ҚР ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық мәні
Кіріспе
I . тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негіздері
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы . реттеу объектісі ретінде
II . тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және жетілдіру
2.1 «Батыр» ЖШС.нің қызметін ұйымдастыру жолдары
2.2 ЖШС «Батырдың» экономикалық қызметін жетілдіру жолдары
2.3 Облыстың агроөнеркәсіп кешені экономикасының қазіргі жағдайы
III.Тарау. Қазақстандағы ауылшаруашылығы кешендерінің қызметін жетілдірудегі стратегиялық бағыттар
3.1 АӨК салаларын ғылыми қамтамасыз ету және инновциялық өңдеулерді енгізу
3.2 АӨК.ін кадрлық қамтамасыз ету
3.3 Облыстың агроөнеркәсіптік кешенін қажетті ресурстар мен оларды қаржыландыру көздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I . тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негіздері
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы . реттеу объектісі ретінде
II . тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және жетілдіру
2.1 «Батыр» ЖШС.нің қызметін ұйымдастыру жолдары
2.2 ЖШС «Батырдың» экономикалық қызметін жетілдіру жолдары
2.3 Облыстың агроөнеркәсіп кешені экономикасының қазіргі жағдайы
III.Тарау. Қазақстандағы ауылшаруашылығы кешендерінің қызметін жетілдірудегі стратегиялық бағыттар
3.1 АӨК салаларын ғылыми қамтамасыз ету және инновциялық өңдеулерді енгізу
3.2 АӨК.ін кадрлық қамтамасыз ету
3.3 Облыстың агроөнеркәсіптік кешенін қажетті ресурстар мен оларды қаржыландыру көздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ел экономикасының қуаттылығы оның қазба байлықтары мен минералдық ресурстар базасының көлеміне емес, алысты аңғаратын экономикалық реформалар стратегиясының бәсекелестікке қабілетті жоғарғы технологиялық тауар мен сапалы қызмет жасауға жағдай туғызуға негізделген жөн.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де, белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге тырыстым.
Дипломдық жұмыстағы талдау материалдар аграрлық саланы
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де, белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге тырыстым.
Дипломдық жұмыстағы талдау материалдар аграрлық саланы
. Назарбаев Н.А. Стратегия-2030.- М.,1997 г.
2. Программа развития сельскохозяйственного производства на 2000-2002 годы. Республиканское совещание работников аг¬ропромышленного комплекса (8 февраля 2000 г., г.Астана). // Панорама № 6.- 11 февраля 2000 г.
3. Айтуганов Б. Развитие агропромышленного комплекса. –
Транзитная экономика, 1998 г.
4. Баймухамедова Г. Сущность, содержание и функции рынка, средств производства и услуг в условиях рыночной экономики.// Вестник с-х науки Казахстана № 8.- 2003 г.
5. Баймуратов У.Б. Национальное экономическая система.-Алматы: Ғылым, 2000 ж.
6. Гиззатова А.И. Дифференцияция регионов Казахстана по уровню беспеченности продовольственными ресурсами.-М.: НИИЭСХ, 2002 г.
7. Калиев Г.А. Законодательное обеспечение развития АПК в Казахстане. // Вестник с/х науки Казахстана № 5.- 2003 г.
8. Сейтбеков Л.С. Приоритеты научно-технической политики АПК Казахстана. // Вестник с-х науки Казахстана №10.-2003 г.
9. Мадиев Г. Тенденции развития сельхоз формирований. // Вестник с-х науки Казахстана №3.- 2004 г.
10 .Тлеубергенова А. Қазақстан республикасы ауыл шаруашылығы экономикасында қазіргі кезде қалыптасқан проблемалар. Актуальные проблемы экономики Западного Казахста¬на. АПК и социальная сфера в условиях рынка: Тезисы меж¬дународной научно-практической конференций. - Орал: ЗКГУ,2001г.
11.Шомкекова Б. Кәсіпкерлікті дамыту мәселелері. // Қаржы-қаражат № 8-9.- 1999 ж.
12.Регионы Казахстана, 2002. Статистический сборник/Под ред. А.А.Смайлова.- Алматы, 2002 г.
1З.Казахстан и его регионы. // Ежеквартальный журнал №1.-2003.Г.
14. А.Б. Оспанов. Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электендіру ғылыми-зерттеу институтының еліміздің агроинженерлік ғылымын дамытудағы ролі.// Жаршы 2003 ж №10.
15.Л.С.Сейтпеков Қазақстан агроөндірістік кешенін ғылыми- техникалық қамтамассыздандырудың басты бағыттары.// Жаршы 2003 ж №9.
16.А.К.Күрішбаев. Қазақстан Республикасындағы астық өндірісінің жай-күйі және проблемалары.//Жаршы 2003 ж №11.
17. А.А. Колашников, М.М. Мүсекенов. Ауыл шаруашылықтың қазіргі жағдайда егін суару ресурстарын үнемдеу. // Жаршы 2004 ж. № 8
18. А. Мұқашев. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың ілімдік негіздері.2003 ж. №5.
19. Н. Я. Коваленко. Экономика сельского хозяйства. Курс лекций Москва 1998 г.
20. Казахстан и его регионы.// Ежеквартальный журнал № 1-2003 г
21. М. Н. Малыш. // Аграрная экономика. Учебник. Санк-Петербург 2002 г.
22. Н. А. Попов. Экономика сельского хозяйства. Учебник. Москва 1999 г.
23. Қ. Е. Құбаев, Ж. О. Ихданов, А. Ш. Кәрібай. Аграрлық сектор экономикасы мемлекеттік реттеу мәселелері. (Оқу құралы) Алматы «Экономика» 1997 ж.
24. Ескараев. О. К. « Агропромышленная интеграция: проблемы, перестройка». Алматы, « Кайнар», 1998 г.
25. Еспаев. С. С. «Углубление аграрной реформы: проблемы, пути и механизм реализаций», КазГосИНТИ Алматы 1995 г.
26. Қ. Р. Президентінің Жарлығы, заң күші бар «Жер туаралы» // Егемен Қазақстан, 11 қаңтар 1996 ж.
27. Медеубеков Қ. Ұ. «Қазақстан агроөнеркәсібі: экономикасын ұйымдастыру және басқару». Қайнар, Алматы, 1990 ж.
2. Программа развития сельскохозяйственного производства на 2000-2002 годы. Республиканское совещание работников аг¬ропромышленного комплекса (8 февраля 2000 г., г.Астана). // Панорама № 6.- 11 февраля 2000 г.
3. Айтуганов Б. Развитие агропромышленного комплекса. –
Транзитная экономика, 1998 г.
4. Баймухамедова Г. Сущность, содержание и функции рынка, средств производства и услуг в условиях рыночной экономики.// Вестник с-х науки Казахстана № 8.- 2003 г.
5. Баймуратов У.Б. Национальное экономическая система.-Алматы: Ғылым, 2000 ж.
6. Гиззатова А.И. Дифференцияция регионов Казахстана по уровню беспеченности продовольственными ресурсами.-М.: НИИЭСХ, 2002 г.
7. Калиев Г.А. Законодательное обеспечение развития АПК в Казахстане. // Вестник с/х науки Казахстана № 5.- 2003 г.
8. Сейтбеков Л.С. Приоритеты научно-технической политики АПК Казахстана. // Вестник с-х науки Казахстана №10.-2003 г.
9. Мадиев Г. Тенденции развития сельхоз формирований. // Вестник с-х науки Казахстана №3.- 2004 г.
10 .Тлеубергенова А. Қазақстан республикасы ауыл шаруашылығы экономикасында қазіргі кезде қалыптасқан проблемалар. Актуальные проблемы экономики Западного Казахста¬на. АПК и социальная сфера в условиях рынка: Тезисы меж¬дународной научно-практической конференций. - Орал: ЗКГУ,2001г.
11.Шомкекова Б. Кәсіпкерлікті дамыту мәселелері. // Қаржы-қаражат № 8-9.- 1999 ж.
12.Регионы Казахстана, 2002. Статистический сборник/Под ред. А.А.Смайлова.- Алматы, 2002 г.
1З.Казахстан и его регионы. // Ежеквартальный журнал №1.-2003.Г.
14. А.Б. Оспанов. Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электендіру ғылыми-зерттеу институтының еліміздің агроинженерлік ғылымын дамытудағы ролі.// Жаршы 2003 ж №10.
15.Л.С.Сейтпеков Қазақстан агроөндірістік кешенін ғылыми- техникалық қамтамассыздандырудың басты бағыттары.// Жаршы 2003 ж №9.
16.А.К.Күрішбаев. Қазақстан Республикасындағы астық өндірісінің жай-күйі және проблемалары.//Жаршы 2003 ж №11.
17. А.А. Колашников, М.М. Мүсекенов. Ауыл шаруашылықтың қазіргі жағдайда егін суару ресурстарын үнемдеу. // Жаршы 2004 ж. № 8
18. А. Мұқашев. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың ілімдік негіздері.2003 ж. №5.
19. Н. Я. Коваленко. Экономика сельского хозяйства. Курс лекций Москва 1998 г.
20. Казахстан и его регионы.// Ежеквартальный журнал № 1-2003 г
21. М. Н. Малыш. // Аграрная экономика. Учебник. Санк-Петербург 2002 г.
22. Н. А. Попов. Экономика сельского хозяйства. Учебник. Москва 1999 г.
23. Қ. Е. Құбаев, Ж. О. Ихданов, А. Ш. Кәрібай. Аграрлық сектор экономикасы мемлекеттік реттеу мәселелері. (Оқу құралы) Алматы «Экономика» 1997 ж.
24. Ескараев. О. К. « Агропромышленная интеграция: проблемы, перестройка». Алматы, « Кайнар», 1998 г.
25. Еспаев. С. С. «Углубление аграрной реформы: проблемы, пути и механизм реализаций», КазГосИНТИ Алматы 1995 г.
26. Қ. Р. Президентінің Жарлығы, заң күші бар «Жер туаралы» // Егемен Қазақстан, 11 қаңтар 1996 ж.
27. Медеубеков Қ. Ұ. «Қазақстан агроөнеркәсібі: экономикасын ұйымдастыру және басқару». Қайнар, Алматы, 1990 ж.
Жоспар
Кіріспе
I – тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін
арттырудың негіздері
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы – реттеу объектісі ретінде
II – тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және
жетілдіру
2.1 Батыр ЖШС-нің қызметін ұйымдастыру жолдары
2.2 ЖШС Батырдың экономикалық қызметін жетілдіру жолдары
2.3 Облыстың агроөнеркәсіп кешені экономикасының қазіргі жағдайы
III-Тарау. Қазақстандағы ауылшаруашылығы кешендерінің қызметін
жетілдірудегі стратегиялық бағыттар
3.1 АӨК салаларын ғылыми қамтамасыз ету және инновциялық өңдеулерді
енгізу
3.2 АӨК-ін кадрлық қамтамасыз ету
3.3 Облыстың агроөнеркәсіптік кешенін қажетті ресурстар мен оларды
қаржыландыру көздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ел экономикасының қуаттылығы оның қазба байлықтары мен минералдық
ресурстар базасының көлеміне емес, алысты аңғаратын экономикалық реформалар
стратегиясының бәсекелестікке қабілетті жоғарғы технологиялық тауар мен
сапалы қызмет жасауға жағдай туғызуға негізделген жөн.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен
реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған
саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы
қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан
басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер
етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік
саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін
және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет
көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты
көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті
талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік
шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де,
белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі
қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті
болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды
бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін
теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге
тырыстым.
Дипломдық жұмыстағы талдау материалдар аграрлық саланы зерттеуші
Қалиев Г.Ә., Мәдиев Г., Сейтбеков Л.С., Баймұхамедова Г., Айтуганова Б.,
Тілеубергенова М.А. және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектеріне
негізделінді.
Даярланған талдау материалдарының ерекшелігі бәсекелестікке қабілетті
тауар шығару үшін болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі - құрылымдық
өзгерістер жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп
және оны одан әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыз ету талаптарымен
анықталады және ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз
ролін қамтамасыз ету, сонымен қатар, етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы,
жылқы шаруашылығын дамытуды қарастырады.
I – тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары.
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
Аграрлық секторда ғылымға жеткілікті дәрежеде негізделмей жүргізілген
реформалар ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің құлдырауына алып келді,
әсіресе мал шаруашылығы көбірек жапа шекті. Ауыл шаруашылығы саласының
құрылымы, әсіресе ондағы өсімдік пен мал шаруашылығы қатынастары мүлдем
өзгерді. Мәселен, 2002 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінде (1994 ж.
бағамен) өсімдік шаруашылығы үлесіне 80% және мал шаруашылығы үлесіне
небәрі 20% ғана тиесілі (1990 жылы 39% жэне 61% болған) болды. Мысалы, 1
шартты мал басына есептелген шартты саны азайып кеткен 1990 жылы 16,6 млн.
бас болса, 2003 жылы 7,5 млн. басқа дейін немесе 55%-ға кеміген), ал мал
шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 77%-ға азайған. Бұл жағдайда
шаруашылық категориялары бойынша мал шаруашылығы саласында қайта бөлістіру
өзгерді: ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлесі біраз азайып кеткен ондағы
мал басы саны және мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі де кеміген. Қазіргі
кезеңде Батыс Қазақстан облысында республикадағы барлық мал басының 9,8%
орналасқан (шартты басқа есептегенде). Одан да өзге ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында жер көлемі аумағы да қысқарды. 1 кәсіпорынға орташа 2100
га жыртылған жерден және 5500 жайылым және шабындықтан келіп отыр.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары негізінен астық өндірісіне
мамандандырылған. Бұған қалыптасқан егістік алқаптарының құрылымы да ықпал
етеді, басқаша айтқанда азық дақылдарына арналған аумақтар мал шаруашылығы
саласының дамуына сәйкес емес, олар бар болғаны орташа есеппен 550-600
шартты басты қамтамасыз ете алады. Мұндай фактор, шағын көлемдегі жер
аумағы ретінде, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы шоғырландыру
деңгейінің өте төмен екендігін анықтап отыр: 1 кәсіпорынға орташа МІҚ 300
басқа дейін және қой мен ешкі 1500 басқа дейін. Осы жағдайда оның
жартысынан астамы 30-35 бас МІҚ және 100-250 қой мен ешкі келеді.(1)
Жалпы өнімдер көлемдері бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
негізгі бөлігі шағын көлемді өндіріспен сипатталады: орташа республика
бойынша бұл көрсеткіш 1 шаруашылыққа 34 млн. теңгені құрайды.
Тек солтүстік өңірде ғана аздап өзгешелеу - 1 шаруашылыққа жалпы өнім
көлемі 64 млн. теңге құрайды. Бірақ мұндай жағдай астық өндіруші
кәсіпорындар есебінен қалыптасып отырғандығын айтуға болады. Оңтүстік және
батыс өлкелерде көбінесе жалпы өнім көлемдері бойынша, барынша ұсақ ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары құрылып отыр, сондай-ақ жер көлемі, мал басы
саны, жұмыскерлер саны да өте аз.
Шаруа қожалықтары бойынша жыртылған жер аумағы негізгі массада орташа
10 га келеді, сонымен қатар мал шаруашылығы да өте ұсақ көлемде көрініс
тапқан: МІҚ 20 басқа дейін және 110-ға дейін қой мен ешкі. Бұл жағдайда мал
шаруашылығымен 10% ғана шаруашылық айналысады. Қалыптасқан ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының ұсақ көлемді болып келуі жер көлемі бойынша да және мал
басы бойынша да үздіксіз технологиялық процесті қалыпты жағдайда қамтамасыз
ете алмайды, ол ақырында өңдіріс тиімділігінің төмендеуіне келіп жеткізеді.
Бәсекеге қабілетті және экономикалық жағынан пайдалы шаруашылықты құру ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының көлеміне айрықша талаптар қояды., оның өзі сол
жергілікті аграрлық сектордың дамуына сәйкес болып келуі жөн.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары көлемдерінде, жер аумағы бойынша үлкен
айырмашылықтар байқалады, бір облыс ішіндегі өлкелерде ұтымды өндіріс
ұйымдастыру барлық уақытта да дәлелденген болып саналмайды. Көп кездесе
бермейтін ірі кәсіпорындармен қатар, онша көп болмаса да, өте шағын
көлемдегілер де жиі кездеседі. Шағын кәсіпорындарға қарағанда ірі
шаруашылықтардың басымдығы байқалады онда барлық өндіріс факторлары тиімді
сәйкестік тапқан және көп пайдаланылады, және соның негізінде жақсы
қорытындыларға жетуге мүмкіндік мол.
Орташа және ірі тауарлы өндірістік қуаттары мен инфрақұрылымдары
дамыған кәсіпорында қызмет етіп жатыр, ауыл шаруашылық өндірістік
технологиясы жер көлемдері орташа және ірі және материалдық техникалық
базалары ұтымды пайдалануға мүмкіндігі бар мал шаруашылығы объектілеріне
ыңғайланған. Атап өтетін нәрсе, жақын болашақта орташа және ірі тауарлы
өндірісі бар табиғи-экономикалық жағдайларға сәйкестілер тұрақты дами алады
деуге болады.
Орташа және ірі шаруашылықтардың басымдылықтары, жоғары деңгейлі
мамандандыру, өндірісті шоғырландыру, рынок бойынша интеграциялау
мүмкіндіктері сияқты факторлармен анықталды. Ірі және орташа кәсіпорын,
әсіресе өсімдік шаруашылығы салаларында, шағынмен салыстырғанда басымдықты
иеленеді. Оларда күрделі қаржыны тиімді пайдалануға мүмкіндік бар, олар
ғылыми- техникалық прогресске барынша икемді. Астық өндіруші кәсіпорын,
егер жыртылған жері 15-18 мың га шамасында иеленген жағдайда өте жоғары
пайдалылық деңгейін көрсетеді.
Шаруашылық қызметінен алынатын таза табыстың негізгі массасын шағын
кәсіпорындар тобы алады, мәселен ірінің үлесіне барлық кәсіпорынның 15,4%
құрайды, барлық ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан алынған таза кірістің 72%-
не келеді.
Интенсификациялау деңгейінің көтерілу жағдайында ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының көлемі, өндіріс күштерінің өсуі өзгермейтіндей болып
қалмайды. Олар өздерінің өндіріс күштерінің әрбір нақты деңгейі
шаруашылықтың интенсифтілік деңгейі және оны мамандандыру жағдайы үшін
өздерінің оңтайлы шекараларын иеленеді.
Әртүрлі ауыл шаруашылық салалары үшін, өндірістің түрлі экономикалық
жағдайларының қызмет етуі жағдайында оңтайлы көлемдер шамалары бірдей емес.
Сондықтан ауыл шаруашылық кәсіпорындарының көлемдері жалпылама емес,
белгілі бір мамандандырылған өндіріске ыңғайластырылады. Мамандандыру
өндірісті интенсификациялаумен тығыз байланысты, оның өзі бір тектес
өнімдер өндірісінің оңтайлы шоғырлануын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның
оңтайлы көлемдері белгілі бір шаруашылықтың мамандандырылуы және
интенсифтілік жағдайында еңбек ресурстары саны бар болса, барлық негізгі
өндіріс факторларын пайдалану жэне ең бір тиімді сәйкестікті қамтамасыз
етеді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының оңтайлы көлемдерінің критериі-бұл
барлығынан бұрын жоғарғы өндірістің нәтижелері, жоғарғы еңбек өнімділігі
және өндірістің рентабельдігін қамтамасыз етеді.
Болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі құрылымдық өзгерістер
жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп және оны одан
әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыздық талаптарымен анықталады, жэне
ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз ролін
қамтамасыз ету, сонымен қатар етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы жылқы
шаруашылығын қайта дамытуды қарастырады.
1. 2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың
негіздері.
Өндіріс тиімділігі - экономикалық категория. Ол - өндіргіш күштер мен
өндірістік қарым - қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы.
Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.
Тиімділіктің басты мәселесі - нарықтық экономика жағдайында тауар
өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды
мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне
мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті
актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын
сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау,
өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде
қолданылады. Тауар - ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды
экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік
шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып
тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық -
құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті
жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі. Сондай - ақ ол
материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми - техникалық прогрестің дамуы
үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, тұтыну құнының сапасын
жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс - әрекет жасаған кезінде
өндірісті тиімді жүргізудін басты міндеттерін бір уақытта шешуге жол ашатын
нарықтық тетік механизм , біріншіден, тауар өндірудің дәл сол мезгілде
қоғамдық сұранымға сәйкестігін бағаласа сандық және сапалық жағынан,
екіншіден, қойылған міндеттерді тиімді жолмен шешу үшін өндіріске жаңа
тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі мен ауытқуы,
пайда, тағы басқадай құнды категориялар арқылы халық шаруашылығында
өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың сұранымына сәйкес
бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып, экономиканың
тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әртүрлі тауарлар нарығының дамуына,
солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу
арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір
өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық
баға сияқты белгіленген ресурстың сұранымы мен ұсынымының өзгеруіне
байланысты өзгеріп отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан,
мейлінше аз шығын жұмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты
өндірістік үдерісті таңдау мүмкіндігі туады.
Жұмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс үдерісін техникалық
жарақтандыру шаруашылықты оңтайлы жүргізуге ынталандырып, төмен болған
жағдайда өндіріс үдерісінің еңбек сыйымдылығын уақытша тоқтатып қоюға
ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы тауар өндірушілерді арзан
ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен қолдануға, ал қымбат ресурстарды
үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдайда тауардың бағасы қоғамда өндірістік
ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске алады. Яғни бағаның
калыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс тиімділігін арттырудың
негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның қалыптасуы тетік көмегі арқылы өте
тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол ашпақ .
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі
шаруашылық кешендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың
шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, ,барлық табиғи
ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жеткізген жағдайда
ғана экономика қалыптаспақ.. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің
маңызы анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшерде болуы
өндірістің толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мұндағы ең
басты мәселе - ең алдымен қандай тауарлар өндіру қажет, ал қандай
түрлерінің қажет еместігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің
экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалык
тиімділік, бағаның тұрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі,
тауарды әділеттілікпен бөлісу сиякты негізгі экономикалық мақсаттар
қалыптасады.
Агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін анықтау үшін, оның мақсатын,
қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануының және әлеуметтік
факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарықтық экономика жағдайында
ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің мәселелері - бұл
ең қажетті ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мәселесі. Бұл орайда
өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мәселесін нарықтық экономика
жағдайында маңызды әлеуметтік-экономикалық факторларды ескермей, қарастыру
мүмкін емес. Бұған өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады.
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелінген ірі кәсіпорындарға иек
арту негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс әсіресе өнеркәсіп
технологияларды қолданып жұмыс істейтін мамандаңдырылған кәсіпорын еңбек
өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық - техникалық еңбек ресурстарын
тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіндіктеріне ие болады. Бірақта ірі өндірісті
абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен
жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірері хақ .
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының өзгеруіне
байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі ауыл шаруашылығы
өңдірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз.
Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық және әдістемелік аспектілерін
нақтылауды кажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай
дегенді. ... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық
экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметті тиімділігінің төмен болуы
объективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай
қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден
болды. Сондықтан ауыл шруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты
талдау қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнде
деңгейде өзгерді.
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы – реттеу объектісі ретінде
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы
және ол экономикалык, дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті
дамыту, саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында
шешуші рөль атқарады. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру
тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлык, салада терең дағдарыс
қалыптасты. Одан шығудың бірден-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді және
жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге
асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық
қатынастарға көіпу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек.
Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық
бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды. Әуелі
көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан
шаруашылықпен айналысу мен еңбек ету психологиясын жекеменшік өрістеген
жағдайға бейімдеу революциялық емес, эволюциялық процесс екені
ескерілмеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек
ету "философиясы" назарға алынбады. Эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге
дайын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды.
Агроөнеркәсіп кёшенінің 1-ші және 3-ші сала кәсіпорындарының монополиялық
жағдайында бағаны біржақтылы босату, жекешелендірудегі ұйымдық-экономикалық
және хүқықтық ретсіздік, жергілікті жерлердегі өз бетімен кетушілік ұдайы
өндіріс процесінің бүзылуына, қоғамдағы дағдарыстық жағдай мен әлеуметтік
шиеленісудің күшеюіне алып келді. Мүның өзі аграрлық секторды нарық
жағдайына бейімдеу тәжірибесін ескере отырып төмендегідей түжырымдар
жасауға мүмкіндік береді:
- аграрлық сектордың өндірістік-әлеуметтік ерекшелігіне
қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және
түзету енгізусіз "таза" күйінде пайдалану өндірістік потенциалды
қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің
шиеленісуін тудырады;
- меншік пен шаруашылық жүргізудің түрлері мен әдістерін өзгерту процесі
бәсекелес нарықтық орта қүрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы
мен қолдауы нәтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондықтан көпукладтылық, ұсақ
тауарлы жеке және ірі өндірістің (ерікті кооперация негізінде) үйлесуі үзақ
мерзімге сақталады;
- аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің "бастапқы
алаңы" ретінде нарықтың дамуы үшін реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік
саясаты енгізілетін эковомиканың бірінші саласы болуы қажет; оның мәні -
әкімшілік емес, экономикалык, құралдарды (баға, салық, несие, т.б.) өзара
байланысқан жүйе ретінде пайдалану болып табылады. Ең алдымен экономикалық
реттеуде жер реформасы - мемлекет деңгейіндегі үлттық мәселелерді қамтитын
аса күрделі процесс. Әлемдік тәжірибеде жерге шексіз жеке меншіктік құқығын
бермей, мемлекет және қоғамдык, мүдделердің артықшылығын қамтамассыз ететін
әртүрлі шектеулер бар. Мұндай хұқықты беру- мақсат емес, тек жерді
пайдалану тиімділігін арттыру үшін пайдаланатын құрал. Ауыл тұрғындарын
көбірек толғандыратын мәселе - жерге жеке меншік орнатудан гөрі, одан
алынатыны өз еңбегінен тускен нәтижеге иелік ету хұқығы. Атап айтқанда,
кеңінен етек алған бұрынғы тәжірибені, яғни алдымен ауылдың бар өнімін,
пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын өтеу түрінде біртіндеп
қайтарудан арылу мүмкіндігін беру қажет болды.
Ауыл еңбеккерлері жерді сенімді пайдалану үшін республи-камыздың Ата
заңымызға сәйкес жерді үзақ мерзімге жалга, немесе өмірлік мұрагерлікке
беру өте тиімді екенін баса айту керек. Сондықтан жер туралы заңда бұл
процессті аяғына дейін жеткізу мәселесін қарастыру өте маңызды іс екені
белгілі.
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары: а) ауыл шаруашылығында
өндірістің негізгі құралы ретінде жердің бағасын анықтау; ә) жердің
сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу; б) ауыл шаруашылығына
қолайлы жерлерді қорғау мен тиімді пайдалану жөніндегі іс-шараларды жузеге
асыру, оның ішінде жердің құнарлылығының сақталуы мен жақсаруын бақылау.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдерінің айырбасындағы біздер әуел баста
жіберіп алған баға қайшылығы қүн заңын сақтамаудың, ал, нақтырақ айтқанда,
ерікті баға белгілеудің қағидасын дүрыс пайдаланбаудың салдарынан болғанын
өмір көрсетіп отыр. Ауылшаруашылық өнімінің бағасын реттеу жүйесі
тұтынушылардың да, өндірушілердің де мүдделерін қорғауы керек, Нарықты тез
арада азық-түлікпен толықтыру үшін агроөнеркәсіп кешенінің 2-ші саласында
баға қүрылу процесі барынша ерікті болғаны тиімді. Бүл жағдайда аграрлық
сектор үпіін өндіріс қүралдарын шығаратын барлық монополист кәсіпорындар
үшін (агроөнеркәсіп кешенінің І-ші саласы) келісім бағасының жоғарғы
мөлпіерін мемлекет деңгейінде белгілеу керек те, ал 3-ші салада
ауылшаруашылық ұйымдық құрылымы баға белгілеумен айналысқаны жөн болар еді.
Ауыл шаруашылығында экономикалық қарым – қатынастарды реттеу үшін
залогтық (кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу
жөніндегі ұсыныстардың едәуір мәні бар. Бүл жағдайда шикізатты өңдеп, дайын
өнімді алғаннан соң тауар өндірушілерге шикізат құны мен нақтылы төленген
аванс сомасы арасындағы айырмашылықты залогтық баға бойынша төлеу қажет.
Кепілдіктік-сатып алу операциясын жүзеге асыру үшін дайындаушы және өңдеуші
кәсіпорындарды кепілдікті сатып алу ұйымдары етіп қайта құратын болсақ
нарықтық баға құрылымын және ауылшаруашылық тауарын өндірушілердің алатын
пайдасын реттеуге жағдай жасалынады. Бүл операциялар, біріншіден, нарықтағы
ұсынысты азайтады, екіншіден - фермерлерге несие беруге мумкіндік жасайды.
Өйткені оның көлемі кепілдікке өткізілген ауылшаруашылық өнімінің
мөлшерімен анықталады. Кепілдікті баға өндіруші қолданып отырған бағаның
төменгі мөлшерін білдіреді.Пайда табудың ең төменгі қажетті мөлшерін қолдау
үшін жәрдемақы деңгейін анықтау мақсатында мемлекет мақсатты бағаны
белгілеуі тиіс. Сонда ол дайындаушы ұйымдар арқылы ауылшаруашылық тауар
өндірушілері табысының құралу көздерін де реттейді. Осылайша бағаның құрылу
процесін мем-лекеттіқ реттеу механизмі қалыптасар еді.
Аграрлық секторда тауар өндірушілердің тұрақты жұмыс істеуі үшін
түрақты қаржы-несие жүйесі әлі құрылмаған. Банк процентінің жоғарғы мөлшері
ақша айналымын және өндірісті тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Негізгі
мәселелердің бірі -бүл қаржы қорларының үнемі жетіспеуі және ауылға тиімді
несие беру механизмінің жасалынбағандығы.
Республика халқын азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен
қамтамасыз ету үшін жыл сайын дайындаушы, өңдеуші, сатуіпы үйымдардың және
жеңіл өнеркәсіп орындарының тауар өндірушілерімен форвардты, фьючерстік
контрактілер жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жүзеге асыруы қажет.
Сонда тауар өндірушілер алдын-ала процентсіз несие алу мүмкіндігіне ие
болады. Өйткені, форвардтық операциялар - бұл болашақтағы өнімді қазіргі
сату бағасымен контрактілі өткізу де, фьючерстік оперциялар - белгілі бір
көлемдегі, саладағы бола-шақтағы өнімнің контрактісін болашақтағы
нарықтық баға негізінде сату. Алдағы жылдың өнімін сату - бұл процентсіз
несие алумен қатар ауылшаруашылық бағалы қағаздар нарқын құруға, түрақты
сұраныс пен өнімді кепілдікті өткізуге, сатып алушылардың қаржы қорларын
тиімді жұмсауына және инфляциялық процесстердің төмендеуіне мүмкіндік
береді.
Агроөнеркәсіп кешенінің шаруашылык, жүргізуші субъектілеріне
мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларда қарастырылған іс-шараларды жүзеге
асыруы үшін 5 жылдық мөлшерге дейін узақ мерзімдік несие беру тиімді болар
еді. Ол үшін мемлекеттің қаржы-несие саясатында мынадай талаптарды орындау
қажет:
- мемлекеттік деңгейде бекітілген бағдарламаларға сай
қаржы босату;
- республикалық және жергілікті бюджеттердің, меншік
түріне байланыссыз кәсіп орындар қорларының, банктердің, дайындаушы және
қызмет көрсетуші ұйымдардың ауылшаруашылығына жұмсалатын қаржыға үлестік
қатысуы;
- жеңілдікті салық салу.
Ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің қаржы жағдайына сатылған өнімге
уақтылы есеп 'айырысудың сақталмауы қатты әсер етеді. Сондықтан өзара есеп
айырысудың бақылау мерзімін бекіту керек.
Мемлекеттік салық саясатында ауыл шаруашылығына қатысты жеңілдікпен
салық салу арқылы олардың ынталанды-рухы функциясын күшейту керек, Салық
салудың негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғана алу тиімді болар еді.
Жер салығы, оның мөлшерінің экономикалық негізделуі аса төмен
болғандықтан, жердің сапасы мен өнім бағасының өзгеруін тұрақты анықтап
тұру қажеттігінен негізгі салыққа жанама толықтырушы ретінде қолданылуы
мүмкін,
Қазіргі жағдайда тұтастай республика ауылшаруашылық кәсіпорындары
бойынша салықтар мен төлемдердің мөлшері жоғары болып отыр. Әртурлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткеніндей салықтар мен төлемдер
жалпы табыстың 20-25%-тінен аспауы керек. 25-50%-тің салық. мөлшері тек жай
ұдайы өндірісті қамтамасыз етеді, ал одан жоғары болса өндірістің
қысқаруына әкеліп соғады.Аграрлық салада салық салу жүйесінен жол қорына,
т.б. түрлі даму қорларына аудары-латын салықтар мен төлемдерді шығарып
тастау жөн болар еді.
Мемлекеттің инвестициялық саясатына келетін болсақ, құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыруда шетел инвестицияла-рының маңызы зор. Ауыл
шаруашылығындағы инвестициялық саясат, барлық меншік түріндегідей,
кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді
өңдеу, сақтау және өткізу базаларының дамуын қамтамасыз етуі керек болады.
Ал, әлеуметтік салада, бюджеттік қорлармен қатар, шетел инвестициялары да
келесі бағыттарды қаржыландыру үшін аса қажет:
- мемлекеттік маңызы бар табиғатты қорғау шаралары мен
мелиоративтік жұмыстар;
- жолдардың, электр қуатын беру жүйелерінің, магистральды
газ және су құбырларының, телефон коммуникациясының, ка-
нализация жүйелерінің құрылысы;
- ауылдың денсаулык, сақтау, білім беру, мәдениет, бала-
бақша (және қарттар үйі) объектілерінің құрылысы мен оларды
қамтамасыз ету;
- жоғары білімді мамандар дайындау, күрделі ғылыми зертте-
улер жүргізу және т.б.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығына қатысты экспорт – импорт операцияларын
реттеуінде негізгі мақсат тұтыну нарығын то-лықтыру және әлеуметтік
шиеленісушілікті жою. Бұл бағытта жақын шет елдермен бұрынғы өндірістік
және сауда байланы-старын қалпына келтіру тиімді. Сондай-ақ алыс шет
елдермен экономикалық байланысты дамытудың да мәні зор. Оның негізін сыртқа
шығаратын внімдер құрайды: мал шаруашылығы бойынша – жөн, қай түрілері;
егін шаруашылғында - астық, мақта, кейбір көкөніс түрлері. Ал сырттан
алынатындарына, бірінші кезекте, ауылшаруашылық кішігірім техникасы мен
технологиялар жата-ды. Мүндай сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді жүзеге
асыру-да мемлекеттің белсенді рөлі сөзсіз қажет. Өйткені мемлекеттік
реггеусіз еліміздің зор табиғат байлығы пайдасыз болып, талан-таражға
түсетіні белгілі. Екіншіден, сырттан әкелінетін өнімдерді қадағаламасақ
ішкі тауар өндірушілердің мүддесіне зиян келтіріледі. Бүл жерде жалпы
халықтың мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік реттеу шаралары батыл
жүргізілуі тиіс.
Аграрлық салада экономикалық реформаны жүзеге асыру, ең алдымен,
басқару жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеу
шараларын жүзеге асыру ісінде мемлекеттің және шаруа қожаларының
функцияларын айқын ажыратудың мәні зор Мемлекеттік басқару органдарының
функцияларын төмендегідей етіп қарастыруға болар еді:
- агроөнеркәсіп кешенінің, дамуын бюджеттік қаржыландыру, баға, несие,
салық, инвестицидлық және әлеуметтік саясат арқылы реттеу;
- мемлекеттік саясат бағдарламалары мен ауылшаруашылығының өркендеу
жоспарларын, нормативтік заң актілерін жасап дайындау;
- мемлекеттік азық-түлік қорын қалыптастыру;
- түбегейлі ғылыми-ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру;
- ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу;
- халықаралык, экономикалық байланыстарды" реттеу;
- инсиекциялық бақылау;
- жер қорын, өнімді стандарттау жүйесін басқару;
- ветеринарлық бақылау.
Жалпы аграрлық қатынастарды басқару жуйесіндегі міндет - олардың
стихиялы түрде дамуына, тәртіпсіздік жайлаған, басқаруға келмейтін жағдайға
жетуіне жол бермеу болып табылады.
II – тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және
жетілдіру
2.1 Батыр ЖШС-нің қызметін ұйымдастыру жолдары.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Батыр Қазақстан
Республикасының заңдылығы бойынша заңды тұлға болып табылады. Серіктестік
құрылтайшысы болып ЖШС Мирас табылады.
Серіктестік атауы: мемлекеттік тілде ЖШС Батыр;
орыс тілінде ТОО Батыр
Серіктестіктің орналасу мекен жайы: Атырау облысы, Жылыой ауданы,
Құлсары қаласы, Мұнайшы көшесі. Серіктестіктің іс- әрекетінің мерзімі
шектеусіз. Батыр ЖШС-нің айналысатын іс- әрекетінің негізгі түрлері
болып: құрылыстық – монтаждық жұмыстар, материалдық – техникалық қамтамасыз
ету, сауда және коммерциялық іс- әрекет, ізденіс – жобалау және эксперттік
жұмыстар, құрылыстық материал, бұйым және құрастыру өндірісі, т.б.
табылады. ЖШС Батыр лицензия негізінде жұмыс жасайды. Мемлекеттік
лицензия № 001427, мемлекеттік тіркелуге тұру туралы куәлігі № 3507-1915-
ЖШС.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 7730 мың теңге . Серіктестіктің
жарғылық капиталына салым болып ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік
құқық т.б табылады. Серіктестіктің мүлкінде қатысушылардың үлесі жарғылық
капиталдың 100 пайызын құрайды. Серіктестіктің жоғарғы органы болып ЖШС
Мирас табылады. ЖШС Мирас- тың қатысушысы осы ЖШС Батыр іс-
әрекетімен байланысты кез–келген сұрақтарды қабылдауға құқылы. Атқарушы
органы болып – директор табылады. Серіктестік іс- әрекетінің нәтижесін,
бухгалтерлік есебін, қаржылық және статистикалық есебін жүргізеді. Осы іс-
әрекетінің нәтижесі бойынша алынған таза табысы серіктестік қатысушысының
шешімімен бөлінеді. Серіктестіктің мүмкін болған зияндары резервтік қор
есебінен жабылады.
Батыр ЖШС-нің іс- әрекетінен түскен табысы соңғы үшжылдық мәлімет
бойынша жылдан-жылға төмендеген. Бұл іс- әрекеттерден түскен табыстары 1-
кестеде көрсетілген.
1 – кесте
Өнімді (жұмыс, қызмет) өндіруден түскен табыс көлемі мен құрылымы.
№ Іс-әрекет атауы 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
мың үлес мың үлес мың үлес
салмағы теңге салмағы теңге салмағы
теңге % % %
1 Құрылыстық-монт
аждық жұмыстан
табыс
150419,2 30,4 146533,5 32,2 143488,8 33,6
2 Материалдық-тех
никалық
қамтамасыз ету
111824,8 22,6 106487,08 23,4 104200,2 24,4
3 Ізденіс-
жобалау жұмысы
49480 10 38681,2 8,5 32028,7 7,5
4 Сауда және
коммерциялық
іс-әрекет 102918,4 20,8 87374,02 19,2 83274,7 19,5
5 Құрылыстық
материал, бұйым
және құрастыру
өндірісі
73725,2 14,9 68260,9 15 61922,25 14,5
6 Басқалай
қызметтен табыс
6432,4 1,3 7736,2 1,7 2135,25 0,5
∑ Барлығы 494800 100 455073 100 427050 100
Ең негізгі көрсеткіш болып - өндірілген өнім (орындалған жұмыс,
көрсетілген қызмет) бойынша табыс көлемі мен құрылымы табылады. 1-
кестеден көріп тұрғанымыздай, іс-әрекеттерден түскен табыс құны төмендеу
тенденциясы көрсетіп тұр. ЖШС Батырдың құрылыстық-монтаждық жұмыстан
табыс басқа іс-әрекеттерге қарағанда 33,6 пайыз жоғарғы үлес салмақты
көрсетіп тұр. Яғни, оның барлық құны 2005 жылы 494800 мың теңгені құраса,
2007 жылы 427050 мың теңгені құрап тұр. Сондай-ақ, жылдан-жылға, кейбір іс-
әрекеттен табыс көп түссе, кейбіреумен аз түскен. Мысалы, құрылыстық-
монтаждық жұмыстан табыс жылдан-жылға төмендеген. Бірақ, басқа қызметтерге
қарағанда ең үлкен үлесті осы іс-әрекет алып отыр. Басқа қызметтерде жылдан-
жылға түскен табыс төмен. Бұл, әрине, өндірісте басты рөлді алатын негізгі
құралдарға тығыз байланысты. Кәсіпорынның іс-әрекеті негізгі құралдарсыз
қалыптасуы мүмкін емес Батыр ЖШС-нің негізгі құралдарының көлемі мен
құрылымын 2 – кестеден көруге болады.
2 – кесте
Батыр ЖШС-нің негізгі құралдарының көлемі мен құрылымы.
№ Негізгі 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
құралдардың
атауы
мың үлес мың үлес мың үлес
теңге салмағы теңге салмағы теңге салмағы
%
% %
1 Ғимараттар
33322 29,6 49704 37,9 53055 36,7
2 Құрылыс
3218 2,9 4314 3,3 4193 2,9
3 Беріліс
құралдары 2441 2,2 3007 2,3 3325 2,3
4 Машина құрал -
жабдықтары
31136 27,7 48933 37,3 56525 39,1
5 Көлік
құралдары 12538 11,1 18018 13,7 19661 13,6
6 Шаруашылық
инвентарь
құралы 485 0,4 525 0,4 578 0,4
7 Өндірістік
емес
мақсаттағы
нгізгі құрал 29339 26,1 6683 5,1 7228 5
∑ Барлық сомасы 144565
112479 100 131184 100 100
2-кестені қорытындылай келе, мынадай тұжырым жасауға болады:
негізгі құралдардың барлық құны 2005 жыл – 112479 мың теңгені құраса, 2007
жылы – 144565 мың теңгені құрады. Бұл, әрине, жаңа линиялы өнім өндірісі
бойынша игеру және тұтынуға байланысты жылдан-жылға өсіп тұрғанын көреміз.
ЖШС Батырдың негізгі құралдардың ішінен машина құрал-жабдықтардан табыс
39,1 пайыз жоғарғы көрсеткішті көрсетіп тұр. Үш жылдық негізгі құралдар
құны мен үлесіне талдау жасасақ , көп жағдайда, өндірістік мақсаттағы
құралдар құны 2006 жылда алатын үлесі басқа жылдарға қарағанда жоғары болып
келеді де, 2005 жылы өндірістік емес мақсаттағы негізгі құрал құнының
алатын үлесі жоғары. Анықталған кезең бойынша өндірістік емес мақсаттағы
негізгі құралдар құны жылдан-жылға тез төмендеуін көруге болады. Оның
себебі: кәсіпорынның алатын табысы көбіне өндірістік мақсатқа байланысты
болғандықтан. Жалпы, табысты алу мақсатында, міндетті түрде қатарласып
шығындар жүреді. Сондықтан да, қаржылық нәтижені құрмастан бұрын өндіріске
кеткен шығындар құрамы мен көлемі қажет. Оны 3-кестеден көруге болады.
3 – кесте
ЖШС Батырдың өндіріске кеткен шығындар құрамы мен көлемі.
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
мың үлес мың үлес мың үлес
салмағы салмағы салмағы
теңге % теңге % теңге %
1 Материалдық
шығындар: 396726 83,3 342056 82,4 335267 82,1
а) шикізат,
материал 282983 267247 248137
б) отын 29400 13107 10200
в) электр 32674
энергиясы 56698 40110
г) жұмыс және
қызмет 11057 13204 12600
д) көлік
шығындары 16588 15824 14020
2 Еңбекақы
шығындары: 65720 13,8 63725 15,8 64236 15,7
а) еңбекақы 52325 50185 49603
б)еңбекақыдан
аударым 13396 13540 14633
3 Негізгі
құралдардың
тозуы 3395 0,7 1975 0,5 2012 0,5
4 Басқалай
шығындар 10272 2,2 7322 1,8 6808 1,7
Барлық сомасы
476113 100 415078 100 408333 100
3 – кестеден көрініп тұрғандай, өндіріске кеткен шығындар құрылымы мен
көлемі жылдан-жылға төмендеген. Бұл өндірістің құлдырауына байланысты болып
келеді. Егер, шығынның барлық сомасы 2005 жылы 476113 мың теңгені құраса,
ал 2007 жылы ол 408333 мың теңгені құраған. Яғни, оның номенклатурасы
бойынша шығын құрамы да өзгерген. Нәтижесі бойынша, материалдық шығын құны
төмендесе, еңбекақыға шығындар 2006 жылдан 2007 жылға барғанда аздап
жоғарылап, 2005 жылы қайтадан көлемі төмендеп кеткен. Еңбекақы шығынының
былай өзгермелі болуы еңбекақы қоры мөлшеріне байланысты.
4 – кесте
ЖШС Батырдың өндірісінің көлемі. (мың теңге)
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1 Іс-әрекеттен алынған табыс
494800 455073 427050
2 Негізгі құралдар құны
92479 131184 144565
а) өндірістік
83140 124501 187200
б) өндірістік емес
29339 6683 7365
3 Жұмысшылар саны (адам)
1033 1005 1200
Соның ішінде:
өндірістік персонал саны 523 525
4 Еңбекақы қоры
35668 42313 43401
5 Жылдың соңындағы жарғылық
капитал мөлшері 7730 7730
7730
4 – кесте бойынша ЖШС Батырдың іс-әрекеттен алған табысы жылдан-
жылға төмендегенін көреміз. Бұл ауылшаруашылық өнімін өндіруші, жеке
сектордан келіп түсетін өнім өндірісі қызметтер үшін негізгі шикізаттың аз
болуынан. Бұл табыс жеке кәсіпкерлерден туындайтын конкуренция әсерінен де
болады. Конкуренция жағдайында маңызды орынды жұмыстың сапасы алады. Ал,
негізгі құралдардың құны жылдан-жылға өскенін көреміз. Бұл негізгі
құралдарды қайта бағалауға байланысты. Жұмысшылар саны үш жылда көп өзгере
қоймаған. Орташа айлық еңбекақы 2006 жылы 3014 теңгені құраса, 2007 жылы
2680 теңгені құрайды. Бұдан кәсіпорынның орташа еңбекақысы мемлекетпен
кепілденген кіші еңбекақыға қарағанда 13 пайызға жоғары екенін байқаймыз.
Міне, осыған сай еңбекақы қоры 2005 жылы 35668 мың теңгені құраса, 2007
жылы 43401 мың теңгені құрайтынын көруге болады.
Серіктестік қатысушысының негізгі құқықтары:
1) Серіктестік іс-әрекетінен табыс алу;
2) Серіктестік іс-әрекеті туралы және құжаттары туралы ақпарат алу;
3) Жарғымен анықталған ретте серіктестік ісін басқаруға қатысу;
4) Кредиторлармен есеп айырысқаннан кейін қалған мүлік бөлігінің құнын
серіктестік ликвидация жағдайында алуға құқылы.
Серіктестік қатысушысы міндеттері:
1) Құрылтайшы құжаттарын талап етуге,
2) Салымды мерзімінде, ретте, тәсілдер мөлшерінде құрылтайшы құжатымен
қаралған ретте енгізуге;
3) Серіктестіктің коммерциялық құпиясы бар мәліметін жарияламауға міндетті.
2.2 ЖШС Батырдың экономикалық қызметін жетілдіру жолдары.
Кәсіпорынның қаржы жұмысы –экономикалық қызметтің басты бөлімі болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі мақсаты ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процессін қаржы ресурстармен қамтамасыз ету және бөлінген қаражаттың дұрыс
пайдалануына бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі бөлімдері мынадай:
1. Қаржы жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспарының баланстық жоспары,
кіріс пен шығыс жоспары, ақша қозғалысы жоспары,жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырсу. Бұл жерде жабдықтаушылармен келісім-
шарт жасақталып, олармен есеп айырсуды жүргізу барысындағы қажетті құжаттар
толтырылады.
3. Қаржы органдармен есептесу. Бұл жерде бюджетпен есеп айырысу бойынша,
бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу операциялары бойынша мәселелер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану тиімділігімен
айналымдылығын үдету көтеру бойынша шаралар жасақталып жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты есептеулер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалық операциялар. Мұнда кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына, олардың қаржы жағдайына байланысты болады
Кәсіпорынның есеп саясатын қалыптастыру - бұл бухгалтерлік есепті
жүргізудің белгілі бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың
тәртібін белгілеу.
ЖШС “Батырдың“ қаржылық және өндірістік есебін, салық есебі мен ішкі
аудитін ұйымдастыруда Қазақстан Республикасының заңдылығын есепке алады.
Оларға жататындар: Қазақстан Республикасының “бухгалтерлік есеп туралы”,
“салық кодексі”, “аудиторлық қызметі туралы”, “бухгалтерлік есеп
стандарты” , тағы да басқа заңдылық нормативтік актілерді жатқызуға
болады.
ЖШС “Батырда” бухгалтерлік есеп жұмыстары енді ғана
компьютерлендіруге көшіріліп жатыр. Қаржы есебі қаржылық көрсеткіштерді
өлшеумен байланысты олардың элементтері: табыс пен шығыстар болып
табылады.Өнімді сатудан түскен түсімнен, олардың өндірістік өзіндік құнынан
кезең шығындарын шегерген соң, қалған айырмасы табыс (зиян) болып
есептеледі.
Өндірістік мақсаттағы негізгі құралға өндірістік емес негізгі құралға
қарағанда алатын үлесі бірнеше есе жоғары. Ең көпүлесті алатын негізгі
құралдар болып – көлік құралдары мен машина және құрал – жабдықтар
табылады, ал ең аз үлесін басқалай негізгі құралдары алып отыр
Кәсіпорында қаржылық жұмыс бойынша жасалған үлкен кқзқараспен
қарастырылады. Осы қаралған жұмыстың барлығы кәсіпорынның қаржылық
жағдайына байланысты болады.
Қаржы жұмысының негізгі тапсырмасы болып табыстың жоғарлау жолдарын
іздестіру және рентабельділігінің жоғарлауы, салымдар және басқа да
шаруашылық кәсіптер, қаржылық органдардың алдындағы міндеттерді уақытында
және толық орындау , сонымен қатар қаржы органдарының банктің
жабдықтаушылардың, жұмысшылардың еңбекақы бойынша міндетті түрде уақытылы
және толық орындау міндеті, мекемелер есебінен рационалдық басқару, басқару
мен және тұлғалармен, қолданылған, алынған құралдар қаржылық реттеу және
несиелендіру толық белгілеу, айналым қорларын сақтандыруды қамтамасыз ету
және олардың қолданылу әсері, кассалық және қаржылық және қаржылық
операцияларды ереже бойынша қалыптастыру.
ЖШС Батырдың шаруашылық іс-әрекетінің соңғы мақсатты нәтижесі
болып пайда табылады. Салық және өзге де төлемдерді төлегеннен кейін
кәсіпорынның таза пайдасы қалыптасады. Осылардың үш жылдағы мөлшерін білу
үшін қаржылық нәтижесінен 5-кестеден көре аламыз. Сонымен ең соңғы
көрсеткіш – ЖШС Батырдың қаржылық нәтижесіне тоқталайық.
5 – кесте
ЖШС Батырдың қаржылық нәтижесі. (мың теңге)
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1 Өнімді өндіруден түскен табыс
(сатудан) 438613 437613 328502
2 Өндірілген өнімнің өзіндік
құны 417823 356830 247849
3 Өнімді сатудан түскен таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I – тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін
арттырудың негіздері
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы – реттеу объектісі ретінде
II – тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және
жетілдіру
2.1 Батыр ЖШС-нің қызметін ұйымдастыру жолдары
2.2 ЖШС Батырдың экономикалық қызметін жетілдіру жолдары
2.3 Облыстың агроөнеркәсіп кешені экономикасының қазіргі жағдайы
III-Тарау. Қазақстандағы ауылшаруашылығы кешендерінің қызметін
жетілдірудегі стратегиялық бағыттар
3.1 АӨК салаларын ғылыми қамтамасыз ету және инновциялық өңдеулерді
енгізу
3.2 АӨК-ін кадрлық қамтамасыз ету
3.3 Облыстың агроөнеркәсіптік кешенін қажетті ресурстар мен оларды
қаржыландыру көздері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ел экономикасының қуаттылығы оның қазба байлықтары мен минералдық
ресурстар базасының көлеміне емес, алысты аңғаратын экономикалық реформалар
стратегиясының бәсекелестікке қабілетті жоғарғы технологиялық тауар мен
сапалы қызмет жасауға жағдай туғызуға негізделген жөн.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары мен
реформаның іске асуын бағалай келе былай деген еді"... жүргізіліп отырған
саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы
қызметте тиімділігінің төмен болуы обьективті түрдегі кедергі факторлардан
басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер
етуінен, тактикалық қателерден болды". Сондықтан аграрлық өнеркәсіптік
саладағы экономикалық ахуал үнемі жан-жақты талдауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін
және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет
көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты
көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті
талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік
шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де,
белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі
қамтамассыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті
болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Осы дипломдық жұмысымда бәсекелестікке қабілетті экономиканың маңызды
бір бөлігі – ауыл шаруашлығы саласының бәсекелестікке қабілеттілігін
теориялық негіздемеге сүйене отырып, кәсіпорын мысалында көрсетуге
тырыстым.
Дипломдық жұмыстағы талдау материалдар аграрлық саланы зерттеуші
Қалиев Г.Ә., Мәдиев Г., Сейтбеков Л.С., Баймұхамедова Г., Айтуганова Б.,
Тілеубергенова М.А. және тағы басқа ғалымдардың ғылыми еңбектеріне
негізделінді.
Даярланған талдау материалдарының ерекшелігі бәсекелестікке қабілетті
тауар шығару үшін болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі - құрылымдық
өзгерістер жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп
және оны одан әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыз ету талаптарымен
анықталады және ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз
ролін қамтамасыз ету, сонымен қатар, етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы,
жылқы шаруашылығын дамытуды қарастырады.
I – тарау. Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары.
1.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының даму бағыттары
Аграрлық секторда ғылымға жеткілікті дәрежеде негізделмей жүргізілген
реформалар ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің құлдырауына алып келді,
әсіресе мал шаруашылығы көбірек жапа шекті. Ауыл шаруашылығы саласының
құрылымы, әсіресе ондағы өсімдік пен мал шаруашылығы қатынастары мүлдем
өзгерді. Мәселен, 2002 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінде (1994 ж.
бағамен) өсімдік шаруашылығы үлесіне 80% және мал шаруашылығы үлесіне
небәрі 20% ғана тиесілі (1990 жылы 39% жэне 61% болған) болды. Мысалы, 1
шартты мал басына есептелген шартты саны азайып кеткен 1990 жылы 16,6 млн.
бас болса, 2003 жылы 7,5 млн. басқа дейін немесе 55%-ға кеміген), ал мал
шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 77%-ға азайған. Бұл жағдайда
шаруашылық категориялары бойынша мал шаруашылығы саласында қайта бөлістіру
өзгерді: ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлесі біраз азайып кеткен ондағы
мал басы саны және мал шаруашылығы өнімдерінің өндірісі де кеміген. Қазіргі
кезеңде Батыс Қазақстан облысында республикадағы барлық мал басының 9,8%
орналасқан (шартты басқа есептегенде). Одан да өзге ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарында жер көлемі аумағы да қысқарды. 1 кәсіпорынға орташа 2100
га жыртылған жерден және 5500 жайылым және шабындықтан келіп отыр.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары негізінен астық өндірісіне
мамандандырылған. Бұған қалыптасқан егістік алқаптарының құрылымы да ықпал
етеді, басқаша айтқанда азық дақылдарына арналған аумақтар мал шаруашылығы
саласының дамуына сәйкес емес, олар бар болғаны орташа есеппен 550-600
шартты басты қамтамасыз ете алады. Мұндай фактор, шағын көлемдегі жер
аумағы ретінде, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы шоғырландыру
деңгейінің өте төмен екендігін анықтап отыр: 1 кәсіпорынға орташа МІҚ 300
басқа дейін және қой мен ешкі 1500 басқа дейін. Осы жағдайда оның
жартысынан астамы 30-35 бас МІҚ және 100-250 қой мен ешкі келеді.(1)
Жалпы өнімдер көлемдері бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
негізгі бөлігі шағын көлемді өндіріспен сипатталады: орташа республика
бойынша бұл көрсеткіш 1 шаруашылыққа 34 млн. теңгені құрайды.
Тек солтүстік өңірде ғана аздап өзгешелеу - 1 шаруашылыққа жалпы өнім
көлемі 64 млн. теңге құрайды. Бірақ мұндай жағдай астық өндіруші
кәсіпорындар есебінен қалыптасып отырғандығын айтуға болады. Оңтүстік және
батыс өлкелерде көбінесе жалпы өнім көлемдері бойынша, барынша ұсақ ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары құрылып отыр, сондай-ақ жер көлемі, мал басы
саны, жұмыскерлер саны да өте аз.
Шаруа қожалықтары бойынша жыртылған жер аумағы негізгі массада орташа
10 га келеді, сонымен қатар мал шаруашылығы да өте ұсақ көлемде көрініс
тапқан: МІҚ 20 басқа дейін және 110-ға дейін қой мен ешкі. Бұл жағдайда мал
шаруашылығымен 10% ғана шаруашылық айналысады. Қалыптасқан ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының ұсақ көлемді болып келуі жер көлемі бойынша да және мал
басы бойынша да үздіксіз технологиялық процесті қалыпты жағдайда қамтамасыз
ете алмайды, ол ақырында өңдіріс тиімділігінің төмендеуіне келіп жеткізеді.
Бәсекеге қабілетті және экономикалық жағынан пайдалы шаруашылықты құру ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының көлеміне айрықша талаптар қояды., оның өзі сол
жергілікті аграрлық сектордың дамуына сәйкес болып келуі жөн.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары көлемдерінде, жер аумағы бойынша үлкен
айырмашылықтар байқалады, бір облыс ішіндегі өлкелерде ұтымды өндіріс
ұйымдастыру барлық уақытта да дәлелденген болып саналмайды. Көп кездесе
бермейтін ірі кәсіпорындармен қатар, онша көп болмаса да, өте шағын
көлемдегілер де жиі кездеседі. Шағын кәсіпорындарға қарағанда ірі
шаруашылықтардың басымдығы байқалады онда барлық өндіріс факторлары тиімді
сәйкестік тапқан және көп пайдаланылады, және соның негізінде жақсы
қорытындыларға жетуге мүмкіндік мол.
Орташа және ірі тауарлы өндірістік қуаттары мен инфрақұрылымдары
дамыған кәсіпорында қызмет етіп жатыр, ауыл шаруашылық өндірістік
технологиясы жер көлемдері орташа және ірі және материалдық техникалық
базалары ұтымды пайдалануға мүмкіндігі бар мал шаруашылығы объектілеріне
ыңғайланған. Атап өтетін нәрсе, жақын болашақта орташа және ірі тауарлы
өндірісі бар табиғи-экономикалық жағдайларға сәйкестілер тұрақты дами алады
деуге болады.
Орташа және ірі шаруашылықтардың басымдылықтары, жоғары деңгейлі
мамандандыру, өндірісті шоғырландыру, рынок бойынша интеграциялау
мүмкіндіктері сияқты факторлармен анықталды. Ірі және орташа кәсіпорын,
әсіресе өсімдік шаруашылығы салаларында, шағынмен салыстырғанда басымдықты
иеленеді. Оларда күрделі қаржыны тиімді пайдалануға мүмкіндік бар, олар
ғылыми- техникалық прогресске барынша икемді. Астық өндіруші кәсіпорын,
егер жыртылған жері 15-18 мың га шамасында иеленген жағдайда өте жоғары
пайдалылық деңгейін көрсетеді.
Шаруашылық қызметінен алынатын таза табыстың негізгі массасын шағын
кәсіпорындар тобы алады, мәселен ірінің үлесіне барлық кәсіпорынның 15,4%
құрайды, барлық ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан алынған таза кірістің 72%-
не келеді.
Интенсификациялау деңгейінің көтерілу жағдайында ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының көлемі, өндіріс күштерінің өсуі өзгермейтіндей болып
қалмайды. Олар өздерінің өндіріс күштерінің әрбір нақты деңгейі
шаруашылықтың интенсифтілік деңгейі және оны мамандандыру жағдайы үшін
өздерінің оңтайлы шекараларын иеленеді.
Әртүрлі ауыл шаруашылық салалары үшін, өндірістің түрлі экономикалық
жағдайларының қызмет етуі жағдайында оңтайлы көлемдер шамалары бірдей емес.
Сондықтан ауыл шаруашылық кәсіпорындарының көлемдері жалпылама емес,
белгілі бір мамандандырылған өндіріске ыңғайластырылады. Мамандандыру
өндірісті интенсификациялаумен тығыз байланысты, оның өзі бір тектес
өнімдер өндірісінің оңтайлы шоғырлануын қамтамасыз етеді. Кәсіпорынның
оңтайлы көлемдері белгілі бір шаруашылықтың мамандандырылуы және
интенсифтілік жағдайында еңбек ресурстары саны бар болса, барлық негізгі
өндіріс факторларын пайдалану жэне ең бір тиімді сәйкестікті қамтамасыз
етеді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының оңтайлы көлемдерінің критериі-бұл
барлығынан бұрын жоғарғы өндірістің нәтижелері, жоғарғы еңбек өнімділігі
және өндірістің рентабельдігін қамтамасыз етеді.
Болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі құрылымдық өзгерістер
жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп және оны одан
әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыздық талаптарымен анықталады, жэне
ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз ролін
қамтамасыз ету, сонымен қатар етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы жылқы
шаруашылығын қайта дамытуды қарастырады.
1. 2 Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың
негіздері.
Өндіріс тиімділігі - экономикалық категория. Ол - өндіргіш күштер мен
өндірістік қарым - қатынастың кең көлемді кешенді шарттарының қалыптасуы.
Соның нәтижесінде кеңейтілген ұдайы өндірістік үдеріс қамтамасыз етіледі.
Тиімділіктің басты мәселесі - нарықтық экономика жағдайында тауар
өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну кұнын өндіру кезінде ресурстарды
мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне
мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, құқыктық нормативті
актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын
сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау,
өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде
қолданылады. Тауар - ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды
экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік
шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып
тұрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық -
құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті
жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі. Сондай - ақ ол
материалдық өндірістің барлық буынында ғылыми - техникалық прогрестің дамуы
үшін зор экономикалық қозғаушы күшке айналып, тұтыну құнының сапасын
жақсартады. Бәсекенің салыстырмалы еркін іс - әрекет жасаған кезінде
өндірісті тиімді жүргізудін басты міндеттерін бір уақытта шешуге жол ашатын
нарықтық тетік механизм , біріншіден, тауар өндірудің дәл сол мезгілде
қоғамдық сұранымға сәйкестігін бағаласа сандық және сапалық жағынан,
екіншіден, қойылған міндеттерді тиімді жолмен шешу үшін өндіріске жаңа
тәсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі мен ауытқуы,
пайда, тағы басқадай құнды категориялар арқылы халық шаруашылығында
өндірістік ресурстар мен тауарларды ағымды нарықтың сұранымына сәйкес
бөлуге, экономиканың оңтайлы дамуына оң ықпал ете отырып, экономиканың
тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әртүрлі тауарлар нарығының дамуына,
солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен тауарларды бөлу
арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай жағдайда әрбір
өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол тауарлық
баға сияқты белгіленген ресурстың сұранымы мен ұсынымының өзгеруіне
байланысты өзгеріп отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі болғандықтан,
мейлінше аз шығын жұмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған лайықты
өндірістік үдерісті таңдау мүмкіндігі туады.
Жұмыс күшіне жоғары ақы төленген жағдайда өндіріс үдерісін техникалық
жарақтандыру шаруашылықты оңтайлы жүргізуге ынталандырып, төмен болған
жағдайда өндіріс үдерісінің еңбек сыйымдылығын уақытша тоқтатып қоюға
ықпал ететіндіктен, өндірістік ресурстар бағасы тауар өндірушілерді арзан
ресурстарды өндірістік үдеріске кеңінен қолдануға, ал қымбат ресурстарды
үнемдеуге итермелейді. Бұл жағдайда тауардың бағасы қоғамда өндірістік
ресурстарды бөлуге қалай әсер еткенін еске алады. Яғни бағаның
калыптасуының нарықтық тетігі келешекте өндіріс тиімділігін арттырудың
негізі болып табылмақ. Нарықтық бағаның қалыптасуы тетік көмегі арқылы өте
тиімді шаруашылық шешімдерін жүзеге асыруға кең жол ашпақ .
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы тандауға иек арту ірі
шаруашылық кешендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың
шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, ,барлық табиғи
ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жеткізген жағдайда
ғана экономика қалыптаспақ.. Осындай жағдайда экономика мәселелерінің
маңызы анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз мөлшерде болуы
өндірістің толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді. Мұндағы ең
басты мәселе - ең алдымен қандай тауарлар өндіру қажет, ал қандай
түрлерінің қажет еместігін шешіп алған жөн. Осыған байланысты өндірістің
экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық игерілуі, экономикалык
тиімділік, бағаның тұрақты деңгейі, өндірушінің экономикалық еркіндігі,
тауарды әділеттілікпен бөлісу сиякты негізгі экономикалық мақсаттар
қалыптасады.
Агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін анықтау үшін, оның мақсатын,
қоғамның материалдық жағдайының оңтайлануының және әлеуметтік
факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарықтық экономика жағдайында
ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігінің мәселелері - бұл
ең қажетті ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мәселесі. Бұл орайда
өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мәселесін нарықтық экономика
жағдайында маңызды әлеуметтік-экономикалық факторларды ескермей, қарастыру
мүмкін емес. Бұған өндіріс құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады.
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелінген ірі кәсіпорындарға иек
арту негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс әсіресе өнеркәсіп
технологияларды қолданып жұмыс істейтін мамандаңдырылған кәсіпорын еңбек
өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық - техникалық еңбек ресурстарын
тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіндіктеріне ие болады. Бірақта ірі өндірісті
абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен
жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірері хақ .
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының өзгеруіне
байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі ауыл шаруашылығы
өңдірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз.
Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық және әдістемелік аспектілерін
нақтылауды кажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай
дегенді. ... жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық
экономикаға көшу тәжірибесіндегі нақтылы қызметті тиімділігінің төмен болуы
объективті түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай
қабылданған шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден
болды. Сондықтан ауыл шруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты
талдау қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнде
деңгейде өзгерді.
1.3 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы – реттеу объектісі ретінде
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы
және ол экономикалык, дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті
дамыту, саяси және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында
шешуші рөль атқарады. Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру
тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлык, салада терең дағдарыс
қалыптасты. Одан шығудың бірден-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді және
жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге
асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық
қатынастарға көіпу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек.
Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық
бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды. Әуелі
көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан
шаруашылықпен айналысу мен еңбек ету психологиясын жекеменшік өрістеген
жағдайға бейімдеу революциялық емес, эволюциялық процесс екені
ескерілмеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек
ету "философиясы" назарға алынбады. Эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге
дайын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды.
Агроөнеркәсіп кёшенінің 1-ші және 3-ші сала кәсіпорындарының монополиялық
жағдайында бағаны біржақтылы босату, жекешелендірудегі ұйымдық-экономикалық
және хүқықтық ретсіздік, жергілікті жерлердегі өз бетімен кетушілік ұдайы
өндіріс процесінің бүзылуына, қоғамдағы дағдарыстық жағдай мен әлеуметтік
шиеленісудің күшеюіне алып келді. Мүның өзі аграрлық секторды нарық
жағдайына бейімдеу тәжірибесін ескере отырып төмендегідей түжырымдар
жасауға мүмкіндік береді:
- аграрлық сектордың өндірістік-әлеуметтік ерекшелігіне
қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және
түзету енгізусіз "таза" күйінде пайдалану өндірістік потенциалды
қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің
шиеленісуін тудырады;
- меншік пен шаруашылық жүргізудің түрлері мен әдістерін өзгерту процесі
бәсекелес нарықтық орта қүрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы
мен қолдауы нәтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондықтан көпукладтылық, ұсақ
тауарлы жеке және ірі өндірістің (ерікті кооперация негізінде) үйлесуі үзақ
мерзімге сақталады;
- аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің "бастапқы
алаңы" ретінде нарықтың дамуы үшін реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік
саясаты енгізілетін эковомиканың бірінші саласы болуы қажет; оның мәні -
әкімшілік емес, экономикалык, құралдарды (баға, салық, несие, т.б.) өзара
байланысқан жүйе ретінде пайдалану болып табылады. Ең алдымен экономикалық
реттеуде жер реформасы - мемлекет деңгейіндегі үлттық мәселелерді қамтитын
аса күрделі процесс. Әлемдік тәжірибеде жерге шексіз жеке меншіктік құқығын
бермей, мемлекет және қоғамдык, мүдделердің артықшылығын қамтамассыз ететін
әртүрлі шектеулер бар. Мұндай хұқықты беру- мақсат емес, тек жерді
пайдалану тиімділігін арттыру үшін пайдаланатын құрал. Ауыл тұрғындарын
көбірек толғандыратын мәселе - жерге жеке меншік орнатудан гөрі, одан
алынатыны өз еңбегінен тускен нәтижеге иелік ету хұқығы. Атап айтқанда,
кеңінен етек алған бұрынғы тәжірибені, яғни алдымен ауылдың бар өнімін,
пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын өтеу түрінде біртіндеп
қайтарудан арылу мүмкіндігін беру қажет болды.
Ауыл еңбеккерлері жерді сенімді пайдалану үшін республи-камыздың Ата
заңымызға сәйкес жерді үзақ мерзімге жалга, немесе өмірлік мұрагерлікке
беру өте тиімді екенін баса айту керек. Сондықтан жер туралы заңда бұл
процессті аяғына дейін жеткізу мәселесін қарастыру өте маңызды іс екені
белгілі.
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары: а) ауыл шаруашылығында
өндірістің негізгі құралы ретінде жердің бағасын анықтау; ә) жердің
сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу; б) ауыл шаруашылығына
қолайлы жерлерді қорғау мен тиімді пайдалану жөніндегі іс-шараларды жузеге
асыру, оның ішінде жердің құнарлылығының сақталуы мен жақсаруын бақылау.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдерінің айырбасындағы біздер әуел баста
жіберіп алған баға қайшылығы қүн заңын сақтамаудың, ал, нақтырақ айтқанда,
ерікті баға белгілеудің қағидасын дүрыс пайдаланбаудың салдарынан болғанын
өмір көрсетіп отыр. Ауылшаруашылық өнімінің бағасын реттеу жүйесі
тұтынушылардың да, өндірушілердің де мүдделерін қорғауы керек, Нарықты тез
арада азық-түлікпен толықтыру үшін агроөнеркәсіп кешенінің 2-ші саласында
баға қүрылу процесі барынша ерікті болғаны тиімді. Бүл жағдайда аграрлық
сектор үпіін өндіріс қүралдарын шығаратын барлық монополист кәсіпорындар
үшін (агроөнеркәсіп кешенінің І-ші саласы) келісім бағасының жоғарғы
мөлпіерін мемлекет деңгейінде белгілеу керек те, ал 3-ші салада
ауылшаруашылық ұйымдық құрылымы баға белгілеумен айналысқаны жөн болар еді.
Ауыл шаруашылығында экономикалық қарым – қатынастарды реттеу үшін
залогтық (кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу
жөніндегі ұсыныстардың едәуір мәні бар. Бүл жағдайда шикізатты өңдеп, дайын
өнімді алғаннан соң тауар өндірушілерге шикізат құны мен нақтылы төленген
аванс сомасы арасындағы айырмашылықты залогтық баға бойынша төлеу қажет.
Кепілдіктік-сатып алу операциясын жүзеге асыру үшін дайындаушы және өңдеуші
кәсіпорындарды кепілдікті сатып алу ұйымдары етіп қайта құратын болсақ
нарықтық баға құрылымын және ауылшаруашылық тауарын өндірушілердің алатын
пайдасын реттеуге жағдай жасалынады. Бүл операциялар, біріншіден, нарықтағы
ұсынысты азайтады, екіншіден - фермерлерге несие беруге мумкіндік жасайды.
Өйткені оның көлемі кепілдікке өткізілген ауылшаруашылық өнімінің
мөлшерімен анықталады. Кепілдікті баға өндіруші қолданып отырған бағаның
төменгі мөлшерін білдіреді.Пайда табудың ең төменгі қажетті мөлшерін қолдау
үшін жәрдемақы деңгейін анықтау мақсатында мемлекет мақсатты бағаны
белгілеуі тиіс. Сонда ол дайындаушы ұйымдар арқылы ауылшаруашылық тауар
өндірушілері табысының құралу көздерін де реттейді. Осылайша бағаның құрылу
процесін мем-лекеттіқ реттеу механизмі қалыптасар еді.
Аграрлық секторда тауар өндірушілердің тұрақты жұмыс істеуі үшін
түрақты қаржы-несие жүйесі әлі құрылмаған. Банк процентінің жоғарғы мөлшері
ақша айналымын және өндірісті тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Негізгі
мәселелердің бірі -бүл қаржы қорларының үнемі жетіспеуі және ауылға тиімді
несие беру механизмінің жасалынбағандығы.
Республика халқын азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен
қамтамасыз ету үшін жыл сайын дайындаушы, өңдеуші, сатуіпы үйымдардың және
жеңіл өнеркәсіп орындарының тауар өндірушілерімен форвардты, фьючерстік
контрактілер жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жүзеге асыруы қажет.
Сонда тауар өндірушілер алдын-ала процентсіз несие алу мүмкіндігіне ие
болады. Өйткені, форвардтық операциялар - бұл болашақтағы өнімді қазіргі
сату бағасымен контрактілі өткізу де, фьючерстік оперциялар - белгілі бір
көлемдегі, саладағы бола-шақтағы өнімнің контрактісін болашақтағы
нарықтық баға негізінде сату. Алдағы жылдың өнімін сату - бұл процентсіз
несие алумен қатар ауылшаруашылық бағалы қағаздар нарқын құруға, түрақты
сұраныс пен өнімді кепілдікті өткізуге, сатып алушылардың қаржы қорларын
тиімді жұмсауына және инфляциялық процесстердің төмендеуіне мүмкіндік
береді.
Агроөнеркәсіп кешенінің шаруашылык, жүргізуші субъектілеріне
мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларда қарастырылған іс-шараларды жүзеге
асыруы үшін 5 жылдық мөлшерге дейін узақ мерзімдік несие беру тиімді болар
еді. Ол үшін мемлекеттің қаржы-несие саясатында мынадай талаптарды орындау
қажет:
- мемлекеттік деңгейде бекітілген бағдарламаларға сай
қаржы босату;
- республикалық және жергілікті бюджеттердің, меншік
түріне байланыссыз кәсіп орындар қорларының, банктердің, дайындаушы және
қызмет көрсетуші ұйымдардың ауылшаруашылығына жұмсалатын қаржыға үлестік
қатысуы;
- жеңілдікті салық салу.
Ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің қаржы жағдайына сатылған өнімге
уақтылы есеп 'айырысудың сақталмауы қатты әсер етеді. Сондықтан өзара есеп
айырысудың бақылау мерзімін бекіту керек.
Мемлекеттік салық саясатында ауыл шаруашылығына қатысты жеңілдікпен
салық салу арқылы олардың ынталанды-рухы функциясын күшейту керек, Салық
салудың негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғана алу тиімді болар еді.
Жер салығы, оның мөлшерінің экономикалық негізделуі аса төмен
болғандықтан, жердің сапасы мен өнім бағасының өзгеруін тұрақты анықтап
тұру қажеттігінен негізгі салыққа жанама толықтырушы ретінде қолданылуы
мүмкін,
Қазіргі жағдайда тұтастай республика ауылшаруашылық кәсіпорындары
бойынша салықтар мен төлемдердің мөлшері жоғары болып отыр. Әртурлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткеніндей салықтар мен төлемдер
жалпы табыстың 20-25%-тінен аспауы керек. 25-50%-тің салық. мөлшері тек жай
ұдайы өндірісті қамтамасыз етеді, ал одан жоғары болса өндірістің
қысқаруына әкеліп соғады.Аграрлық салада салық салу жүйесінен жол қорына,
т.б. түрлі даму қорларына аудары-латын салықтар мен төлемдерді шығарып
тастау жөн болар еді.
Мемлекеттің инвестициялық саясатына келетін болсақ, құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыруда шетел инвестицияла-рының маңызы зор. Ауыл
шаруашылығындағы инвестициялық саясат, барлық меншік түріндегідей,
кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді
өңдеу, сақтау және өткізу базаларының дамуын қамтамасыз етуі керек болады.
Ал, әлеуметтік салада, бюджеттік қорлармен қатар, шетел инвестициялары да
келесі бағыттарды қаржыландыру үшін аса қажет:
- мемлекеттік маңызы бар табиғатты қорғау шаралары мен
мелиоративтік жұмыстар;
- жолдардың, электр қуатын беру жүйелерінің, магистральды
газ және су құбырларының, телефон коммуникациясының, ка-
нализация жүйелерінің құрылысы;
- ауылдың денсаулык, сақтау, білім беру, мәдениет, бала-
бақша (және қарттар үйі) объектілерінің құрылысы мен оларды
қамтамасыз ету;
- жоғары білімді мамандар дайындау, күрделі ғылыми зертте-
улер жүргізу және т.б.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығына қатысты экспорт – импорт операцияларын
реттеуінде негізгі мақсат тұтыну нарығын то-лықтыру және әлеуметтік
шиеленісушілікті жою. Бұл бағытта жақын шет елдермен бұрынғы өндірістік
және сауда байланы-старын қалпына келтіру тиімді. Сондай-ақ алыс шет
елдермен экономикалық байланысты дамытудың да мәні зор. Оның негізін сыртқа
шығаратын внімдер құрайды: мал шаруашылығы бойынша – жөн, қай түрілері;
егін шаруашылғында - астық, мақта, кейбір көкөніс түрлері. Ал сырттан
алынатындарына, бірінші кезекте, ауылшаруашылық кішігірім техникасы мен
технологиялар жата-ды. Мүндай сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді жүзеге
асыру-да мемлекеттің белсенді рөлі сөзсіз қажет. Өйткені мемлекеттік
реггеусіз еліміздің зор табиғат байлығы пайдасыз болып, талан-таражға
түсетіні белгілі. Екіншіден, сырттан әкелінетін өнімдерді қадағаламасақ
ішкі тауар өндірушілердің мүддесіне зиян келтіріледі. Бүл жерде жалпы
халықтың мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік реттеу шаралары батыл
жүргізілуі тиіс.
Аграрлық салада экономикалық реформаны жүзеге асыру, ең алдымен,
басқару жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеу
шараларын жүзеге асыру ісінде мемлекеттің және шаруа қожаларының
функцияларын айқын ажыратудың мәні зор Мемлекеттік басқару органдарының
функцияларын төмендегідей етіп қарастыруға болар еді:
- агроөнеркәсіп кешенінің, дамуын бюджеттік қаржыландыру, баға, несие,
салық, инвестицидлық және әлеуметтік саясат арқылы реттеу;
- мемлекеттік саясат бағдарламалары мен ауылшаруашылығының өркендеу
жоспарларын, нормативтік заң актілерін жасап дайындау;
- мемлекеттік азық-түлік қорын қалыптастыру;
- түбегейлі ғылыми-ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру;
- ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу;
- халықаралык, экономикалық байланыстарды" реттеу;
- инсиекциялық бақылау;
- жер қорын, өнімді стандарттау жүйесін басқару;
- ветеринарлық бақылау.
Жалпы аграрлық қатынастарды басқару жуйесіндегі міндет - олардың
стихиялы түрде дамуына, тәртіпсіздік жайлаған, басқаруға келмейтін жағдайға
жетуіне жол бермеу болып табылады.
II – тарау Батыс Қазақстан аумағындағы ЖШС қызметін ұйымдастыру және
жетілдіру
2.1 Батыр ЖШС-нің қызметін ұйымдастыру жолдары.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік Батыр Қазақстан
Республикасының заңдылығы бойынша заңды тұлға болып табылады. Серіктестік
құрылтайшысы болып ЖШС Мирас табылады.
Серіктестік атауы: мемлекеттік тілде ЖШС Батыр;
орыс тілінде ТОО Батыр
Серіктестіктің орналасу мекен жайы: Атырау облысы, Жылыой ауданы,
Құлсары қаласы, Мұнайшы көшесі. Серіктестіктің іс- әрекетінің мерзімі
шектеусіз. Батыр ЖШС-нің айналысатын іс- әрекетінің негізгі түрлері
болып: құрылыстық – монтаждық жұмыстар, материалдық – техникалық қамтамасыз
ету, сауда және коммерциялық іс- әрекет, ізденіс – жобалау және эксперттік
жұмыстар, құрылыстық материал, бұйым және құрастыру өндірісі, т.б.
табылады. ЖШС Батыр лицензия негізінде жұмыс жасайды. Мемлекеттік
лицензия № 001427, мемлекеттік тіркелуге тұру туралы куәлігі № 3507-1915-
ЖШС.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 7730 мың теңге . Серіктестіктің
жарғылық капиталына салым болып ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік
құқық т.б табылады. Серіктестіктің мүлкінде қатысушылардың үлесі жарғылық
капиталдың 100 пайызын құрайды. Серіктестіктің жоғарғы органы болып ЖШС
Мирас табылады. ЖШС Мирас- тың қатысушысы осы ЖШС Батыр іс-
әрекетімен байланысты кез–келген сұрақтарды қабылдауға құқылы. Атқарушы
органы болып – директор табылады. Серіктестік іс- әрекетінің нәтижесін,
бухгалтерлік есебін, қаржылық және статистикалық есебін жүргізеді. Осы іс-
әрекетінің нәтижесі бойынша алынған таза табысы серіктестік қатысушысының
шешімімен бөлінеді. Серіктестіктің мүмкін болған зияндары резервтік қор
есебінен жабылады.
Батыр ЖШС-нің іс- әрекетінен түскен табысы соңғы үшжылдық мәлімет
бойынша жылдан-жылға төмендеген. Бұл іс- әрекеттерден түскен табыстары 1-
кестеде көрсетілген.
1 – кесте
Өнімді (жұмыс, қызмет) өндіруден түскен табыс көлемі мен құрылымы.
№ Іс-әрекет атауы 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
мың үлес мың үлес мың үлес
салмағы теңге салмағы теңге салмағы
теңге % % %
1 Құрылыстық-монт
аждық жұмыстан
табыс
150419,2 30,4 146533,5 32,2 143488,8 33,6
2 Материалдық-тех
никалық
қамтамасыз ету
111824,8 22,6 106487,08 23,4 104200,2 24,4
3 Ізденіс-
жобалау жұмысы
49480 10 38681,2 8,5 32028,7 7,5
4 Сауда және
коммерциялық
іс-әрекет 102918,4 20,8 87374,02 19,2 83274,7 19,5
5 Құрылыстық
материал, бұйым
және құрастыру
өндірісі
73725,2 14,9 68260,9 15 61922,25 14,5
6 Басқалай
қызметтен табыс
6432,4 1,3 7736,2 1,7 2135,25 0,5
∑ Барлығы 494800 100 455073 100 427050 100
Ең негізгі көрсеткіш болып - өндірілген өнім (орындалған жұмыс,
көрсетілген қызмет) бойынша табыс көлемі мен құрылымы табылады. 1-
кестеден көріп тұрғанымыздай, іс-әрекеттерден түскен табыс құны төмендеу
тенденциясы көрсетіп тұр. ЖШС Батырдың құрылыстық-монтаждық жұмыстан
табыс басқа іс-әрекеттерге қарағанда 33,6 пайыз жоғарғы үлес салмақты
көрсетіп тұр. Яғни, оның барлық құны 2005 жылы 494800 мың теңгені құраса,
2007 жылы 427050 мың теңгені құрап тұр. Сондай-ақ, жылдан-жылға, кейбір іс-
әрекеттен табыс көп түссе, кейбіреумен аз түскен. Мысалы, құрылыстық-
монтаждық жұмыстан табыс жылдан-жылға төмендеген. Бірақ, басқа қызметтерге
қарағанда ең үлкен үлесті осы іс-әрекет алып отыр. Басқа қызметтерде жылдан-
жылға түскен табыс төмен. Бұл, әрине, өндірісте басты рөлді алатын негізгі
құралдарға тығыз байланысты. Кәсіпорынның іс-әрекеті негізгі құралдарсыз
қалыптасуы мүмкін емес Батыр ЖШС-нің негізгі құралдарының көлемі мен
құрылымын 2 – кестеден көруге болады.
2 – кесте
Батыр ЖШС-нің негізгі құралдарының көлемі мен құрылымы.
№ Негізгі 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
құралдардың
атауы
мың үлес мың үлес мың үлес
теңге салмағы теңге салмағы теңге салмағы
%
% %
1 Ғимараттар
33322 29,6 49704 37,9 53055 36,7
2 Құрылыс
3218 2,9 4314 3,3 4193 2,9
3 Беріліс
құралдары 2441 2,2 3007 2,3 3325 2,3
4 Машина құрал -
жабдықтары
31136 27,7 48933 37,3 56525 39,1
5 Көлік
құралдары 12538 11,1 18018 13,7 19661 13,6
6 Шаруашылық
инвентарь
құралы 485 0,4 525 0,4 578 0,4
7 Өндірістік
емес
мақсаттағы
нгізгі құрал 29339 26,1 6683 5,1 7228 5
∑ Барлық сомасы 144565
112479 100 131184 100 100
2-кестені қорытындылай келе, мынадай тұжырым жасауға болады:
негізгі құралдардың барлық құны 2005 жыл – 112479 мың теңгені құраса, 2007
жылы – 144565 мың теңгені құрады. Бұл, әрине, жаңа линиялы өнім өндірісі
бойынша игеру және тұтынуға байланысты жылдан-жылға өсіп тұрғанын көреміз.
ЖШС Батырдың негізгі құралдардың ішінен машина құрал-жабдықтардан табыс
39,1 пайыз жоғарғы көрсеткішті көрсетіп тұр. Үш жылдық негізгі құралдар
құны мен үлесіне талдау жасасақ , көп жағдайда, өндірістік мақсаттағы
құралдар құны 2006 жылда алатын үлесі басқа жылдарға қарағанда жоғары болып
келеді де, 2005 жылы өндірістік емес мақсаттағы негізгі құрал құнының
алатын үлесі жоғары. Анықталған кезең бойынша өндірістік емес мақсаттағы
негізгі құралдар құны жылдан-жылға тез төмендеуін көруге болады. Оның
себебі: кәсіпорынның алатын табысы көбіне өндірістік мақсатқа байланысты
болғандықтан. Жалпы, табысты алу мақсатында, міндетті түрде қатарласып
шығындар жүреді. Сондықтан да, қаржылық нәтижені құрмастан бұрын өндіріске
кеткен шығындар құрамы мен көлемі қажет. Оны 3-кестеден көруге болады.
3 – кесте
ЖШС Батырдың өндіріске кеткен шығындар құрамы мен көлемі.
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
мың үлес мың үлес мың үлес
салмағы салмағы салмағы
теңге % теңге % теңге %
1 Материалдық
шығындар: 396726 83,3 342056 82,4 335267 82,1
а) шикізат,
материал 282983 267247 248137
б) отын 29400 13107 10200
в) электр 32674
энергиясы 56698 40110
г) жұмыс және
қызмет 11057 13204 12600
д) көлік
шығындары 16588 15824 14020
2 Еңбекақы
шығындары: 65720 13,8 63725 15,8 64236 15,7
а) еңбекақы 52325 50185 49603
б)еңбекақыдан
аударым 13396 13540 14633
3 Негізгі
құралдардың
тозуы 3395 0,7 1975 0,5 2012 0,5
4 Басқалай
шығындар 10272 2,2 7322 1,8 6808 1,7
Барлық сомасы
476113 100 415078 100 408333 100
3 – кестеден көрініп тұрғандай, өндіріске кеткен шығындар құрылымы мен
көлемі жылдан-жылға төмендеген. Бұл өндірістің құлдырауына байланысты болып
келеді. Егер, шығынның барлық сомасы 2005 жылы 476113 мың теңгені құраса,
ал 2007 жылы ол 408333 мың теңгені құраған. Яғни, оның номенклатурасы
бойынша шығын құрамы да өзгерген. Нәтижесі бойынша, материалдық шығын құны
төмендесе, еңбекақыға шығындар 2006 жылдан 2007 жылға барғанда аздап
жоғарылап, 2005 жылы қайтадан көлемі төмендеп кеткен. Еңбекақы шығынының
былай өзгермелі болуы еңбекақы қоры мөлшеріне байланысты.
4 – кесте
ЖШС Батырдың өндірісінің көлемі. (мың теңге)
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1 Іс-әрекеттен алынған табыс
494800 455073 427050
2 Негізгі құралдар құны
92479 131184 144565
а) өндірістік
83140 124501 187200
б) өндірістік емес
29339 6683 7365
3 Жұмысшылар саны (адам)
1033 1005 1200
Соның ішінде:
өндірістік персонал саны 523 525
4 Еңбекақы қоры
35668 42313 43401
5 Жылдың соңындағы жарғылық
капитал мөлшері 7730 7730
7730
4 – кесте бойынша ЖШС Батырдың іс-әрекеттен алған табысы жылдан-
жылға төмендегенін көреміз. Бұл ауылшаруашылық өнімін өндіруші, жеке
сектордан келіп түсетін өнім өндірісі қызметтер үшін негізгі шикізаттың аз
болуынан. Бұл табыс жеке кәсіпкерлерден туындайтын конкуренция әсерінен де
болады. Конкуренция жағдайында маңызды орынды жұмыстың сапасы алады. Ал,
негізгі құралдардың құны жылдан-жылға өскенін көреміз. Бұл негізгі
құралдарды қайта бағалауға байланысты. Жұмысшылар саны үш жылда көп өзгере
қоймаған. Орташа айлық еңбекақы 2006 жылы 3014 теңгені құраса, 2007 жылы
2680 теңгені құрайды. Бұдан кәсіпорынның орташа еңбекақысы мемлекетпен
кепілденген кіші еңбекақыға қарағанда 13 пайызға жоғары екенін байқаймыз.
Міне, осыған сай еңбекақы қоры 2005 жылы 35668 мың теңгені құраса, 2007
жылы 43401 мың теңгені құрайтынын көруге болады.
Серіктестік қатысушысының негізгі құқықтары:
1) Серіктестік іс-әрекетінен табыс алу;
2) Серіктестік іс-әрекеті туралы және құжаттары туралы ақпарат алу;
3) Жарғымен анықталған ретте серіктестік ісін басқаруға қатысу;
4) Кредиторлармен есеп айырысқаннан кейін қалған мүлік бөлігінің құнын
серіктестік ликвидация жағдайында алуға құқылы.
Серіктестік қатысушысы міндеттері:
1) Құрылтайшы құжаттарын талап етуге,
2) Салымды мерзімінде, ретте, тәсілдер мөлшерінде құрылтайшы құжатымен
қаралған ретте енгізуге;
3) Серіктестіктің коммерциялық құпиясы бар мәліметін жарияламауға міндетті.
2.2 ЖШС Батырдың экономикалық қызметін жетілдіру жолдары.
Кәсіпорынның қаржы жұмысы –экономикалық қызметтің басты бөлімі болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі мақсаты ұлғаймалы ұдайы өндіріс
процессін қаржы ресурстармен қамтамасыз ету және бөлінген қаражаттың дұрыс
пайдалануына бақылау жасау.
Кәсіпорынның қаржы жұмысының негізгі бөлімдері мынадай:
1. Қаржы жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспарының баланстық жоспары,
кіріс пен шығыс жоспары, ақша қозғалысы жоспары,жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырсу. Бұл жерде жабдықтаушылармен келісім-
шарт жасақталып, олармен есеп айырсуды жүргізу барысындағы қажетті құжаттар
толтырылады.
3. Қаржы органдармен есептесу. Бұл жерде бюджетпен есеп айырысу бойынша,
бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу операциялары бойынша мәселелер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану тиімділігімен
айналымдылығын үдету көтеру бойынша шаралар жасақталып жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты есептеулер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалық операциялар. Мұнда кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына, олардың қаржы жағдайына байланысты болады
Кәсіпорынның есеп саясатын қалыптастыру - бұл бухгалтерлік есепті
жүргізудің белгілі бір тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың
тәртібін белгілеу.
ЖШС “Батырдың“ қаржылық және өндірістік есебін, салық есебі мен ішкі
аудитін ұйымдастыруда Қазақстан Республикасының заңдылығын есепке алады.
Оларға жататындар: Қазақстан Республикасының “бухгалтерлік есеп туралы”,
“салық кодексі”, “аудиторлық қызметі туралы”, “бухгалтерлік есеп
стандарты” , тағы да басқа заңдылық нормативтік актілерді жатқызуға
болады.
ЖШС “Батырда” бухгалтерлік есеп жұмыстары енді ғана
компьютерлендіруге көшіріліп жатыр. Қаржы есебі қаржылық көрсеткіштерді
өлшеумен байланысты олардың элементтері: табыс пен шығыстар болып
табылады.Өнімді сатудан түскен түсімнен, олардың өндірістік өзіндік құнынан
кезең шығындарын шегерген соң, қалған айырмасы табыс (зиян) болып
есептеледі.
Өндірістік мақсаттағы негізгі құралға өндірістік емес негізгі құралға
қарағанда алатын үлесі бірнеше есе жоғары. Ең көпүлесті алатын негізгі
құралдар болып – көлік құралдары мен машина және құрал – жабдықтар
табылады, ал ең аз үлесін басқалай негізгі құралдары алып отыр
Кәсіпорында қаржылық жұмыс бойынша жасалған үлкен кқзқараспен
қарастырылады. Осы қаралған жұмыстың барлығы кәсіпорынның қаржылық
жағдайына байланысты болады.
Қаржы жұмысының негізгі тапсырмасы болып табыстың жоғарлау жолдарын
іздестіру және рентабельділігінің жоғарлауы, салымдар және басқа да
шаруашылық кәсіптер, қаржылық органдардың алдындағы міндеттерді уақытында
және толық орындау , сонымен қатар қаржы органдарының банктің
жабдықтаушылардың, жұмысшылардың еңбекақы бойынша міндетті түрде уақытылы
және толық орындау міндеті, мекемелер есебінен рационалдық басқару, басқару
мен және тұлғалармен, қолданылған, алынған құралдар қаржылық реттеу және
несиелендіру толық белгілеу, айналым қорларын сақтандыруды қамтамасыз ету
және олардың қолданылу әсері, кассалық және қаржылық және қаржылық
операцияларды ереже бойынша қалыптастыру.
ЖШС Батырдың шаруашылық іс-әрекетінің соңғы мақсатты нәтижесі
болып пайда табылады. Салық және өзге де төлемдерді төлегеннен кейін
кәсіпорынның таза пайдасы қалыптасады. Осылардың үш жылдағы мөлшерін білу
үшін қаржылық нәтижесінен 5-кестеден көре аламыз. Сонымен ең соңғы
көрсеткіш – ЖШС Батырдың қаржылық нәтижесіне тоқталайық.
5 – кесте
ЖШС Батырдың қаржылық нәтижесі. (мың теңге)
№ Көрсеткіштер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
1 Өнімді өндіруден түскен табыс
(сатудан) 438613 437613 328502
2 Өндірілген өнімнің өзіндік
құны 417823 356830 247849
3 Өнімді сатудан түскен таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz