мән беріледі. 2006
жылы қабылданған Экологиялық кодексте экологиялық саясатты дәйектілікпен
жүзеге асырудың механизмі реттеліп, оның жоғары деңгейде шешілуі қажеттігі
басты назарда болды 7.
1950 жылы қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық одағының жанынан
табиғат қорғау жөнінде білім берудің тұрақты комиссиясы құрылып, табиғатты
қорғау, сақтау, оған жауапкершілікпен қарауға жұмылдыру мәселесіне Біріккен
Ұлттар Ұйымы назар аудара бастады. 1960 жылдың аяғында педагогикада
экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық, әдістемелік
негізін қалыптастыру бағытында табиғат қорғауға оқыту термині кең
қолданылды. 1970 жылдың ортасында бұл терминді табиғат қорғауға тәрбиелеу
термині ауыстырып, соңғы жылдары уақыт талабына сай экологиялық тәрбие,
экологиялық білім терминдері пайдаланылуда.
Экология – биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі ХІХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басы болып саналады.
Осы тұрғыдан алғанда жалпыға бірдей экологиялық білім мен тәрбие
берудің мақсат-міндеттерін, республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінің
барлық сатыларында жүзеге асыруды, жастардың көзқарасын, табиғатқа
жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден
бастап жоғары оқу орындарына дейінгі аралықты экологиялық білім мазмұнымен
жаппай қамтып, оны сабақтастықта жүргізуді талап етеді.
ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша ХХ ғасырдың соңғы 20 жылының Экологиялық
білім беру жылы деп жариялануы үздіксіз экологиялық білім берудің барлық
өркениетті елдерде ең басты әрі көкейкесті проблема болып отырғандығын тағы
да дәлелдеп берді.
Экология мәселесі жөніндегі қабылданған мемлекеттік құжаттарда болашақ
ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздері көрсетіліп,
биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануға
бағытталған іс-шаралар белгіленген. Мәселен:
- мектепке дейінгі мекемелер мен арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту;
- басшы қызметкерлер мен мамандардың кәсіби экологиялық даярлығы және
қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар негізінен білімі болуы;
- қоршаған ортаны қорғау саласынан ғылыми зерттеулердің,
конструкторлық және практикалық тұрғыда тәжірибеге енгізу жұмыстарының
мемлекет тарапынан қолдау табу мәселелері атап көрсетілген.
Қоршаған ортаны қорғау туралы пікірлерді біз көне дәуір оқымыстылары
Эмпедокл, Гиппократ, Теофраст еңбектерінен көреміз. Олар өсімдіктер мен
жануарлар тіршілігінің біріншіден морфологиялық, екіншіден физиологиялық
бейімделушіліктің қоршаған ортаға тәуелділігін экологиялық тұрғыдан
қарастырды.
Шығыстың екінші ұстазы, әл-Фарабидің пайымдауынша табиғаттың баға
жетпес байлығы біріншіден адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие, ізгілік сияқты
қасиеттерге баулу үшін алдымен қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-
білу керек; екіншіден табиғатты аялау, ізгілікке баулу ұлттық тамырдан нәр
алады, үшіншіден табиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта болуы оның
ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады.
Ұлы Абай да өзінің қарасөздерінде табиғат туралы философиялық ой-
пікірлер мен табиғат заңдылықтарын терең пайымдап, табиғаттың бар байлығын
адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете
келе, Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, –
деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы сүйе білуге үндегені белгілі 8.
Демек, философтардың, педагогтардың еңбектеріндегі ой-тұжырымдардан
олардың экологиялық тәрбие беруді экологиялық сана, экологиялық таным,
экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет; экологиялық сезім;
экологиялық қызығушылық; экологиялық көзқарас ұғымдарымен бірлікте
қарастырғанын байқаймыз. Егер, табиғатты қорғау – әлеуметтік табиғи түзілім
десек, оның құрылымын құрайтын экологиялық ұғымдарға зерттеуіміздің
мазмұнына сай, біз төмендегідей мазмұндық сипаттама беруді жөн көрдік:
2. Экологиялық сана, таным және көзқарас
Экологиялық сана - экология саласындағы мәселелерді шешу, ең алдымен
адамның оған қатысты экологиялық санасын қалыптастыруды қажет
етеді, экологиялық сана экологиялық білім, табиғатты және қоршаған
ортаны қорғау заңдылығын бұзғандармен өздік қалауы бойынша белсенді
күрес жүргізудегі талпынысы немесе әрекеті, сол себепті экологиялық сана
қоғамдық сананың формасы ретінде маңызды қызмет атқарады.
Экологиялық таным - ақылы, сезімі ретінде баланың ең басты
қасиеттерінің бірі - өзін қоршаған ортаны танып-білуге деген ерекше
ұмтылысы. Бала айналасындағы әлеуметтік дүниені, табиғатты танып
білу барысында олардың ішкі құпиясына үңіледі, табиғаттың даму
заңдылықтарын білуге әрекет жасайды, өзінің құрдастарымен қарым-
қатынасын белгілейді. Демек, экологиялық таным баланың қоршаған орта
жөніндегі жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы болып есептеледі.
Экологиялық қарым-қатынас – баланың табиғатты танып білуге, оны
қамқорлығына алуға, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, қызметтің
маңызды бөлігі. Экологиялық қарым-қатынас адам мен табиғат,
табиғат–қоғам жүйесінің тиімді жағдайын қолдау мақсатында адамдардың өз
арасында пайда болады.
Экологиялық іс-әрекет – адамның табиғи ортаны танып білуімен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Мәселен, техника
саласындағы-өндірісті экологияландыру, ғылымдағы-экологиялық проблеманың
төңірегіне интелллектуалдық күштерді жинақтау, құқық саласындағы -
табиғатты қорғау жөніндегі заңдарды дайындау сияқты педагогикада -
экологиялық ойлау стилі мен табиғаттағы пайдалы іс-әрекет дағдыларын
меңгерту.
Экологиялық сезім – табиғаттағы әсемдікті қабылдап, бағалау кезіндегі
рухани ләззат алушылықтың ең жоғары көрінісі. Табиғаттың сұлулығына
сүйсіне білу, адамды көріксіз нәрседен жирендіріп, жақсылыққа ұмтылуға
бастайды.
Экологиялық қызығушылық – адамның қоршаған ортаға, табиғатқа деген
ерекше көңілі. Қызығушылық табиғаттағы белгісіз жағдайларға қызығу, оның
заңдылықтарын, құпия сырларын, табиғат құбылыстарының бір-бірімен қатынасы
мен өзара байланысының себебін біліп, оны әрі қарай зерттеуге ұмтылудан
тұрады.
Экологиялық көзқарас – тұлғаның ішкі сұраныстарынан туындап,
объективті дүние мен ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған
шындыққа және оған қатынасына байланысты қалыптасатын дүниетанымы мен
көзқарастар жүйесі.
Адамзаттың табиғатпен саналы қатынас жасауы, оған құрметпен қарап
құндылығын бағалауы ежелден қалыптасқан түсінік. Сол себепті оны
тарихи -философиялық ғылымдардағы ой-пікірлермен тығыз байланыста
қарастырған жөн. Аристотель Заттың бастамасы тек материя түріндегі
бастама... табиғаттан тыс еш нәрсе жаратылмайды және еш нәрсе өлмейді, олар
мәңгілік сақталып қалады,- деп табиғат құндылығын сақтауды мұрат етсе,
Гераклит ... табиғаттың өзі көп сырын аша бермейді, адамдардың көпшілігі
әбден тойынған, сол себепті олар табиғат сырын түсінуге талпынбайды-
дейді, ал неміс философы Л.Фейербах болса адам табиғаттың ең жоғарғы
нәтижесі, сондықтан оны табиғаттан бөліп қарастыруға болмайды,- деп ой
түйіндейді. Философтардың зерделі ой-тұжырымдарынан мынадай қорытынды
шығаруға болады: біріншіден, табиғат заңдарын өшпенділікпен бұзу
жағдайында, адам тарапынан көрсетілген зорлықта табиғат өзінің қасиетін
жоғалтып, өсіп-өну қабілетінен айрылады; екіншіден, табиғаттың даму
заңдарын білмейінше, табиғат пен адам арасындағы қайшылықтарды туғызған
себептермен емес, оның зардаптарымен күресуге көп күш-жігер жұмсалады,
үшіншіден, табиғатты тек білімді адамдар ғана түсінеді, адамдардың табиғат
туралы білімі, тәрбиесі болғанда ғана, олардың қоршаған ортаға деген аялы
көзқарасы қалыптасады.
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, ізгілік қарым-
қатынасын қалыптастыруда ең алдымен кейбір әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешіп алу қажет:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру, оларды бұлжытпай
орындау;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлесімділігін
сәйкестендіру;
- экологиялық білім беруді үздіксіз, сабақтастықта ұйымдастыру.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты үздіксіз білім беру процесіндегі
экологиялық тәрбие сабақтастығының мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, жаңа
педагогикалық технологияларға негізделген әдіс-тәсілдерге байыптап қарап,
бағамдау үшін біз үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығының философиялық-педагогикалық генезисіне мән бердік.
Сабақтастық, үздіксіздік ұғымдары даму, біртіндеп және сатылай
өзгеруді білдіретін болса, белгілі бір кезеңде сандық өзгерістер құбылыстың
жаңа сапаға өтуіне әсер етеді, сөйтіп өзгерістердің үздіксіздігі қамтамасыз
етіледі. Сабақтастықтың философиялық заңдылықтары мен мәні бірқатар
ғалымдардың (Э.А. Баллер, Б.С. Батурин, А.И. Зеленков, Г.Н. Исаенко, З.А.
Мукашевтың және т.б.) зерттеулерінде қарастырылып, сабақтастықтың
терістеуді терістеу заңының маңызды жақтарының бірі екендігіне мән
беріледі. Солардың ішінде Э.А. Баллердің көзқарасынша сабақтастық –
жүйеліліктің өзгермелі элементтерінің тұтастай немесе бөлек түрде
ұйымдастырылуын сақтау тұсында болмыс пен танымның бірнеше сатылары мен
кезеңдері арасындағы өзара байланысы, яғни бір жағдайдан келесі жағдайға
көшуі болып саналады 9.
Сабақтастықты біржақты процесс деп қарастыруға болмайды, өйткені ол
байланыс орнату механизмінің өзін анықтауы тиіс және сонда ғана сабақтастық
кез келген дамудың әдіснамалық ұстанымының негізі бола алады. Сабақтастық
кең мағынада алғанда үш бірлікті процесс. Бұл терістеуді терістеу заңын
ұстанатын а)деструкция (бұзу, алдыңғыны ығыстырып шығару); ә)кумуляция
(ішінара сақтау, мұра ету, көрсету); б)конструкция (құру, жаңаны жасау,
қалыптастыру) және тар мағынада сабақтастық сақтау, мұра ету, беру, көрсету
сияқты сандық қасиеттері жағынан қарастырылатын процесс.
Сонымен, философиялық түсінікте сабақтастық дегеніміз – тарихи
процестің сатылық сипатын анықтайтын маңызды заңдылық. Экологиялық тәрбие
сабақтастығының философиялық мағынасы барлық жақсы, оң нәрселерді сақтау
талабымен бірге жаңалық енгізуге, өзгертуге әзірлікті қамтиды. Даму
процесін, сондай - ақ терістеудің салыстырмалылығын дұрыс түсіну үшін
аталған категорияны ескіні қарапайым түрде жою ретінде емес, мағынасы бар
процесс түрінде нақты қарастыру қажет сабақтастық кездейсоқтық емес, ол
дамудың сатылық сипатын қамтамасыз ететін қажетті заңды құбылыс.
Дүниеге келген жаңа, ескінің ішіндегі мәдениетті, мәнді әдет -
ғұрыпты, өміршең дәстүрлерді, тағы басқаларын өркендетеді. Ескі мен жаңаның
арасындағы диалектикалық байланыс сабақтастық жолымен дамытылады.
Сабақтастық болмаса, дәуір мен дәстүрдің, қоғам мен қоғамның, ұлт пен
ұлттың арасында ешқандай байланыс орын алмайды. Дүниежүзілік өркениет те
өткен дәуірдің ұшан-теңіз байлығын кіршіксіз сақтау негізінде пайда болды.
Ендеше, бұл сабақтастық- қажетті, ұрпақтан ұрпаққа тарайтын заңды процесс
10.
Бұрынғы одақтық энциклопедияда сабақтастық – даму процесінде
құбылыстар арасындағы жаңаның ескіні ығыстыра отырып, оның кейбір
элементтерін өзінде сақтап қалатын байланыс деп берілсе, педагогикалық
энциклопедияда Оқытудағы сабақтастық – оқу пәнін оқып-үйренудің түрлі
сатыларында оның бөліктері арасында қажетті байланыстар мен дұрыс
арақатынасты құрудан тұрады деп көрсетілген. Олай болса, сабақтастық ұғымы
оқытудың әрбір сатысында оқушылардың білімдері мен біліктеріне, жаңа оқу
материалын түсіндіру формаларына, әдістері мен тәсілдеріне және оны
бекітуге бағытталған барлық жұмыстарға қойылатын талаптарды сипаттайды
11.
Сонымен ғалымдардың берген анықтама-түсініктеріне және Білім заңына
жасаған талдау білім беру жүйесінің әрбір буыны немесе сатысы бір-бірінен
бөлініп, жекеленіп қалмай, келешекте берілетін біліммен сабақтастықта
жүргізілгенде, бала бұрынғы сатыда алған білімін еске түсіру арқылы жаңаны
қабылдауға ұмтылыс жасайды деп ой тұжырымдауымызға және: сабақтастық -
үздіксіз білім беру процесіндегі баланың дене және рухани дамуының ішкі
үйлесімді байланысы мен жеке басы дамуының бір сатыдан екінші сатыға
өтудегі ішкі дайынды, ал үздіксіз білім беру процесіндегі (отбасы →
балабақша → бастауыш мектеп) экологиялық тәрбие сабақтастығы – баланың
қоршаған ортадағы әсемдікті сезініп,оны бағалай білу қасиеттері мен
дағдыларының мектепке дейінгі кезеңнен бүкіл ғұмырындағы түрлі сатылар
арасындағы байланысы деп өз анықтамамызды беруге септігін тигізді.
Әлбетте, экологиялық тәрбие сабақтастығын тиімді жүзеге асыру кіші
жас балаларының өзіндік педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты екені белгілі. Өйткені баланың бұл ерекшеліктерін ескермей
экологиялық тәрбиелілігін жүзеге асыру мүмкін емес. Біз өз зерттеуімізде
баланың әрбір жас кезеңіндегі ерекшеліктеріне, жеке басының мінез-құлқының
қалыптасуына, қоршаған ортаны қызығушылықпен қабылдауына, қоғамның оларға
қоятын талаптарына тоқталамыз.
Отбасында баланың қарапайым іс-әрекетке деген талпынысы мен оны
іске асыра білу дағдылары пайда болып, жетіле түседі. Мұның жәй
талпынудан, ниет білдіруден өзгешелігі сол – бала өз мақсатын ұғынумен
қатар, оған жету жолдарына ұмтылыс жасайды. Бұл жастағы балаларда
қоршаған дүниеге деген қызығушылық басым болып, таным үрдістері
қалыптасып, бақылампаздығы, ережеге бағына білуі жетіледі, мінез-
құлқы орныға бастайды. Табиғаттағы заттардың жалпы белгілерін сыртқы
қасиеттеріне, материалына, қажетіне қарап ажырата бастайды, заттарды
топтап, құбылыстар арасындағы қарапайым себепті байланыстыруға әрекет
жасайды. Белгісізді анықтауға бағытталған тәжірибесіне сүйеніп, ата-
аналарынан көптеген сұрақтарға жауап алуға талаптанады.
Сол себепті экологиялық тәрбие жұмысын ұйымдастыруға ұсынылатын
материалда балалардың жас ерекшеліктерін, психологиялық физиологиялық
қабылдау мүмкіндіктерін ескеріп оны тәрбие процесінде тиімді пайдаланған
дұрыс. Балалардың отбасында өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне деген
қызығушылығы, оларды сырттай бақылауы, өсімдіктерді басып-жаншып сындырмау,
өзен-көл суларын ластамау, қоршаған ортада тазалық сақтау сияқты адамға
ғана тән табиғат қорғау іс-әрекеттерінің ата-аналардың ықпалымен
жүргізілуі балалық шақтан дағдыға айналып, күнделікті өмірде орындауға
тиісті міндеттерге айналуына мүмкіндік туғызады
Мектепке дейінгі жастағы жасөспірім балалардың үлкендермен және
айналасындағы құрдастарымен арадағы қарым-қатынасы күрделіленіп, іс-
әрекетінің мазмұны мен формасы нығайып, дамып жетіле түседі. Негізінен бұл
жастағылардың әрекеті қарапайым еңбек түрлерін орындауға бағытталады.
Өзінің жасерекшелігіне, шамасына сәйкес тапсырмаларды қызығушылықпен,
ынталылықпен орындау нәтижесінде қоғамдық еңбек мотиві ерекше сипатқа ие
болады.
Табиғаттағы қоғамға пайдалы жұмыс түрін орындауда ынталанушылық
көрініс табады. Табиғат аясында тәрбиеші ұсынған әр түрлі тапсырмаларды
өздігінен орындау дағдыларының дамуы оқушы баланың оқу ісіне, білім алуға
бейімделуіне ықпал етеді. Кішкентай балаларға қарағанда бұл жастағылардың
ұғыну, түсіну қабылдау әрекеті неғұрлым мақсатты сипатқа ие болып,
табиғаттағы бейнеленген нәрсені немесе заттың түсіне қарай, тәрбиеші
көрсеткен көрнекіліктерге ерекше назар аудара алады.
Бұл жаста балалар судың қажеттілігін, бастау, бұлақ, қайнардың қайдан
пайда болатыны туралы түсініктерді тәрбиешілердің көмегімен түсініп, суды
үнемдеп жұмсау дағдылары пайда бола бастайды. Қыс айларында топ
бөлмесіндегі ауладан әкеліп қойған бұтақтарды бақылау барысында жасанды
түрмен бүршіктер, жапырақтардың пайда болғанын еске түсіріп, табиғи
құбылыстардың нәтижесінде барлық ағаштар бүршіктеніп, жапырақ жайып,
кейбіреулерінің гүл жаратындығы жөнінде түсінік қалыптасады. Дәрілік
өсімдіктер туралы мағлұмат беріліп, олардың пайда, зиянына тоқталып, өсіп
тұрған жерін қоршап қою сияқты іс-әрекет түрлерін атқара алады 12.
Бастауыш сынып. Бастауыш сыныптың табалдырығын алғаш аттаған
бүлдіршіндер білім ұясы саналатын мектептен көп қызық дүние, үлкен
жаңалық күтеді. Мектеп жасындағы балалар үшін мұғалімнің айтқанының
бәрі заңды, бәрі орындалуға тиісті жағдайлар болып саналады. Бұл
жастағы балалар сенгіш, тіл алғыш, қоршаған ортадағы өзін қызықтыратын
нәрселерге, іс-әрекетке еліктеушілігі басым және оларға араласуға
ынталы болып келетін әсерленгіш қасиеттері мен есте сақтау қабілетінің
қарқынды дамуымен ерекшеленеді. Сол себепті бастауыш сыныптарда
экологиялық тәрбие беру жұмыстарына балалардың жас ерекшеліктерін
ескеріп, олардың қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес лайықтыларын ғана
пайдаланып, оларды тиімді қолдана білген жөн. Бастауыш сыныптағы ана
тілі мен дүниетану, музыка мен бейнелеу өнері, математика мен еңбекке
баулу пәндері негізінде экологиялық тәрбие сабақтастығын қамтамасыз
ету, оқу бағдарламасына сәйкес әрбір пәндегі табиғатқа қатысты берілген
тақырыптардың оқушыларға экологиялық тәрбие берудегі мүмкіндігін
пайдаланумен қатар, балалардың қоғамның бір мүшесі ретіндегі табиғатқа
деген жауапкершілік қарым - қатынасын арттыруға да ықпал етуге болады.
Біз жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, кіші жастағы балалардың
экологиялық тәрбиелілігін қалыптастыруда олардың жас кезеңдерінің, ыңғайлы
кезең екендігін, нақты компоненттерді тірек ете отырып (мотивациялық-
құндылық, эмоционалдық - сезімдік, іс - әрекеттік) шешімін іздестіруге
болатынын дәлелдейміз.
Мотивациялық - құндылық компонент – балалардың табиғатпен қарым-
қатынасындағы мотивтерінің (түрткілерінің) жиынтығы, қоршаған орта
жөніндегі ұғымдар мен табиғатқа деген жағымды көзқарасының қалыптасуы,
табиғатпен мәдени қарым-қатынас жасауды өз деңгейінде зерделеп ұғынуы.
Эмоционалдық - сезімдік компонент – қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезінде
эстетикалық әсерге бөленіп, табиғаттағы әдемілікті көңіл-күймен
сезінуі, табиғатқа және оның объектілеріне деген қызығушылықтарының артуы,
табиғат аясындағы мінез-құлық этикасы. Іс-әрекеттік компонент – табиғатты
қорғауға байланысты пайдалы іс-әрекет дағдыларының қалыптасуы 13.
3. Экологиялық білім берудің негізгі сабақтастығы мен педагогикалық
шарттары
Сабақтастық факторлары мен сабақтастықтың белгілі бір педагогикалық
шарттарын сақтаған кезде ғана жүзеге асады. Жүзеге асырылған экологиялық
тәрбие сабақтастығы құрылымы аталған мәселелерге жеткілікті көңіл бөледі,
пәндік жүйені жетілдіре отырып, оның кемшіліктерін жоюға мүмкіндік
туғызады. Ол оқушыларға қызығу туғызатын, мағыналы түсінікті материал
арқылы берген кезде пайдалы болады; пәндер арасындағы сабақтастықты
тереңдетеді, сол арқылы жалпы идеяға біріктірілген және уақыт бойынша
шоғырландырылған әртүрлі ақпараттарды көбірек қабылдауға мүмкіндік береді.
Аталған факторлар (процестің қозғаушы күші) қазіргі зерттеулерді талдау,
мұғалімдер тәжірибесі мен эксперименттік жұмыстардың нәтижесі,
сабақтастықтың мүмкін болатын педагогикалық шарттарын анықтауға мүмкіндік
берді.
Бірінші шарты: жетекші идея бойынша сабақтастықтың жүзеге асырылуы.
Бұдан бұрын айтылғандай үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығы отбасы, балабақша мен бастауыш мектеп оқушыларының қоршаған
орта, табиғат, экологиялық ұғымдарына байланысты. Сондықтан жетекші идея
болып саналатын: қоршаған орта, табиғат құбылыстарын түсініп-білу,
экологиялық проблемалар, даму және олардың идеялары бірлігі.
1. Бастауыш мектептегі барлық пәндер негізінен балалардың қоршаған
орта, табиғатты тану процесіне өз үлестерін қосады. Сондықтан пәндерді
жетекші идея негізінде жақындастырудың, бірлікте үйлестірудің әртүрлі
варианттары болуы мүмкін. Ол идея білімнің әрбір аймағында сол жалпылықты,
яғни жекеліктің көп түрін табуға мүмкіндік береді, өйткені сол жалпыны тану
арқылы табиғатты, адамдардың табиғатқа деген жағымды қарым-қатынасын
көру қалыптасады.
2. Дүниетану (Табиғаттану) пәні әуел бастан сабақтастық негізге
құрылған, яғни адам – қоғам - табиғат бөлімдерінен тұрады. Зерттеу жұмысы
сондай-ақ ана - тілі, бейнелеу өнері, музыка, еңбекке үйрету пәндеріндегі
сабақтастықтың нәтижелі екендігін көрсетті. Зерттеліп отырған проблема
бойынша: ана тілі, дүниетану, бейнелеу өнері, музыка, еңбекке үйрету
сабақтарының балабақшадағы экологиялық біліммен сабақтастығына қол
жеткізілді. Көк кептер, Өсімдіктер экологиясы, Қорықтар, Жер-Ана,
Табиғатым-тағдырым және т.б. тақырыптар бойынша сабақ жоспарлары жасалды.
Екінші шарты: білімді әр пәндерден зерделенетін ұғымдық жалпылығына
сүйене отырып сабақтастықта жүргізу мүмкіндігі. Бұл бірлік тұжырымдамалық
(ұғымдардың жалпылығы), феноменалдық (құбылыстардың ортақтығы) және
проблемалық болуы мүмкін.
Экологиялық тәрбие сабақтастығы қамтылатын тақырыптар, қойылған
мақсат пен міндеттердің жалпылығы (тәрбиелік және дамытушылық) мұғалімге
оқушылардың өздерінің белгілі бір іс-әрекеттерін ұйымдастыруда, әр оқушыда
табиғатқа деген жағымды көзқарастың әрбір қырын: зиялылық, адамгершілік,
эстетикалық, этикалық қалыптастыруда ықпалы зор.
Жалпы стандарт негізгі басымдықтарды анықтауға, басты деп
саналатын барлық пәндерге ортақ экологиялық тәрбие сабақтастығы
қамтамасыздандырылатын тақырыптарды бөліп алуға барынша мүмкіндік береді.
Мәселен, Табиғат және біз, Адам мен табиғаттың үйлесімділігі, Табиғат-
тіршілік бесігі тақырыптары балабақшадағы экологиялық тәрбиені
сабақтастықта жүргізуге және сол сабақтардың жоспарларын жасауда тиімді
болып саналады. Бұл туралы диссертацияда жан-жақты мазмұндалады.
Үшінші шарты: қоршаған орта мен табиғаттағы мінез-құлық ережелері мен
пайдалы іс-әрекет дағдыларын дамытудың әртүрлі әдістерін қолдана отырып,
балалардың табиғат жөніндегі шығармашылық әрекетке баулу мүмкіндігі деп
білеміз. Балалардың экологиялық көзқарасын, табиғаттағы өз орнын түсінуі
әртүрлі іс-әрекет тәсілдерімен, таным әдістерімен қамтамасыз етіледі.
Эксперименттік оқыту процесінде түрлі әрекет тәсілдері (оқу, сұрақ-жауап,
тестпен, суреттермен, кестелермен) жұмыс, сонымен қатар эвристикалық,
шығармашылық әдістер қолданылады.
Шығармашылық тапсырмалар, қоршаған ортадағы жағымды және жағымсыз
құбылыстар жөнінде эссе, шығарма, ертегі, әңгіме, өлең жазу, өз
құрбыларының табиғаттағы теріс және пайдалы іс-әрекеттерін бейнелейтін
суреттер салу, орындалған жұмыстарды талдау, талқылауға қатынасу міне,
мұның бәрі сын тұрғысынан ойлаудың пайда болуына, өз ойларын дәлелдеп
беруге, пікірлерін ашық айтуға жағдай жасайды.
Төртінші шарты: Жоғарыда аталған шарттарды жүзеге асыруды, оқу
пәндерін, тақырыптарды, сабақтастықта жүргізуді көздейді.. Бұл шарттарды
біз нақты сабақтарда қарастырамыз. Сабақтарда белгілеген экологиялық тәрбие
сабқтастығының педагогикалық шарттарының бәрі де жүзеге асырылады.
Біріншіден, пәндерді біріктіруші идея анық көрінеді. Ол-экологиялық тәрбие
сабақтастығының моделі. Екіншіден, әртүрлі пәндердің бағдарламалық
тақырыптар бойынша берілетін ұғымдардың сабақтастығы байқалады. Үшіншіден,
балаларды танымдық-шығармашылық, практикалық іс-әрекетке қатыстыру жүзеге
асырылады. Балалар тікелей бақылау арқылы табиғат құбылыстары мен
табиғаттағы жағымды және жағымсыз жағдайларды өз көздерімен көріп
зерделейді.
Біз жоғарыдағы экологиялық тәрбие сабақтастығының мүмкін болатын
педагогикалық шарттарын кіші жас балаларының экологиялық тәрбиелілігін
қамтамасыз ететін бағыттар бойынша (педагогикалық, психологиялық, іс -
әрекеттік - шығармашылық) топтастырамыз:
- педагогикалық - кіші жас балаларының қоршаған ортамен жағымды
қарым - қатынасын, мінез - құлық ережелерін, іс-әрекет дағдыларын
тиімділікпен ұйымдастыру, экологиялық тәрбие туралы мемлекеттік нормативтік
құжаттарды оқып үйрену, қоғамдық және жаратылыстану ғылымдары жүйесінен
көзқарасы болуы және т.б. мәселелерге мән береді;
- психологиялық - кіші жас балаларының табиғи мүмкіндіктерін, жас және
жеке басы ерекшеліктерін зерттеу, кіші жас балаларының ішкі психологиялық
дербес ерекшеліктерін, олардың психикалық қабілеттерін іс-әрекеттік
бірлігі негізінде, олардың мінез-құлықтарының жеке бір өзгешеліктерін
айқындау арқылы осы іс-әрекеттің тұлғалық субъектісі деп тану және т.б.
мәселелерді ескереді;
- іс-әрекеттік-шығармашылық – ата - аналар, тәрбиешілер, балалар,
мұғалімдердің өзара әрекеттілігінде бірлескен экологиялық
жұмыстардың шешімін іздестіреді, бірлескен іс - әрекет барысында бір -
біріне деген түсінікті сенім, жауапкершілік қарым-қатынас орнату
мәселелеріне мән береді.
Педагогикалық шарттарды анықтауда балабақша, бастауыш мектеп
бағдарламаларына жасаған талдау (Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Бекбаева
Г. (1995), Чимбулатов М.А., Митрофанская С.Н. (1994), Севостьянова В.Е.
(1998), Сарманова (1998), Бейсеева Г., Қазыханова Б (1998), Оқасова
Е(1998) және т.б.) олардың мазмұнында экологиялық білім, адам экологиясы,
қоршаған орта, табиғатты қорғау және т.б. мәселелердің жеткілікті
қарастырылып, сонымен бірге бірқатар педагогикалық талаптардың
ескерілмегенін көрсетті. Мәселен, оқушылардың дүниетанымдық көзқарасына,
сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін оқытудың ғылымилық принципі
сақталмаған; мазмұнын сұрыптауда оқушылардың жас және дербес ерекшеліктері;
материалдың түсінікті болуы қарастырылмаған, пәнаралық байланысы мен
сабақтастығы бір жүйеге келтірілмеген 14.
Оқытушылардың тәжірибелеріне жасаған талдау да экология курсы арнайы
пән ретінде жүргізілмегендіктен аса мән бермейтінін, оның мазмұнын
өздігімен Ресей бағдарламаларына сәйкестендіріп құратынын, тіпті кейбір
мектептерде экология курсының жүргізілмейтінін көрсетті. Бұл көріністер
зерттеліп отырған проблеманың көкейкестілігін, білім беру жүйесі үшін
қажеттілігін дәлелдей түседі.
Біздің пайымдауымызша, кез - келген дамушы мемлекеттің экономикасы
мен әлеуметтік жағдайы оның туған өлкесінің табиғатын тиімді пайдалануы
мен қорғауға деген көзқарасымен айқындалады, өйткені бүкіл
дүниежүзі халықтары мойындап отырған тұрақты даму тұжырымдамасы
қоршаған ортаның табиғи құндылығын сақтауда жоғары мақсатты ұстанып отыр.
Сол себепті тұрақты даму бағдарламасының негізгі стратегиясының бірі
жалпыға бірдей үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру болып табылады.
Ал экологиялық тәрбие беру өте күрделі процесс, оның күрделілігі сол, ол
біріншіден – екі жақты процесс. Бұған экологиялық тәрбие беруші (отбасында
ата-ана, балабақшада тәрбиеші, бастауыш мектепте мұғалім) және тәрбиеленуші
қатысады. Бұл тұрғыда В.Г. Грецованың отбасында жағымды мінез-құлық
қалыптастыруда берілетін білімді, табиғатпен қарым-қатынас кезінде қолдану
тиімді болады, деген ой-тұжырымы мен Е.В. Субботскийдің қоршаған орта,
табиғат жайында түсінік беру баланың отбасы тәрбиесінен басталып, өмір бойы
жалғасып отыруы тиіс деген көзқарасын толық қоштауға болады.
Сонымен бірге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбиені арнайы
тұжырымдама арқылы жүзеге асыруға болатынын естен шығармау керек. Бүгінгі
таңда негізге алынып жүрген тұжырымдамаларға жасаған талдау бізге оларды
көздеген мақсатына қарай былайша топтастыруға мүмкіндік береді:
Бірінші топты, экологиялық-педагогикалық зерттеулер мен экологиялық
білім беру жүйесінің философиялық-әдіснамалық, педагогикалық-психологиялық
аспектілерінің тұжырымдамалары құрайды. (Н.М. Мамедов пен И.Т. Суравегина
және т.б.).
Екінші топқа үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру
жүйесін реформалауды қарастыратын зерттеулердегі осы саланың белгілі бір
бағыттары мен шарттарын, экологиялық білім мазмұнын жетілдіруге арналған
тұжырымдамалар жатады (Л.П. Салеева, И.Д. Зверев, С.Г. Николаева, И.Т.
Суравегина, Г.В. Кирикэ, Н.А. Рыжова және т.б.).
Үшінші топ үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру
жүйесін реформалаудың философиялық мақсаттарына арналады. Ондай тұжырымдама
экологиялық жүйенің даму болашағы мәселелерін анықтау негізінде жасалады
(Д.Ж.Маркович және т.б.).
Төртінші топқа шартты түрде үздіксіз білім беру процесіндегі
экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесінің қалыптасып, дамуына арналған
отандық ғалымдар дайындаған тұжырымдамаларды жатқызуға болады (Ә.С.
Бейсенова, Ж.Б. Шілдебаев және т.б.).
Бұл топтамалар бізге үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық
тәрбие сабақтастығына негізделген тұжырымдаманың бұрын-соңды болмағанын
дәлелдеуге және Үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығы тұжырымдамасын жасауға негіз болды 15.
1.4 Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға тәрбиелеу
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы.
Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-құлық
нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады 16.
Отбасының басты қызметі баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәіресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге, салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады 17.
Баланың дамуының қандай қырын алмай ық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше. Қазіргі отбасының басты
қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықытыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық та4дауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершіліктік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Сонымен қатар отбасының тәрбиесінің мәңгілік басты құрауыштары бар.
Олар:
• Отбасы тәрбиесінің ахуалы (дәстүрі, қатынасы, жайлылығы);
• Отбасы өмірінің күн тәртібі;
• Әрекеттер мазмұны (әкенің, шешенің, әженің, атаның, балалардың).
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог - ғалымдар С.
Қалиев, М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М.
Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған. Ж.Б.
Қоянбаев Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі атты еңбегінде
отбасының өзіне тән ерекше қызметтері деп: халықтың өсуін, адамзат ұрпағын
әрі қарай жалғастыруын, қажеттік- шаруашылық функциясын , отбасының
тәрбиелік функциясын, отбасы мүшелерінің өзара және туған- туысқандарымен
қарым-қатынас жасау функциясын есептейді. Аталған еңбекте отбасы
тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске асырылмайтындығы және отбасы
тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі- ересек адамдардың педагогикалық
көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе, отбасындағы бала тәрбиесіне игі
ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді атап көрсетеді.
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы толық емес отбасы:бір
балалы, көпбалалы отбасы бірұлттық , көпұлттық отбасы;
2. тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің
білім дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы матириалдық әл-
ауқаты, ауылдық және қалалық отбасы;
3. Отбасының мәдени потенциалы:күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті,
күн тәртібі, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысуы, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар,отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз
міндеттеріне көзқарасы;
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
инстуттатарына қатыса;
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасылық тәрбие, қолданылатын
әдістер, ата-аналарының және басқа мүшелердін педагогикалық мәдени
дәрежесі.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И. Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек. Ал, Г.Н.Филоновтың:
Белгілі бір халық белгілі бір жерде қолданылатын тәрбие тәсілдері мен
әдістерінің жиынтығы болады. Олар бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп
отырады және олар ең алдымен адамдардың тіршілік процесіне ие болған
белгілі бір дағды мен білім ретінде меңгеріледі.
Адамзат баласының пайда болған кезінен өмір сүре отырып, ол өз бойына
бала тәрбиесіне деген ғасырлық ғұрыптары мен талаптарын сіңірген”,- деген
пікірі де әр халықтың бала тәрбиесінде өзіндік ерекшеліктері болуының заңды
құбылыс екенін дәлелдей түседі. Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік
ерекшеліктері арқылы сол халық отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени
құндылықтары қалыптасады. Мәдени құндылық деген ұғым философиядағы,
қоғамтанудағы және педагогикадағы негізгі құбылыстырдаңы бірі болып
табылады. Мәселен, философияда құндылық қоршаған дүниедегі объектілдердің
әлеуметтік ерекшеліктерін, олардың адам мен қоғам үшін, қоғамдық өмір мен
табиғаттағы құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мәнін көрсету, түсіндіру үшін
қолданылады. Сондай-ақ, мәдени құндылықты қоғамдық сана түрінде сипаттап
қана қоймайды, сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе
айыптайды және олардың жүзеге асуын талап етеді, немесе кемшілікті жоюдың
есебі деп санайды.
Мәдени құндылықтардың арасында философтар, прогресшіл ойшылдар мен
педагогтар әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның бостандығы және
оған сәйкес келетін тәрбие мен білімді бөліп қарастырған. Кез-келген
халықтың өмірінде мәдени құндылықтардың орнығуы қоғамның тарихи дамуының
заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының адамгершілік мүмкіндігі
басқа мәдени құндылықтар сияқты мыңдаған жылдар бойы жинақталады және жаңа
үлгінің негізі адамның мінез-құлқын реттеуші ретінде қызмет етеді. Мамандар
дәлелдегендей, оқушылардың рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыру ісі
оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту
және тұтастай алғанда әлеуметтік-этикалық нормалар мен жалпыадамзаттық
ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық
дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте жазылып қойған және
әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері, адамгершілік
үлгілері шоғырландырылған күйде әдептіліктің қоғамда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Андрей Аманел
Қазақстанда үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның орыны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 050608 - Экология
Көкшетау 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның
орыны
Мамандығы: 050608 - Экология
Орындады: ________________ Андрей Аманел
Жетекші ________________ Зандыбай А.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс і________________ б.ғ.к., Зандыбай А.
Көкшетау 2011
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Көпшілікке үздіксіз білім беру қоғам талабы
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру жүйесі мен негізгі
сатылары ... ... ... ... ... .6
2. Экологиялық сана, таным және
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
3. Экологиялық білім берудің негізгі сабақтастығы мен педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
4. Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға тәрбиелеу.19
2 Білім жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
2.1 Экологиялық білім берудің мақсаты мен міндеттері, ғылыми теориялық
негіздері және нормалық - реттеуші
құжаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .27
2.2 Экологиялық білім берудің негізгі жолдары мен
ұстанымдары ... ... ... ... .30
2.3 Экологиялық білім берудің белсенді
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3 Үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның орны
3.1 Өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие сабақтастығында
құрылымдық жүйесінің жобасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 48
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі:
Бүгінгі таңда жаппай үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білім беру
дегеніміз адамзат қауымы, қоғам, табиғат және қоршаған орта
үйлесімділігінің ең тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған орта мен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін адамгершілігі мол, ізгілікті,
экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақты тәрбиелеу маңызды орын
алады. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған
ортаны қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру, экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады 1.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында мемлекеттік
адамның өміріне және денсаулығына қолайлы жағдай жасап, қоршаған ортаны
қорғау мақсатын көздейді делінген. 15.07.1997 ж. Қабылданған Қазақстан
Республикасы Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңының 73 және 74- баптарында
экологиялық білім мен тәрбие берудің жалпыға бірдейлігі және үздіксіз болуы
қарастырылған, сонымен бірге басшылары аттестациялау кезінде олардың кәсіби
экологиялық әзірлігін ескеру керегі айтылған. Бұл ережелер мен ұстанымдар
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында да көрініс тапқан 2.
Қазақстанда көпшілікке, жас өспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие
берудің құқылық негіздері соңғы жылдары жедел түрде жасала бастады..
Мәселен, Қазақстан Республикасы президентінің жарлығымен қабылданған
Қазақстан Республикасы стратегиялық тұрақты даму жолына арналған 2030
бағдарламасы (1996), Қазақстан Республикасының экологиялық білім мен
тәрбие берудің ұлттық стратегиясы (1998), Экологиялық білім бағдарламасы
(1999), т.б. құжаттар осының айғағы.
Жоғарыдағы Заңдарды орындау барысында республикамыздың білім беру
жүйесінде қоршаған орта жайында көпшіліке білім берудің қолайлы әдіс-
тәсілдері қарастарылған.
Осы орайда, елімізде жас өспірімдерге үздіксіз экологиялық білім
беруді ұйымдастырудың бүгін күн тәртібіне қойылуы-орынды жағдай. Оның
өзіндік объективті және субъективті себептері бар. Олар:
✓ туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ
жылдар бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азаюы, ластануы және
есепсіз сарқыла бастауы;
✓ республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты
жерлердің көбейе түсуі;
✓ өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақтауы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсаулығының нашарлауы;
✓ экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің қалыптасуы мен
тұрмыстық қажеттілік мақсатындағы табиғатты пайдалану сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы.
Аталған проблемаларды шешу үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Зерттеудің мақсаты:
Қазақстан халқына үздіксіз экологиялық білім беруде этноэкологияның
алатын орынын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Үздіксіз экологиялық білім берудің мақсат, міндеттерін айқындау;
- Экологиялық білім мен тәрбие берудің дәстүрлі жолдарын сараптау;
- Қазақ халқының салт, дәстүріндегі экологиялық білім мен тәрбие
берудің көріністері;
- Қазақсандағы экологиялық білім бағдарламаларындағы этноэкологияның
орыны;
Зерттеу нысаны:
Қазақстанда экологиялық білім мен тәрбие берудің жүйесі мен сапасы.
Зерттеу әдістері:
Экологияны оқыту әдістері, деректерге сұрыптау, талдау әдістері
қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы:
Жұмыс нәтижелерін көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беруде,
экологияны оқытуда ұлттық ерекшелікке басымдық беру мақсатында қолданыуға
болады.
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру қоғам талабы
1. Көпшілікке үздіксіз білім беру жүйесі мен негізгі сатылары
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында экологиялық ахуалды жақсартудың жаңа
технологиялық мүмкіндіктері айқындалып, еліміздің экологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету жағдайындағы қоғамды экологияландыру мәселесі қамтылады.
Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол
жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жаңа жүйесін қалыптастыру процесі.
Тарихи тұрғыдан бағдарласақ, адамның өмір тіршілігінің, қызмет-әрекетінің
негізі – табиғат заттары мен табиғи процестер. Олар адамзаттан әлдеқайда
бұрын пайда болған, адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүреді. Қоршаған
ортаны танып білу, игеру барысында адам табиғат дүниесіне қуатты және
ауқымды ықпал ете алатын құдіретті өзгертуші күшке айналады. Мұны ғылымда
екінші табиғат деп атайды 3.
Демек, табиғат заттарының, процестерінің, құбылыстары мен жәй-
күйлерінің болмысы өткінші, өтпелі. Олардың болмысы (болмыссыздығы)
ауыспалы, қалыптасу, даму, өзгеру процесі кезектесіп отырады. Олардың
болмысы – сақталатын да, жоғалатын да болмыс. Гегель қалыптасу процесін
саралай отырып, оны жоғалатын болмыс немесе болмыстың жоғалуы деп дәл
көрсеткен болатын. Сонымен, табиғат болмысының тағы бір ерекшелігі,
тұтастық ретіндегі табиғат дүниесінің тұрақты әрі түпкілікті болмысындағы
жекелеген мәндердің өтпелі және тұрақты болмысының диалектикасын танытады.
Екінші табиғат қатаң түрде анық, шынайы, бірінші төл табиғатқа
толығымен тәуелді және соның туындысы десе болады. Әйтседе, екінші
табиғаттың өзіндік мәнді айтарлықтай ерекшеліктері де жоқ емес.
Екінші жасанды табиғат дүниесінің шынайы төл табиғаттан негізгі
айырмашылығы: біріншіден, оны жасап дүниеге келтіру барысында адам табиғат
байлығын, табиғи материалдарды пайдаланып, өңдеді, екіншіден, екінші
табиғат дүниесін жасауда адамның еңбегі, іс - тәжірибесі және білімі
пайдаланылды, үшіншіден, екінші табиғат бұйымы ермек үшін жасалмайды. Оны
дүниеге келтіру адамдардың даму барысындағы әлеуметтік өмірдегі белгілі
мұқтаждарынан, мақсат-мүдделерінен туындады. Осылайша, екінші табиғат
бірінші табиғаттың заңдылықтарына бағынатын төл туындысы, оның
материалдарынан адамның білімі, еңбегі, тәжірибесі және дағдысы негізінде
қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында жасалды. Яғни, екінші
табиғат болмысы – табиғи - рухани - әлеуметтік тұтастық құрайтын нақтылы
ақиқат. Сондықтан да, бір жағынан, қоғам мен екінші табиғаттың үнемі
үйлесім тауып отыру қажеттігі еш уақытта маңызын жоймайды, екінші жағынан,
бірінші табиғат пен екінші табиғаттың ортақ заңдылығын, бір тұтастығын,
бірегей болмысына қатысты олардың өзара байланысын сақтап, реттеп отыруы да
заманымыздың жалпы адамзаттық мәселесі болып табылады 4.
Дамудың диалектикалық концепциясының басты ерекшелігі мынада: даму
дүниеде бар нәрселердің саны жағынан жәй ғана өсуі (көбеюі немесе азаюы)
тұрғысында ғана түсіндірілмейді, ол ескінің құру, жойылу және жаңаның пайда
болу процесі ретінде ұғындырылады. Бұл процесс сан өзгерістерінен сапа
өзгерістеріне және керісінше өту заңына негізделеді. Сан өзгерістерінің
сапа өзгерістеріне өтуінде керісінше процесс те болады: жаңа сапа жаңа сан
өзгерістерін тудырады. Бұл табиғи нәрсе, өйткені жаңа сапа басқа сандық
параметрлермен заңды байланыста болады 5.
Сан өзгерістері үздіксіз және біртіндеп жүріп жатады. Сапа өзгерістері
үздіксіздіктің, бірте-бірте жүретін дамудың үзілісі түрінде болады. Тірі
заттың пайда болуы өлі материядағы жәй ғана бір жаңа сан өзгерісі емес,
керісінше, оның түбірлі сапалық өзгерісі, жаңа қасиеттері, заңдылықтары бар
материяның мүлдем жаңа түрінің тууы деп білеміз. Міне, бұл – дамудағы
үздіксіздік.
Дамудың эволюциялық (біртіндеп болатын) және революциялық (үздіксіз
түріндегі) формаларының бірлігі қоғамдық дамудың заңын құрайды.
Үздіксіздіктің, сапалық өтулердің осындай типтік және неғұрлым жалпы
формаларына тоқталатын болсақ ол: біріншіден, бір сапаның басқа сапаға
айтарлықтай тез және бірден айналу формасы; бұл өзіне тән құрылымы бар
объект біртұтас система ретінде бірден, түбірлі сапалық өзгеріске ұшыраған
кезде болады; екіншіден біртіндеп болатын сапалық өту формасы; бұл нәрсе
бірден және тұтастай өзгерместен, сапалық өзгерістердің біртіндеп жинақталу
жолымен оның жеке жақтары, элементтері өзгергенде, осындай өзгерістердің
қорытындысында ғана ол бір күйден басқа күйге өткенде болады. Демек,
сапалық жағынан ауысу қаншалықты біртіндеп жүргенмен де, ол үздіксіз болып
табылады.
Үздіксіздік нәтижесінде пайда болған жаңа сапа өзінше жаңа
мөлшерлік өзгерістер мен ерекшеліктер туғызады. Сөйтіп, бұл заң даму
процесінің өзіндік механизмін көрсете отырып, қалай? қайтіп дамиды?
деген сұрақтарға жауап береді. Диалектиканың даму заңдылығынан бастау
алған үздіксіздік педагогика ғылымында тігінен, көлденеңінен динамикалық
икемділік пен универсалды болу қажеттігін білдіреді. Оқытуды тәжірибеге
бағыттау жағы күшейтілсе және тұлғаның білім троекториясын еркін сақтап
қалу, білім беру субъектісі ретінде үздіксіз білім беру жүйесі өзіндік
негіз болып табылады 6.
Үздіксіз білім – толассыз, тоқтаусыз білім, ешқашан аяқталмайтын,
өміршең білім. Үздіксіз білім адамның өмірге келген күнінен
басталып, өмірінің соңғы күніне дейін жалғасын табатын процесс,
қазіргі өмір бойы білім алу қағидасы білімнің үздіксіздігі
идеясының заңды жалғасы.
Демек, үздіксіз білім беру термині әлемдік практикада осыдан алпыс
жыл бұрын қолданысқа енгенімен, оның негізгі идеялары екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін-ақ жариялым алды. Үздіксіз білім берудің басты идеясы
өмірлік білім беру идеясының орнына өмір бойы білім алу идеясын
басшылыққа алудың дұрыстығы заман талабынан туындап отыр.
Н.А. Лобановтың сөзімен айтқанда үздіксіз білім беру біріншіден,
жеке тұлғаның даму кезеңдеріне үздіксіз білім берудің белгілі бір
басқыштары мен деңгейлері, оның нақты мақсаттарын іске асыру шарттары мен
мүмкіндіктері сәйкес келеді.
Екіншіден, білім беру жүйесін біріңғай үздіксіз білім беру жүйесіне
айналдыру үшін бірқатар ұстанымдарды негізге алу керек, атап айтқанда:
үздіксіздік, демократиялық, жалпылық және т.б. ұстанымдар.
Үшіншіден, үздіксіз білім беру жүйесі оның сатылық және көп құрамдық
құрылымынан көрінеді: білім берудің көп деңгейлілігі ( отбасы, балабақша,
бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі); мамандарды даярлаудың көп
сатылығы; оқу орындарының көп қызметтігі (оқытуды ұйымдастырудың түрлі
формалары); білім бағдарламалары мен құрылымының вариативтігі.
Осы айтылған қағидалардың негізінде көпшілікке үздіксіз білім беру
жүйесінің барлық негізгі сатыларын қамтитын кешен қолданылады. Бұл
кешенде сабақтастықтың екі принципі сақталады: төменнен жоғарыға дейін;
жоғарыдан төменге дейін. Ал, бұл негізгі білім беру сатыларының
сабақтастығы жүйесін қамтамасыз етеді: отбасы → балабақша →бастауыш
мектеп →арнайы орта білім → жоғары білім → жоғарыдан кейінгі білім (Білім
жетілдіру). Жоғарыдан төмен жүйесі оқу орындарының басқару қызметін
білдіреді. Демек, мұндай құрылым білім беру кеңістігінің біртұтастығын,
сабақтастығын қамтамасыз етеді. Оқу жоспарлары мен бағдарламаларын дұрыс
интеграциялаған жағдайда білім алушылар білім берудің төмен деңгейінен
жоғары деңгейіне жеңіл өте алады.
Біздің зерттеуімізге сәйкес үздіксіз білім берудің біріңғай жүйесінің
бірінші сатысы - отбасы, яғни баланың алғашқы әлеуметтік ортасы - мұнда
баланың өзін-өзі тәрбиелеу, білім алуға деген алғашқы іс-әрекет дағдылары
қалыптасады. Бұл баланы балабақшаға дайындаудың алғашқы қадамы болып
есептеледі.
Үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесінің екінші сатысы - мектепке
дейінгі тәрбие. Мектеп пен басқа оқу мекемелері қызметінің нәтижесі
негізінен мектепке дейінгі тәрбиеге байланысты. Бұл ерекшеліктер балабақша
мен бастауыш мектептердегі тәрбие сабақтастығының тиімділігін дәлелдейді.
Үшінші саты – бастауыш мектеп, балабақшада берілетін тәрбие
мазмұнының жалғасы және жоғары сатыларда берілетін білімнің негізі, алғашқы
бастауы.
Үздіксіз білім берудің негізгі сипаты білім беру жүйесінің
біртұтастығымен айқындалып, білім беру сатыларының арасындағы тығыз
байланыстың болуы сабақтастықты білдіреді. Ал, бұл болса үздіксіз
білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие беру сабақтастығын білім
беру процесінің барлық сатыларында жүзеге асыруды талап етеді.
Қазақстан Республикасының 2004–2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында еліміздегі толассыз белең алған
экологиялық ахуалды жақсартудың жаңаша мүмкіндіктері айқындалып,
экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесіне ерекше мән беріледі. 2006
жылы қабылданған Экологиялық кодексте экологиялық саясатты дәйектілікпен
жүзеге асырудың механизмі реттеліп, оның жоғары деңгейде шешілуі қажеттігі
басты назарда болды 7.
1950 жылы қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық одағының жанынан
табиғат қорғау жөнінде білім берудің тұрақты комиссиясы құрылып, табиғатты
қорғау, сақтау, оған жауапкершілікпен қарауға жұмылдыру мәселесіне Біріккен
Ұлттар Ұйымы назар аудара бастады. 1960 жылдың аяғында педагогикада
экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық, әдістемелік
негізін қалыптастыру бағытында табиғат қорғауға оқыту термині кең
қолданылды. 1970 жылдың ортасында бұл терминді табиғат қорғауға тәрбиелеу
термині ауыстырып, соңғы жылдары уақыт талабына сай экологиялық тәрбие,
экологиялық білім терминдері пайдаланылуда.
Экология – биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі ХІХ ғасырдың аяғы мен
ХХ ғасырдың басы болып саналады.
Осы тұрғыдан алғанда жалпыға бірдей экологиялық білім мен тәрбие
берудің мақсат-міндеттерін, республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінің
барлық сатыларында жүзеге асыруды, жастардың көзқарасын, табиғатқа
жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден
бастап жоғары оқу орындарына дейінгі аралықты экологиялық білім мазмұнымен
жаппай қамтып, оны сабақтастықта жүргізуді талап етеді.
ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша ХХ ғасырдың соңғы 20 жылының Экологиялық
білім беру жылы деп жариялануы үздіксіз экологиялық білім берудің барлық
өркениетті елдерде ең басты әрі көкейкесті проблема болып отырғандығын тағы
да дәлелдеп берді.
Экология мәселесі жөніндегі қабылданған мемлекеттік құжаттарда болашақ
ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздері көрсетіліп,
биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануға
бағытталған іс-шаралар белгіленген. Мәселен:
- мектепке дейінгі мекемелер мен арнаулы орта және жоғары оқу
орындарында экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту;
- басшы қызметкерлер мен мамандардың кәсіби экологиялық даярлығы және
қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар негізінен білімі болуы;
- қоршаған ортаны қорғау саласынан ғылыми зерттеулердің,
конструкторлық және практикалық тұрғыда тәжірибеге енгізу жұмыстарының
мемлекет тарапынан қолдау табу мәселелері атап көрсетілген.
Қоршаған ортаны қорғау туралы пікірлерді біз көне дәуір оқымыстылары
Эмпедокл, Гиппократ, Теофраст еңбектерінен көреміз. Олар өсімдіктер мен
жануарлар тіршілігінің біріншіден морфологиялық, екіншіден физиологиялық
бейімделушіліктің қоршаған ортаға тәуелділігін экологиялық тұрғыдан
қарастырды.
Шығыстың екінші ұстазы, әл-Фарабидің пайымдауынша табиғаттың баға
жетпес байлығы біріншіден адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие, ізгілік сияқты
қасиеттерге баулу үшін алдымен қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-
білу керек; екіншіден табиғатты аялау, ізгілікке баулу ұлттық тамырдан нәр
алады, үшіншіден табиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта болуы оның
ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады.
Ұлы Абай да өзінің қарасөздерінде табиғат туралы философиялық ой-
пікірлер мен табиғат заңдылықтарын терең пайымдап, табиғаттың бар байлығын
адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете
келе, Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, –
деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы сүйе білуге үндегені белгілі 8.
Демек, философтардың, педагогтардың еңбектеріндегі ой-тұжырымдардан
олардың экологиялық тәрбие беруді экологиялық сана, экологиялық таным,
экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет; экологиялық сезім;
экологиялық қызығушылық; экологиялық көзқарас ұғымдарымен бірлікте
қарастырғанын байқаймыз. Егер, табиғатты қорғау – әлеуметтік табиғи түзілім
десек, оның құрылымын құрайтын экологиялық ұғымдарға зерттеуіміздің
мазмұнына сай, біз төмендегідей мазмұндық сипаттама беруді жөн көрдік:
2. Экологиялық сана, таным және көзқарас
Экологиялық сана - экология саласындағы мәселелерді шешу, ең алдымен
адамның оған қатысты экологиялық санасын қалыптастыруды қажет
етеді, экологиялық сана экологиялық білім, табиғатты және қоршаған
ортаны қорғау заңдылығын бұзғандармен өздік қалауы бойынша белсенді
күрес жүргізудегі талпынысы немесе әрекеті, сол себепті экологиялық сана
қоғамдық сананың формасы ретінде маңызды қызмет атқарады.
Экологиялық таным - ақылы, сезімі ретінде баланың ең басты
қасиеттерінің бірі - өзін қоршаған ортаны танып-білуге деген ерекше
ұмтылысы. Бала айналасындағы әлеуметтік дүниені, табиғатты танып
білу барысында олардың ішкі құпиясына үңіледі, табиғаттың даму
заңдылықтарын білуге әрекет жасайды, өзінің құрдастарымен қарым-
қатынасын белгілейді. Демек, экологиялық таным баланың қоршаған орта
жөніндегі жаңа әрі тың білімді игеріп, рухани баюы болып есептеледі.
Экологиялық қарым-қатынас – баланың табиғатты танып білуге, оны
қамқорлығына алуға, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, қызметтің
маңызды бөлігі. Экологиялық қарым-қатынас адам мен табиғат,
табиғат–қоғам жүйесінің тиімді жағдайын қолдау мақсатында адамдардың өз
арасында пайда болады.
Экологиялық іс-әрекет – адамның табиғи ортаны танып білуімен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Мәселен, техника
саласындағы-өндірісті экологияландыру, ғылымдағы-экологиялық проблеманың
төңірегіне интелллектуалдық күштерді жинақтау, құқық саласындағы -
табиғатты қорғау жөніндегі заңдарды дайындау сияқты педагогикада -
экологиялық ойлау стилі мен табиғаттағы пайдалы іс-әрекет дағдыларын
меңгерту.
Экологиялық сезім – табиғаттағы әсемдікті қабылдап, бағалау кезіндегі
рухани ләззат алушылықтың ең жоғары көрінісі. Табиғаттың сұлулығына
сүйсіне білу, адамды көріксіз нәрседен жирендіріп, жақсылыққа ұмтылуға
бастайды.
Экологиялық қызығушылық – адамның қоршаған ортаға, табиғатқа деген
ерекше көңілі. Қызығушылық табиғаттағы белгісіз жағдайларға қызығу, оның
заңдылықтарын, құпия сырларын, табиғат құбылыстарының бір-бірімен қатынасы
мен өзара байланысының себебін біліп, оны әрі қарай зерттеуге ұмтылудан
тұрады.
Экологиялық көзқарас – тұлғаның ішкі сұраныстарынан туындап,
объективті дүние мен ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған
шындыққа және оған қатынасына байланысты қалыптасатын дүниетанымы мен
көзқарастар жүйесі.
Адамзаттың табиғатпен саналы қатынас жасауы, оған құрметпен қарап
құндылығын бағалауы ежелден қалыптасқан түсінік. Сол себепті оны
тарихи -философиялық ғылымдардағы ой-пікірлермен тығыз байланыста
қарастырған жөн. Аристотель Заттың бастамасы тек материя түріндегі
бастама... табиғаттан тыс еш нәрсе жаратылмайды және еш нәрсе өлмейді, олар
мәңгілік сақталып қалады,- деп табиғат құндылығын сақтауды мұрат етсе,
Гераклит ... табиғаттың өзі көп сырын аша бермейді, адамдардың көпшілігі
әбден тойынған, сол себепті олар табиғат сырын түсінуге талпынбайды-
дейді, ал неміс философы Л.Фейербах болса адам табиғаттың ең жоғарғы
нәтижесі, сондықтан оны табиғаттан бөліп қарастыруға болмайды,- деп ой
түйіндейді. Философтардың зерделі ой-тұжырымдарынан мынадай қорытынды
шығаруға болады: біріншіден, табиғат заңдарын өшпенділікпен бұзу
жағдайында, адам тарапынан көрсетілген зорлықта табиғат өзінің қасиетін
жоғалтып, өсіп-өну қабілетінен айрылады; екіншіден, табиғаттың даму
заңдарын білмейінше, табиғат пен адам арасындағы қайшылықтарды туғызған
себептермен емес, оның зардаптарымен күресуге көп күш-жігер жұмсалады,
үшіншіден, табиғатты тек білімді адамдар ғана түсінеді, адамдардың табиғат
туралы білімі, тәрбиесі болғанда ғана, олардың қоршаған ортаға деген аялы
көзқарасы қалыптасады.
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, ізгілік қарым-
қатынасын қалыптастыруда ең алдымен кейбір әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешіп алу қажет:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру, оларды бұлжытпай
орындау;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлесімділігін
сәйкестендіру;
- экологиялық білім беруді үздіксіз, сабақтастықта ұйымдастыру.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты үздіксіз білім беру процесіндегі
экологиялық тәрбие сабақтастығының мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, жаңа
педагогикалық технологияларға негізделген әдіс-тәсілдерге байыптап қарап,
бағамдау үшін біз үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығының философиялық-педагогикалық генезисіне мән бердік.
Сабақтастық, үздіксіздік ұғымдары даму, біртіндеп және сатылай
өзгеруді білдіретін болса, белгілі бір кезеңде сандық өзгерістер құбылыстың
жаңа сапаға өтуіне әсер етеді, сөйтіп өзгерістердің үздіксіздігі қамтамасыз
етіледі. Сабақтастықтың философиялық заңдылықтары мен мәні бірқатар
ғалымдардың (Э.А. Баллер, Б.С. Батурин, А.И. Зеленков, Г.Н. Исаенко, З.А.
Мукашевтың және т.б.) зерттеулерінде қарастырылып, сабақтастықтың
терістеуді терістеу заңының маңызды жақтарының бірі екендігіне мән
беріледі. Солардың ішінде Э.А. Баллердің көзқарасынша сабақтастық –
жүйеліліктің өзгермелі элементтерінің тұтастай немесе бөлек түрде
ұйымдастырылуын сақтау тұсында болмыс пен танымның бірнеше сатылары мен
кезеңдері арасындағы өзара байланысы, яғни бір жағдайдан келесі жағдайға
көшуі болып саналады 9.
Сабақтастықты біржақты процесс деп қарастыруға болмайды, өйткені ол
байланыс орнату механизмінің өзін анықтауы тиіс және сонда ғана сабақтастық
кез келген дамудың әдіснамалық ұстанымының негізі бола алады. Сабақтастық
кең мағынада алғанда үш бірлікті процесс. Бұл терістеуді терістеу заңын
ұстанатын а)деструкция (бұзу, алдыңғыны ығыстырып шығару); ә)кумуляция
(ішінара сақтау, мұра ету, көрсету); б)конструкция (құру, жаңаны жасау,
қалыптастыру) және тар мағынада сабақтастық сақтау, мұра ету, беру, көрсету
сияқты сандық қасиеттері жағынан қарастырылатын процесс.
Сонымен, философиялық түсінікте сабақтастық дегеніміз – тарихи
процестің сатылық сипатын анықтайтын маңызды заңдылық. Экологиялық тәрбие
сабақтастығының философиялық мағынасы барлық жақсы, оң нәрселерді сақтау
талабымен бірге жаңалық енгізуге, өзгертуге әзірлікті қамтиды. Даму
процесін, сондай - ақ терістеудің салыстырмалылығын дұрыс түсіну үшін
аталған категорияны ескіні қарапайым түрде жою ретінде емес, мағынасы бар
процесс түрінде нақты қарастыру қажет сабақтастық кездейсоқтық емес, ол
дамудың сатылық сипатын қамтамасыз ететін қажетті заңды құбылыс.
Дүниеге келген жаңа, ескінің ішіндегі мәдениетті, мәнді әдет -
ғұрыпты, өміршең дәстүрлерді, тағы басқаларын өркендетеді. Ескі мен жаңаның
арасындағы диалектикалық байланыс сабақтастық жолымен дамытылады.
Сабақтастық болмаса, дәуір мен дәстүрдің, қоғам мен қоғамның, ұлт пен
ұлттың арасында ешқандай байланыс орын алмайды. Дүниежүзілік өркениет те
өткен дәуірдің ұшан-теңіз байлығын кіршіксіз сақтау негізінде пайда болды.
Ендеше, бұл сабақтастық- қажетті, ұрпақтан ұрпаққа тарайтын заңды процесс
10.
Бұрынғы одақтық энциклопедияда сабақтастық – даму процесінде
құбылыстар арасындағы жаңаның ескіні ығыстыра отырып, оның кейбір
элементтерін өзінде сақтап қалатын байланыс деп берілсе, педагогикалық
энциклопедияда Оқытудағы сабақтастық – оқу пәнін оқып-үйренудің түрлі
сатыларында оның бөліктері арасында қажетті байланыстар мен дұрыс
арақатынасты құрудан тұрады деп көрсетілген. Олай болса, сабақтастық ұғымы
оқытудың әрбір сатысында оқушылардың білімдері мен біліктеріне, жаңа оқу
материалын түсіндіру формаларына, әдістері мен тәсілдеріне және оны
бекітуге бағытталған барлық жұмыстарға қойылатын талаптарды сипаттайды
11.
Сонымен ғалымдардың берген анықтама-түсініктеріне және Білім заңына
жасаған талдау білім беру жүйесінің әрбір буыны немесе сатысы бір-бірінен
бөлініп, жекеленіп қалмай, келешекте берілетін біліммен сабақтастықта
жүргізілгенде, бала бұрынғы сатыда алған білімін еске түсіру арқылы жаңаны
қабылдауға ұмтылыс жасайды деп ой тұжырымдауымызға және: сабақтастық -
үздіксіз білім беру процесіндегі баланың дене және рухани дамуының ішкі
үйлесімді байланысы мен жеке басы дамуының бір сатыдан екінші сатыға
өтудегі ішкі дайынды, ал үздіксіз білім беру процесіндегі (отбасы →
балабақша → бастауыш мектеп) экологиялық тәрбие сабақтастығы – баланың
қоршаған ортадағы әсемдікті сезініп,оны бағалай білу қасиеттері мен
дағдыларының мектепке дейінгі кезеңнен бүкіл ғұмырындағы түрлі сатылар
арасындағы байланысы деп өз анықтамамызды беруге септігін тигізді.
Әлбетте, экологиялық тәрбие сабақтастығын тиімді жүзеге асыру кіші
жас балаларының өзіндік педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты екені белгілі. Өйткені баланың бұл ерекшеліктерін ескермей
экологиялық тәрбиелілігін жүзеге асыру мүмкін емес. Біз өз зерттеуімізде
баланың әрбір жас кезеңіндегі ерекшеліктеріне, жеке басының мінез-құлқының
қалыптасуына, қоршаған ортаны қызығушылықпен қабылдауына, қоғамның оларға
қоятын талаптарына тоқталамыз.
Отбасында баланың қарапайым іс-әрекетке деген талпынысы мен оны
іске асыра білу дағдылары пайда болып, жетіле түседі. Мұның жәй
талпынудан, ниет білдіруден өзгешелігі сол – бала өз мақсатын ұғынумен
қатар, оған жету жолдарына ұмтылыс жасайды. Бұл жастағы балаларда
қоршаған дүниеге деген қызығушылық басым болып, таным үрдістері
қалыптасып, бақылампаздығы, ережеге бағына білуі жетіледі, мінез-
құлқы орныға бастайды. Табиғаттағы заттардың жалпы белгілерін сыртқы
қасиеттеріне, материалына, қажетіне қарап ажырата бастайды, заттарды
топтап, құбылыстар арасындағы қарапайым себепті байланыстыруға әрекет
жасайды. Белгісізді анықтауға бағытталған тәжірибесіне сүйеніп, ата-
аналарынан көптеген сұрақтарға жауап алуға талаптанады.
Сол себепті экологиялық тәрбие жұмысын ұйымдастыруға ұсынылатын
материалда балалардың жас ерекшеліктерін, психологиялық физиологиялық
қабылдау мүмкіндіктерін ескеріп оны тәрбие процесінде тиімді пайдаланған
дұрыс. Балалардың отбасында өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне деген
қызығушылығы, оларды сырттай бақылауы, өсімдіктерді басып-жаншып сындырмау,
өзен-көл суларын ластамау, қоршаған ортада тазалық сақтау сияқты адамға
ғана тән табиғат қорғау іс-әрекеттерінің ата-аналардың ықпалымен
жүргізілуі балалық шақтан дағдыға айналып, күнделікті өмірде орындауға
тиісті міндеттерге айналуына мүмкіндік туғызады
Мектепке дейінгі жастағы жасөспірім балалардың үлкендермен және
айналасындағы құрдастарымен арадағы қарым-қатынасы күрделіленіп, іс-
әрекетінің мазмұны мен формасы нығайып, дамып жетіле түседі. Негізінен бұл
жастағылардың әрекеті қарапайым еңбек түрлерін орындауға бағытталады.
Өзінің жасерекшелігіне, шамасына сәйкес тапсырмаларды қызығушылықпен,
ынталылықпен орындау нәтижесінде қоғамдық еңбек мотиві ерекше сипатқа ие
болады.
Табиғаттағы қоғамға пайдалы жұмыс түрін орындауда ынталанушылық
көрініс табады. Табиғат аясында тәрбиеші ұсынған әр түрлі тапсырмаларды
өздігінен орындау дағдыларының дамуы оқушы баланың оқу ісіне, білім алуға
бейімделуіне ықпал етеді. Кішкентай балаларға қарағанда бұл жастағылардың
ұғыну, түсіну қабылдау әрекеті неғұрлым мақсатты сипатқа ие болып,
табиғаттағы бейнеленген нәрсені немесе заттың түсіне қарай, тәрбиеші
көрсеткен көрнекіліктерге ерекше назар аудара алады.
Бұл жаста балалар судың қажеттілігін, бастау, бұлақ, қайнардың қайдан
пайда болатыны туралы түсініктерді тәрбиешілердің көмегімен түсініп, суды
үнемдеп жұмсау дағдылары пайда бола бастайды. Қыс айларында топ
бөлмесіндегі ауладан әкеліп қойған бұтақтарды бақылау барысында жасанды
түрмен бүршіктер, жапырақтардың пайда болғанын еске түсіріп, табиғи
құбылыстардың нәтижесінде барлық ағаштар бүршіктеніп, жапырақ жайып,
кейбіреулерінің гүл жаратындығы жөнінде түсінік қалыптасады. Дәрілік
өсімдіктер туралы мағлұмат беріліп, олардың пайда, зиянына тоқталып, өсіп
тұрған жерін қоршап қою сияқты іс-әрекет түрлерін атқара алады 12.
Бастауыш сынып. Бастауыш сыныптың табалдырығын алғаш аттаған
бүлдіршіндер білім ұясы саналатын мектептен көп қызық дүние, үлкен
жаңалық күтеді. Мектеп жасындағы балалар үшін мұғалімнің айтқанының
бәрі заңды, бәрі орындалуға тиісті жағдайлар болып саналады. Бұл
жастағы балалар сенгіш, тіл алғыш, қоршаған ортадағы өзін қызықтыратын
нәрселерге, іс-әрекетке еліктеушілігі басым және оларға араласуға
ынталы болып келетін әсерленгіш қасиеттері мен есте сақтау қабілетінің
қарқынды дамуымен ерекшеленеді. Сол себепті бастауыш сыныптарда
экологиялық тәрбие беру жұмыстарына балалардың жас ерекшеліктерін
ескеріп, олардың қабылдау мүмкіндіктеріне сәйкес лайықтыларын ғана
пайдаланып, оларды тиімді қолдана білген жөн. Бастауыш сыныптағы ана
тілі мен дүниетану, музыка мен бейнелеу өнері, математика мен еңбекке
баулу пәндері негізінде экологиялық тәрбие сабақтастығын қамтамасыз
ету, оқу бағдарламасына сәйкес әрбір пәндегі табиғатқа қатысты берілген
тақырыптардың оқушыларға экологиялық тәрбие берудегі мүмкіндігін
пайдаланумен қатар, балалардың қоғамның бір мүшесі ретіндегі табиғатқа
деген жауапкершілік қарым - қатынасын арттыруға да ықпал етуге болады.
Біз жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, кіші жастағы балалардың
экологиялық тәрбиелілігін қалыптастыруда олардың жас кезеңдерінің, ыңғайлы
кезең екендігін, нақты компоненттерді тірек ете отырып (мотивациялық-
құндылық, эмоционалдық - сезімдік, іс - әрекеттік) шешімін іздестіруге
болатынын дәлелдейміз.
Мотивациялық - құндылық компонент – балалардың табиғатпен қарым-
қатынасындағы мотивтерінің (түрткілерінің) жиынтығы, қоршаған орта
жөніндегі ұғымдар мен табиғатқа деген жағымды көзқарасының қалыптасуы,
табиғатпен мәдени қарым-қатынас жасауды өз деңгейінде зерделеп ұғынуы.
Эмоционалдық - сезімдік компонент – қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезінде
эстетикалық әсерге бөленіп, табиғаттағы әдемілікті көңіл-күймен
сезінуі, табиғатқа және оның объектілеріне деген қызығушылықтарының артуы,
табиғат аясындағы мінез-құлық этикасы. Іс-әрекеттік компонент – табиғатты
қорғауға байланысты пайдалы іс-әрекет дағдыларының қалыптасуы 13.
3. Экологиялық білім берудің негізгі сабақтастығы мен педагогикалық
шарттары
Сабақтастық факторлары мен сабақтастықтың белгілі бір педагогикалық
шарттарын сақтаған кезде ғана жүзеге асады. Жүзеге асырылған экологиялық
тәрбие сабақтастығы құрылымы аталған мәселелерге жеткілікті көңіл бөледі,
пәндік жүйені жетілдіре отырып, оның кемшіліктерін жоюға мүмкіндік
туғызады. Ол оқушыларға қызығу туғызатын, мағыналы түсінікті материал
арқылы берген кезде пайдалы болады; пәндер арасындағы сабақтастықты
тереңдетеді, сол арқылы жалпы идеяға біріктірілген және уақыт бойынша
шоғырландырылған әртүрлі ақпараттарды көбірек қабылдауға мүмкіндік береді.
Аталған факторлар (процестің қозғаушы күші) қазіргі зерттеулерді талдау,
мұғалімдер тәжірибесі мен эксперименттік жұмыстардың нәтижесі,
сабақтастықтың мүмкін болатын педагогикалық шарттарын анықтауға мүмкіндік
берді.
Бірінші шарты: жетекші идея бойынша сабақтастықтың жүзеге асырылуы.
Бұдан бұрын айтылғандай үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығы отбасы, балабақша мен бастауыш мектеп оқушыларының қоршаған
орта, табиғат, экологиялық ұғымдарына байланысты. Сондықтан жетекші идея
болып саналатын: қоршаған орта, табиғат құбылыстарын түсініп-білу,
экологиялық проблемалар, даму және олардың идеялары бірлігі.
1. Бастауыш мектептегі барлық пәндер негізінен балалардың қоршаған
орта, табиғатты тану процесіне өз үлестерін қосады. Сондықтан пәндерді
жетекші идея негізінде жақындастырудың, бірлікте үйлестірудің әртүрлі
варианттары болуы мүмкін. Ол идея білімнің әрбір аймағында сол жалпылықты,
яғни жекеліктің көп түрін табуға мүмкіндік береді, өйткені сол жалпыны тану
арқылы табиғатты, адамдардың табиғатқа деген жағымды қарым-қатынасын
көру қалыптасады.
2. Дүниетану (Табиғаттану) пәні әуел бастан сабақтастық негізге
құрылған, яғни адам – қоғам - табиғат бөлімдерінен тұрады. Зерттеу жұмысы
сондай-ақ ана - тілі, бейнелеу өнері, музыка, еңбекке үйрету пәндеріндегі
сабақтастықтың нәтижелі екендігін көрсетті. Зерттеліп отырған проблема
бойынша: ана тілі, дүниетану, бейнелеу өнері, музыка, еңбекке үйрету
сабақтарының балабақшадағы экологиялық біліммен сабақтастығына қол
жеткізілді. Көк кептер, Өсімдіктер экологиясы, Қорықтар, Жер-Ана,
Табиғатым-тағдырым және т.б. тақырыптар бойынша сабақ жоспарлары жасалды.
Екінші шарты: білімді әр пәндерден зерделенетін ұғымдық жалпылығына
сүйене отырып сабақтастықта жүргізу мүмкіндігі. Бұл бірлік тұжырымдамалық
(ұғымдардың жалпылығы), феноменалдық (құбылыстардың ортақтығы) және
проблемалық болуы мүмкін.
Экологиялық тәрбие сабақтастығы қамтылатын тақырыптар, қойылған
мақсат пен міндеттердің жалпылығы (тәрбиелік және дамытушылық) мұғалімге
оқушылардың өздерінің белгілі бір іс-әрекеттерін ұйымдастыруда, әр оқушыда
табиғатқа деген жағымды көзқарастың әрбір қырын: зиялылық, адамгершілік,
эстетикалық, этикалық қалыптастыруда ықпалы зор.
Жалпы стандарт негізгі басымдықтарды анықтауға, басты деп
саналатын барлық пәндерге ортақ экологиялық тәрбие сабақтастығы
қамтамасыздандырылатын тақырыптарды бөліп алуға барынша мүмкіндік береді.
Мәселен, Табиғат және біз, Адам мен табиғаттың үйлесімділігі, Табиғат-
тіршілік бесігі тақырыптары балабақшадағы экологиялық тәрбиені
сабақтастықта жүргізуге және сол сабақтардың жоспарларын жасауда тиімді
болып саналады. Бұл туралы диссертацияда жан-жақты мазмұндалады.
Үшінші шарты: қоршаған орта мен табиғаттағы мінез-құлық ережелері мен
пайдалы іс-әрекет дағдыларын дамытудың әртүрлі әдістерін қолдана отырып,
балалардың табиғат жөніндегі шығармашылық әрекетке баулу мүмкіндігі деп
білеміз. Балалардың экологиялық көзқарасын, табиғаттағы өз орнын түсінуі
әртүрлі іс-әрекет тәсілдерімен, таным әдістерімен қамтамасыз етіледі.
Эксперименттік оқыту процесінде түрлі әрекет тәсілдері (оқу, сұрақ-жауап,
тестпен, суреттермен, кестелермен) жұмыс, сонымен қатар эвристикалық,
шығармашылық әдістер қолданылады.
Шығармашылық тапсырмалар, қоршаған ортадағы жағымды және жағымсыз
құбылыстар жөнінде эссе, шығарма, ертегі, әңгіме, өлең жазу, өз
құрбыларының табиғаттағы теріс және пайдалы іс-әрекеттерін бейнелейтін
суреттер салу, орындалған жұмыстарды талдау, талқылауға қатынасу міне,
мұның бәрі сын тұрғысынан ойлаудың пайда болуына, өз ойларын дәлелдеп
беруге, пікірлерін ашық айтуға жағдай жасайды.
Төртінші шарты: Жоғарыда аталған шарттарды жүзеге асыруды, оқу
пәндерін, тақырыптарды, сабақтастықта жүргізуді көздейді.. Бұл шарттарды
біз нақты сабақтарда қарастырамыз. Сабақтарда белгілеген экологиялық тәрбие
сабқтастығының педагогикалық шарттарының бәрі де жүзеге асырылады.
Біріншіден, пәндерді біріктіруші идея анық көрінеді. Ол-экологиялық тәрбие
сабақтастығының моделі. Екіншіден, әртүрлі пәндердің бағдарламалық
тақырыптар бойынша берілетін ұғымдардың сабақтастығы байқалады. Үшіншіден,
балаларды танымдық-шығармашылық, практикалық іс-әрекетке қатыстыру жүзеге
асырылады. Балалар тікелей бақылау арқылы табиғат құбылыстары мен
табиғаттағы жағымды және жағымсыз жағдайларды өз көздерімен көріп
зерделейді.
Біз жоғарыдағы экологиялық тәрбие сабақтастығының мүмкін болатын
педагогикалық шарттарын кіші жас балаларының экологиялық тәрбиелілігін
қамтамасыз ететін бағыттар бойынша (педагогикалық, психологиялық, іс -
әрекеттік - шығармашылық) топтастырамыз:
- педагогикалық - кіші жас балаларының қоршаған ортамен жағымды
қарым - қатынасын, мінез - құлық ережелерін, іс-әрекет дағдыларын
тиімділікпен ұйымдастыру, экологиялық тәрбие туралы мемлекеттік нормативтік
құжаттарды оқып үйрену, қоғамдық және жаратылыстану ғылымдары жүйесінен
көзқарасы болуы және т.б. мәселелерге мән береді;
- психологиялық - кіші жас балаларының табиғи мүмкіндіктерін, жас және
жеке басы ерекшеліктерін зерттеу, кіші жас балаларының ішкі психологиялық
дербес ерекшеліктерін, олардың психикалық қабілеттерін іс-әрекеттік
бірлігі негізінде, олардың мінез-құлықтарының жеке бір өзгешеліктерін
айқындау арқылы осы іс-әрекеттің тұлғалық субъектісі деп тану және т.б.
мәселелерді ескереді;
- іс-әрекеттік-шығармашылық – ата - аналар, тәрбиешілер, балалар,
мұғалімдердің өзара әрекеттілігінде бірлескен экологиялық
жұмыстардың шешімін іздестіреді, бірлескен іс - әрекет барысында бір -
біріне деген түсінікті сенім, жауапкершілік қарым-қатынас орнату
мәселелеріне мән береді.
Педагогикалық шарттарды анықтауда балабақша, бастауыш мектеп
бағдарламаларына жасаған талдау (Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Бекбаева
Г. (1995), Чимбулатов М.А., Митрофанская С.Н. (1994), Севостьянова В.Е.
(1998), Сарманова (1998), Бейсеева Г., Қазыханова Б (1998), Оқасова
Е(1998) және т.б.) олардың мазмұнында экологиялық білім, адам экологиясы,
қоршаған орта, табиғатты қорғау және т.б. мәселелердің жеткілікті
қарастырылып, сонымен бірге бірқатар педагогикалық талаптардың
ескерілмегенін көрсетті. Мәселен, оқушылардың дүниетанымдық көзқарасына,
сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін оқытудың ғылымилық принципі
сақталмаған; мазмұнын сұрыптауда оқушылардың жас және дербес ерекшеліктері;
материалдың түсінікті болуы қарастырылмаған, пәнаралық байланысы мен
сабақтастығы бір жүйеге келтірілмеген 14.
Оқытушылардың тәжірибелеріне жасаған талдау да экология курсы арнайы
пән ретінде жүргізілмегендіктен аса мән бермейтінін, оның мазмұнын
өздігімен Ресей бағдарламаларына сәйкестендіріп құратынын, тіпті кейбір
мектептерде экология курсының жүргізілмейтінін көрсетті. Бұл көріністер
зерттеліп отырған проблеманың көкейкестілігін, білім беру жүйесі үшін
қажеттілігін дәлелдей түседі.
Біздің пайымдауымызша, кез - келген дамушы мемлекеттің экономикасы
мен әлеуметтік жағдайы оның туған өлкесінің табиғатын тиімді пайдалануы
мен қорғауға деген көзқарасымен айқындалады, өйткені бүкіл
дүниежүзі халықтары мойындап отырған тұрақты даму тұжырымдамасы
қоршаған ортаның табиғи құндылығын сақтауда жоғары мақсатты ұстанып отыр.
Сол себепті тұрақты даму бағдарламасының негізгі стратегиясының бірі
жалпыға бірдей үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру болып табылады.
Ал экологиялық тәрбие беру өте күрделі процесс, оның күрделілігі сол, ол
біріншіден – екі жақты процесс. Бұған экологиялық тәрбие беруші (отбасында
ата-ана, балабақшада тәрбиеші, бастауыш мектепте мұғалім) және тәрбиеленуші
қатысады. Бұл тұрғыда В.Г. Грецованың отбасында жағымды мінез-құлық
қалыптастыруда берілетін білімді, табиғатпен қарым-қатынас кезінде қолдану
тиімді болады, деген ой-тұжырымы мен Е.В. Субботскийдің қоршаған орта,
табиғат жайында түсінік беру баланың отбасы тәрбиесінен басталып, өмір бойы
жалғасып отыруы тиіс деген көзқарасын толық қоштауға болады.
Сонымен бірге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбиені арнайы
тұжырымдама арқылы жүзеге асыруға болатынын естен шығармау керек. Бүгінгі
таңда негізге алынып жүрген тұжырымдамаларға жасаған талдау бізге оларды
көздеген мақсатына қарай былайша топтастыруға мүмкіндік береді:
Бірінші топты, экологиялық-педагогикалық зерттеулер мен экологиялық
білім беру жүйесінің философиялық-әдіснамалық, педагогикалық-психологиялық
аспектілерінің тұжырымдамалары құрайды. (Н.М. Мамедов пен И.Т. Суравегина
және т.б.).
Екінші топқа үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру
жүйесін реформалауды қарастыратын зерттеулердегі осы саланың белгілі бір
бағыттары мен шарттарын, экологиялық білім мазмұнын жетілдіруге арналған
тұжырымдамалар жатады (Л.П. Салеева, И.Д. Зверев, С.Г. Николаева, И.Т.
Суравегина, Г.В. Кирикэ, Н.А. Рыжова және т.б.).
Үшінші топ үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық білім беру
жүйесін реформалаудың философиялық мақсаттарына арналады. Ондай тұжырымдама
экологиялық жүйенің даму болашағы мәселелерін анықтау негізінде жасалады
(Д.Ж.Маркович және т.б.).
Төртінші топқа шартты түрде үздіксіз білім беру процесіндегі
экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесінің қалыптасып, дамуына арналған
отандық ғалымдар дайындаған тұжырымдамаларды жатқызуға болады (Ә.С.
Бейсенова, Ж.Б. Шілдебаев және т.б.).
Бұл топтамалар бізге үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық
тәрбие сабақтастығына негізделген тұжырымдаманың бұрын-соңды болмағанын
дәлелдеуге және Үздіксіз білім беру процесіндегі экологиялық тәрбие
сабақтастығы тұжырымдамасын жасауға негіз болды 15.
1.4 Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға тәрбиелеу
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы.
Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-құлық
нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады 16.
Отбасының басты қызметі баланы тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі – бұл жалпы
тәрбиенің ең басты бөлігі. Ата-ана және отбасы мүшелері жас нәіресте
дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын
жоспарлайды және саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайды. Бұған
баланың қажеттігін толық қанағаттандыру, оны дене және ой еңбегіне үйрету,
күн тәртібін дұрыс реттеуге, салауатты өмір сүруге, адал болуға тәрбиелеу,
жақсылықты үйретуге, жамандықтан жиренуге үйрету, бойында жастайынан мәдени
құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру жатады 17.
Баланың дамуының қандай қырын алмай ық, қай жас кезеңінде болмасын
оның тиімді болуында отбасының ролі ерекше. Қазіргі отбасының басты
қызметтері мен міндеттеріне тоқталайық:
• Тәрбиелік;
• Сауықытыру;
• Рухани-адамгершілік;
• Танымдық-білімдік;
• Тұрмыстық;
• Еңбек;
• Мәдени-ағаратушылық;
• Демалыс-шығармашылық;
• Тұлғаның өзіндік тәжірибесін ынталандырушы;
Басты міндеттері:
• Баланы үйлесімді дамыту;
• Бала денсаулығына қамқорлық жасау;
• Оқуына көмек көрсету;
• Еңбек тәрбиесін жүзеге асыру және мамандық та4дауға көмектесу;
• Тұлғаның әлеуметтенуіне көмектесу;
• Ізгі, эмоцианалды-адамгершіліктік қатынас тәжірибесін қалыптастыру;
• Жалпы мәдени және интеллектуалдық дамуына қамқорлық жасау;
• Өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзін дамытуға дайындау;
• Жыныстық тәрбие, болашақ отбасылық өмірге даярлау.
Сонымен қатар отбасының тәрбиесінің мәңгілік басты құрауыштары бар.
Олар:
• Отбасы тәрбиесінің ахуалы (дәстүрі, қатынасы, жайлылығы);
• Отбасы өмірінің күн тәртібі;
• Әрекеттер мазмұны (әкенің, шешенің, әженің, атаның, балалардың).
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзекті мәселелері педагог - ғалымдар С.
Қалиев, М.Смайылова, М.Оразаев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова, Р. М.
Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаевтардың еңбектерінде жан-жақты сөз болған. Ж.Б.
Қоянбаев Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі атты еңбегінде
отбасының өзіне тән ерекше қызметтері деп: халықтың өсуін, адамзат ұрпағын
әрі қарай жалғастыруын, қажеттік- шаруашылық функциясын , отбасының
тәрбиелік функциясын, отбасы мүшелерінің өзара және туған- туысқандарымен
қарым-қатынас жасау функциясын есептейді. Аталған еңбекте отбасы
тәрбиесінің бір қалыпты жағдайда іске асырылмайтындығы және отбасы
тәрбиесінің сәтсіз болуының басты себебі- ересек адамдардың педагогикалық
көзқарастарының қауқарсыздығынан дей келе, отбасындағы бала тәрбиесіне игі
ықпал етуде мәні бар төмендегі белгілерді атап көрсетеді.
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы толық емес отбасы:бір
балалы, көпбалалы отбасы бірұлттық , көпұлттық отбасы;
2. тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің
білім дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы матириалдық әл-
ауқаты, ауылдық және қалалық отбасы;
3. Отбасының мәдени потенциалы:күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті,
күн тәртібі, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысуы, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар,отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз
міндеттеріне көзқарасы;
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
инстуттатарына қатыса;
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасылық тәрбие, қолданылатын
әдістер, ата-аналарының және басқа мүшелердін педагогикалық мәдени
дәрежесі.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігіне қарай отбасы тәрбиесінде де
өзгешеліктер болады.
Белгілі ғалым Я.И. Ханбиков: Халықтық эмпирикалық білімдер саласы,
оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы
қолданылатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдары , іскерліктері мен
дағдылары көрініс табады,- деп бекер айтпаса керек. Ал, Г.Н.Филоновтың:
Белгілі бір халық белгілі бір жерде қолданылатын тәрбие тәсілдері мен
әдістерінің жиынтығы болады. Олар бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп
отырады және олар ең алдымен адамдардың тіршілік процесіне ие болған
белгілі бір дағды мен білім ретінде меңгеріледі.
Адамзат баласының пайда болған кезінен өмір сүре отырып, ол өз бойына
бала тәрбиесіне деген ғасырлық ғұрыптары мен талаптарын сіңірген”,- деген
пікірі де әр халықтың бала тәрбиесінде өзіндік ерекшеліктері болуының заңды
құбылыс екенін дәлелдей түседі. Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік
ерекшеліктері арқылы сол халық отбасы тәрбиесінің де өзіне ғана тән мәдени
құндылықтары қалыптасады. Мәдени құндылық деген ұғым философиядағы,
қоғамтанудағы және педагогикадағы негізгі құбылыстырдаңы бірі болып
табылады. Мәселен, философияда құндылық қоршаған дүниедегі объектілдердің
әлеуметтік ерекшеліктерін, олардың адам мен қоғам үшін, қоғамдық өмір мен
табиғаттағы құбылыстардың дұрыс немесе бұрыс мәнін көрсету, түсіндіру үшін
қолданылады. Сондай-ақ, мәдени құндылықты қоғамдық сана түрінде сипаттап
қана қоймайды, сонымен бірге оларға баға береді, оларды мақұлдайды немесе
айыптайды және олардың жүзеге асуын талап етеді, немесе кемшілікті жоюдың
есебі деп санайды.
Мәдени құндылықтардың арасында философтар, прогресшіл ойшылдар мен
педагогтар әрқашан бірінші орынға адамның құқығын, оның бостандығы және
оған сәйкес келетін тәрбие мен білімді бөліп қарастырған. Кез-келген
халықтың өмірінде мәдени құндылықтардың орнығуы қоғамның тарихи дамуының
заңды нәтижелері болып табылады. Адам құқығының адамгершілік мүмкіндігі
басқа мәдени құндылықтар сияқты мыңдаған жылдар бойы жинақталады және жаңа
үлгінің негізі адамның мінез-құлқын реттеуші ретінде қызмет етеді. Мамандар
дәлелдегендей, оқушылардың рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыру ісі
оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту
және тұтастай алғанда әлеуметтік-этикалық нормалар мен жалпыадамзаттық
ізгіліктерді қатар игеруге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық
дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте жазылып қойған және
әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері, адамгершілік
үлгілері шоғырландырылған күйде әдептіліктің қоғамда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz