КӨРКЕМ ЕҢБЕК ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ пәнінен лекциялар жинағы
Ф. 7.03-03
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК УНИВЕРСИТЕТI
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМИ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
кӘСІПтік оқыту кафедрасы
КӨРКЕМ ЕҢБЕК ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ
пәнінен лекциялар жинағы
мамандығы: 5В012000- Кәсіптік оқыту
Құрастырған: п.ғ.к., аға оқытушы Ысқақ Ә.И..
Шымкент, 2017ж.
Мазмұны
Лекция 1. Кіріспе. Өнер, өнердің бастапқы нышандары және оның айқындалуы.
Лекция 2 Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф
мәдениеті.
Лекция 3. Орта ғасырдағы Батыс Батыс Европа өнері.
Лекция 4. Қайта өрлеу дәуірі өнері.
Лекция 5 XVІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер.
Лекция 6 XVІІІ ғ. Батыс Европадағы шыншыл тұрғыдабейнелеудің пайда болуы
Лекция 7 . XVІІІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер. Рококо өнерінің пайда болуы.
Лекция 8. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің дамуы. Қазақ өнерінің
түрлері.
Лекция 9. Қазақстанның көркем мәдениеті дамуының тарихи аспектілері.
Лекция 10. Қазақтың ою-өрнектері. Дәстүрі мен қайнар көзі.
Лекция 11. Материалдарды көркемдеп өңдеу.
Лекция 12. Түстану. Түстану ғылымы.
Лекция 13. Бояу. Табиғи бояулардың түрлері.
Лекция 14. Көркем еңбектің мамандары.
Лекция 15. Көркем еңбек мамандары туралы жалпы мағлұматтар.
Кіріспе
Мектеп оқушыларын негізінен еңбекке тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін
еңбек жасату, оқушылардың еңбекке деген көзқарастарын шығармашылық
қатынаста тәрбиелеу. Оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын
арттыруда, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып
табылады. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі-еңбек екені, сол
арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратыны, үлкейе келе
өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп
табалдырығын аттаған бастап дарыта білу керек. Мектепте оқушыларға жай
ғана білім беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды іздені паздылыққа,
еңбекқорлыққа баулитын еңбек тәлім-тәрбие де болып келеді. Оқушының
бойында еңбек қабілеттері, дүниетанымдары кеңейе түсіп, олардың бәрін
жинақтау қабілеттері, сауаттылықтары арта түсіп, еңбексүйгіштік қабілеттері
дами түсіп адамгершілік қасиеттері қалыптасады және еңбек адамдары туралы
түсініктері кеңейе түседі. Оқушылардың орныдайтын жұмыстары қаншалықты
қарапайым әрі оңай болғанымен еңбек жөніндегі тәжірибесі аз балаға оны
орындап шығу қиынға соғады. Түрлі жұмыстарды жүйелі түрде орындай білуге
оқушыларды дағдыландырсақ, іске төселдірсек олардың қандай істі болса да
атқара алатындығына сенімдері арта түседі. Ондай кездерде оқушы бойында
еңбекке деген құштарлықтары, сабаққа ынтасы, ықыласы да арта түседі.
Көркем еңбек – еңбектің бір түрі болып табылады. Еңбекке
оқушыларды дайындаудағы бағыттың бірі – көркем еңбектің түріне баулу болып
табылады. Пәнді оқытудағы мақсат – мектептегі оқу – тәрбие процесінде
оқушыларды қолөнерге баулуда болашақ мұғалімдерін қолөнердің педагогикалық
мүмкіндіктерін пайдалануға даярлығын қалыптастыру. Мектеп қабырғасында
сәндік- қолданбалы өнер элементтерін қолданумен материалдарды көркем
өңдеуді үйретеді, сыптан тыс шұғылданыстарда оқушыларды қолөнерге баулуды
қолға алу мұғалімнің арнайы курстар мен оларды оқыту бойынша дайындығының
сапасын арттыруды талап етеді. Арнайы курстың мақсаты – сәндік-қолданбалы
өнер бойынша сабақтарда және сыныптан тыс шұғылданыстарда оқушылардың
материалдарды көркем өңдеуін, шығармашылықпен іс-әрекет жасауын
ұйымдастырушы болашақ мұғалімдеріне қажетті білім, ептілік және дағдыларды
қалыптастыру.
2. Көркем еңбек технологиясының теориясы мен практикасы
курсының міндеттері:
- студенттерді өнер және өнердің пайда болуы, материалдарды көркем
өңдеуге тарихи кезеңдердегі наным-сенімнің ықпалы, ежелгі мәдени
ошақтардағы және орта ғасырдағы, өрлеу дәуіріндегі Европа өнері түрлері,
мәдениеті туралы теориялық мағлұматтармен таныстыру.
- материалдарды көркем өңдеудің негіздері, өнер кәсіптегі және
қолданбалы өнер мамандарының түрлері бойынша мағлұматтар беру.
- мектеп қабырғасындағы оқушыларды қолөнерге баулуға материалдарды
көркем өңдеудің теориялық мағлұматтары бойынша политехникалық бағыттылықты
және қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты жүзеге асырудағы болашақ
мұғалімнің әдістемелік дайындығына қатысты теориялық білімдерді,
ептіліктерді игеруін қамтамасыз ету.
- көркем еңбек технологиясының теориясы мен практикасы пәнінің
зерделеудегі міндеттері:
-бір-бірімен байланысты материалдық өндіріске тән өнер түрлерінің
қолөнермен байланысын көрсету;
- өнер, қолөнер, сәндік-қолданбалы өнер ұғымдарының мәнін ұқтыру;
-материалдарды көркем өңдеудің негізгі түрлерімен және заңдылықтарымен
таныстыру;
- материалдарды көркем өңдеу мамандарымен мақсатын таныстыру;
-еңбек пәні мұғалімдерінің педагогикалық іс-әрекетіндегі қолөнердің
мәнін ашу;
- қолөнердің теориялық мағлұматтарына сәйкес білімдерімен және
мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолөнердің политехникалық бағыттылығын
жүзеге асыру бойынша студенттердің практикалық сипаттағы ептіліктерін
қалыптастыру.
Лекция № 1
Кіріспе.
Өнер, өнердің бастапқы нышандары және оның айқындалуы.
Өнер –керемет құдіретті күш! Өнер –қоғамдық сананың бір түрі. Өнер -
өмір шыңдығы көркем образ жүйесі арқылы бейнелейтін сана мен адам іс-
әрекетінің өзіне тән ерекшеліктерінен даярланатын формасы. Көркем образдар
құрамының ерекшеліктеріне қарай өнер туындылары бірнеше түрге бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін (скульптура), графика, көркем әдебиет, театр, кино,өмір
құбылыстарын тікелей бейнелейтін өнер, музыка, би, сәулет өнері оларды
суреткердің ішкі идеялық – сезімдік байланыстары арқылы береді.
Сөздің кең мағанасында өнер ұғымына технологиялық және эстетикалық
жақтарынан аса шеберлікпен орындалатын адамның практикалық қызметінің
барлық түрлері жатады. Түйіндей айтқанда, өнер – адамның дүниеге, болмысқа
деген наным – сенімдерін дамытушы.
Өнер бізді әсемдік әлемінің заңдарын түсінуге жетелейді, адамға
рухани күш береді, ерекше қуаныш, сүйініш, толқу сезімін оятады, өмірге
деген құштарлықты арттырады; бұл ретте өнердің тәрбиелік және қоғамдық мәні
де айрықша.
Саналық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші және әсемдік пен пәк
сезімдердің қайнар көзі болды. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді
тудырса, өнер адамды жан–жақтылыққа, сезімталдылыққа, сүйіспеншілікке
баулып, әсемдік әлемін танып білуге тәрбиеледі.
Өнер құбылыстарының ең алғашқы белгілерін іздеген кезде зерттеуші
көптеген қиындықтарға кездеседі, нердің дәл осындай белгілі тарихи
кезеңде пайда болмағанына , назар аударады. Оның ұзаққа созылған
дамудың нәтижесінде өнер деп айтуға болмайтын үлгілерден қалыптасқанын
байқайды. Өмір сүру үшін, тіршілік үшін адам әрқашан өзін қоршаған дүлей
табиғатпен, жануарлармен күресуі керек болды, еңбек ету қажет болды. Бос
уақытында адам өнерді ермек етті. Өнер дегеніміз қуаныш, шаттық сезімін
туғызатын ойынның бір түрі,-деп уағыздайды, бұл теорияны жақтаушылар.
Ойыннан, ермектен өнердің көне түрлері би, ән, сурет салу, графика пайда
болды.
Адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі болып саналатын тас
дәуірі. Қазіргі кезде бізге белгілі ең көне өнер алғашқы қауымдық өнер
немесе тас дәуірі өнері деп аталады. Тас дәуірінде өндіргіш күштер мен
қоғамдық қатынастар тез дамыған. Тас дәуіріндегі алғашқы кезеңі палеолит
заманында адамдар өнердің алғашқы нышандары тудырып, дамытты.
Көне тас ғасыры ежелгі орта және соңғы палеолит болып бөлінеді.
Палеолит заманындағы адамдар өнердің алғашқы нышандарын тудырып қана
қоймай, оны ары қарай дамытты. Алғашқы ретсіз сызық белгілерден бастап, сан
түрлі аңдардың, тіпті адамдардың бейнесін бейнелейтін дәрежеге көтерілді.
Палеолит дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты Альтамира
үңгірінен табылды.Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген аңдардың,
негізінен қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл – қозғалыстағы
кейіптері шеберлікпен кескінделген. Ертедегі адамдардың санасында сонымен
қатар сыйқыршылық, сенім (магия) берік орнаған.Осы сенім адамның сурет
салуына үлкен ықпал етіп, өнерді меңгеруде жаңа бір сатыға көтерген.
Ерте дүниеде Египеттің адамзат тарихында гүлдену бесігі болғаны
баршаға аян. Жер Орта теңізінің аңызақ желмен тербетілген толқындарына
тойымсыз көзбен қалай қайран қалып қарасаңыз, сол теңіздің жағасынан бой
жазып, көкпен таласқан таңғажайып ғимараттары бар Алансандрия қаласына дәл
солай сүйсінетіндей атын айдай әлемге танытып, ықылым заман бойы даңққа
бөлеген зәулім маятта. Бір кезде ғаламның ғасырлар бойы шежіресін сақтаған,
даланың қайталанбас қасиетті сөзін жинақтаған кітапхана да аса
кереметтердің тізіміне ілігіп еді. Қала атын төрткүл әлемге түгел
танытқан маяк Фарос аралына, сол даңқынан дақпырты асқан Александрияға
кіоре берісте салынған еді. Уақыты ІІІ ғасыр. Шынында да, көнер дәуірде
бұдан ірі құрылыс ешбір жерде, ешбір елде бой көтермеген болатын. Тұтас
мәрмәр тастан қашалған, қалыптан шыққандай қаланған аягтың биіктігі -150
метр. Мысыр елі халқының күллі тарихының жалғыз тірі куәсіндей, олар
ерекше мақтаныш етіп, киелі санайды. Жеті кереметтің бірі.
Суы жоқ, тіршілігі жоқ Нуби шөлінде орналасқан Египет пирамидалары да
жеті кереметтің бірі. Ертедегі Египет –құл иеленуші ел, ғибадатханалар,
пирамидалар елі аталып, тарихта салихалы орын алған атышулы мемлекет.
Таңның атысына, күннің батысына қарамай құлдарды аяусыз еңбекке салу
нәтижесінде Ніл дариясы өңірінде ғасырлар бойы көптеген ескерткіштер
орнатылды. Олар Құдіретті құдайдың жер үстіндегі әміршілері аталған
фараондардың о дүниге барғанда жанға сая, басқа пана болатын мәңгі үйлері
болып есептелінді.
Нағыз өнерге оқыту, мектепте ұйымдастыру тек өркениет дәуірінде пайда
бола бастады. Оған дәлел ретінде ежелгі Мысырда (Египет) дамыған жоғары
дәрежелі мәдениетті қарастыруға болады. Тарихи деректер бойынша ежелгі
Мысырда сурет салу мектепте сызу пәнімен қатар оқытылғанын білуге болады.
Мектеп бітіруші жерді өлшеуді, бөлме жобасын, су қүбырының кестесін сызуды
білуге міндетті болды.
Мысыр мектептерінде оқушыларға сурет салуды оқытуға ерекше көңіл
бөлінді, өйткені иероглифтік жазу әр түрлі заттар бейнелерінен түрды.
Мысалға А әрпі қүс бейнесінде, Б әрпі адамның аяғының бейнесінде салынды.
Тәрбиелеу мен оқыту тәртібі бұл мектептерде өте қатал болды: мектеп немесе
оқушы ережесін болмашы бұзушыларды таяқпен соққыға алып жазалауға дейін
барды, тіпті кей жағдайларда оқушының қол-аяғын байлап ғибадатханалардың
қараңғы бөлмесіне ұзақ уақытқа қамады. Ол мектептер заңында былай делінген:
"Күнделікті жұмысқа ынталы бол, жігерлі бол. Бір күн де ерінбе, болмаса
соққыға жығыласың".
Оқыту әдісі мен тәртібі барлық суретші педагогтарда бірдей болды.
Алғашқы болып ежелгі мысырлықтар жас ұрпақты сурет салу дағдысына оқытуда
белгілі бір жүйеге негізделген теориялық зандылықтарды жасай бастады. Олар
сурет салуға оқыту процесін қоршаған ортаны тануға, байқауға емес,
сызбаларды, қағидаларды (канондарды) жаттау арқылы үлгілерді көшіруге
негіздеді.
Мысыр (Египет) мемлекеті әрдайым біртұтас, қуатты ел бола алмады.
Жалпы ішкі қайшылықтар, билеуші топтың шектен тыс сән-салтанаты мен
халықтың қайыршылығы мемлекеттің бүкіл құрылымын шайқалтып жіберді.
Көрші елдермен соғыстар, басқа да жаңадан құрылған қуатты
мемлекеттердің бақталастығы, перғауындар империясының тұтастығына қауіп
төндірді. Орта патшалық, ягни 11 және 12-ші әулеттер билігі қарсаңында
шетелдіктердің басқыншылығы, өзара ала ауыздықтар, ежелгі мемлекеттің
уақытша жеке аймақтарға ыдырауына әкеп соқты. Бұрынғы перғауындарды
мадақтау үшін салынған алып құрылыстар егінші халықты еңбектен қол үздірді
де, елдің экономикалық қуатын өлсірете берді.
Осының бәрі шаруалар мен құлдар көтерілісіне ұласып, Мысырдың рухани
өміріне де өз таңбасын салды. Сонымен бірге жетістіктер де болды.
Математикада шар бетін есептеп шығару сияқты есептер ойдағыдай шешіле
бастады. Мән мағынасы өзгермейтін өнерде шет аймақтық (провинциялың)
билеушілердің сарайлары жанында пайда болған көркем өнер мектептерінің
реалистік күштері көріне бастады. Перғауын бүрынғыдай құдай саналды.
Пирамидалар енді тастан емес, шикі кесектен тұрғызыла бастады, мұның өзі
бұрынғыдай қымбатқа түспеді. Оның есесіне перғауынның жеке басы ежелгі
патшалық-тардан да көрнекті етіп жасалды.
Бес мың жылдай бұрын тұрғызылған ең көне Мысыр пирамидасы - перғауын
Джосер пирамидасын жасаушының аты-жөні Имхотеп еді. Ежелгі мысырлықтар оны
тек тамаша сәулетші ғана емес, сонымен бірге дәрігер, астроном және
данышпан ретінде құрметтеп, әрдайым есінде сақтады.
Джосер пирамидасы сатылы болып келеді, ол қүмның арасынан "аспан
баспалдақтары" сияқты көтеріледі. Перғауын Джосер өз мазарының "бірінің
үстіне бірі қойылған орындық" сияқты аспанға өрлеуін қалады. Имхотеп бүкіл
Мысыр тайпаларының ақсүйектерінен патшаның артықшылықтарын тас арқылы
бейнелеуге тиісті мұндай құрылысты қолға алған бірінші сәулетші болды.
Биіктігі 60 метрлік бүл пирамида жоғарылаған сайын кішірейе беретін бірнеше
мастабадан тұрады. Бұған дейін болмаған ұлы өнерге осылай қол жетті.
Сонымен қатар пирамидалар ішіндегі бәрінен биігі де, асқағы да
перғауын Хуфудың немесе гректер атағандай Хеопстың пирамидасы. Бүкіл
әлемдік өнерде ұлы мақсатты мейлінше дәл, мейлінше айбынды, сонымен бірге
мейлінше мүлтіксіз бейнелеген сәулет ескерткіші бәлкім, жоқ та шығар. Таста
мәңгі бейнеленген керемет күш, ғаламат геометриялық абстракция көрініс
тапқан. Бүл - ажалды тәлкек етудің ақылға симас өжет дәлелі. Ол патшаларды
мадақтау үшін салынды, бірақ онда халықтың қуаты, мүмкін, саналы түрде
болмаса да, шығармашылық еркі өз бейнесін тапты. Ішіне кез келген еуропалық
собор еркін сиятын Хеопс пирамидасының биіктігі - жүз қырық жеті метрдей,
оның әрбір көлбеу бетінің ұзындығы екі жүз отыз бес метрдей. Ал ол алып
тұрған жердің көлемі елу бес мың шаршы метрдей. Ол әрқайсысы екі жарым,
тіпті үш тонналық әктастардан салынған; оның құрылысына барлығы екі миллион
үш жүз мыңдай блок қажет болды. Бүл блоктардың бір-бірімен тығыз
қиюластырылғаны соншалық, жігіне ине де сұға алмайсың. Пирамидалардың бүкіл
сыртқы қабаты тамаша етіп тегістелген, әктас тақталарымен қапталған.
Пирамиданың өзі жиырма жыл, ал Ніл бойындағы тасқазаннан тас кесектерін
таситын жол он жыл салынған.
Патшалардың тас мүсіндері енді тек мазарларда ғана емес, храмдарда
және жай ашық алаңдарда орнатыла бастады, мүның өзі барлың халың
көріп,олардың сана-сына патша билігінің күштірек енуі үшін жасалды. Өйткені
патша билігі бүл кезде біршама бәсеңдеп кеткен еді. Эрмитажда перғауын 3-ші
Ахенемхенің қара граниттен жасалған мүсіні - Орта патшалың түсындағы мүсін
өнерін тамашалауға болады. Оның басында перғауындардың бас киімі: маңдай
алдында қасиетті жыланның бейнесі бар жолақ орамалы бар.
Орта патшалық мүсіндерінен біздің заманымызға дейін жеткендерінің
арасында ең тамашасы - перғауын 3-ші Секусерттің басы Обседиан Лиссабон,
Гульбекианның жинағы.
Храмдар мен сарайлар алдында құдайлар мен патшаларды дәріптейтін,
төбесі иероглифтермен толтырылған биік жұқа обелискілер - "тас инелер"
барған сайын көптеп тұрғызыла бастады. Иероглифтік жазулар Мысыр өнерінде
аса маңызды рөл атқарады.
Таңба суреттер иероглифтер деп аталады. Мысыр жазуына 750-ге жуық
иероглиф қолданылды. Оларды әдетте тасқа, ағашқа ойып жазды, бірақ жазу
үшін негізгі материал орнына папирустар қолданылды. Биіктігі — 5 метрге
жететін папирустар Нілдің жағалауында көп өсіп тұратын. Мысырлықтар олардың
сабақтарын жүп-жүқа жолаң етіп тіліп, бір-біріне желімдеп, қағазға ұқсас
парақтар әзірлейді. Папирусқа бір жағы ұшталған қамыспен жазды. Егер жазу
параққа сыймай жатса, оның төменгі шетіне және бір парақты желімдейді.
Сөйтіп, ұзын лента болатын, оның ұзындығы - 45 метрге дейін жеткен
парақтарды да папирус деп атаған.
Кейінірек иероглифтер суреттің негізгі мағынасына тәуелсіз, белгілі
мәні бар жазуларға айналды, бірақ олар графикалық түрғыдан сол сурет
қалпында ңала берді. Бүл жазуларда бүкіл мысырлық өнердегі сияқты сол ішкі
ырғақ, сол бір мүлтіксіз стиль, сол баяғы табиғи сәндік мақсат берік
сақталып отырады.
Орта патшалық өнердің аса тамаша ескерткіші -Мәскеудегі бейнелеу өнері
мүражайында сақтаулы түрған ақсүйек Хуненің қүлпытасы.
Ақсүйектің өзі мен әйелі сол жақ төменгі қанатта бедерлеп бейнеленген.
Канон бойынша олардың беттері мен аяқтары - қырыннан, кеуделері - алдыңғы
жағынан берілген, сонымен бірге екеуінің отырысындағы салтанаттылы олардың
бет-жүзінің, қолдары мен табандарының параллелдігінен туған әлдебір екпінді
ырғақпен ұштасады. Ал, олардың бейнесінің үстіңгі жағы мен қарама-қарсысына
осы ерлі-зайыптыларға бөлінгеннен үш есе үлкен алаңға тұтас толтыра
салынған құстар, жыландар, жатқан өгіздер, отырған адамдар, жемістер,
өсімдіктер, сызықшалар, сызықтар, геометриялық фи-гуралар бейнеленген.
Иероглифтерді оқи білетіндерге жол-жолымен өлгендерді көмген кезде оларға
не құрбан етілсе, соның бәрін қоса көрсететін діни мәтін жазылған. Мысыр
мемлекеті құлағаннан кейін мүлде ұмыт қалған осы жазулардың мағынасын тек
өткен ғасырда ғана француз ғалымы Шампольон ашқан болатын.
Ежелгі Мысырдың бейнелеу өнерінің едәуір кейін жасалған ғажап туындысы
- атақты перғауын Тутанха-мон мен оның әйелі Қобдиша қақпағы бетіндегі
бедер, б.з.д. XII ғ. Кар. Бүл патша мазарынан табылған ағаш ңобдиша
қақпағының бетіндегі түрлі-түсті бояумен ойылып боялған бедер. Аруаққа
табынуға арналған көркем өнер. Бұл бедерб.з.б. ХІV ғасырдың бастапқы кезі,
жаңа патшалық дәуіріне жатады.
Патша болған ерлі-зайыптылардың бұл бейнесі ақ-сүйек Хуненнің
құлпытасынан VІ-VІІ ғасыр кейін жасалған, ал ақсүйек Тиді мадақтайтын
бедерден мың жыл астам уақыт, перғауын Нармердің тақтасынан екі мың жылдан
астам уақыт бөліп тұр. Бәрібір сол өмір сұлулығын мәңгі есте қалдырып,
ажалды жеңудің баяғы қайсар да асқақ арманы көрініс тапқан. Тағы да сол
стиль. Сол идея және сол стиль мысырлық өнерде Тутанхамоннан кейін де Мысыр
дәуірлеп тұрған кезде сақталды. Бір мемлекетте сол бір қоғамдық қүрылыс,
сол дін, өнер сан мыңдаған жылдарға созылды.
Қосөзен Орта Азия
Бақылау сұрақтар:
1. Өнер және олардың дамуы туралы мағлұмат.
2. Адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі
3. Тас дәуіріне сипаттама.
4. Тас дәуіріне тән ескерткіштер.
5. Өнердің даму тарихы. Өнердің жарыққа шығуы. Сәндік-қолданбалы өнер,
көркем еңбекті дамытуда қандай қаулы жасалды.
6. Өнер және өнердің бастапқы нышандары немесе оның пайда болуына қандай
жағдайлар әсер етті.
7. Ежелгі мәдени орталықтарын атаңыз.
8. Ежелгі Египет (Мысыр, Қосөзен Орта Азия) және ежелгі Палистина өнерінің
түрлері: сәулет, бедерлеу (бейнелеу), мүсін және қолөнері мен киім
үлгілері, олардың өзара ұқсастықтары мен байланыстары.
9. Өнер түрлерінің дамуына наным сенімдерінің әсері қандай.
10. Мүсін және бедерлеу өнеріндегі пайдаланылған материалдарға сипатама
беріңіз.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2.Қазқстан тарихы .-Алматы.Қазақстан №1995ж-306б.
3.Қазақтың көне тарихы.(Дайындаған М.Қани). Алматы. Жалын 1993ж-50-58 бет.
Лекция № 2
Тақырыбы: Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф
мәдениеті.
Ежелгі Грек суретшілері оқыту мен тәрбие мәселесіне жаңаша тұрғыдан
қарады. Олар қоршаған ортадағы өсімдікке, табиғи құбылыстарға көңіл бөлу
қажеттілігін мойындап, бейнелеу өнерін оңытудың өзіндік ережелерін жасады.
Гректер әдеміліктің мәні сымбаттылық, симметриялық, бөліктердің тұтастық
үндестігі, дұрыс математикалық тепе-теңділік деп түжырымдады.
Грекияда б.з.д. IV ғасырда бірнеше сурет мектептері болды. Олар -
Сикиондық, Эфестік және Фивандың мектептер. Бұл мектептер әр түрлі
әдістемелік бағыт ұстады. Фивандық мектеп жарық, көлеңке арқылы өмір
шындығын және елесті көрсетуге бағытталды. Эфестік мектепте сыртқы
сұлулыққа және табиғатты көркемдік тұрғыдан қабылдауға, соның ішінде
шығармашылық, эстетикалық шабытқа үлкен мән берілді.
Сикиондық сурет мектебі жаратылыстанудың ғылыми мәліметтеріне және
табиғат заңдарына негізделді. Сикион сурет мектебі оқыту әдістемесінің
дамуына ғана емес, сонымен қатар жалпы бейнелеу өнерінің дамуына үлкен әсер
етті. Бұл мектеп оқыту әдістемесін ғылыми негізде құрып, оқушыны табиғатты
зерттеуге, оның заңдылықтарын ашуға жетелеп, табиғат сұлулығына деген
сүйіспеншілік көзқарасын тәрбиеледі. Сикиондық мектептен Памфил, Мелантий
Павзий және ұлы Апелес сияқты атақты суретшілер шықты. Сикиондың мектептің
басшысы болған Памфилдың арқасында сурет салу Грекияның жалпы білім беретін
мектептерінің барлығына пән ретінде енгізілді. Сурет салуға оқытудың
міндеті өмір шындығындағы заттарды тек көшіріп бейнелеу ғана емес, сонымен
қатар, ол заттар құрылысының заңдылықтарын зерттеп, тану екендігін алғаш
рет Панфил дәлелдеді.
Ежелгі Римде де өнерге, соның ішінде бейнелеу өнеріне өте үлкен
сүйіспеншілікпен қарады. Ауқатты адамдар грек суретшілерінің туындыларынан
коллекциялар жинап, тіпті ақсүйектер мен үкімет қызметкерлері сурет жөне
кескіндемемен (живопись) айналысты. Сурет салуды оқыту Римдегі жалпы білім
беру мектептерінде жүргізілді. Бірақ Римдіктер грек суретші педагогтарының
жасаған бейнелеуге оқыту әдістемесін одан әрі дамытып жетілдірмеді,
керісінше, кейбір оқыту әдістерін олар сақтай алмады. Грек суретші-
педагогтары бейнелеу өнерінің басты мәселелерін шешуге талпынып, өз
шәкірттерін бейнелеуге оңуды ғылым арқылы игеруге шақырып, бейнелеуге ұсақ
кәсіп ретінде емес үлкен шығармашылық өнер ретінде қарау керектігін
түсіндірсе, ал Рим империясының суретші-педагогтарын бейнелеу өнерін
оқытуды одан әрі дамыту мәселелері көп алаңдатпады. Олар бейнелеу өнеріне
ұсақ кәсіп ретінде қарап, бейнелеуге оқытуда тек үлгіден көшіру әдісімен
шектеліп, ұлы грек шеберлерінің жұмыс тәсілдерін қайталады. Сөйтіп римдік
суретшілер гректер жасаған бейнелеуді оқыту әдістемелерін біртіндеп жоғалта
бастады.
Ұлы Рим империясы құлаған соң орта ғасырда шынайы өнер жетістіктері
мүлдем жоққа шығарылды. Суретшілері бейнені жазықтық бетінде түрғызу
ережелерін, гректер жасаған оқыту әдістерін (император Константин және папы
Сильвестр түсында) білмеді. Ағарту ісіне қарсы болған христиан шіркеулері
грек шеберлерінің теориялық еңбектерін, сонымен қатар бей-нелеу онерінің
аса қүнды туындыларын аяусыз қүртып талңандады. Өнерге деген сүйіспеншілік,
өнерге табынушылық деп танылып қудаланды.
Біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы жылдары даласында сақ-
скиф тайпалар одағы өмір сүрді.Сақ тайпалары негізінен үш топтан
тұрады. Тиай-парадария-сақтар теңіздің арғы бетіндегі сақтар.Хаумаварга –
сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар). Тиграхауда сақтар (шошақ бөрік
киетін сақтар) деп аталады.Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен
Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария
сақтары қаратеңіздің солтүстігінде, Амудария өзенінің бойында және
Сырдарияның төменгі ағысы Арал теңізі жағаларында шашырыңқы жағдайда өмір
сүрген тиграхауда сақтары сырдарияның орта ағысында және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаумаварга сақтары көшпелі тұрмысы ыдыстың жаңа
түрлерін туғызып және материалдарды – металл, тері және ағашты қажет
етті.Көшпелі тұрмыс басым болған аудандарда керамикалық ыдыстар аз ұсталып
керісінше тері , ағаш және металдан жасалған ыдыстар көп пайдаланды.Сақтар
негізінен мал шаруашылығымен айналысты.
Сақ деген сөз – парсы тілінен аударғанда ержүрек деген мағынаны
білдіреді. Сақтарды грек авторларының шығармаларында скифтер деп атаған.
Скифдеген сөз барлық көшпенділерге ортақ ат. Ұшы-қиыры жоқ кең даланы
игеріп, әртүрлі патшалықтар бірлестіктерін құрып, күшті жауынгер елге
айналды.
Сақ заманы тайпалары мәдени шығармашылығының ең жарқын көріністері
арасында қолданбалы өнер ерекше орын алды.Соның ішінде аң стильді
бейнелеу шығармашылығы ерекше аталды. Онда бұғы, қой, түйе, жолбарыс, барыс
т.б. аңдардың бейнесі сомдалып жасалды. Аң стиліндегі өнер хайуандар
бейнелерін нақты бейнеленген.
Сақтардың мәдениеті туралы нақты мәліметті Есік қорғанынан табылған
Алтын киім киген жауынгерлердің бейнесінен көруге болады, алтыннан
жасалған ою-өрнек, тағы басқа бейнелер қаз қалпында сақталған. Ал сақтардың
басқада қолданбалы маңызды түрі ою-өрнектері болды, ол аң стилі өнерімен
байланысты дамыды. Көркемдік металға қарағанда ою-өрнек өнерінің
ескерткіштері аз сақталғаны мәлім, өйткені салынатын органикалық негіз
(тері, киіз, ағаш, жүн) тез шіріп кетеді.Сондықтан да, ою-өрнектердің
кейбір ерекше түрлері (алтын, күміс, металл) ғана сақталған.Ерекше,
қайталанбас сақ-скиф өнері тек алтыннан ғана жасалған жоқ, сонымен қатар
қола құйма өнерінің тамаша мектептерін қалыптастырды. Құйма және тастан
қашау тәсілімен домалақ мүсіндер жасалынды, күнделікті өмірге қажетті
ыдыстар, ат әбзелдерін жасап, неше түрлі қазандар құйды. Әдетте домалақ
мүсіндер шағын болып келеді, олардың көбін қазандардың, құрбандық
ыдыстарының жақтауларын көркемдеу үшін қолданды.Көшпенділер даласында қола
қазан құю ерекше дамыды. Қазанның құлақтарында, ернеулерінде неше түрлі
жыртқыш аңдардың кішкене мүсіндері қондырылатын, ал аяқтары скифке тән
аңдар бейнесінде безендіріледі. Соның бірі құм тастан қашалған құрбандық
ыдысы. Көптеген құрбандық ыдыстарының ішіндегі айтулысы б.э.дейінгі 4
ғасырлар шамасында жасалған Есік маңынан табылған туынды.Өрмек тәрізді
тұрғыға қондырылған жайпақ табақта атының жанында малдас құрып отырған адам
бейнесі табылған.Кейінен сақтарда безендіру ағымының ықпалынан полихромдық
өнер ағымы пайда болды. Полихромдық ағымда негізінен екі бағыт қатты
дамыды; оның біріншісі – дәнекерлеп жасалған ұяларға түрлі-түсті тастар
орнатылады, сонымен бірге әсем түйіршіктер мен жылтыраған сымнан өрнектер
жасалады, екінші бағыттағыларда фон (түс-қабыршық ) болмайды, дәнекерленіп
жасалған қоршауларға асыл тастар орнатылады.Осы екі бағытта жасалған әшекей
заттар Қазақстанның кең байтақ даласында көптеп табылуда.Көбінесі солардың
ішінде; сәукеле, жүзік, сырға, белдік, қылыштың сабы т.б. заттар
кездеседі.Табылған олжалар әдемі өю-өрнектерімен әшекейленген.
Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф мәдениеті.
Орта Азия өнері. Сақ-скиф мәдениеті және Ежелгі Грек және Рим өнері.
Сәулет, мүсәін, бедерлеу, мозайка (бейнелеу), сұңғат және қолөнер түрлері.
Өнер туындылары мазмұндық ойлар және олардың тақырыптары. Керегелік
бедерлеу мен фреска. Оларда пайдаланылған материалдар мен оларды өңдеудің
технологиясы. Сәулет, мүсін қолөнер мен киім үлгілеріндегі бейнелеу және
сәндік элементтердің ұқсастықтары. Сақ-скиф дәуіріндегі Америка өнері.
Сақтар-скифтердің бейнелеу өнері. Ежелгі Рим өнерінің дамуы.
Европадағы сәулет пен мүсін өнерінің негізгі бағыттары.
Бақылау сұрақтар:
1.Сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтер.
2.Сақтардың орналасуы.
3.Сақтардың әлеуметтік құрылысы.
4 Ежелгі Рим мәдинеті мен өнері
5 Ежелгі Грек мәдинеті мен өнерінің ерекгшеліктері
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2.Қазқстан тарихы .-Алматы.Қазақстан №1995ж-306б.
3.Қазақтың көне тарихы.(Дайындаған М.Қани). Алматы. Жалын 1993ж-50-58 бет.
Лекция 3.
Тақырыбы: Орта ғасырдағы Батыс Батыс Европа өнері.
Романдық өнер-деп Батыс Европа елдеріндегі 10-12 ғасырлардағы өнерді
атайды.Бұл дәуірдегі өнердің бұлай аталуы, оның сәулетіне байланысты еді.
10-12 ғасырлардағы сәулет ғимараттары, ғибадатханалар көбінесе тастан
қаланды, ал төбелері кресті-аркалы тәсілмен тұрғызылды. Мұндай сәулет әдісі
орта ғасырларда қолданылған. Сол кезде оны римдік әдіспен тұрғызғандықтан
романдық әдіс деп атаған, соған ұқсас болғандықтан бұл дәуір сәулеті өнері
деп аталған. Романдық әдіс Антик өнерінен кейінгі феодалдық құрлыстағы
тарихта өз орнын алған өнердің бір ағымы болды.Бұл кезде өте ауыр кезең
еді. Бұрынғы күшті империя ыдырап, соның нәтижесінде Батыс Европа көптеген
кішкене мемлекеттерге бөлініп, сауда мен қол өнері дамымады. Бәрінен бай,
ауқатты тұрғандар – христиан шіркеуі мен оның қызметшілері болды.Римдік
Папаның басқаруымен христиан шіркеуі ел билігі, үстемдікті өз қолдарында
ұстады.
Сондықтан да ең әсем, ең үлкен ғибадатханалар, шіркеулер сол кездегі
Роман өнер ағымын және оны осы заманға жеткізген қоймасы болды. Роман
әдісті құрылыстар сәулет өнерінде өте ерекшеленеді. Онда итарқа әдісі,
әсіресе бір жерге тоғысқан арқалар жиі қолданылады.
Орта ғасырлардағы тұрғызылған алғашқы шіркеулер өте ауыр, қалың тастардан
қаланды.Шіркеудің аркалы терезелерде, кереге бедерлерінде толып жатқан адам
басты кентаврлар, түрлі құбыжық мүсіндер қойылған. Сонымен қатар кереге
жақтауларындағы діни Інжіл мазмұнына құрылған бедерлеме айшықтар адам
назарын өзіне аударады. Інжіл кейіпкерлерін аса мұқият бейнелеудің
өзіндік діни мақсаты бар еді. Хат танымайтын қараңғы халықтың қасиетті
кітапты оқымаса да, жаңағы мүсін-бейнелеуден өзіне таныс әулие періштелерді
тез танып қабылдауын қамтамасыз етуді көздеген. Романдық сәулет өнері алғаш
Италияда дамып, артынан Германияда өзінің шегіне жетті.Германиядағы аты-
шулы сәулет шіркеу-кешендері – Майнц, Шпаер, Вормсе ғимараттары.Сол
кезеңдегі айтулы өнер ескерткішінің бірі-Байе кілемі (Байе қаласында,
Франция) 70 метірлік кілемнің өн бойында король Вильгельмнің Англияны қалай
жаулағаны туралы шежіре тоқылып бейнеленген.
Орта ғасырдағы Романдық өнерден кейін Готика өнері алғаш Францияда
жақсы дамыды. Готика өнері өзінің әдемі де әсем өнерімен ерекше дараланып
тұрды.Роман стилі ғибадатханалармен көзге түссе, готика ағымы зәулім биік
сымбатымен, кестедей керемет өрнектеуімен, көк әлеміне ұмтылған инедей
үшкір мұнараларымен таңдандырады.
Франциядағы Готика соборларының ең бір ескісі және атақтысы- Құдай ана
ғимараты. Бұл ғимарат 12 ғасырда салынған.Орта ғасырларда Францияда 800
жуық собор, жүздеген шіркеу, монастірлер болды. Сондай монастірдің бірі –
Әулие Михайл тауы ансамблдік ғимараты (кейде оны Монсен- Мишель деп
атайды.). Монастр биік жарлы қия тасты Нормандия жерінде
тұрғызылған.Монастр өрнекке бай таңғажайып терезелерімен көзге түседі.
Франция готикасы жолымен Германияда да салтанатты соборлар, шіркеу үйлері
жаппай салынады, соның бірі-Страсбургтегі собор. Собор керегесі 1276 жылы
қаланған, қазір бұл ғимарат Францияның иелігінде.
Готика кезеңде мүсін, сұңғат өнерінде көбінесе құдай аналарды бейнелеу, әр
түрлі мадонналарды кескіндеу діни ғимараттарды роспистермен әрлендіру қолға
алынды.Бұл жұмыс дымқыл, сылағы әлі кеппеген керегеге әртүрлі бояуларды
жағу, арқылы орындалатын.Сол кездегі өнердің шебері, сұңғаттың негізін
салушы Джотто ди Бондоне (1266-1337) өмір сүрді.Оның жазған тамаша
туындылары табиғи өмір шындығына жанасатындай еді.
Готика әсіресе заманында күнделікті тұрмыс-тіршілікте, киім үлгілерінде,
жиһаз әшекейлеуде өзіндік із қалдырды.Үшкірленген конусқа ұқсас қалпақ,
тұмсығы үшкір етік, етегі жерге төгілген шапан, көйлектер шықты.Бұлардың
бәрі әдемі, өрнектермен әсемделді.
Бақылау сұрақтар:
1.Роман өнеріндегі 10-12 ғасырдағы салынған құрылыс.
2.Роман өнерінің орналасу елі.
3.Готика өнерінің бастау алуы және ғимарат түрлері.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2. Марғұлан.А.Х. Казахское народное прикладное искусство Алматы Өнер
баспасы 1986ж.
3.МүсәлімовТ. Бейнелеу өнерінің негіздері.-Алматы: Рауан,1995-48б.
4.Қазақстан тарихы.-Алматы. Қазақстан .1995ж-306б.
Орта ғасырдағы Батыс Европа өнері.
Орта ғасырдағы Батыс Европа өнерінің ағымдары. Олардың сәулет, мүсін,
сұңғат (бейнелеу), фреска және киім үлгілерінде жасалған бет-бұрыстары.
Филигрань, қалқалау эмалі. Киімдердің қару жарақтардың, аспаптардың ою-
өрнекпен көмкерілуі. Қолөнері туындыларындағы әшекелерінің сәулет өнері
үлгілерімен ұқсастықтары. Ежелгі мүсін бейнелеу өнеріндегі мазмұнды
ойлардың, жаңа ағымдағы сипаты. Романдық және Готика стилі.
Лекция 4.
Тақырыбы: Қайта өрлеу дәуірі өнері
Қайта өрлеу дәуірі - Батыс Еуропа классикалық өнеріне, оның ішінде
классикалық реалистік өнеріне үлгі болған мектеп. Қайта өркендеу француз
тілінде Ренессанс деп аталды. Қайта өркендеу дәуірінің отаны –Италия.
Қайта өркендеу дәуірі Италияны ғана емес, сонымен бірге Солтүстік Еуропа
елдерін, соның ішінде Нидерланды, Германия елдерін қамтиды. Бірақ,
Ренессанс түсінігі бұлар үшін жанама рөл атқарады. Бұл елдердегі өркендеу
готика топырағында, яғни орта ғасырлық өнердің негізінде пайда болды.
Италияндықтар антикалық мұраны жаңаша, заман талабына сай пайдаланды. Олар
үшін антикалық мұра сөйлеу тілі, баяндау мәдениеті болды. Бейнелеу және
образды тілге айналды.
Қайта өрлеу дәуірінің бастау алып, алғаш дамыған жері Италия елі
болды. Осы кезде Италия экономикасы дамыған, айналасындағы елдермен сауда-
саттығы күшейген бай да, өркендеген мемлекет еді. Италия қалалары
банктерінің қалтасы қалыңдап, өнеркәсібі қарыштап өркендеді. XV-XVI
ғасырларда Италия мәдениетін қайраткерлері мен ойшылдары өз дәуірлерінде
өнер өрлеуін өте жоғары бағалады. Антикалық мәдениеттен кейін ұзақ уақыт
бойы Батыс Европа елдерінде тағылық, керітартпа заман үстем болып келді,
тек енді ғана гүлдену, өркендеу дәуірі басталды деп есептеді. Италияда
басталған бұл өнер, әдебиет, мәдениет, ғылым саласындағы бетбұрыс бірте-
бірте Англия, Германия, Франция, Голландия, Финляндия және тағы басқа
көптеген елдерге тарады.
Жалпы, Италияның Қайта өрлеу дәуірі, негізінен екіге бөлінеді, XV
ғасырдағысы алғашқы қайта өрлеу, ал кейінгі XVI ғасырдағысы жоғары қайта
өрлеу дәуірі деп аталады. Ерте немесе алғашқы қайта өрлеу дәуірінің негізгі
дамыған кіндігі, орталығы –Флоренция болды. Ол кейінен XVI ғасырда Римге
ауысты,сонымен қатар Венеция да үлкен роль атқарды.
Ең бірінше негізгі, түбірлігі өзгеріс сәулет саласында болды.
Сәулетшілер Италияда етек жайған романдық және готикалық стилден біржолата
бас тартты. Антикалық сәулетінің бағытымен, соның әсерімен күмбезді сарай-
ғимарттар, діни ғибадатханалар тұрғызу әдетке айналды. Сол кездегі сәулет
өнерінің негізгі үлгісі антикалық Римдегі Пантеон болды.
Қайта өрлеу дәуірі ғимараттары бағаналармен, пелястрлермен, арыстан
басы немесе сәби мүсіндерімен (путти), гүлдерден жасалған гипсті
гүлдестелермен көмкерілді. Терезелердің жоғарғы ернеулері жартылай арка
түрінде жасалатын болды.
Жоғары қайта өрлеу дәуірінде Италияда ұлы үш суретші жұмыс істеді.
Сол дәуірдің барлық жетістігі, тынысы, осы шеберледің жұмыстарынан айқын
сезіледі. Олар: Леонардо Да Винчи (1452-1519), Микеланджело (1475-1564)
және Рафаэль (1483-1520) болды.
Микеланджелоны шырқау шыңға шығарған екінші бір атақты жұмысы-
Давид мүсіні. Оны ол 1502-1504 жылдары сомдап, Флоренция қаласының
орталық алаңына тұрғызды.
Италиядағы сұңғаттың ең көп атараған ортасы Венеция болды. Өте ылғалды
ауа райы роспись пен фрескаларға көп нұқсан келтірді. Сондықтан Италияда
суретшілер тұңғыш рет ылғалға берік майлы бояуды пайдаланды. Бұл бояу алғаш
Нидерландыда ойлап табылған болатын. Майлы бояуды пайдалану суретшіге
басқа да бояу сырларын ашуға мүмкіндік берді. Осы тұста атақты суретшінің
бірі Тициан өмір сүрді (1477-1576).
Тициан Венеция сұңғат өнері мектебінде өзіндік ерекшелігі бар жаңа,
тың жол салды. Алғаш рет бай колоритті сурет салуды осы ұлы суретші алға
тартты. Тициан-қайта өрлеу дәуіріндегі соңғы өнер алыптарының бірі. Оның
теңдесі жоқ ғажап туындылары ғасырлар бойы көрермендер, өнер адамдары үшін
рухани азық болды.
Нидерланды өнерін айтқанда ең бірінші сұңғат өнерін атап өтуіміз қажет.
Мұндағы сұңғаттың ескі стильден жаңа –қайта өрлеу дәуірі стиліне өтуі өте
ұзаққа созылды. Нидерланды сұңғатында әсіресе, адам бейнесі готикалық
сымбаттылық негізінде бейнеленіп , Италия суретшілеріндей анатомиялық
саралау жасалып, прапорциялық заңдылықтар сақтауға онша көңіл бөлмеді.
Суретшілердің картинасына тән нәрсе: табиғат көрінісі мен қала көркін
негізхгі кейіпкер-адам бейнесімен байланыстыра бейнеледі.
Нидерланды қайта өрлеу дәуірі суретшілерінің ішіндегі ең атақты шебері
– Питер Брейгель болды. Суретші көбінесе қарапайым адамдар-шаруалар
өміріне, солардың тыныс-тіршілігін көрсететін тақырыптарға қалам тартты.
Қорыта айтқанда, Нидерланды суретшілері көбінесе жанрлық сұңғат өнеріне
көп көңіл бөлді, күнделікті өмірді айнытпай, шыншылдықпен бейнелей білді.
ІХ-ХІ ғасырлардағы дағдарыс-тоңыраудан кейінгі қайта өрлеу дәуірі
бейнелеу өнерінің және оны оқыту әдістемесінің даму тарихына үлкен әсерін
тигізді.
Бейнелеу мәселелерімен Ченнини Ченнино, Альберти, Леонардо до Винчи,
Альбрехт Дюрер және т.б бейнелеу өнерінің шеберлері айналыса бастады. Олар
табиғи құбылыстардың заңдылықтарын түсіну мақсатында ғылыми зерттеу
жұмыстарымен айналысып, бейнелеу өнерін ғылыммен байланыстырды. Жұмыстың
нәтижелі болуына археологиялық қазбалардан табылған өнер үлгілері жөне
Ежелгі Грекияның ұлы өнері жөніндегі тарихшылар қалдырған деректер
көмектесті. Қайта өрлеу суретшілері антикалық өнер үлгілерін зерттеу
барысында игерген теориялық білімдерін өздерінің шығармашылық жұмыстарында
пайдаланды және перспектива, анатомия, пропорция ілімдерін зерттеп
жетілдіруді басты мақсат етіп алды. Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері
бейнелеуді оқыту әдістеріне байланысты біршама құнды пікірлер айтты. Олар
бейнелеуді оқытудың негізі заттан қарап бейнелеу болу керек деді. Мысалға,
Ченнино-Ченини өзінің кескіндеме туралы трактатында "Байқасаң, салтанатты
қақпа арқылы жетелеп өнерге апаратын ең жетілген жетекші - ол заттан қарап
бейнелеу" деп жазған. Ченнино-Ченини бейнелеуді оқытуда теориялық білім
негіздерін игеру үшін мүғалімнің жүйелі басшылығы қажет деп санады.
Леон Баттиста Альберти "Живопись туралы үш кітап" еңбегінде бірқатар
құнды әдістемелік ережелер ұсынды. Ол бейнелеуді маңызды ғылыми пән ретінде
қарастырды. Өнерге оқытудың нәтижелі болуы ғылыми біліктілікке байланысты
деп жазды. Альберти оңыту әдістемесіне ғылыми негіздеме бере отырып сурет
салу тек қолды жаттықтыру емес, ақыл-ойды жаттықтыру деп қарастырды. Бүл
қағиданы басшылыққа алып кейіннен Микеланджело "суретті қолмен емес баспен
салады" деген болатын.
Альберти оқыту процесінің барлығын заттан қарап бейнелеуге байланысты
құрауды ұсынды. Оның ұсынған әдістемелік оқыту жүйесіне көңіл аударсақ:
бірінші нүктелер жөне түзу сызыңтармен танысу, содан соң әр түрлі бұрыштар,
жазықтықтар, соңында көлемді денелермен таныстыруды ұсынған. Осыған орай
"бейнелеуді енді ғана үйренуге кіріскен жастар бірінші әріптің бейнесін
жеке-дара, яғни бұрынғылардың айтуынша элементтерін оқиды, содан соң
буындарды оқиды, тек осыдан кейін сөзді құрастыруды оқиды" деп жазды.
Альберти бірізділікті сақтай отырып, оқушыны сызықтық перспективаның
негізгі қағидаларымен таныстырып ауа перспективасы жөнінде де әңгіме етеді.
Оның жасаған кейбір ережелері әлі күнге дейін бейнелеу өнерін оқытуда
ңолданылып келеді. Әрине бейнелеуді оқыту әдістерінің одан әрі жетілуінің
нәтижесінде Альбертидің бірқатар өдістері қате деп табылды. Ол екінші
кітабындағы сурет салуда ілмені (за-вес) пайдалануды ұсынуы еді.
Ілмені пайдалану әдісіне дәлірек тоқталатын болсаң, бейнеленетін зат
пен суретшінің арасына кергішке керілген мөлдір қағаз (калька) немесе жұқа
мөлдір мата (кисея), кей жағдайда жіптерден торлап керілген кергіш қойылды.
Суретті нәрсені әдейі әзірленген көздеу құралы арқылы нысанаға ала отырып
ілме бетіне түсірді. Бұл әдіс перспектива заңдылықтарын дәл сақтап
бейнелеуге мүмкіндік жасады, сонымен қатар айтарлықтай кемшілігі де болды:
ол сурет салуды механикалық жо-балауға айналдырды.
Дегенмен XV ғасырда бейнелеу әдістемесінің дамуына суретші-ағартушы
Альбертидің қосқан үлесі зор болды. Бейнелеу әдістемесінің дамуына үлкен
әсерін тигізген Леонардо да Винчидің "Живопись туралы кітап" еңбегін айтуға
болады. Альберти сияқты Леонардо да Винчи де бейнелеуге негізгі ғылыми пән
ретінде қарады. Леонардо "ілме" арқылы бейнелеу тәсілі оқушыларға зиян
екенін айтып: "Бұл ойластырылған құралдан бас тарту керек, өздігінен сурет
сала алмайтын адамдар үшін бүл бағыт ақыл-ойларына зиян келтіреді және оның
көмегінсіз ешбір жақсы дүние жасай алмайды" деп жазды.
Леонардоның болымды әдістерінің бірі өткен жаңа материалды бекіту
мақсатында есте сақтау арқылы сурет салу болды. Ол: "Егер сен жаңа танысқан
нәрсені жақсы есіңде сақтағың келсе, онда мына тәсілді пайдалан: бір
нәрсені бірнеше мәрте көшіріп салған соң, ол есіңде қалды деп ойласаң, онда
оны үлгіден қарамай бейнелеп көр", - деп жазды.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы неміс суретшісі Альбрехт Дюрер бейнелеу өнерін
оқыту әдістемесі жөнінде, сондай-ақ жалпы өнер мәселелері жөнінде аса құнды
теориялық еңбектер қалдырды. Ол өзінің "... кімде-кім өзі нені болса да
білсе, қажет еткен өзгелерге соны оқыту керек" деген гуманистік
көзқарасымен де ерекшеленді.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне енгізген Дюрердің "көлемді
жалпылау" әдісі аса қүнды жетістік болды. Сол кездегі ағартушы-суретшілер
кеңінен пайдаланған бүл әдіс ңазіргі кезде де бейнелеуге оқытудың
классикалық әдістерінің бірі ретінде қолданылып жүр. Осыған дәлірек
тоқталатын болсақ: адам саусақтарын білезік буынына дейінгі бейнесін
перспективада дұрыс бейнелеу өте қиын, ал оқуды жаңа бастаған адамға мүлдем
алынбайтын қамал тәрізді. Осы қиындықты жеңілдету үшін қол саусақтарын
бірінші қарапайым геометриялық пішінге айналдырып, яғни "көлемді жалпылап"
бейнелеуді ұсынды. Күрделі пішінді адам басын бейнелеуді жеңілдету
мақсатында Дюрер бейнелеудің алғашқы сатысында қолданылатын әр түрлі
геометриялың пішіндерден тұратын, ағаштан шабылып жасалған тәрізді адам
басының үлгісін жасады. Ол үлгі обрубовка деген атпен әлі де көптеген оқу
орындарында пайдаланылып келеді.
Дюрердің күрделі пішіндерге талдау (анализ) жасау және адам басының
құрылысын зерттеу ережелері қазіргі кездегі бейнелеу өнерін оқытуға
арналған әдістемелік әдебиеттердің барлығында дерлік кездеседі. Ол жалпы
педагогика және оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жөнінде де бірқатар пікірлер
қалдырды.
Қайта өрлеу дәуірі суретшілерінің ісін қорытындылай келіп, олардың
біріншіден, бейнелеу ережелерінің ғылыми теориялық негіздерін жасаудағы
шексіз еңбектерін атауға болады. Олардың перспектива заңдылықтары жөніндегі
еңбектері кеңістіктегі үш өлшемді нәрселерді жазықтық бетіне бейнелеудегі
қиындықтарды жеңуге көмегін тигізді. Кейбір қайта өрлеу дәуірінің
суретшілері барлық уақытын перспектива, жарық, көлеңке, пропорциялық
заңдылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеуге арнады. Қайта өрлеу дәуірінің
шеберлері практик-суретшілерге ғана емес, сонымен қатар педагогтарға
бейнелеу өнерінің аса құнды үлгілерін, ереже заңдылықтарын қалдырғанмен,
олар өз алдарына оқыту мен тәрбие жүйесін жасауды мақсат етіп қоймады.
Қайта өрлеу дәуірі өнері.
Қайта өрлеу дәуірі өнеріндегі (сәулет, мүсін, сұңғат) негізгі бет
бұрыстар. Мүсін және бейнелеу өнеріндегі негізгі өзгерістер (бағыттар). ХV-
XV1ғ Солтүстік қайта өрлеу дәуірі өнері.
Бақылау сұрақтар:
1.15-16 ғасырда Италияда мәдениет қайраткерлері нені жоғары бағалады ?
2. Италияның Қайта өрлеу дәуірі негізінен қаншаға бөлінді?
3. Жоғары қайта өрлеу дәуірінде Италияда ұлы суретші кім?
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2. Марғұлан.А.Х. Казахское народное прикладное искусство Алматы Өнер
баспасы 1986ж.
3.МүсәлімовТ. Бейнелеу өнерінің негіздері.-Алматы: Рауан,1995-48б.
4.Қазақстан тарихы.-Алматы. Қазақстан .1995ж-306б.
5. XVІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер
ХV ғасырдың соңында Италияда жаңа ағым өмірге келді. Ол ағым барокко
деп аталды. Барокко деген сөз өзгеше деген мағынан білдіреді.
Тың ағым ғажайып өзгешілімен, бас айналдырар шым-шытырақ
әшекейлерімен, адам ойлағанынан да асып түсетін безендіруімен көрерменді
таңдандырды. Бұл өнердің қызметін католиктік шіркеу иелері мен ел
билеушілері жақсы пайдаланды. Осы өнер арқылы олар өздерінің мығым да,
айбынды биілігін, күшін көрсетіп бақты. Сондықтан да барокко өнері
шіркеулер мен король сарайларында барынша өркендеді. Біртіндеп өзінің
сипатымен бүкіл Европаны тәнті еткен бұл ағым –испандықтар арқылы
Америкаға дейін тарады. Қазірге дейін Америкаға жайылған сол барокко ағымын
испан стилі деп атайды.
Барокко сәулет өнерінің туған отаны – Рим болды. Бұл жаңа өнер ағымы
шіркеу құрылыстарында кеңінен қолданылды. Соның бір айғағы –Римдегі Санта
Сусана шіркеу ғимараты. Ғимарат екі қанатты фасадтан тұрады. Фасадтары
жартылай діңгектер мен пелястрлерден құралып, жоғарғы жағын үш бұрышты
фронтан (маңдайша шатыр) қамтиды. Ұзыншақ төменгі ярус пен енсіз шағын
жоғарғы ярус бір-бірімен екі бүйірінде валюта деп аталатын сәулеттік
әшекеймен жалғасады. Барокко сәулет ғимаратына тән тағы бір ерекшеліктер,
оның керегелері біресе ішіне кіріп, біресе сыртқа шығып, түрлі иірімді
қозғалысты қимыл жасап, түрлендіріп жасалатындығында.
Осындай түрлендіріп тұрғызылған сәулет ғимаратының шебер-жобалаушысы
атақты Франнческо Борромини (1599-1667) болды. Сәулетшінің ғимаратттарына
тән нәрсе, қабырғаларының құбылмалы жасалынуы еді.
Барокко заманында сәулетшілердің сүйікті сәулеттік айшығы
валюталар болды. Олар фасадтар мен терезе жақтауларына қолданылды.
Барокко ғимараттары әр түрлі шым-шытырақ роспистермен, мүсіндермен
көмкерілді. Кереге мен төбедегі сұңғат шығармалары алданыш кеңістік ұғымын
тудыратын.
Сол кездегі аса ірі мүсінші және сәулетші италияндық Лоренцо Бернини
(1598-1680) барокколық ағымды өркендетуде үлкен үлес қосты.
Барокко заманында мүсін өнері дамып, сәулет өнерінің бөлінбес бір
бөлігі болып қалыптасты. Әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК УНИВЕРСИТЕТI
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМИ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
кӘСІПтік оқыту кафедрасы
КӨРКЕМ ЕҢБЕК ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ПРАКТИКАСЫ
пәнінен лекциялар жинағы
мамандығы: 5В012000- Кәсіптік оқыту
Құрастырған: п.ғ.к., аға оқытушы Ысқақ Ә.И..
Шымкент, 2017ж.
Мазмұны
Лекция 1. Кіріспе. Өнер, өнердің бастапқы нышандары және оның айқындалуы.
Лекция 2 Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф
мәдениеті.
Лекция 3. Орта ғасырдағы Батыс Батыс Европа өнері.
Лекция 4. Қайта өрлеу дәуірі өнері.
Лекция 5 XVІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер.
Лекция 6 XVІІІ ғ. Батыс Европадағы шыншыл тұрғыдабейнелеудің пайда болуы
Лекция 7 . XVІІІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер. Рококо өнерінің пайда болуы.
Лекция 8. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің дамуы. Қазақ өнерінің
түрлері.
Лекция 9. Қазақстанның көркем мәдениеті дамуының тарихи аспектілері.
Лекция 10. Қазақтың ою-өрнектері. Дәстүрі мен қайнар көзі.
Лекция 11. Материалдарды көркемдеп өңдеу.
Лекция 12. Түстану. Түстану ғылымы.
Лекция 13. Бояу. Табиғи бояулардың түрлері.
Лекция 14. Көркем еңбектің мамандары.
Лекция 15. Көркем еңбек мамандары туралы жалпы мағлұматтар.
Кіріспе
Мектеп оқушыларын негізінен еңбекке тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін
еңбек жасату, оқушылардың еңбекке деген көзқарастарын шығармашылық
қатынаста тәрбиелеу. Оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын
арттыруда, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып
табылады. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі-еңбек екені, сол
арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратыны, үлкейе келе
өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп
табалдырығын аттаған бастап дарыта білу керек. Мектепте оқушыларға жай
ғана білім беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды іздені паздылыққа,
еңбекқорлыққа баулитын еңбек тәлім-тәрбие де болып келеді. Оқушының
бойында еңбек қабілеттері, дүниетанымдары кеңейе түсіп, олардың бәрін
жинақтау қабілеттері, сауаттылықтары арта түсіп, еңбексүйгіштік қабілеттері
дами түсіп адамгершілік қасиеттері қалыптасады және еңбек адамдары туралы
түсініктері кеңейе түседі. Оқушылардың орныдайтын жұмыстары қаншалықты
қарапайым әрі оңай болғанымен еңбек жөніндегі тәжірибесі аз балаға оны
орындап шығу қиынға соғады. Түрлі жұмыстарды жүйелі түрде орындай білуге
оқушыларды дағдыландырсақ, іске төселдірсек олардың қандай істі болса да
атқара алатындығына сенімдері арта түседі. Ондай кездерде оқушы бойында
еңбекке деген құштарлықтары, сабаққа ынтасы, ықыласы да арта түседі.
Көркем еңбек – еңбектің бір түрі болып табылады. Еңбекке
оқушыларды дайындаудағы бағыттың бірі – көркем еңбектің түріне баулу болып
табылады. Пәнді оқытудағы мақсат – мектептегі оқу – тәрбие процесінде
оқушыларды қолөнерге баулуда болашақ мұғалімдерін қолөнердің педагогикалық
мүмкіндіктерін пайдалануға даярлығын қалыптастыру. Мектеп қабырғасында
сәндік- қолданбалы өнер элементтерін қолданумен материалдарды көркем
өңдеуді үйретеді, сыптан тыс шұғылданыстарда оқушыларды қолөнерге баулуды
қолға алу мұғалімнің арнайы курстар мен оларды оқыту бойынша дайындығының
сапасын арттыруды талап етеді. Арнайы курстың мақсаты – сәндік-қолданбалы
өнер бойынша сабақтарда және сыныптан тыс шұғылданыстарда оқушылардың
материалдарды көркем өңдеуін, шығармашылықпен іс-әрекет жасауын
ұйымдастырушы болашақ мұғалімдеріне қажетті білім, ептілік және дағдыларды
қалыптастыру.
2. Көркем еңбек технологиясының теориясы мен практикасы
курсының міндеттері:
- студенттерді өнер және өнердің пайда болуы, материалдарды көркем
өңдеуге тарихи кезеңдердегі наным-сенімнің ықпалы, ежелгі мәдени
ошақтардағы және орта ғасырдағы, өрлеу дәуіріндегі Европа өнері түрлері,
мәдениеті туралы теориялық мағлұматтармен таныстыру.
- материалдарды көркем өңдеудің негіздері, өнер кәсіптегі және
қолданбалы өнер мамандарының түрлері бойынша мағлұматтар беру.
- мектеп қабырғасындағы оқушыларды қолөнерге баулуға материалдарды
көркем өңдеудің теориялық мағлұматтары бойынша политехникалық бағыттылықты
және қолөнерге баулуда политехникалық бағыттылықты жүзеге асырудағы болашақ
мұғалімнің әдістемелік дайындығына қатысты теориялық білімдерді,
ептіліктерді игеруін қамтамасыз ету.
- көркем еңбек технологиясының теориясы мен практикасы пәнінің
зерделеудегі міндеттері:
-бір-бірімен байланысты материалдық өндіріске тән өнер түрлерінің
қолөнермен байланысын көрсету;
- өнер, қолөнер, сәндік-қолданбалы өнер ұғымдарының мәнін ұқтыру;
-материалдарды көркем өңдеудің негізгі түрлерімен және заңдылықтарымен
таныстыру;
- материалдарды көркем өңдеу мамандарымен мақсатын таныстыру;
-еңбек пәні мұғалімдерінің педагогикалық іс-әрекетіндегі қолөнердің
мәнін ашу;
- қолөнердің теориялық мағлұматтарына сәйкес білімдерімен және
мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолөнердің политехникалық бағыттылығын
жүзеге асыру бойынша студенттердің практикалық сипаттағы ептіліктерін
қалыптастыру.
Лекция № 1
Кіріспе.
Өнер, өнердің бастапқы нышандары және оның айқындалуы.
Өнер –керемет құдіретті күш! Өнер –қоғамдық сананың бір түрі. Өнер -
өмір шыңдығы көркем образ жүйесі арқылы бейнелейтін сана мен адам іс-
әрекетінің өзіне тән ерекшеліктерінен даярланатын формасы. Көркем образдар
құрамының ерекшеліктеріне қарай өнер туындылары бірнеше түрге бөлінеді.
Көркем сурет, мүсін (скульптура), графика, көркем әдебиет, театр, кино,өмір
құбылыстарын тікелей бейнелейтін өнер, музыка, би, сәулет өнері оларды
суреткердің ішкі идеялық – сезімдік байланыстары арқылы береді.
Сөздің кең мағанасында өнер ұғымына технологиялық және эстетикалық
жақтарынан аса шеберлікпен орындалатын адамның практикалық қызметінің
барлық түрлері жатады. Түйіндей айтқанда, өнер – адамның дүниеге, болмысқа
деген наным – сенімдерін дамытушы.
Өнер бізді әсемдік әлемінің заңдарын түсінуге жетелейді, адамға
рухани күш береді, ерекше қуаныш, сүйініш, толқу сезімін оятады, өмірге
деген құштарлықты арттырады; бұл ретте өнердің тәрбиелік және қоғамдық мәні
де айрықша.
Саналық пен білімділікке жетелеген қозғаушы күші және әсемдік пен пәк
сезімдердің қайнар көзі болды. Еңбектену мен іздену арқылы адам өнерді
тудырса, өнер адамды жан–жақтылыққа, сезімталдылыққа, сүйіспеншілікке
баулып, әсемдік әлемін танып білуге тәрбиеледі.
Өнер құбылыстарының ең алғашқы белгілерін іздеген кезде зерттеуші
көптеген қиындықтарға кездеседі, нердің дәл осындай белгілі тарихи
кезеңде пайда болмағанына , назар аударады. Оның ұзаққа созылған
дамудың нәтижесінде өнер деп айтуға болмайтын үлгілерден қалыптасқанын
байқайды. Өмір сүру үшін, тіршілік үшін адам әрқашан өзін қоршаған дүлей
табиғатпен, жануарлармен күресуі керек болды, еңбек ету қажет болды. Бос
уақытында адам өнерді ермек етті. Өнер дегеніміз қуаныш, шаттық сезімін
туғызатын ойынның бір түрі,-деп уағыздайды, бұл теорияны жақтаушылар.
Ойыннан, ермектен өнердің көне түрлері би, ән, сурет салу, графика пайда
болды.
Адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі болып саналатын тас
дәуірі. Қазіргі кезде бізге белгілі ең көне өнер алғашқы қауымдық өнер
немесе тас дәуірі өнері деп аталады. Тас дәуірінде өндіргіш күштер мен
қоғамдық қатынастар тез дамыған. Тас дәуіріндегі алғашқы кезеңі палеолит
заманында адамдар өнердің алғашқы нышандары тудырып, дамытты.
Көне тас ғасыры ежелгі орта және соңғы палеолит болып бөлінеді.
Палеолит заманындағы адамдар өнердің алғашқы нышандарын тудырып қана
қоймай, оны ары қарай дамытты. Алғашқы ретсіз сызық белгілерден бастап, сан
түрлі аңдардың, тіпті адамдардың бейнесін бейнелейтін дәрежеге көтерілді.
Палеолит дәуіріндегі өнердің бір топ үлгісі Испанияның атақты Альтамира
үңгірінен табылды.Үңгірде ертедегі адамдар салған көптеген аңдардың,
негізінен қодастың, жылқының, қабанның әр түрлі қимыл – қозғалыстағы
кейіптері шеберлікпен кескінделген. Ертедегі адамдардың санасында сонымен
қатар сыйқыршылық, сенім (магия) берік орнаған.Осы сенім адамның сурет
салуына үлкен ықпал етіп, өнерді меңгеруде жаңа бір сатыға көтерген.
Ерте дүниеде Египеттің адамзат тарихында гүлдену бесігі болғаны
баршаға аян. Жер Орта теңізінің аңызақ желмен тербетілген толқындарына
тойымсыз көзбен қалай қайран қалып қарасаңыз, сол теңіздің жағасынан бой
жазып, көкпен таласқан таңғажайып ғимараттары бар Алансандрия қаласына дәл
солай сүйсінетіндей атын айдай әлемге танытып, ықылым заман бойы даңққа
бөлеген зәулім маятта. Бір кезде ғаламның ғасырлар бойы шежіресін сақтаған,
даланың қайталанбас қасиетті сөзін жинақтаған кітапхана да аса
кереметтердің тізіміне ілігіп еді. Қала атын төрткүл әлемге түгел
танытқан маяк Фарос аралына, сол даңқынан дақпырты асқан Александрияға
кіоре берісте салынған еді. Уақыты ІІІ ғасыр. Шынында да, көнер дәуірде
бұдан ірі құрылыс ешбір жерде, ешбір елде бой көтермеген болатын. Тұтас
мәрмәр тастан қашалған, қалыптан шыққандай қаланған аягтың биіктігі -150
метр. Мысыр елі халқының күллі тарихының жалғыз тірі куәсіндей, олар
ерекше мақтаныш етіп, киелі санайды. Жеті кереметтің бірі.
Суы жоқ, тіршілігі жоқ Нуби шөлінде орналасқан Египет пирамидалары да
жеті кереметтің бірі. Ертедегі Египет –құл иеленуші ел, ғибадатханалар,
пирамидалар елі аталып, тарихта салихалы орын алған атышулы мемлекет.
Таңның атысына, күннің батысына қарамай құлдарды аяусыз еңбекке салу
нәтижесінде Ніл дариясы өңірінде ғасырлар бойы көптеген ескерткіштер
орнатылды. Олар Құдіретті құдайдың жер үстіндегі әміршілері аталған
фараондардың о дүниге барғанда жанға сая, басқа пана болатын мәңгі үйлері
болып есептелінді.
Нағыз өнерге оқыту, мектепте ұйымдастыру тек өркениет дәуірінде пайда
бола бастады. Оған дәлел ретінде ежелгі Мысырда (Египет) дамыған жоғары
дәрежелі мәдениетті қарастыруға болады. Тарихи деректер бойынша ежелгі
Мысырда сурет салу мектепте сызу пәнімен қатар оқытылғанын білуге болады.
Мектеп бітіруші жерді өлшеуді, бөлме жобасын, су қүбырының кестесін сызуды
білуге міндетті болды.
Мысыр мектептерінде оқушыларға сурет салуды оқытуға ерекше көңіл
бөлінді, өйткені иероглифтік жазу әр түрлі заттар бейнелерінен түрды.
Мысалға А әрпі қүс бейнесінде, Б әрпі адамның аяғының бейнесінде салынды.
Тәрбиелеу мен оқыту тәртібі бұл мектептерде өте қатал болды: мектеп немесе
оқушы ережесін болмашы бұзушыларды таяқпен соққыға алып жазалауға дейін
барды, тіпті кей жағдайларда оқушының қол-аяғын байлап ғибадатханалардың
қараңғы бөлмесіне ұзақ уақытқа қамады. Ол мектептер заңында былай делінген:
"Күнделікті жұмысқа ынталы бол, жігерлі бол. Бір күн де ерінбе, болмаса
соққыға жығыласың".
Оқыту әдісі мен тәртібі барлық суретші педагогтарда бірдей болды.
Алғашқы болып ежелгі мысырлықтар жас ұрпақты сурет салу дағдысына оқытуда
белгілі бір жүйеге негізделген теориялық зандылықтарды жасай бастады. Олар
сурет салуға оқыту процесін қоршаған ортаны тануға, байқауға емес,
сызбаларды, қағидаларды (канондарды) жаттау арқылы үлгілерді көшіруге
негіздеді.
Мысыр (Египет) мемлекеті әрдайым біртұтас, қуатты ел бола алмады.
Жалпы ішкі қайшылықтар, билеуші топтың шектен тыс сән-салтанаты мен
халықтың қайыршылығы мемлекеттің бүкіл құрылымын шайқалтып жіберді.
Көрші елдермен соғыстар, басқа да жаңадан құрылған қуатты
мемлекеттердің бақталастығы, перғауындар империясының тұтастығына қауіп
төндірді. Орта патшалық, ягни 11 және 12-ші әулеттер билігі қарсаңында
шетелдіктердің басқыншылығы, өзара ала ауыздықтар, ежелгі мемлекеттің
уақытша жеке аймақтарға ыдырауына әкеп соқты. Бұрынғы перғауындарды
мадақтау үшін салынған алып құрылыстар егінші халықты еңбектен қол үздірді
де, елдің экономикалық қуатын өлсірете берді.
Осының бәрі шаруалар мен құлдар көтерілісіне ұласып, Мысырдың рухани
өміріне де өз таңбасын салды. Сонымен бірге жетістіктер де болды.
Математикада шар бетін есептеп шығару сияқты есептер ойдағыдай шешіле
бастады. Мән мағынасы өзгермейтін өнерде шет аймақтық (провинциялың)
билеушілердің сарайлары жанында пайда болған көркем өнер мектептерінің
реалистік күштері көріне бастады. Перғауын бүрынғыдай құдай саналды.
Пирамидалар енді тастан емес, шикі кесектен тұрғызыла бастады, мұның өзі
бұрынғыдай қымбатқа түспеді. Оның есесіне перғауынның жеке басы ежелгі
патшалық-тардан да көрнекті етіп жасалды.
Бес мың жылдай бұрын тұрғызылған ең көне Мысыр пирамидасы - перғауын
Джосер пирамидасын жасаушының аты-жөні Имхотеп еді. Ежелгі мысырлықтар оны
тек тамаша сәулетші ғана емес, сонымен бірге дәрігер, астроном және
данышпан ретінде құрметтеп, әрдайым есінде сақтады.
Джосер пирамидасы сатылы болып келеді, ол қүмның арасынан "аспан
баспалдақтары" сияқты көтеріледі. Перғауын Джосер өз мазарының "бірінің
үстіне бірі қойылған орындық" сияқты аспанға өрлеуін қалады. Имхотеп бүкіл
Мысыр тайпаларының ақсүйектерінен патшаның артықшылықтарын тас арқылы
бейнелеуге тиісті мұндай құрылысты қолға алған бірінші сәулетші болды.
Биіктігі 60 метрлік бүл пирамида жоғарылаған сайын кішірейе беретін бірнеше
мастабадан тұрады. Бұған дейін болмаған ұлы өнерге осылай қол жетті.
Сонымен қатар пирамидалар ішіндегі бәрінен биігі де, асқағы да
перғауын Хуфудың немесе гректер атағандай Хеопстың пирамидасы. Бүкіл
әлемдік өнерде ұлы мақсатты мейлінше дәл, мейлінше айбынды, сонымен бірге
мейлінше мүлтіксіз бейнелеген сәулет ескерткіші бәлкім, жоқ та шығар. Таста
мәңгі бейнеленген керемет күш, ғаламат геометриялық абстракция көрініс
тапқан. Бүл - ажалды тәлкек етудің ақылға симас өжет дәлелі. Ол патшаларды
мадақтау үшін салынды, бірақ онда халықтың қуаты, мүмкін, саналы түрде
болмаса да, шығармашылық еркі өз бейнесін тапты. Ішіне кез келген еуропалық
собор еркін сиятын Хеопс пирамидасының биіктігі - жүз қырық жеті метрдей,
оның әрбір көлбеу бетінің ұзындығы екі жүз отыз бес метрдей. Ал ол алып
тұрған жердің көлемі елу бес мың шаршы метрдей. Ол әрқайсысы екі жарым,
тіпті үш тонналық әктастардан салынған; оның құрылысына барлығы екі миллион
үш жүз мыңдай блок қажет болды. Бүл блоктардың бір-бірімен тығыз
қиюластырылғаны соншалық, жігіне ине де сұға алмайсың. Пирамидалардың бүкіл
сыртқы қабаты тамаша етіп тегістелген, әктас тақталарымен қапталған.
Пирамиданың өзі жиырма жыл, ал Ніл бойындағы тасқазаннан тас кесектерін
таситын жол он жыл салынған.
Патшалардың тас мүсіндері енді тек мазарларда ғана емес, храмдарда
және жай ашық алаңдарда орнатыла бастады, мүның өзі барлың халың
көріп,олардың сана-сына патша билігінің күштірек енуі үшін жасалды. Өйткені
патша билігі бүл кезде біршама бәсеңдеп кеткен еді. Эрмитажда перғауын 3-ші
Ахенемхенің қара граниттен жасалған мүсіні - Орта патшалың түсындағы мүсін
өнерін тамашалауға болады. Оның басында перғауындардың бас киімі: маңдай
алдында қасиетті жыланның бейнесі бар жолақ орамалы бар.
Орта патшалық мүсіндерінен біздің заманымызға дейін жеткендерінің
арасында ең тамашасы - перғауын 3-ші Секусерттің басы Обседиан Лиссабон,
Гульбекианның жинағы.
Храмдар мен сарайлар алдында құдайлар мен патшаларды дәріптейтін,
төбесі иероглифтермен толтырылған биік жұқа обелискілер - "тас инелер"
барған сайын көптеп тұрғызыла бастады. Иероглифтік жазулар Мысыр өнерінде
аса маңызды рөл атқарады.
Таңба суреттер иероглифтер деп аталады. Мысыр жазуына 750-ге жуық
иероглиф қолданылды. Оларды әдетте тасқа, ағашқа ойып жазды, бірақ жазу
үшін негізгі материал орнына папирустар қолданылды. Биіктігі — 5 метрге
жететін папирустар Нілдің жағалауында көп өсіп тұратын. Мысырлықтар олардың
сабақтарын жүп-жүқа жолаң етіп тіліп, бір-біріне желімдеп, қағазға ұқсас
парақтар әзірлейді. Папирусқа бір жағы ұшталған қамыспен жазды. Егер жазу
параққа сыймай жатса, оның төменгі шетіне және бір парақты желімдейді.
Сөйтіп, ұзын лента болатын, оның ұзындығы - 45 метрге дейін жеткен
парақтарды да папирус деп атаған.
Кейінірек иероглифтер суреттің негізгі мағынасына тәуелсіз, белгілі
мәні бар жазуларға айналды, бірақ олар графикалық түрғыдан сол сурет
қалпында ңала берді. Бүл жазуларда бүкіл мысырлық өнердегі сияқты сол ішкі
ырғақ, сол бір мүлтіксіз стиль, сол баяғы табиғи сәндік мақсат берік
сақталып отырады.
Орта патшалық өнердің аса тамаша ескерткіші -Мәскеудегі бейнелеу өнері
мүражайында сақтаулы түрған ақсүйек Хуненің қүлпытасы.
Ақсүйектің өзі мен әйелі сол жақ төменгі қанатта бедерлеп бейнеленген.
Канон бойынша олардың беттері мен аяқтары - қырыннан, кеуделері - алдыңғы
жағынан берілген, сонымен бірге екеуінің отырысындағы салтанаттылы олардың
бет-жүзінің, қолдары мен табандарының параллелдігінен туған әлдебір екпінді
ырғақпен ұштасады. Ал, олардың бейнесінің үстіңгі жағы мен қарама-қарсысына
осы ерлі-зайыптыларға бөлінгеннен үш есе үлкен алаңға тұтас толтыра
салынған құстар, жыландар, жатқан өгіздер, отырған адамдар, жемістер,
өсімдіктер, сызықшалар, сызықтар, геометриялық фи-гуралар бейнеленген.
Иероглифтерді оқи білетіндерге жол-жолымен өлгендерді көмген кезде оларға
не құрбан етілсе, соның бәрін қоса көрсететін діни мәтін жазылған. Мысыр
мемлекеті құлағаннан кейін мүлде ұмыт қалған осы жазулардың мағынасын тек
өткен ғасырда ғана француз ғалымы Шампольон ашқан болатын.
Ежелгі Мысырдың бейнелеу өнерінің едәуір кейін жасалған ғажап туындысы
- атақты перғауын Тутанха-мон мен оның әйелі Қобдиша қақпағы бетіндегі
бедер, б.з.д. XII ғ. Кар. Бүл патша мазарынан табылған ағаш ңобдиша
қақпағының бетіндегі түрлі-түсті бояумен ойылып боялған бедер. Аруаққа
табынуға арналған көркем өнер. Бұл бедерб.з.б. ХІV ғасырдың бастапқы кезі,
жаңа патшалық дәуіріне жатады.
Патша болған ерлі-зайыптылардың бұл бейнесі ақ-сүйек Хуненнің
құлпытасынан VІ-VІІ ғасыр кейін жасалған, ал ақсүйек Тиді мадақтайтын
бедерден мың жыл астам уақыт, перғауын Нармердің тақтасынан екі мың жылдан
астам уақыт бөліп тұр. Бәрібір сол өмір сұлулығын мәңгі есте қалдырып,
ажалды жеңудің баяғы қайсар да асқақ арманы көрініс тапқан. Тағы да сол
стиль. Сол идея және сол стиль мысырлық өнерде Тутанхамоннан кейін де Мысыр
дәуірлеп тұрған кезде сақталды. Бір мемлекетте сол бір қоғамдық қүрылыс,
сол дін, өнер сан мыңдаған жылдарға созылды.
Қосөзен Орта Азия
Бақылау сұрақтар:
1. Өнер және олардың дамуы туралы мағлұмат.
2. Адамзат тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі
3. Тас дәуіріне сипаттама.
4. Тас дәуіріне тән ескерткіштер.
5. Өнердің даму тарихы. Өнердің жарыққа шығуы. Сәндік-қолданбалы өнер,
көркем еңбекті дамытуда қандай қаулы жасалды.
6. Өнер және өнердің бастапқы нышандары немесе оның пайда болуына қандай
жағдайлар әсер етті.
7. Ежелгі мәдени орталықтарын атаңыз.
8. Ежелгі Египет (Мысыр, Қосөзен Орта Азия) және ежелгі Палистина өнерінің
түрлері: сәулет, бедерлеу (бейнелеу), мүсін және қолөнері мен киім
үлгілері, олардың өзара ұқсастықтары мен байланыстары.
9. Өнер түрлерінің дамуына наным сенімдерінің әсері қандай.
10. Мүсін және бедерлеу өнеріндегі пайдаланылған материалдарға сипатама
беріңіз.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2.Қазқстан тарихы .-Алматы.Қазақстан №1995ж-306б.
3.Қазақтың көне тарихы.(Дайындаған М.Қани). Алматы. Жалын 1993ж-50-58 бет.
Лекция № 2
Тақырыбы: Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф
мәдениеті.
Ежелгі Грек суретшілері оқыту мен тәрбие мәселесіне жаңаша тұрғыдан
қарады. Олар қоршаған ортадағы өсімдікке, табиғи құбылыстарға көңіл бөлу
қажеттілігін мойындап, бейнелеу өнерін оңытудың өзіндік ережелерін жасады.
Гректер әдеміліктің мәні сымбаттылық, симметриялық, бөліктердің тұтастық
үндестігі, дұрыс математикалық тепе-теңділік деп түжырымдады.
Грекияда б.з.д. IV ғасырда бірнеше сурет мектептері болды. Олар -
Сикиондық, Эфестік және Фивандың мектептер. Бұл мектептер әр түрлі
әдістемелік бағыт ұстады. Фивандық мектеп жарық, көлеңке арқылы өмір
шындығын және елесті көрсетуге бағытталды. Эфестік мектепте сыртқы
сұлулыққа және табиғатты көркемдік тұрғыдан қабылдауға, соның ішінде
шығармашылық, эстетикалық шабытқа үлкен мән берілді.
Сикиондық сурет мектебі жаратылыстанудың ғылыми мәліметтеріне және
табиғат заңдарына негізделді. Сикион сурет мектебі оқыту әдістемесінің
дамуына ғана емес, сонымен қатар жалпы бейнелеу өнерінің дамуына үлкен әсер
етті. Бұл мектеп оқыту әдістемесін ғылыми негізде құрып, оқушыны табиғатты
зерттеуге, оның заңдылықтарын ашуға жетелеп, табиғат сұлулығына деген
сүйіспеншілік көзқарасын тәрбиеледі. Сикиондық мектептен Памфил, Мелантий
Павзий және ұлы Апелес сияқты атақты суретшілер шықты. Сикиондың мектептің
басшысы болған Памфилдың арқасында сурет салу Грекияның жалпы білім беретін
мектептерінің барлығына пән ретінде енгізілді. Сурет салуға оқытудың
міндеті өмір шындығындағы заттарды тек көшіріп бейнелеу ғана емес, сонымен
қатар, ол заттар құрылысының заңдылықтарын зерттеп, тану екендігін алғаш
рет Панфил дәлелдеді.
Ежелгі Римде де өнерге, соның ішінде бейнелеу өнеріне өте үлкен
сүйіспеншілікпен қарады. Ауқатты адамдар грек суретшілерінің туындыларынан
коллекциялар жинап, тіпті ақсүйектер мен үкімет қызметкерлері сурет жөне
кескіндемемен (живопись) айналысты. Сурет салуды оқыту Римдегі жалпы білім
беру мектептерінде жүргізілді. Бірақ Римдіктер грек суретші педагогтарының
жасаған бейнелеуге оқыту әдістемесін одан әрі дамытып жетілдірмеді,
керісінше, кейбір оқыту әдістерін олар сақтай алмады. Грек суретші-
педагогтары бейнелеу өнерінің басты мәселелерін шешуге талпынып, өз
шәкірттерін бейнелеуге оңуды ғылым арқылы игеруге шақырып, бейнелеуге ұсақ
кәсіп ретінде емес үлкен шығармашылық өнер ретінде қарау керектігін
түсіндірсе, ал Рим империясының суретші-педагогтарын бейнелеу өнерін
оқытуды одан әрі дамыту мәселелері көп алаңдатпады. Олар бейнелеу өнеріне
ұсақ кәсіп ретінде қарап, бейнелеуге оқытуда тек үлгіден көшіру әдісімен
шектеліп, ұлы грек шеберлерінің жұмыс тәсілдерін қайталады. Сөйтіп римдік
суретшілер гректер жасаған бейнелеуді оқыту әдістемелерін біртіндеп жоғалта
бастады.
Ұлы Рим империясы құлаған соң орта ғасырда шынайы өнер жетістіктері
мүлдем жоққа шығарылды. Суретшілері бейнені жазықтық бетінде түрғызу
ережелерін, гректер жасаған оқыту әдістерін (император Константин және папы
Сильвестр түсында) білмеді. Ағарту ісіне қарсы болған христиан шіркеулері
грек шеберлерінің теориялық еңбектерін, сонымен қатар бей-нелеу онерінің
аса қүнды туындыларын аяусыз қүртып талңандады. Өнерге деген сүйіспеншілік,
өнерге табынушылық деп танылып қудаланды.
Біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы жылдары даласында сақ-
скиф тайпалар одағы өмір сүрді.Сақ тайпалары негізінен үш топтан
тұрады. Тиай-парадария-сақтар теңіздің арғы бетіндегі сақтар.Хаумаварга –
сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар). Тиграхауда сақтар (шошақ бөрік
киетін сақтар) деп аталады.Ғылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен
Қазақстан аумағында шоғырланғаны туралы көптеген болжамдар бар. Парадария
сақтары қаратеңіздің солтүстігінде, Амудария өзенінің бойында және
Сырдарияның төменгі ағысы Арал теңізі жағаларында шашырыңқы жағдайда өмір
сүрген тиграхауда сақтары сырдарияның орта ағысында және Тянь-Шань
аудандарын мекендеген. Хаумаварга сақтары көшпелі тұрмысы ыдыстың жаңа
түрлерін туғызып және материалдарды – металл, тері және ағашты қажет
етті.Көшпелі тұрмыс басым болған аудандарда керамикалық ыдыстар аз ұсталып
керісінше тері , ағаш және металдан жасалған ыдыстар көп пайдаланды.Сақтар
негізінен мал шаруашылығымен айналысты.
Сақ деген сөз – парсы тілінен аударғанда ержүрек деген мағынаны
білдіреді. Сақтарды грек авторларының шығармаларында скифтер деп атаған.
Скифдеген сөз барлық көшпенділерге ортақ ат. Ұшы-қиыры жоқ кең даланы
игеріп, әртүрлі патшалықтар бірлестіктерін құрып, күшті жауынгер елге
айналды.
Сақ заманы тайпалары мәдени шығармашылығының ең жарқын көріністері
арасында қолданбалы өнер ерекше орын алды.Соның ішінде аң стильді
бейнелеу шығармашылығы ерекше аталды. Онда бұғы, қой, түйе, жолбарыс, барыс
т.б. аңдардың бейнесі сомдалып жасалды. Аң стиліндегі өнер хайуандар
бейнелерін нақты бейнеленген.
Сақтардың мәдениеті туралы нақты мәліметті Есік қорғанынан табылған
Алтын киім киген жауынгерлердің бейнесінен көруге болады, алтыннан
жасалған ою-өрнек, тағы басқа бейнелер қаз қалпында сақталған. Ал сақтардың
басқада қолданбалы маңызды түрі ою-өрнектері болды, ол аң стилі өнерімен
байланысты дамыды. Көркемдік металға қарағанда ою-өрнек өнерінің
ескерткіштері аз сақталғаны мәлім, өйткені салынатын органикалық негіз
(тері, киіз, ағаш, жүн) тез шіріп кетеді.Сондықтан да, ою-өрнектердің
кейбір ерекше түрлері (алтын, күміс, металл) ғана сақталған.Ерекше,
қайталанбас сақ-скиф өнері тек алтыннан ғана жасалған жоқ, сонымен қатар
қола құйма өнерінің тамаша мектептерін қалыптастырды. Құйма және тастан
қашау тәсілімен домалақ мүсіндер жасалынды, күнделікті өмірге қажетті
ыдыстар, ат әбзелдерін жасап, неше түрлі қазандар құйды. Әдетте домалақ
мүсіндер шағын болып келеді, олардың көбін қазандардың, құрбандық
ыдыстарының жақтауларын көркемдеу үшін қолданды.Көшпенділер даласында қола
қазан құю ерекше дамыды. Қазанның құлақтарында, ернеулерінде неше түрлі
жыртқыш аңдардың кішкене мүсіндері қондырылатын, ал аяқтары скифке тән
аңдар бейнесінде безендіріледі. Соның бірі құм тастан қашалған құрбандық
ыдысы. Көптеген құрбандық ыдыстарының ішіндегі айтулысы б.э.дейінгі 4
ғасырлар шамасында жасалған Есік маңынан табылған туынды.Өрмек тәрізді
тұрғыға қондырылған жайпақ табақта атының жанында малдас құрып отырған адам
бейнесі табылған.Кейінен сақтарда безендіру ағымының ықпалынан полихромдық
өнер ағымы пайда болды. Полихромдық ағымда негізінен екі бағыт қатты
дамыды; оның біріншісі – дәнекерлеп жасалған ұяларға түрлі-түсті тастар
орнатылады, сонымен бірге әсем түйіршіктер мен жылтыраған сымнан өрнектер
жасалады, екінші бағыттағыларда фон (түс-қабыршық ) болмайды, дәнекерленіп
жасалған қоршауларға асыл тастар орнатылады.Осы екі бағытта жасалған әшекей
заттар Қазақстанның кең байтақ даласында көптеп табылуда.Көбінесі солардың
ішінде; сәукеле, жүзік, сырға, белдік, қылыштың сабы т.б. заттар
кездеседі.Табылған олжалар әдемі өю-өрнектерімен әшекейленген.
Орта Азия өнері. Ежелгі Грек және Рим өнері мен сақ-скиф мәдениеті.
Орта Азия өнері. Сақ-скиф мәдениеті және Ежелгі Грек және Рим өнері.
Сәулет, мүсәін, бедерлеу, мозайка (бейнелеу), сұңғат және қолөнер түрлері.
Өнер туындылары мазмұндық ойлар және олардың тақырыптары. Керегелік
бедерлеу мен фреска. Оларда пайдаланылған материалдар мен оларды өңдеудің
технологиясы. Сәулет, мүсін қолөнер мен киім үлгілеріндегі бейнелеу және
сәндік элементтердің ұқсастықтары. Сақ-скиф дәуіріндегі Америка өнері.
Сақтар-скифтердің бейнелеу өнері. Ежелгі Рим өнерінің дамуы.
Европадағы сәулет пен мүсін өнерінің негізгі бағыттары.
Бақылау сұрақтар:
1.Сақтардың тайпалық одақтарына қатысты мәліметтер.
2.Сақтардың орналасуы.
3.Сақтардың әлеуметтік құрылысы.
4 Ежелгі Рим мәдинеті мен өнері
5 Ежелгі Грек мәдинеті мен өнерінің ерекгшеліктері
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2.Қазқстан тарихы .-Алматы.Қазақстан №1995ж-306б.
3.Қазақтың көне тарихы.(Дайындаған М.Қани). Алматы. Жалын 1993ж-50-58 бет.
Лекция 3.
Тақырыбы: Орта ғасырдағы Батыс Батыс Европа өнері.
Романдық өнер-деп Батыс Европа елдеріндегі 10-12 ғасырлардағы өнерді
атайды.Бұл дәуірдегі өнердің бұлай аталуы, оның сәулетіне байланысты еді.
10-12 ғасырлардағы сәулет ғимараттары, ғибадатханалар көбінесе тастан
қаланды, ал төбелері кресті-аркалы тәсілмен тұрғызылды. Мұндай сәулет әдісі
орта ғасырларда қолданылған. Сол кезде оны римдік әдіспен тұрғызғандықтан
романдық әдіс деп атаған, соған ұқсас болғандықтан бұл дәуір сәулеті өнері
деп аталған. Романдық әдіс Антик өнерінен кейінгі феодалдық құрлыстағы
тарихта өз орнын алған өнердің бір ағымы болды.Бұл кезде өте ауыр кезең
еді. Бұрынғы күшті империя ыдырап, соның нәтижесінде Батыс Европа көптеген
кішкене мемлекеттерге бөлініп, сауда мен қол өнері дамымады. Бәрінен бай,
ауқатты тұрғандар – христиан шіркеуі мен оның қызметшілері болды.Римдік
Папаның басқаруымен христиан шіркеуі ел билігі, үстемдікті өз қолдарында
ұстады.
Сондықтан да ең әсем, ең үлкен ғибадатханалар, шіркеулер сол кездегі
Роман өнер ағымын және оны осы заманға жеткізген қоймасы болды. Роман
әдісті құрылыстар сәулет өнерінде өте ерекшеленеді. Онда итарқа әдісі,
әсіресе бір жерге тоғысқан арқалар жиі қолданылады.
Орта ғасырлардағы тұрғызылған алғашқы шіркеулер өте ауыр, қалың тастардан
қаланды.Шіркеудің аркалы терезелерде, кереге бедерлерінде толып жатқан адам
басты кентаврлар, түрлі құбыжық мүсіндер қойылған. Сонымен қатар кереге
жақтауларындағы діни Інжіл мазмұнына құрылған бедерлеме айшықтар адам
назарын өзіне аударады. Інжіл кейіпкерлерін аса мұқият бейнелеудің
өзіндік діни мақсаты бар еді. Хат танымайтын қараңғы халықтың қасиетті
кітапты оқымаса да, жаңағы мүсін-бейнелеуден өзіне таныс әулие періштелерді
тез танып қабылдауын қамтамасыз етуді көздеген. Романдық сәулет өнері алғаш
Италияда дамып, артынан Германияда өзінің шегіне жетті.Германиядағы аты-
шулы сәулет шіркеу-кешендері – Майнц, Шпаер, Вормсе ғимараттары.Сол
кезеңдегі айтулы өнер ескерткішінің бірі-Байе кілемі (Байе қаласында,
Франция) 70 метірлік кілемнің өн бойында король Вильгельмнің Англияны қалай
жаулағаны туралы шежіре тоқылып бейнеленген.
Орта ғасырдағы Романдық өнерден кейін Готика өнері алғаш Францияда
жақсы дамыды. Готика өнері өзінің әдемі де әсем өнерімен ерекше дараланып
тұрды.Роман стилі ғибадатханалармен көзге түссе, готика ағымы зәулім биік
сымбатымен, кестедей керемет өрнектеуімен, көк әлеміне ұмтылған инедей
үшкір мұнараларымен таңдандырады.
Франциядағы Готика соборларының ең бір ескісі және атақтысы- Құдай ана
ғимараты. Бұл ғимарат 12 ғасырда салынған.Орта ғасырларда Францияда 800
жуық собор, жүздеген шіркеу, монастірлер болды. Сондай монастірдің бірі –
Әулие Михайл тауы ансамблдік ғимараты (кейде оны Монсен- Мишель деп
атайды.). Монастр биік жарлы қия тасты Нормандия жерінде
тұрғызылған.Монастр өрнекке бай таңғажайып терезелерімен көзге түседі.
Франция готикасы жолымен Германияда да салтанатты соборлар, шіркеу үйлері
жаппай салынады, соның бірі-Страсбургтегі собор. Собор керегесі 1276 жылы
қаланған, қазір бұл ғимарат Францияның иелігінде.
Готика кезеңде мүсін, сұңғат өнерінде көбінесе құдай аналарды бейнелеу, әр
түрлі мадонналарды кескіндеу діни ғимараттарды роспистермен әрлендіру қолға
алынды.Бұл жұмыс дымқыл, сылағы әлі кеппеген керегеге әртүрлі бояуларды
жағу, арқылы орындалатын.Сол кездегі өнердің шебері, сұңғаттың негізін
салушы Джотто ди Бондоне (1266-1337) өмір сүрді.Оның жазған тамаша
туындылары табиғи өмір шындығына жанасатындай еді.
Готика әсіресе заманында күнделікті тұрмыс-тіршілікте, киім үлгілерінде,
жиһаз әшекейлеуде өзіндік із қалдырды.Үшкірленген конусқа ұқсас қалпақ,
тұмсығы үшкір етік, етегі жерге төгілген шапан, көйлектер шықты.Бұлардың
бәрі әдемі, өрнектермен әсемделді.
Бақылау сұрақтар:
1.Роман өнеріндегі 10-12 ғасырдағы салынған құрылыс.
2.Роман өнерінің орналасу елі.
3.Готика өнерінің бастау алуы және ғимарат түрлері.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2. Марғұлан.А.Х. Казахское народное прикладное искусство Алматы Өнер
баспасы 1986ж.
3.МүсәлімовТ. Бейнелеу өнерінің негіздері.-Алматы: Рауан,1995-48б.
4.Қазақстан тарихы.-Алматы. Қазақстан .1995ж-306б.
Орта ғасырдағы Батыс Европа өнері.
Орта ғасырдағы Батыс Европа өнерінің ағымдары. Олардың сәулет, мүсін,
сұңғат (бейнелеу), фреска және киім үлгілерінде жасалған бет-бұрыстары.
Филигрань, қалқалау эмалі. Киімдердің қару жарақтардың, аспаптардың ою-
өрнекпен көмкерілуі. Қолөнері туындыларындағы әшекелерінің сәулет өнері
үлгілерімен ұқсастықтары. Ежелгі мүсін бейнелеу өнеріндегі мазмұнды
ойлардың, жаңа ағымдағы сипаты. Романдық және Готика стилі.
Лекция 4.
Тақырыбы: Қайта өрлеу дәуірі өнері
Қайта өрлеу дәуірі - Батыс Еуропа классикалық өнеріне, оның ішінде
классикалық реалистік өнеріне үлгі болған мектеп. Қайта өркендеу француз
тілінде Ренессанс деп аталды. Қайта өркендеу дәуірінің отаны –Италия.
Қайта өркендеу дәуірі Италияны ғана емес, сонымен бірге Солтүстік Еуропа
елдерін, соның ішінде Нидерланды, Германия елдерін қамтиды. Бірақ,
Ренессанс түсінігі бұлар үшін жанама рөл атқарады. Бұл елдердегі өркендеу
готика топырағында, яғни орта ғасырлық өнердің негізінде пайда болды.
Италияндықтар антикалық мұраны жаңаша, заман талабына сай пайдаланды. Олар
үшін антикалық мұра сөйлеу тілі, баяндау мәдениеті болды. Бейнелеу және
образды тілге айналды.
Қайта өрлеу дәуірінің бастау алып, алғаш дамыған жері Италия елі
болды. Осы кезде Италия экономикасы дамыған, айналасындағы елдермен сауда-
саттығы күшейген бай да, өркендеген мемлекет еді. Италия қалалары
банктерінің қалтасы қалыңдап, өнеркәсібі қарыштап өркендеді. XV-XVI
ғасырларда Италия мәдениетін қайраткерлері мен ойшылдары өз дәуірлерінде
өнер өрлеуін өте жоғары бағалады. Антикалық мәдениеттен кейін ұзақ уақыт
бойы Батыс Европа елдерінде тағылық, керітартпа заман үстем болып келді,
тек енді ғана гүлдену, өркендеу дәуірі басталды деп есептеді. Италияда
басталған бұл өнер, әдебиет, мәдениет, ғылым саласындағы бетбұрыс бірте-
бірте Англия, Германия, Франция, Голландия, Финляндия және тағы басқа
көптеген елдерге тарады.
Жалпы, Италияның Қайта өрлеу дәуірі, негізінен екіге бөлінеді, XV
ғасырдағысы алғашқы қайта өрлеу, ал кейінгі XVI ғасырдағысы жоғары қайта
өрлеу дәуірі деп аталады. Ерте немесе алғашқы қайта өрлеу дәуірінің негізгі
дамыған кіндігі, орталығы –Флоренция болды. Ол кейінен XVI ғасырда Римге
ауысты,сонымен қатар Венеция да үлкен роль атқарды.
Ең бірінше негізгі, түбірлігі өзгеріс сәулет саласында болды.
Сәулетшілер Италияда етек жайған романдық және готикалық стилден біржолата
бас тартты. Антикалық сәулетінің бағытымен, соның әсерімен күмбезді сарай-
ғимарттар, діни ғибадатханалар тұрғызу әдетке айналды. Сол кездегі сәулет
өнерінің негізгі үлгісі антикалық Римдегі Пантеон болды.
Қайта өрлеу дәуірі ғимараттары бағаналармен, пелястрлермен, арыстан
басы немесе сәби мүсіндерімен (путти), гүлдерден жасалған гипсті
гүлдестелермен көмкерілді. Терезелердің жоғарғы ернеулері жартылай арка
түрінде жасалатын болды.
Жоғары қайта өрлеу дәуірінде Италияда ұлы үш суретші жұмыс істеді.
Сол дәуірдің барлық жетістігі, тынысы, осы шеберледің жұмыстарынан айқын
сезіледі. Олар: Леонардо Да Винчи (1452-1519), Микеланджело (1475-1564)
және Рафаэль (1483-1520) болды.
Микеланджелоны шырқау шыңға шығарған екінші бір атақты жұмысы-
Давид мүсіні. Оны ол 1502-1504 жылдары сомдап, Флоренция қаласының
орталық алаңына тұрғызды.
Италиядағы сұңғаттың ең көп атараған ортасы Венеция болды. Өте ылғалды
ауа райы роспись пен фрескаларға көп нұқсан келтірді. Сондықтан Италияда
суретшілер тұңғыш рет ылғалға берік майлы бояуды пайдаланды. Бұл бояу алғаш
Нидерландыда ойлап табылған болатын. Майлы бояуды пайдалану суретшіге
басқа да бояу сырларын ашуға мүмкіндік берді. Осы тұста атақты суретшінің
бірі Тициан өмір сүрді (1477-1576).
Тициан Венеция сұңғат өнері мектебінде өзіндік ерекшелігі бар жаңа,
тың жол салды. Алғаш рет бай колоритті сурет салуды осы ұлы суретші алға
тартты. Тициан-қайта өрлеу дәуіріндегі соңғы өнер алыптарының бірі. Оның
теңдесі жоқ ғажап туындылары ғасырлар бойы көрермендер, өнер адамдары үшін
рухани азық болды.
Нидерланды өнерін айтқанда ең бірінші сұңғат өнерін атап өтуіміз қажет.
Мұндағы сұңғаттың ескі стильден жаңа –қайта өрлеу дәуірі стиліне өтуі өте
ұзаққа созылды. Нидерланды сұңғатында әсіресе, адам бейнесі готикалық
сымбаттылық негізінде бейнеленіп , Италия суретшілеріндей анатомиялық
саралау жасалып, прапорциялық заңдылықтар сақтауға онша көңіл бөлмеді.
Суретшілердің картинасына тән нәрсе: табиғат көрінісі мен қала көркін
негізхгі кейіпкер-адам бейнесімен байланыстыра бейнеледі.
Нидерланды қайта өрлеу дәуірі суретшілерінің ішіндегі ең атақты шебері
– Питер Брейгель болды. Суретші көбінесе қарапайым адамдар-шаруалар
өміріне, солардың тыныс-тіршілігін көрсететін тақырыптарға қалам тартты.
Қорыта айтқанда, Нидерланды суретшілері көбінесе жанрлық сұңғат өнеріне
көп көңіл бөлді, күнделікті өмірді айнытпай, шыншылдықпен бейнелей білді.
ІХ-ХІ ғасырлардағы дағдарыс-тоңыраудан кейінгі қайта өрлеу дәуірі
бейнелеу өнерінің және оны оқыту әдістемесінің даму тарихына үлкен әсерін
тигізді.
Бейнелеу мәселелерімен Ченнини Ченнино, Альберти, Леонардо до Винчи,
Альбрехт Дюрер және т.б бейнелеу өнерінің шеберлері айналыса бастады. Олар
табиғи құбылыстардың заңдылықтарын түсіну мақсатында ғылыми зерттеу
жұмыстарымен айналысып, бейнелеу өнерін ғылыммен байланыстырды. Жұмыстың
нәтижелі болуына археологиялық қазбалардан табылған өнер үлгілері жөне
Ежелгі Грекияның ұлы өнері жөніндегі тарихшылар қалдырған деректер
көмектесті. Қайта өрлеу суретшілері антикалық өнер үлгілерін зерттеу
барысында игерген теориялық білімдерін өздерінің шығармашылық жұмыстарында
пайдаланды және перспектива, анатомия, пропорция ілімдерін зерттеп
жетілдіруді басты мақсат етіп алды. Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері
бейнелеуді оқыту әдістеріне байланысты біршама құнды пікірлер айтты. Олар
бейнелеуді оқытудың негізі заттан қарап бейнелеу болу керек деді. Мысалға,
Ченнино-Ченини өзінің кескіндеме туралы трактатында "Байқасаң, салтанатты
қақпа арқылы жетелеп өнерге апаратын ең жетілген жетекші - ол заттан қарап
бейнелеу" деп жазған. Ченнино-Ченини бейнелеуді оқытуда теориялық білім
негіздерін игеру үшін мүғалімнің жүйелі басшылығы қажет деп санады.
Леон Баттиста Альберти "Живопись туралы үш кітап" еңбегінде бірқатар
құнды әдістемелік ережелер ұсынды. Ол бейнелеуді маңызды ғылыми пән ретінде
қарастырды. Өнерге оқытудың нәтижелі болуы ғылыми біліктілікке байланысты
деп жазды. Альберти оңыту әдістемесіне ғылыми негіздеме бере отырып сурет
салу тек қолды жаттықтыру емес, ақыл-ойды жаттықтыру деп қарастырды. Бүл
қағиданы басшылыққа алып кейіннен Микеланджело "суретті қолмен емес баспен
салады" деген болатын.
Альберти оқыту процесінің барлығын заттан қарап бейнелеуге байланысты
құрауды ұсынды. Оның ұсынған әдістемелік оқыту жүйесіне көңіл аударсақ:
бірінші нүктелер жөне түзу сызыңтармен танысу, содан соң әр түрлі бұрыштар,
жазықтықтар, соңында көлемді денелермен таныстыруды ұсынған. Осыған орай
"бейнелеуді енді ғана үйренуге кіріскен жастар бірінші әріптің бейнесін
жеке-дара, яғни бұрынғылардың айтуынша элементтерін оқиды, содан соң
буындарды оқиды, тек осыдан кейін сөзді құрастыруды оқиды" деп жазды.
Альберти бірізділікті сақтай отырып, оқушыны сызықтық перспективаның
негізгі қағидаларымен таныстырып ауа перспективасы жөнінде де әңгіме етеді.
Оның жасаған кейбір ережелері әлі күнге дейін бейнелеу өнерін оқытуда
ңолданылып келеді. Әрине бейнелеуді оқыту әдістерінің одан әрі жетілуінің
нәтижесінде Альбертидің бірқатар өдістері қате деп табылды. Ол екінші
кітабындағы сурет салуда ілмені (за-вес) пайдалануды ұсынуы еді.
Ілмені пайдалану әдісіне дәлірек тоқталатын болсаң, бейнеленетін зат
пен суретшінің арасына кергішке керілген мөлдір қағаз (калька) немесе жұқа
мөлдір мата (кисея), кей жағдайда жіптерден торлап керілген кергіш қойылды.
Суретті нәрсені әдейі әзірленген көздеу құралы арқылы нысанаға ала отырып
ілме бетіне түсірді. Бұл әдіс перспектива заңдылықтарын дәл сақтап
бейнелеуге мүмкіндік жасады, сонымен қатар айтарлықтай кемшілігі де болды:
ол сурет салуды механикалық жо-балауға айналдырды.
Дегенмен XV ғасырда бейнелеу әдістемесінің дамуына суретші-ағартушы
Альбертидің қосқан үлесі зор болды. Бейнелеу әдістемесінің дамуына үлкен
әсерін тигізген Леонардо да Винчидің "Живопись туралы кітап" еңбегін айтуға
болады. Альберти сияқты Леонардо да Винчи де бейнелеуге негізгі ғылыми пән
ретінде қарады. Леонардо "ілме" арқылы бейнелеу тәсілі оқушыларға зиян
екенін айтып: "Бұл ойластырылған құралдан бас тарту керек, өздігінен сурет
сала алмайтын адамдар үшін бүл бағыт ақыл-ойларына зиян келтіреді және оның
көмегінсіз ешбір жақсы дүние жасай алмайды" деп жазды.
Леонардоның болымды әдістерінің бірі өткен жаңа материалды бекіту
мақсатында есте сақтау арқылы сурет салу болды. Ол: "Егер сен жаңа танысқан
нәрсені жақсы есіңде сақтағың келсе, онда мына тәсілді пайдалан: бір
нәрсені бірнеше мәрте көшіріп салған соң, ол есіңде қалды деп ойласаң, онда
оны үлгіден қарамай бейнелеп көр", - деп жазды.
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы неміс суретшісі Альбрехт Дюрер бейнелеу өнерін
оқыту әдістемесі жөнінде, сондай-ақ жалпы өнер мәселелері жөнінде аса құнды
теориялық еңбектер қалдырды. Ол өзінің "... кімде-кім өзі нені болса да
білсе, қажет еткен өзгелерге соны оқыту керек" деген гуманистік
көзқарасымен де ерекшеленді.
Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесіне енгізген Дюрердің "көлемді
жалпылау" әдісі аса қүнды жетістік болды. Сол кездегі ағартушы-суретшілер
кеңінен пайдаланған бүл әдіс ңазіргі кезде де бейнелеуге оқытудың
классикалық әдістерінің бірі ретінде қолданылып жүр. Осыған дәлірек
тоқталатын болсақ: адам саусақтарын білезік буынына дейінгі бейнесін
перспективада дұрыс бейнелеу өте қиын, ал оқуды жаңа бастаған адамға мүлдем
алынбайтын қамал тәрізді. Осы қиындықты жеңілдету үшін қол саусақтарын
бірінші қарапайым геометриялық пішінге айналдырып, яғни "көлемді жалпылап"
бейнелеуді ұсынды. Күрделі пішінді адам басын бейнелеуді жеңілдету
мақсатында Дюрер бейнелеудің алғашқы сатысында қолданылатын әр түрлі
геометриялың пішіндерден тұратын, ағаштан шабылып жасалған тәрізді адам
басының үлгісін жасады. Ол үлгі обрубовка деген атпен әлі де көптеген оқу
орындарында пайдаланылып келеді.
Дюрердің күрделі пішіндерге талдау (анализ) жасау және адам басының
құрылысын зерттеу ережелері қазіргі кездегі бейнелеу өнерін оқытуға
арналған әдістемелік әдебиеттердің барлығында дерлік кездеседі. Ол жалпы
педагогика және оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жөнінде де бірқатар пікірлер
қалдырды.
Қайта өрлеу дәуірі суретшілерінің ісін қорытындылай келіп, олардың
біріншіден, бейнелеу ережелерінің ғылыми теориялық негіздерін жасаудағы
шексіз еңбектерін атауға болады. Олардың перспектива заңдылықтары жөніндегі
еңбектері кеңістіктегі үш өлшемді нәрселерді жазықтық бетіне бейнелеудегі
қиындықтарды жеңуге көмегін тигізді. Кейбір қайта өрлеу дәуірінің
суретшілері барлық уақытын перспектива, жарық, көлеңке, пропорциялық
заңдылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеуге арнады. Қайта өрлеу дәуірінің
шеберлері практик-суретшілерге ғана емес, сонымен қатар педагогтарға
бейнелеу өнерінің аса құнды үлгілерін, ереже заңдылықтарын қалдырғанмен,
олар өз алдарына оқыту мен тәрбие жүйесін жасауды мақсат етіп қоймады.
Қайта өрлеу дәуірі өнері.
Қайта өрлеу дәуірі өнеріндегі (сәулет, мүсін, сұңғат) негізгі бет
бұрыстар. Мүсін және бейнелеу өнеріндегі негізгі өзгерістер (бағыттар). ХV-
XV1ғ Солтүстік қайта өрлеу дәуірі өнері.
Бақылау сұрақтар:
1.15-16 ғасырда Италияда мәдениет қайраткерлері нені жоғары бағалады ?
2. Италияның Қайта өрлеу дәуірі негізінен қаншаға бөлінді?
3. Жоғары қайта өрлеу дәуірінде Италияда ұлы суретші кім?
Пайдаланылатын әдебиеттер
1.Төлебиев Ә. Өнер өрісі: -Алматы, Өнер, 1996ж-148 бет.
2. Марғұлан.А.Х. Казахское народное прикладное искусство Алматы Өнер
баспасы 1986ж.
3.МүсәлімовТ. Бейнелеу өнерінің негіздері.-Алматы: Рауан,1995-48б.
4.Қазақстан тарихы.-Алматы. Қазақстан .1995ж-306б.
5. XVІ-ХХ ғ. Батыс Европадағы өнер
ХV ғасырдың соңында Италияда жаңа ағым өмірге келді. Ол ағым барокко
деп аталды. Барокко деген сөз өзгеше деген мағынан білдіреді.
Тың ағым ғажайып өзгешілімен, бас айналдырар шым-шытырақ
әшекейлерімен, адам ойлағанынан да асып түсетін безендіруімен көрерменді
таңдандырды. Бұл өнердің қызметін католиктік шіркеу иелері мен ел
билеушілері жақсы пайдаланды. Осы өнер арқылы олар өздерінің мығым да,
айбынды биілігін, күшін көрсетіп бақты. Сондықтан да барокко өнері
шіркеулер мен король сарайларында барынша өркендеді. Біртіндеп өзінің
сипатымен бүкіл Европаны тәнті еткен бұл ағым –испандықтар арқылы
Америкаға дейін тарады. Қазірге дейін Америкаға жайылған сол барокко ағымын
испан стилі деп атайды.
Барокко сәулет өнерінің туған отаны – Рим болды. Бұл жаңа өнер ағымы
шіркеу құрылыстарында кеңінен қолданылды. Соның бір айғағы –Римдегі Санта
Сусана шіркеу ғимараты. Ғимарат екі қанатты фасадтан тұрады. Фасадтары
жартылай діңгектер мен пелястрлерден құралып, жоғарғы жағын үш бұрышты
фронтан (маңдайша шатыр) қамтиды. Ұзыншақ төменгі ярус пен енсіз шағын
жоғарғы ярус бір-бірімен екі бүйірінде валюта деп аталатын сәулеттік
әшекеймен жалғасады. Барокко сәулет ғимаратына тән тағы бір ерекшеліктер,
оның керегелері біресе ішіне кіріп, біресе сыртқа шығып, түрлі иірімді
қозғалысты қимыл жасап, түрлендіріп жасалатындығында.
Осындай түрлендіріп тұрғызылған сәулет ғимаратының шебер-жобалаушысы
атақты Франнческо Борромини (1599-1667) болды. Сәулетшінің ғимаратттарына
тән нәрсе, қабырғаларының құбылмалы жасалынуы еді.
Барокко заманында сәулетшілердің сүйікті сәулеттік айшығы
валюталар болды. Олар фасадтар мен терезе жақтауларына қолданылды.
Барокко ғимараттары әр түрлі шым-шытырақ роспистермен, мүсіндермен
көмкерілді. Кереге мен төбедегі сұңғат шығармалары алданыш кеңістік ұғымын
тудыратын.
Сол кездегі аса ірі мүсінші және сәулетші италияндық Лоренцо Бернини
(1598-1680) барокколық ағымды өркендетуде үлкен үлес қосты.
Барокко заманында мүсін өнері дамып, сәулет өнерінің бөлінбес бір
бөлігі болып қалыптасты. Әр түрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz