Кедендік операцияларды жүргізу тәртібі
Кіріспе
Еліміздің өз бетіне тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы да біраз
уақыт өтіпті. Сол алған күннен бастап ақ, елімізде кеден қызметін дамыту ең
алғашқы шарттардың біріне саналды мұның түпкі мақсаты өз жеріміздің
еліміздің дербес экономикасын қорғау болды.
Қазақстан Республикасының кеден органдары да сол уақыттан бері талай
өзгерістерге ұшырады, көркейді, өзінің кәсібіи біліктілігін толықтыра
түсті.
Қазақстанда жүріп жатқан әлеуметтік реформалар басқару сферасының
өзгеруіне әкелді. Бұл өзгерістердің бірі кедендік қызмет ұйымының құрылуы,
Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізі қалануымен
байланысты кедендік саясат елдің экономикасында жаңа экономикалық құрлыс
даумына және нарық қатынасының құрылыуына жағдай жасайды.
Кедендік істегі саясат сыртқы экономикалық істің құралы ғана емес
сонымен қатар жаңа экономикалық байланыстарды басқа мемлекеттермен
реттейді. Сондықтан кедендік іс саласында құқықтық реттеу керектігі
туындады.
Қазақстанда кедендік саясатын елдің кедендік ұйымдары қадағалайды,
бұл Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатына кіреді.
Қазақстанда кедендік саясаты жүргізудің мақсаты – елдің нарығын,
Қазақстан өндірушілерін және тұтынушыларының көзқарастарын қорғауға,
бәсекелестікті қолдау және манаполияға қарсы әркет жасау, экспорты және
импорты алмастыру өндірісін қолдау көрсету елімізге шет елдердің
инвестициясын тарту.
Бүгінгі таңда кеден қызметінің құрылу мәселелері актуальды болып
табылады. Сол себепті біз аталмыш мәселелерді әр қырынан талдауды мақсат
етіп қойдық. Аталмыш проблемалардың ғылыми әрі практикалық маңызы бар.
1. Бөлім Қазақстан Республикасындағы кеден қызметінің қалыптасуы
1.1Қазақстан тарихындағы кеден қызметі.
“Сауданы дамыту кеденді Орынборға әкелімі және шығарлымы
бойынша тенестіру, шетелдік күміс және алтын монетасын шығаруға рұқсат
беру”.
Бұл үзінді Ресей империясының 19-ғасырдағы Бухтарма бекінісіне
жататын министірліктен алынып, Ресейдің қазақ көшпенділерімен және орта
Азиялық халықпен сауда байланыстары өте тығыз болғандықтан куәландырады.
Қазақстанның кеден ісінің дамуы сол Бухтарма бекінісінен басталады. Ал
архивтік деректерде 18-19ғ. Аралығына жататын кедендік органдарының
құжаттары да табылуда. Ғасырларды тереңдей қарасақ Қазақстан кеден
қызметінің үлкен жолын өткеннің және ол саудада қалай ша дамығаның
түсінеміз.
Сібір шекарасындағы Азиялық сауда орталығы болып Бұхтырманы таңдау
объективті себептерге байланысты. Бұхтырма қытай қаласына жақын орналасқан
және де дәл орта жүз қазақстарының көшпелі жерлері арқылы керуен жолдарынан
өтті.
Сауда қатынасын дамыту және Бұхтырма кеденін құру мақсатында
көпестерге 10 жылдық жеіңлдіктер енгізілді. Бұл жеңілдіктер арқасында
Бұхтырма бекінісі арқылы өтетін тауарлар кеден бажысын төлеуден босатылды.
Бұхтырма кеденінің тауар айналасының аумағы, өсу қарқының Қытай саудасынан
талқылай аламыз.
1809 ж. Бұхтырмадан Қытайға тауары 5 мың рубльге бағаланған 1-ші
керуен жіберілді. Ал 1811 ж. Бұхтырма арқылы Қытайға өткізілген тауар құны
150 мың рубльге жетті. Бірақта, бұған қарамастан Бұхтарма Томск
губерниясынан алыс орналасқасын Орталық Азиядағы негізгі суда орны үмітті
ақтамады. Бұған қоса сауда қатынасының және тауар айналымының тез
қарқынымен дамуы кеден ісінің дамуын және кедендік қызмет орындарының санын
ұлғайтуды талап етті.
Көптеген көпестер жеңілдіктерді пайдалана алмады. Өйткені Семей және
Өскемен бекіністері ол кезде сауданың орталығы болғандықтан осы жерлерде
тоқтап, Бұхтырмаға дейін жетпеді. Көпестердің патша өкіметіне ұысыныстары
арқасында Батыс Сібір шекаралық басқармасы кедендерді теңестірді. Шекара
өкіметтері кеден пункті арқылы көпестер тыйым салған тауарларды өткізбеуді
бақылады. Контрабанда проблемасының байыпты қатынасын Сібір инспекторы
Н.И. Лаврова Семей кеден бастығына 1802 ж. 11 тамызында жазған үзінді
куәландырады. Ол үзіндіде “заттардың қару жарақ, әскери сукна, Ресейлік
күмістерді өткізуіне тиым салынды, бірақта бұған көп назар аударып, оның
өткізілмеуін қамтамасыз ету керек” - деп айтылады.
Керуен кеден орындары арқылы ұқыпты тексеріске құштар болып, содан
кейін ғана әрі қарай жол жүрді. Ал кедендік тексеруден бас тартқан көпестер
соттық қудалауға ұшырады. Сібірлік инспекторлығынан біз “Қырғыз ауылдарында
тұрған ташкентіктер кеден тексерісінен қашып, кеден бастығын тыңдамай,
тіпті оларды қууға жіберілгендерді өлтіргендігін” білеміз.
Осындай кері істер сауда қатынасының дамуына кері әсер етті. Барлық
қылмыстар зерттеліп, қылмыскерлер жауапқа тартылды. Керуендердің кеден
орынын айналып өтудің себебі, сол кездегі жемқорлық.
Азиялық көпестердің білімінің жоқтығын пайдаланып, чиновниктер оларды
өтірік алдап, олардың тауарларын кеден кітабына тіркемей өздеріне алды.
Мұның мысалы, ол армян көпесі Бабаджанян болды. Бұл көпестін бай керуені
1805 ж. Қазанда Семей бекінісіне он жылдық Персия және Индиядағы саудадан
кейін келді. Көпестің орыс тілін және түрғындар тілін білемуі ауыртпалық
әкелді. Кеден шекарасын чиновниктер ескеріп оның әкелген тауарларына жоғары
баж орнатты. Чиновниктер көпесті қорлап, оның өзіне қол жұмсауына себепші
болды. Осындай фактілер шетел көпестерінің Ресейге сенімін жоғалтты және
азиялық аумақтағы мемлекеттердің сауда байланысының дамуына кері әсер
тигізді.
Кеден қызметіне кадырларды таңдау өзгертілді. Кеден жұмысына алынған
барлық жұмыскерлер ант берді.
Кеден қызметіне кадрларды таңдау өзгертілді. Кеден жұмысына алынған
барлық жұмыскерлер ант берді. Кеден әкімшілігінің кадрларды таңдауға
байланысты қойған қатаң талаптарына Катон-қарағай кеден округінің
учаскесіне жіберілген рапоты куә. Күзет қызметіне қазақтарды орыс тілін
білмегендіктен ала алмады. Сондықтан тілді білетін жас қазақтар қызметке
алынды.
Бірақта, бұған қарамастын көпестерге көшпенділердің шабуыл жасау
қауіпі қала берді.
Қауіпсіздікті күшейту мақсатында 1800 ж. Қазақстан бекіністерінде
жаза көлемін бекіткен шекара соттары бекітілді.
Қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған шараның бірі ол садуа
керуендерінің өздерімен бірге еріп жүру үшін қарауыл отрядын алуға құқылы
болды.
Бұл шешім Қазақстан жерінде сауданы жүргізген көпестердің
министірлікке ұысынысынан туындады. Бұл Иркутск генерал-губернатор И.
Селифонтованың Министірлікке жазған баяндамасы айқын.
Кеден ісінің және мемлекеттің имиджін нығайту мақсатында азиялық
мемлекеттер арасындағы саданы дамыту әртүрлі шаралармен өткенін ескеру
қажет.
Қару жарақты құжаты бар көпестерге ғана қолдануға рұқсат еттілді.
Әрман қарай Қазақстанда сауданы дамытуды күшейту үшін көпестерді
қалыптарына байланысты 3 бөлді. Осылайша көпестерден жылына 1% көлемінде
баж алды. Осының арқасында кеден шекарасына кіріс түсірілді. Өскемен;
Семей, Бұхтырма саудасының дамуының негігі факторы болып Сібір генерал-
губернаторы М.М. Сперанскидің реформасы табылды. Саяси-әкімшілік ашылым
арқасында халық сауданы қалаларда жүргізуге қол жеткізді. Қазақтар көпетсер
Ильдясына және қызметке орналаса бастады.
Қазақтар сауданы Ресеймен, содан Азия халықтарымен жүргізді.
ХІХ ғ. 20 жылдарында Бұхтырма қоқанд, Бұхара, ташкентпен сауданы
дамытты. Ташкенттен қағаз бұйымдары, маталар әкелінді. 1828 ж. мұндай
тауар 1677 сомға сатылды, оның ішінде қазынаға баж ретінде 91 сом 50 тиын
түсті. Түбіт шәлі сатудың сомасы 19600 сом, оның 4900 сомы баждық төлем.
1828 жылы қазақтармен және басқа көпестермен Бұхтырма кеденінде
163393 сом 50 тиынға өткізілді.
Қазақ және орта азиялық көпестердің Бұхтырма кеденіндегі сауда кеден
шекарасына кіріс әкелді, баж тек өткізілген тауарға емес, сонымен қоса
жарнамаға, таңбалық парақ және т.б. бекітілді.
Кейбір көпестер баж төлеумеу үшін тауарларды жасырды. Ол Сібір кеден
округі басқармасының 1828 ж. 24 мамырда барлық кеден мекемелеріне кедендік
шекарадан тыс айырбасты тоқтатуды қатаң үкімін жіберуіне себепші болды. Ал
Бұхтырма кеденін қызметші М. Шелехов 1828 ж. мамырда “таңбаланған
тауарларды тапқаны үшін” марапатталды.
Архив құжаттарында 1833 жылдағы әкелінген және шығарылған тауарлар
көлемінің мәліметтері бар.
Кедендер Әкелінген Шетке шығару
Семей 103051 947167
Бұхтырма 13274 17665
Өскемен 3430 65070
шекара бекіті
ХІХ ғ. 30 жылдарының 2-ші жартысынан Бұхтырма кеденінің рөлі күрт
төмендеді. Николай І-ші ұсынысымен 1839 ж. ол жойылып, Өскемен кеден
шекарасына бағынатын орын қалдырды.
ХІХ ғ. 40-шы ж.ж. қазақ-ресей байланыстарының нығаюы арқасында сауда
керуендеріне көшпенділердің шабулдары мүлдем тоқтатылды. Бұл мауданың
дамуына жақсы әсер етті.
Сауданың жаңдануы сауда бажысының ұлғаюына әкеп соқты.
Осылайша 1848-1851 жылдар аралығында Сібір кеден шекарасында мынандай
баждар жиналды (сом).
1848 ж. 1849 ж. 1850 ж.
Семей кедені 58237,47 110587,98 197179,46
Өскемен шекара 2171,9 1840,81 3369,25
бекеті
1850 жылға қарай Өскемен Батыс Сібірде және барлық империяда баж
жиналымдарының сомасынан алдыңғы қатарда болды.
Сауда қатынастарының дамуы және ірі кеден бекіністерінің өсуі барлық
Қазақстаның дамуына өз үлесін қосты.
Сонымен қатар Қазақстаның кеден шекарасы арқылы Ресей Қытаймен және
басқа да елдермен байланысты орнатты.
Батыс Қытай қалаларында керуен жолдарын іздеу арқасында Аягөз,
Көкпек, Зайсанда кеден шекаралары дамыды.
Қытаймен саудадағы ең үлкен сауда көлемі Өскемен кеден орынан өтті.
1881 жылы Ресей мен Қытай шартқа қол қойғасын Қазақстан қалалары
Қытаймен сауда байланысын арттырды. 1882 жылдың өзінде-ақ Өскеменде 33
саудалық билет Қытайға сомасы 305 464 сомға бағаланған тауар шығарылды.
Осылайша, 90-жылдың басындағы Ресей-Қытай қатынасының дамуы
Қазақстанның дамуына да әсерін тигізді.
Тауар айналымының өсуі кеден қызметінің құрамының өзгеруін талап
етті.
1890ж. 14 маусымда Мемлекеттік кеңес үкімімен Цинзянь шекарасында
Өскемен кеден округі қаланды.
Кеден округі ашу туралы ережеде кеден мекемелерінің чиновниктері
құқықтық күйде анықталды. Осылайша Өскемен чиновниктері қызметінің
құқықтары былайша теңестірілді:
-Кеден басшылары және кеден учаскілері,
-кеден басшыларына және кеден учаскелерінің 1-ші тобына (класс),
күзет-бақылаушының ауыспалы пункітіне, концелярия чиновниктері-Еуропалық
Ресей чиновникеріне.
Мемлекеттік кеңес Шығыс сметасын бекітті. Батыс Қытай шекарасында
жылына 6-7 мыңға жуық сомманы әр постқа беру. Бұдан басқа 2400 сомнан
жылуға, жарықты қамтамасыз етуге берілді. Қаржы министірлігінде кедендік
жиналымдар департаменті бекітілген сауда ережелерін бұзбауды бақылады.
Кеден қызметкерлеріне көпестермен сыпайы сөйлесіп, олардың тауарларын
құнтап ұстау міндеті артылды.
Қазақстан арқылы орыс-моңғол саудасы да іске асырылды. Бірақта бұл
қатынас баяу қарқынымен дамыды.
Қортындылай келе Қазақстан арқылы дамыған сауда арқасында
Қазақстанның қалалары өсті, мәдениеті, басқа елдермен достық қарым қатынасы
күшейді.
1. Кеден ісі және оның кеден құқығындағы орны
Кеден ісі – кеден құқығының негізгі институты. Кеден құқығының
негізгі институттары және кеден ісінің құрлымы.
Құқық саласының институты біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқықтық нормалар жинтығымен сипатталады.
Осыған байланысты кеден құқығында негзгі институттар мынандай түрге
бөлінеді: мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының құрамдас бөлігі ретінде
кеден саясаты және кеден аясындағы кедендік саясат пен міндеттерге жету
мақсатының құралы ретінде кеден ісі.
Кеден ісін кеден құқығының жүзеге асуының нысаны ретінде қарастырудың
құқықтық және ғылыми негізі бар.
“Құқықтың құрылуы, - деп жазады С.С. Алексеев, - өзінің шығу негізі
бойынша объективті келісілген, қажетті сипатқа ие”.
Құқық құрудың бастапқы сатысы – объективті экономикалық, әлеуметтік-
саяси, адамгершілік немесе басқа қоғамдық қатынастарды заң негізінде реттеу
қажеттілігі туғанда пайдав болады. Осы қажеттіліктер келесі кезекте саяси
қатынастар жүйесінде – саяси, адамгершілік және құқықтық санада, үстемдік
ететін қоғамдық пікірден өте отырып, өзгерістерге ұшырайды, мүдделер
тоғысады немесе тар шеңберде қалып, бұрмаланған, өзгерген сипатқа ие
болады.
Кеден ісінің алғашқы даму сатысында кеден құқығы осы кездегі мазмұны
кеден заңдарымен анықталған және кедендік жүйе шекарасы анықталмаған
кедендік реттеумен айқындалды.
Кедендік реттеуге кеден шекарасы арқылы тауарлар мен басқа мүліктерді
өткізу, кеден төлемдерді, кедендік процедуралар жатады. Әкімшілік және
қылмыстық жауапкершілік Қаз.ССР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне
және Қылмыстық Кодексіне сәйкес анықталды.
1993 жылғы 1 наурыздан бастап Қазақстанда кеден шекарасы арқылы
сыртқы экономикалық қызмет шегінде өткізілетін тауарлар мен басқа да
мүліктерді міндетті мәлімдеу енгізілді.
Үкімет кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарлар мен басқа да
мүліктерді өткізу мен мәлімдеу тәртібі туралы ереже, саудаға жатпайтын
айналыс туралы уақытша ереже, бас декларант және декларант туралы ережені
бекітті. Мәлімдеу туралы 1991 жылғы 26 наурызда КСРО Кеден Кодексінде
көрсетілген.
1992 жылғы 25 қаңтардағы Президенттің “Экономиканы тұрақтандыру эәне
нарықтық қайта құруды жүргізу кезеңінде Қазақстан Республикасында сыртқы
экономикалық қызметті ұйымдастыру туралы” Жарлығы бойынша Қазақстан
Республикасы аумағында бұрынғы Кеңес Одағында қабылданған. Экспорт пен
импорт туарларына (жұмыс, қызметіне) салық, кедендік тариф және бартерлік
мәлімдеме сияқты нормативтік актілердің күші жойылды, ал Кеден Комитетіне
ҚР кеден шекарасы арқылы өткіізілетіндіктен, мәлімдеуге жататын басқа да
мүліктер мен экспорттық-импорттық жүкті мәлімдеуді қамтамасыз ететін
шараларды дайындау таспырылды.
Мәлімдеу кедендік процедура ретінде сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларымен өз бетінше немесе кедендік рәсімдеуге рұқсат алған ұйымдар
арқылы келісім негізінде жүзеге асады.
Бас кедендік басқарма мен Қаржы министрлігі бас декларант ретінде
танылған ұйым болғандықтан, кеден шекарасы арқылы өткізілетін барлық заттар
мен тауарларды мәлімдеуді жүзеге асыра алады. Бас декларант пен иелік етуші
субъектінің арасындағы өзара қатынас тәртібін ереже анықтайды. Өз еркімен
мәлімдеуді декларанттық куәлігі бар декларанттық ұйым жүзеге асырады. Ал
ондай ұйымның пайда болуын осындай ұйымды мамандыруға арналған қызмет
көрсетудің кеден аясында процедуралық қызметтің кең тауарымен түсіндіруге
болады.
Бас декларант кеденге жүктің кеден мәлімдеуіне кеден шекарасынан
өткізілетін әрбір тауар мен басқа заттың әрбір партиясын таныстыруға,
оларды кедендік рәсімдеуге беруге, тауар мен басқа заттарды өткізудің
мақсаты туралы кедендік бақылау мен кедендік рәсімдеуге қажет нақты
мәліметті беруге міндетті.
Декларант болып кез келген ұйым және Қазақстан Республикасының
аумағында тіркеуден өткен заңды тұлға бола алады. Декларант кеденге жүктің
кедендік декларациясын кедендік рәсімдеуге беріп, кеденнің талабы бойынша
уәкілетті тұлғаны ауыстырып, кедендік процедураны жүргізгені үшін қажет
жағдайда кеден алымдарын төлеп отырады.
1991 жылғы 27 желтоқсандағы Министрлер Кабинетінің “Қазақстан
Республикасынан азық-түлік жеткізуді лицензиялау және квоталау тәртібі
туралы” № 804 қаулысы бойынша 1992 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан
Республикасының шегінен тыс азық-түлік, тауарлар, шикізат және жұмыс өткізу
Мемлекеттік басқару органдарының осыған берген лицензиясы мен квотасы
негізінде жүзеге асырылды. Кеден комитеті лицензиясыз рәсімден әкетуге
болмайтын шикізатқа, туарлар мен азық-түліктерге бақылау жасау нысынын
анықтауға тиіс болды.
Кедендік және басқа мемлкеттік бақылау нысаны ретінде тексеру жүргізу
туралы 1992 жылғы 3 қаңдардағы Министрлер Кабинетінің “Қазақстан
Республикасының шекарасынан тыс өнім беретін және өнім бермейтін
тауарларды, малды әкетуді тәртіпке келтіру туралы” № 5 қаулысы бойынша 1992
жылғы 10 қаңтарға дейін көлік жолдарында, теміржол беттерінде, аэропартта,
теңіз және өзен порттарына өткізетін бақылау бөлімі жүйесін құру
таспсырылды. Шынында, осы актіні қабылдау негізінде Қазақстаннан бақылаусыз
азық-түлікті әкетуді тоқтату арқылы тұтынушылар нарығын тұрақтандырады.
ТМД елдерімен шекарадағы кеденді бақылау Қазақстан шекарасы арқылы
өтетін жолаушылар мен жүктер, көлік құралдарының барлық түрлеріне кедендік
бақылауды толық негізде қамтамасыз ету үшін тұрақты кеден мекемесі
дислокациясы орнын ұйымдастыруды қажет етті. Министрлер Кабинетінің 1993
жылғы 10 қаңтарындағы № 1109 Қаулысы негізінде 1993 жылы кеден
мекемелерінің қызметшілерінің штаттық саны 5 мыңға көбейді, ал 1994-1995
жылдары әр жыл сайын 2 мыңға өсті. Осы қаулы бойынша кеден мекемелеріне
кедендік бақылау зонасында көлік құралдарын мәжбүрлеп тоқтатуға, жүкті
тексеруге, бухгалтерлік, қаржылық, банктік және басқа да құжаттарды талап
етуге құқықтар берілді.
Кеден құқығының алғашқы кезеңінде кедендік реттеу Қазақстан
шекарасында бақылау қызметін атқаратын ішкі істер органдарымен бірлесе
отырып жүзеге асырылды. Осы кезден-ақ сыртқы экономикалық қызметті толық
либерализациялау қажеттілігі арта түсті. Бұл туралы “Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру жөніндегі жардығын
жүзеге асыру туралы” Министрлер Кабинетінің № 717 қаулысында, 1994 жылғы
26 сәуірдегі “Қазақстан Республикасы аумағындағы тауарлар импорты (жұмыс,
қызмет) және экспортын лицензиялау және квоталау туралы” № 435 қаулысында,
1995 жылғы 19 қаңтардағы “Қазақстан Республикасы аумағында тауарлар (жұмыс,
қызмет) импорты мен экспортын реттеу тәртібі туралы” № 66 қаулысында,
Премьер-Министрдің осылай аталатын резолюцияларында жеке кәсіп-орындарп мен
фирмаларға қатысты, жеке тәртіптік көптеген сұрақтар шешілді.
Сол кездегі кедендік реттеу кеден құқығы пәнінің негізін құрды, үнемі
өзгеріп отырған үкімет шешімдерінің басым болуы және нормативтік құқықтық
базаның тұрақсыздығы оның атқарылуының босаңсуымен сипатталады.
Жеңілдіктер категориясына қатысты мемлекеттік заң мәселелері бұзылды,
жеңілдіктер жеке түрде берілмейтін болды, тек белгілі ұйымдар мен
тұлғаларға ғана берілді, сондай-ақ кеден төлемдері мен салықтарын төлеудегі
кейінге қалдыру, бөліп төлеу әдістері де бұзылды.
1995 жылғы 20 шілдедегі “Қазақстан Республикасы кеден ісі туралы” Заң
күші бар № 2368 Жарлығы қабылданған соң (1999 ж. 16 шілдеден бастап)
“Қазақстан Республикасының кеден ісі туралы” Заңы әрі қарай халықаралық
кеден жүйесіндегі талапқа сай кеден ісі түсінігін енгізді. Мұнда кеден ісі
мемлекетке өз негізін өзгертпей, оның монополиясын сақтай отырып кедендік
реттеу механизмін қалыптастыру перспективасы мазмұнын айқындады.
Сыртқы-экономикалық қызметті әрі қарай либерализациялау Қазақстан
экономикасына шетел инвесторларының қатысуы, Қазақстанның интеграциялық
мүддесі және тағы басқалар кедендік саясат құралы мен кеден мақсаттарын
сақтай отырып, кеден ісінің элементтерін унификациялауды, жетілдіруді қажет
етеді.
Кеден құқығының осы және басқа институттарын қарастыра отырып, автор
оның мазмұнында мынадай маңызды бөлімдерін және кеден ісінің мәселелерін
қарастырмаған; кедендік статистика, сыртқы экономикалық қызметтегі тауарлар
номенклатурасы, кедендік экспертиза, өйткені олар тәжірбиеде объективті
сипатқа қатысты тәуелсіздікке ие болуға тиіс және дәл сол кездегі кеден
жүйесінде мақсатты қызмет атқаруға тиісті.
Статистикалық ақпарат басқарма шешімінің ғылыми негізділігі мен кез
келген салада дұрыс шешім шығаруға көмектеседі.
Кедендік статистика – кеден орындары қызметінің қажетті атрибуты,
қажет жағдайда оның мәліметтері негізінде сыртқы, экономикалық
байланыстардың толық суретін көруге болады және қабылданған шешімді
түзетуге болады. Кеден статистикасының “Кеден ісі туралы” заңда анықталған
міндеттері ТМД мемлекет қатысушыларының сыртқы сауда кедендік
статистикасының біртұтас методологиясының мақсаттары мен міндеттеріне, осы
мемлекеттердің Басшылары кеңесінің шешімімен Қазақстан сияқты және тағы
басқа мемлекеттердің техникалық мүмкіншілік перспективасына ортақ болуға
тиіс.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлкеттік реттеу саласында, дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Кеден статикасын құруға кіретін мәліметтерге тауарларды декларантпен
рәсімдеуде толтырылған кеден декларациясындағы жүк жөнінде белгіленген
ақпарат жатады.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (1995 жылғы 6 шілдедегі Премьер Министрдің № 238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстволарға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистикасының біріңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Кеден органдары арнайы статистика жүргізеді, мұнда статистикалық
мақсаттағы ұсынылатын ақпарат құпия болып табылады, яғни ол ақпаратты тек
кедендік мақсатта ғана қолдануға болады.
Бұл жерде біз мемлекеттік, коммерциялық, банктік және басқа да заңмен
қорғалатын құпия ақпарат туралы айтып отырмыз. Ондай құпия ақпаратты кеден
органдарының лауазымды тұлғасы жеке мақсаты үшін пайдалануына, басқа
мемлекеттік органға, үшінші тұлғаға беруге, таратуға рұқсат етілмейді.
Құпия ақпарат деп кедендік жүк тасу декларациясы мазмұнындағы сыртқы
экономикалық қызмет қатысушыларына байланысты нақты мәліметтерді айтамыз
(Кеден кодекс).
Күн тәртібінде Экономикалық Одақтың жалпы статистикалық негізін құру
міндеті қойылды. Жалпы статистикалық негіз 1995 жылғы 10 ақпандағы (Алматы)
келісіміне сәйкес қол қойған мемлекетаралық байланыстар, экономикалық
жағдай, жүргізілетін экономикалық реформалар, макроэкономика тенденциясы,
экономикадағы құрылымдық алға жылжу, экологиялық және әлеуметтік жүйедегі
туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге арналған.
Кеден статистикасында туарларды топтастыру және кодпен жазу үшін
топтастырғыш ретінде сыртқы экономикалық қызметтегі тауар номенклатурасы
қолданылды (СЭҚТН).
ТМД 1995 жылғы 3 қарашада (Мәскеу) Ресей Федерациясының кеден қызметі
ТМД СЭҚТН жүргізетін ТМД сыртқы экономикалық қызметтегі біріңғай Тауарлар
Номенклатурасы туралы келісім қабылданды.
Код ұғымы кеден органдары процедурасының маңызды бөлігі болып
табылады. Код декларанттың мүддесіне әсер етеді, өйткені ол арқылы
экономикалық саясат ережелерін қолдану, кеден төлемдері мен салықтарын
алудың негізділігі мен дұрыстылығы анықталады.
Кеден Одағының құрылуымен және ТМД статистикалық комитетінің ұсынысын
ескере отырып, Қазақстан Үкіметі Қаулысымен Кеден Одағы елдерімен сыртқы
саудаға есеп берудің статистикалық нысанын енгізді.
Кеден Одағы елдері аумағынан шығатын, осы аумақ шегінде өткізілетін
тауарларға байланысты бектітілген нысанда барлық сыртқы сауда операциясына
қатысушылар ақпарат беруі тиіс.
Қазіргі кезде техникалық құралсыз кеден статистикасын ұсыну мүмкін
емес. Әзірше кеден органдарының жетістіктері жергілікті тапсырмаларды
шешумен шектелуде. Кеден қызметінің жаңа деңгейіндегі сапалы қызметіне жету
техниканы алып жүру, әсіресе, кадрларды, бағдарламаны қамтамасыз ететін
сәйкес жүйелер, компьютерлер өте қажет.
Кеден органдары ведомствосына қарасты қызметтер кеден саясаты
мақсаттары мен кеден ісін қамтамасыз етеді. Олардың ішіндегі маңыздыларына
ірі кедендердегі және кеден басқармасындағы орталық кеден лабораториясы мен
сараптама қызметі жатады. Сараптық зерттеулердің объективті және тәуелсіз
жүруі үшін Орталық кеден лабораториясына тәуелді кеден және кеден
басқармасы құрылымында сараптама қызметін жүргізетін сараптық қызмет
жасайтын бөлімшелер жүйесін құру қажет.
Орталық кеден лабораториясының мәліметтері бойынша кеден мақсатында
сараптама жүргізу процесінде тауардың физикалық, химиялық құрылымы,
тауардың түрі мен сапасы, маркасы, сорты, тауарды өндіру технологиясы,
шикізат және басқа тауарды өндеуде шығатын өнім нормалары, күшті әсер
ететін, улы, уландыратын заттар, тауардың эксплуатациялық және экологиялық
қауіпсіздігі анықталады. Тауардың қазақстандық және шетелдік археологиялық
және тарихи, көркем байлығына жататын тауарлар екендігі, тауардың шыққан
елі, СЭКТН сәйкес тауар коды, кедендік құны және т.б. анықталады.
Кеден лабораториясы келесі кеден сараптамасы түрлерін жүзеге асырады:
физика-химиялық, технологиялық, идентификациялық, сертификациялық,
топтастыру, экологиялық жаратылыстану т.б.
Осы органдарың эксперттық-зерттеу қызметі кеден ісі аясында
экспорттық жетілдіруді қамтамасыз етуге тиіс, сапасыз және жасанды тауарды
әкелуді тоқтатуға, Қазақстандық тұтынушылар мен өндірушілердің мүддесін
қорғауға, кеден алдындағы контрабанда және кеден ережелерін бұзумен басқа
да қылмыстармен күресуге бағытталуға тиіс.
Алдын ала шешу, мәлімдеу, кедендік бақылау және рәсімдеу кезіндегі
сыртқы экономикалық қызметтің қатысушылары, декларант немесе кедендік
лауазым тұлғасы тауардың кедендік атауын, оның сапасын, қажеттілігін
анықтай алмаса, дұрыс шешім қабылдау мақсатымен ақпарат алу үшін экспорттық
зерттеу қызметіне сүйенеді.
Экспорттық қызмет халықаралық тәжірбиеге көп мән беруі тиіс. Шет
елдердің кедендік лабораториясының жұмыс тәжірбиесі сыртқы экономикалық
әрекетке қатысушылардың көпшілігінің, соның ішінде 30-35 пайызы қасақана
немесе тауарды топтастыруды білмегендіктен, қателер жіберіп, кеден төлемін
төлеуден толық жалтаратындығын көрсетеді.
Экспорттық қызметі бар барлық органдарға тікелей, жанама және шартты
экономикалық жұмыс тиімділігінің көрсеткішін енгізу қажет. Мысалы: 1997
жылы кеден комитетіндегі орталық кеден лабораториясының тікелей
экономикалық тиімділігі 60 млн. теңгені құраған, оның 2,8 млн. теңгесі оны
қамтамасыз етуге жұмсалған. Бірақ жағымсыз нәтижелерә де бар.
Ресейліктердің шартты түрдегі экономикалық тиімділікті есептеу
тәжірбесінде мемлекет мүддесіне бағытталған бөгет шаралары анықталған.
Осы тәжірбиені Қазақстандық эксперттік және кедендік қызметте қолдануға
болады. Бұл көрсеткіш экономикалық тиімділік кеден шекарасы арқылы
айналымға шығаруға тыйым салынған, алып тасталынған заттар, наркоттиктер
санынан, айналымға енгізуге әкелінген заттар сананың заттай түрдегі
өлшемімен, сондай-ақ заттай түрде өлшенген жасанды және сапасыз әкелуге
тыйым салынған тауарлар санынан тұрады.
Кеден саясаты мен кеден ісі кеден құқығының негізгі институтына
жататын кеден құқығының өзегі болып табылады. Кеден ісі мен кеден құқығының
пәнін құрайтын бөлімдермен қатар қазіргі кезде кедендік басқару (әкімшілік)
және халықаралық-құқықтық ынтымақтастық тек Кеден Одағы деңгейінде қалып
қоймай, стратегияның мазмұнына заң тұрғысынан толықтыру енгізуді қажет
етеді.
Қазақстан интеграциялық процестерге қосылуға ұмтылуда және әрі қарай
Еуропалық экономикалық қауымдастық моделіне жақындауға жол ұстап отыр.
“Біртұтас Европаға қарай беттеу, - дейді ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев, -
мына үлгі түрінде мастрихтік щарт негізінде нақтыландырады: кедендік
одақтан, жалпы нарықтан – еркін қозғалатын тауар, капиталдар мен
тұлғалардаың еркін бірлескен ішкі нарығына, сондай-ақ экономикалық,
валюталық одаққа, ал соңында саяси одаққа өту. Прагматикалық, еркіндік
тендікке негізделген мүдде интерграциялау, - бұл тек осы жағдайда әлемдік
экономика мен саясаттың басты факторы бола алатын Евразиялық одақтың бірден-
бір болашағы”.
Қазіргі әлемде халықаралық экономикалық қатыгасты дамыту Қазақстанға
кедендік өрістің, кедендік мекемелердің ролін нығайту жолымен экономиканы
қорғау және кеден ісі бойынша мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастықты
жетілдірудің объективтік қажеттілігін туғызуда.
2.1 Кедендік шекара арқылы тауарлар мен транспорттық құралдардың өту
принциптері
Республиканың тәуелсіз мемлекет және әлемдік шаруашылықтың толық
құқығы бар қатынасушысы ретінде аталуы бұдан бұрынғы жүйе іргетасының –
тұтастай өзгерін қажет етеді.
Бұл процесті талдаудың бірінші буынына әлемдік шаруашылыққа ену
дәрежесін жатқызуға болады, ол экономика ашықтылығы деңгейімен сипатталып
бағаланады.
Екінші буын. Бұл мақсатты жүзеге асыру және күтілетін нәтиже алу
бүкіл мемлкетпен және әрбір жеке адам үшін мемлекеттің сыртқы экономикалық,
сыртқы сауда, қаржы, салық, валюта салаларына деген ғаламдық дәрежедегі
қызығушылықты арттыру болып табылады.
Үшінші буын. Бұған кедендік саясат жатады және ол кедендік іс арқылы
жүзеге асады. Кедендік іс Қазақстан Республикасы кеден саясатының мына
мақсаттарын ұстайды қазақстандық нарықты және қазақстандық өндірушілер мен
тұтынушыларды қорғау; мемлекеттің экономикалық дамуына ықпал ету; одан
кейінгі экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына көмектесу;
бәсекелестікті нығайту; дайын өнім экспорты мен импорт алмастырушы
өндірісті ынталандыру; шетел инвестицияларын тарту және т.б.
1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі экономиканың ең
маңызды салаларымен бір қатар тұр.
Қазақстан Республикасы ашық экономикаға көшуі басқа мемлекеттермен
кедендік одақ, және еркін сауда аймақтарын құруды, халықаралық экономикалық
бірігуді одан әрі дамыту мен тереңдету мақсатында кеден мәселелері жөнінде
келісімдер жасау дегенді білдіреді. Сол сияқты жеке және заңды тұлғалар
әлемдік қоғамдастық өміріге қатысуға, республика кедені шекарасында және
одан тыс жерлерде сыртқы экономикалық қызмет жасауға құқылы.
Мұндай процестерді реттеуде мемлекеттің кедендік шекарасынан тауарлар
және транспорттық құралдарын өткізудің негізгі қағидаларын қарастыру керек;
олар “Кедендік іс туралы” 1998 жылғы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасының
Президетенің Жарлығында қабылданған.
Бірінші принцип. Республиканың кедендік территоиясына тауарлар мен
транспорттық құралдарды еркін әкелу және оларды территориядан шығару
жатады. Мұнда кедендік территорияға жататындар: еркін кедендік аймақтар мен
еркін қоймалардан басқа құрғақ жолды аймақтар, территориялық сулар, ішкі
сулар және Қазақстан Республикасының әуе кеңістігі.
Екінші принцип. Республикаға тауарлар, транспорттық құралдарды енгізу
мен оған рұқсат бермеу жатады. Алғашқы принципті ескере отырып, мұндай
қарама-қайшылық тәжірбиеде болатын тауарлар және транспорттық құралдарды
енгізу, шығаруға шек қоюға қажеттілікпен түсіндіріледі. Оның мынадай
себептері бар:
- ұлттық қауіпсіздікке қауіп төнуі (стратегиялық маңызды салалар
өнімдерін
шығару, тауарлы-материалдық құндылықтарды, есірткі заттарын,
бактериологиялық қару, жаппай жою қаруларын контрабандалық жолмен
шекарадан өткізу, сапа стандарттарына сәйкес емес тауарларды кіргізу және
т.б.);
- Қазақстан Республикасының шығармашылық, тарихи және археологиялық
мұрасына қауіп;
- меншік құқығына, оның ішінде интеллектуалды меншік құқығына қауіп;
- әкелінетін және шығарылатын тауарлар, транспорттық құралдар сатушылар мен
тұтынушылардың мүдделеріне қауіпті.
Кейбір жағдайларда шетел өнімінің мөлшерден тыс көп
болып
кеткенінде ұлттық экономикаға теріс әсер етуі мүмкін, сол кезде оған шек
қойылады.
Сыртқы сауда айналымын реттеудің мұндай әдісі тәуекелді және ыңғайсыз
болып келеді сондықтан баждар орнату тиімдірек.
Кедендік шекара арқылы алып өтуге рұқсат етілмеген немесе шектелген
тауарлар және транспорттық құралдар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
иелеріне қайтарылады немесе кеден органдары арқылы конфискацияланып, соттың
шешімімен мемлекет меншігіне ауысып, аукционға шығарылып, сатылуы мүмкін.
Үшінші принцип. Тауарлар және транспорттық құралдарды әкелу мен
шығаруға лимит қою. Жаңадан қойылған шектеулер – заңды акты түрінде 30
күннен кейін күшіне енеді.
Төртінші принцип – тауарлар және транспорттық құралдардың кедендік
шекара арқылы өту принципі – кендендік режіммен сәйкес жүзеге асырылады.
Бұл принцип бірінші принциптің салдары және құрамдас бөлігі болып келеді.
Оның мағынасы мынада: шекара арқылы тек еркін қозғалуға сәйкес
кедендік режим таңдауға мүмкіншілік береді. Мұнда дұрыс кедендік режим
тандап алу керек, өйткені дұрыс таңдаудан кедендік төлемдердің көлемі
байланысты болады. Мұнда тауар иесі алдыңда тандалған кедендік режимді
өзгерте алады. Кедендік заңға сәйкес 17 кедендік режим белгіленген.
Шекарада өтпес бұрын тауарлар және транспорттық құралдар кедендік
құжаттау және кеденді бақылаудан өтуі керек.
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасына жататындар: кедендік
территория приметрі, кедендік аймақтар және еркін қоймалар приметрі.
Кедендік құжаттауды жүзеге асыру кезінде кедендік режим анықталады
және кедендік шекара арқылы өту процесі аяқталады.
Кедендік бақылау Қазақстан республикасының кеден органдарымен, кеден
заңын орындау және осы заңды бұзуды болдырмау үшін жүзеге асырылады.
Процестің көп векторлылығын ескере отырып, тауар және транспорттық
құралдардың кеден шекарасынан белгілі уақытта және белгілі жерде өту
тәртібі кеден органдарының жұмыс уақытына келуі керек.
Бесінші принцип. Кедендік режимдерге сәйкес тауарлар және
транспорттық құралдарды тауар иесі пайдалана алады. Оны бақылау және оның
орындалуын кеден органдары жүзеге асырады. Мысалы, экспортқа арналған
тауарлар кедендік территориядан тыс жерлерде өңделе алмайды.
Соңғы принцип – шартты шығарылған тауарлар мен транспорттық
құралдарды пайдалану және қолдану принципі. Бұларға кедендік төлемдер мен
салықтар бойынша жеңілдіктер беріледі. Тауарлар иесі берілген мақсаттар мен
кеден органдары белгілеген түрлі шарттарды орындауға міндеттенеді.
2 Бөлім Кедендік операцияларды жүргізу тәртібі
2.2 Негізгі кеден операцияларын жүргізу технологиясы
Кеден шекарасы арқылы өтетін барлық тауарлар сыртқы экономикалық
қызмет процесінде мәлімдегенде ғана өткізіледі. Тауарларды мәлімдеу нақты
көрсетілген тәртіп бойынша жасалады. Кеден органына кеден декларациясын
беру кедендік мәлімдеудің негізгі шарты болып саналады. Жүк кеден
декларациясы нақты қалыптарға сәйкес толтырылуға тиісті белгіленген үлгі
ретінде қолданылады. Мәлімдеу процесі екі түрлі жолмен жүзеге асырылуы
мүмкін: тікелей жүк жіберушімен, не кедендік делдал фирмалар көмегімен.
Екінші жағдайда кедендік шараларды өту және кеден құжаттарын дайындау
бойынша барлық қызметтер көрсетіледі. Кеден декларациясын толтырудағы
сәйкессіздік, кеден шараларын өтудің талаптарын орынсыз орындау және
төлемсіздік мәселелері тауарды шекарадан өткізбеуге жеткілікті негіз
болады.
Мысалға екі фирма арасындағы келісімді қарастырайық: “ХІІІ
Хандельсконтор Нарунгсмиттель ГмбХ” – 10179 Берлин (Германия) Шиклерштрассе
5-7 мекен – жайында орналасқан азық-түлік сату бойынша сауда фирмасы –
“сатушы” ретінде және “Сұңқар-1”, Алматы қаласында орналасқан фирма –
“сатып алушы” ретінде, келесіде сатушы мен сатып алушы арасында екі жақты
келісімге келісуге тиісті. Қазақстанға азық-түліктің болашақта
тасымалдануларының жалпы шарттарын реттейтін келісім- шарт жасады.
Халықаралық мәмілелерді жүзеге асыру кезінде екі жақ сыртқы
экономикалық қызметте қолданылатын заңдылықтармен мұқият танысуы және
келесі сегіз сауалға жауап беру керек:
Бірінші сауал – ел аумағына тауарларды әкелуге (әкетуге) рұқсат бар
ма? “Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне” сәйкес республика аумағына
және одан сырт жерге тауарлар мен көлік құралдарын әкелуге және әкетуге
барлық тұлғалардың құқығы бар. Алайда бұл мемлекеттік қауіпсіздік,
моральдық - өнегелік мүдделерді қорғау, адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған
ортаны, Қазақстан Республикасы халықтарының және өзге халықтардың көркем,
тарихи және археологиялық игілігі бұйымдарын, т.б. қорғау мақсатында
тауарлар мен көлік құралдарын әкелу мен әкетуге тиым салуды да қарастырады.
Ұлттық Банк ресми бағамы бойынша барлық азаматтарға 1000 АҚШ доллары
сома шегінде шетел валютасын әкетуге еркіндік берілген. Көрсетілген
азаматтар категориясына ұлттық валютаны әкетуге тиым салынған.
Спирттік ішімдік өнімдері бір адамға шаққанда 1,5 литрден аспайтын,
вино екі литрден аспайтын мөлшерде сыртқы шығарыла алады, бас тартуға
арналған заттарды 100 доллар сома шегінде республика азаматтарына Қазақстан
Республикасынан алымсыз әкетуге рұқсат берілген, ал одан жоғары сомадан
белгіленген мөлшерлеме бойынша кеден бажы төленеді.
Халықтық тұтыну тауарларын шетел мемлекеттері азаматтарының әкетуі,
тиісті чектер мен шоттарды көрсету арқылы, еркін айналымдағы валютамен
мамандандырылған дүкендерден сатып алынған тауарлардан өзге жағдайларда,
жалпы тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шетелден шетел валютасын, өзге валюталық және басқа құндылықтарды
әкелу шектеусіз жүргізіледі.
Қазақстан Республикасынан әкетуге тиым салынатын заттар:
- барлық әскери түрдегі қару – жарақ, оған оқ – дәрі және әскери жабдықтау
(бұл заттар тек Қорғаныс министрлігі, ҰҚК және ІІМ рұқсатымен әкетіле
алады);
- көркем, ғылыми, мәдени зор құндылығы бар өнер туындылары, көне
заттар, т.б. (бұл заттар ҚР Мәдениет министрлігінің ерекше рұқсатымен, 100%
оларды тексерудің кеден бажымен төлеумен ғана әкетілу мүмкін).
- ақбөкен, марал, алабұғы және зубр мүйіздері, сонымен қатар алабұғы
терілері;
- есірткі, психикаға әсер ететін заттар;
- құны жойылған құнды қағаздар.
Қазақстан Республикасына әкелуге тиым салынатын заттар:
- түрлі әскери үлгідегі қару-жарақ және оқ-дәрі;
- есірткі және психикаға әсер ететін заттар, сонымен қатар оларды қолдану
құралдары (ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ерекше рұқсатымен ғана
әкелінуі мүмкін);
- мемлекеттік және қоғамдық құрылысты әлсіретуге бағытталған соғыс,
терроризм, күштеу, нәсілшілікті насихаттайтын басылым және бейнелеу
материалдары, сонымен қатар порнографииялық мәнді материалдар.
Қазақстан республикасына әкелуге және одан әкетуге тыйым салынған
тауарлардан өзгелері шекарадан қазақстандық мекемелер мен кәсіпорындардың
келесі шарттарды орындағанда ғана өткізіледі:
а) жүк кеден декларациясын тапсыру немесе тауарларды белгіленген
тәртіпке сәйкес өзге формаларда мәлімдеу;
ә) біріншіден, заңмен көрсетілген кеден баждарын төлегенін,
екіншіден, кеден рәсімдеуі үшін алымдарды төлегенін растайтын төлем
құжаттарын тапсыру.
Екінші сауал – тауарды әуклу (әкету) үшін арнайы рұқсат алу керек пе?
Үшінші сауал – тауар лицензиялау және квоталау режиміне жата ма?
Қай органнан лицензия беріледі, оны алудың тәртібі қандай, лицензияны алу
қанша тұрады?
Төртінші сауал – тауарларға экспорттық – импорттық салық салынады ма,
олардың көлемі қандай?
Бесінші сауал – фитосанитарлық, ветеринарлық және өзге санитарлы,
экологиялық сертификаттар алу керек пе?
Соңғы жылдар көптеген елдер импортталатын тауарлардың тиеу алдындағы
инспекциясына жүгінеді, ол елге жеткізілім өнімнің сапасымен бірге баға
дұрыстығына да тексеру қағазын береді. Соңғы мәселе өтпелі кезең елдері
үшін өте маңызды, өйткені бұл елдерге импорттық тауарлар әкелуде кері
пайдаланушылықтар көп. Қазақстанға жеткізулердің ондаған мысалдарын,
өнімдердің сапасы төмен не бағасы өте төмендетілген бойынша келтіруге
болады.
Тиеу алдындағы инспекцияны мамандырылған фирмалар жүзеге асыралы,
олардың ішіндегі ең ірілері – біреуі Ұлыбитарнияда, біреуі АҚШ – та, екеуі
Швецарияда және біреуі Француз. Аталғандарға қосымша әлемде тағы отыз фирма
осындай қызметпен айналысады.
Бұл фирмалар халықаралық инспекция федерациясына кіреді. Фирмалар
үкіметтер тапсырысы бойынша инспекцияны жүзеге асырады. Әлемдік банктің
мәліметтері бойынша бұл фирмалардың атқаратын қызметтері әлемдік сауданың
екі пайызын құрайды.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісім (ГААТ) – 94-ке сәйкес оның
түсінігіне сапа, сан, баға, валюталық курс және қаржы жағдайларын
тексерумен бірге инспекция БСҰ (ВТО) мүшесінің аумағына экспортқа арналған
тауарлардың кедендік классификациясын тексерумен байланысты кез келген
қызмет жатады.
Алыдмен тиеу алдындағы инспекцияның физикалық және құндылық түрлерін
ажыратады. Физикалық инспекция – тауар құжаты бар заттың растығын тексеруге
арналған. Атап айтқанда, тауар өндірушісін, оның сапасын, өндірілуін және
т.с.с. дұрыс көрсету. Құныдылық инспекция – дұрыстылығын анықтауға
арналған. Әдетте бірінші болып құндылық инспекция, ал одан кейін физикалық
инспекция жүргізіледі. Қазір әлемде жуықтап алғанда 140 ел тиеу алдындағы
инспекцияға жүгінеді, соның ішінде 40-тан астамы оны белсенді және жүйелі
түрде қолданады.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісімге сәйкес (ТСБА-94) оны
пайдалану уақытша сипатта немесе серіктестер дискринимациясы үшін
қолданылмайды, нәтижелер жариялылығының болмауымен сипатталады және бағаның
растығын тексеру кеден бажын төлемеуге жол бермеу мақсатында, сонымен қоса
кедендік бағалаудың дұрыстығын тексерумен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасы азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен
өзге де заттарды өткізу тәртібінің орындалуын қамтамасыз ету үшін кедендік
бақылау жүргізіледі.
Жоғарыда келтірілген келісім – шарттарға сәйкес, сатып алушы
тауарлардың жарамдылығы туарлы ветеринарлы және санитарлы шарттарын растуға
Алматыдағы өз отандық ведомстволарына арыз жазады. Мұндай жағдайда келісім
– шарт бойынша сүт тағамдарына, оның ішінде сүт негізіндегі балалар тағамы
жатады. Ветеринарлы сертификат қосышма беріледі. Ветеринарлы сертификатта
келесі мәліметтер жазылады. Әкету елі – ФРГ; өкілетті министрлік,
сертификат рәсімдейтін мекеме, жергілікті округ және т.с.с.
Өнімді индификациялау үшін мәліметтер – тауар атауы; орындар саны;
нетто салмақ; бутто салмақ; қорабы; одан кейінгі тауар ерекшелігі; сүт
өндеуші кәсіпорын атауы, ол ТМД-ға экспортқа өнім шығарып, ФРГ-нің сәйкес
ветеринарлы қызметінің бақылауында істейді. Сүт тағамдарының шыққан жері –
тағамдар (тиелу жері) тиелінеді. Сүт тағамдарының жеткізілім жері
Қазақстан; жеткізу көлік құралы (таупрға белгі қою); жіберушінің аты – жөні
мен мекен жайы; алушының аты мен мекен – жайы.
Сатып алушы әкелудің ветеринарлы және санитарлы немесе фитосанитарлы
шарттарын куәландыратын арызбен бірге, Беларуссия мен Ресей ветеринарлы
ведомстволары беретін транзиттік рұқсат беруге мүмкіндігі бар
ведомстволарға арыз береді.
Сатып алушы оны сатушыға жазбаша түрде тасымал басталғанға дейін төрт апта
арасында куәландырады.
Алтынша сауал – тауарды әкету (әкелу) бойынша қандай жеңілдіктер
(баж, салықтардан босатылуы) бар?
Жетінші сауал – жоспалы экспорт (импорт) елінің кәсіпкерлерімен
төлемді жүзеге асырудың тәртібінде қандай да ерекшеліктер бар ма?
Сегізінші сауал – тауарды шекарадан өткізуде тағы қандай құжаттар
керек?
Кедендік бақылау – Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын сақтау
және халықаралық келісімдер мен одан туындайтын халықаралық міндеттердің
орындалуын қамтамасыз ету мақсатында елдің кеден органдары қолданатын
жиынтығы.
Кедендік бақылау – Қазақстан Республикасы кеден органдарының
лауазымды тұлғаларымен келесі нысанда жүзеге асады:
1) кедендік бақылауға қажетті құжаттар мен мәліметтерді тексеру;
2) тауарлар мен транспорттық құралдарды кедендік тексеру;
3) жеке тексеру;
4) республика кеден шекарасы арқылы өтетін заттарды есепке алу;
5) жеке және лауазымды тұлғаларды ауызша сұрау;
6) есептілік және құжаттылық жүйесін тексеру;
7) кедендік бақылауға жатқызылатын заттар орналасатын уақытша
сақтау қоймасы, кеден қоймасы, бажсыз сауда дүкені және өзге жерлердің
аумақтары мен бөлмелерін тексеру;
8) кеден баждары мен өзге төлемдерді жинау.
Кедендік бақылау механизмі кедендік комитетпен анықталады және кеден
органдары адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, тауарлар мен көлік
құралдарына зиян келтірмейтін техникалық құралдарды қолдана алады. Сонымен
қатар, кедендік бақылау мен тексеру жүргізу кезінде немесе сақтауды жүзеге
асыратын кәсіпорын не ұйымның өкілі қатысуы міндетті шарт болып табылады.
Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
транспорттық құралдар келесі кезеңдерде кеден бақылауынан өтеді:
1) ҚР кеден аумағына тауарларды еркін айналысқа шығару үшін
әкелгенде - әкелу кезінен ҚР кеден шекарасынан өткенге дейін;
2) ҚР кеден аумағынан тауарларды еркін айналысқа әкеткенде кеденге
тауарлар мен өзге заттарды және кедендік бақылауға қажетті құжаттарды ұсыну
кезінен ҚР кеден аумағынан әкетілгенге дейін;
3) ҚР кеден шекарасына уақытша әкелу кезінде – ҚР кеден аумағына
әкелінгенне одан әкетілгенге дейін;
4) ҚР кеден аумағынан уақытша әкеткенде – кеденге тауарлар мен өзге
заттарды ұсынған кезден ҚР кеден шекарасы арқылы қайта әкелгеннен
өткізілгенге дейін;
5) ҚР аумағы арқылы транзит кезінде – ҚР аумағына әкелу кезінен
одан әкетілгеге дейін.
Сонымен, кедендік реттеуді жүзеге асыруда кеден шараларын іске асыру
негізгі орынды алып отыр. Кеден шаралары негізінде тауардың кеден
шекарасынан өту тәртібі түсіндіріледі, ол елдің өткізу режимін құрайды.
Кеден шаралары кедендік реттеуде үлкен маңызға ие. Еуропалық
ынтымақтастық комиссиясы эксперттерінің бағалауы бойынша кеден шараларын
жүргізумен байланысты шығындар ЕО елдері арасындағы сыртқы сауда айналымы
көлемінің бес, он пайызын құраған.
Кеден шарасын жүргізу оның техникалық тәртібімен сипатталады.
Қазақстан Республикасының кеден шаралары, келесі тапсырылатын
құжаттарды есепке алуға негізделеді:
Кеден Жүк жетуін растайтын Коммециялық немесе Қораптау
декларациясы куәлік (коносамент проформа – шот, онда парағы
немесе тасымалдаушы тауар бағасы, төлем
куәлігі) валютасы, жалпы төлем
сомасы, тасымалдаудың
базистік жағдайлары
Қарастырып отырған келісім-шартқа сәйкес, кеден тексеруінен, өтіп,
Алматыда (Қазақстанда) жүкті түсіргеннен бастап он күн ішінде жеткізілген
тауарларға ЕО жәрдемақыларын алу үшін сатып алушы құжаттамасы әр көлік
бірлігіндегі тауар санына сәйкес Алматыда жауапты кеденмен толтырылған жүк
кеден декларациясын алуын қамтамасыз етеді.
Жүк кеден декларациясын толтыру тәртібі Қазақстан Республикасы Кеден
комитетінің 26 қыркүйек 1995 жылғы № 127 – П “Жүк кеден декларациясын
толтыру тәртібі туралы нұсқауды бекіту” бұйрығына сәйкес орнатылған, 27
ақпан 1998 жылғы № 80 бұйрыққа сәйкес өзгерістер енгізілген.
Мәлімдеу кезінде қандай да тауар ерекшеліктері еске алынады. № 127 П
бұйрығына сәйкес Қазақстан Республикасында мәлімдеу түріне қарай төрт тауар
тобын ажыратады:
1. Кеден органына жүк кеден декларациясын (ЖКД) ұсыну ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміздің өз бетіне тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы да біраз
уақыт өтіпті. Сол алған күннен бастап ақ, елімізде кеден қызметін дамыту ең
алғашқы шарттардың біріне саналды мұның түпкі мақсаты өз жеріміздің
еліміздің дербес экономикасын қорғау болды.
Қазақстан Республикасының кеден органдары да сол уақыттан бері талай
өзгерістерге ұшырады, көркейді, өзінің кәсібіи біліктілігін толықтыра
түсті.
Қазақстанда жүріп жатқан әлеуметтік реформалар басқару сферасының
өзгеруіне әкелді. Бұл өзгерістердің бірі кедендік қызмет ұйымының құрылуы,
Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатының негізі қалануымен
байланысты кедендік саясат елдің экономикасында жаңа экономикалық құрлыс
даумына және нарық қатынасының құрылыуына жағдай жасайды.
Кедендік істегі саясат сыртқы экономикалық істің құралы ғана емес
сонымен қатар жаңа экономикалық байланыстарды басқа мемлекеттермен
реттейді. Сондықтан кедендік іс саласында құқықтық реттеу керектігі
туындады.
Қазақстанда кедендік саясатын елдің кедендік ұйымдары қадағалайды,
бұл Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатына кіреді.
Қазақстанда кедендік саясаты жүргізудің мақсаты – елдің нарығын,
Қазақстан өндірушілерін және тұтынушыларының көзқарастарын қорғауға,
бәсекелестікті қолдау және манаполияға қарсы әркет жасау, экспорты және
импорты алмастыру өндірісін қолдау көрсету елімізге шет елдердің
инвестициясын тарту.
Бүгінгі таңда кеден қызметінің құрылу мәселелері актуальды болып
табылады. Сол себепті біз аталмыш мәселелерді әр қырынан талдауды мақсат
етіп қойдық. Аталмыш проблемалардың ғылыми әрі практикалық маңызы бар.
1. Бөлім Қазақстан Республикасындағы кеден қызметінің қалыптасуы
1.1Қазақстан тарихындағы кеден қызметі.
“Сауданы дамыту кеденді Орынборға әкелімі және шығарлымы
бойынша тенестіру, шетелдік күміс және алтын монетасын шығаруға рұқсат
беру”.
Бұл үзінді Ресей империясының 19-ғасырдағы Бухтарма бекінісіне
жататын министірліктен алынып, Ресейдің қазақ көшпенділерімен және орта
Азиялық халықпен сауда байланыстары өте тығыз болғандықтан куәландырады.
Қазақстанның кеден ісінің дамуы сол Бухтарма бекінісінен басталады. Ал
архивтік деректерде 18-19ғ. Аралығына жататын кедендік органдарының
құжаттары да табылуда. Ғасырларды тереңдей қарасақ Қазақстан кеден
қызметінің үлкен жолын өткеннің және ол саудада қалай ша дамығаның
түсінеміз.
Сібір шекарасындағы Азиялық сауда орталығы болып Бұхтырманы таңдау
объективті себептерге байланысты. Бұхтырма қытай қаласына жақын орналасқан
және де дәл орта жүз қазақстарының көшпелі жерлері арқылы керуен жолдарынан
өтті.
Сауда қатынасын дамыту және Бұхтырма кеденін құру мақсатында
көпестерге 10 жылдық жеіңлдіктер енгізілді. Бұл жеңілдіктер арқасында
Бұхтырма бекінісі арқылы өтетін тауарлар кеден бажысын төлеуден босатылды.
Бұхтырма кеденінің тауар айналасының аумағы, өсу қарқының Қытай саудасынан
талқылай аламыз.
1809 ж. Бұхтырмадан Қытайға тауары 5 мың рубльге бағаланған 1-ші
керуен жіберілді. Ал 1811 ж. Бұхтырма арқылы Қытайға өткізілген тауар құны
150 мың рубльге жетті. Бірақта, бұған қарамастан Бұхтарма Томск
губерниясынан алыс орналасқасын Орталық Азиядағы негізгі суда орны үмітті
ақтамады. Бұған қоса сауда қатынасының және тауар айналымының тез
қарқынымен дамуы кеден ісінің дамуын және кедендік қызмет орындарының санын
ұлғайтуды талап етті.
Көптеген көпестер жеңілдіктерді пайдалана алмады. Өйткені Семей және
Өскемен бекіністері ол кезде сауданың орталығы болғандықтан осы жерлерде
тоқтап, Бұхтырмаға дейін жетпеді. Көпестердің патша өкіметіне ұысыныстары
арқасында Батыс Сібір шекаралық басқармасы кедендерді теңестірді. Шекара
өкіметтері кеден пункті арқылы көпестер тыйым салған тауарларды өткізбеуді
бақылады. Контрабанда проблемасының байыпты қатынасын Сібір инспекторы
Н.И. Лаврова Семей кеден бастығына 1802 ж. 11 тамызында жазған үзінді
куәландырады. Ол үзіндіде “заттардың қару жарақ, әскери сукна, Ресейлік
күмістерді өткізуіне тиым салынды, бірақта бұған көп назар аударып, оның
өткізілмеуін қамтамасыз ету керек” - деп айтылады.
Керуен кеден орындары арқылы ұқыпты тексеріске құштар болып, содан
кейін ғана әрі қарай жол жүрді. Ал кедендік тексеруден бас тартқан көпестер
соттық қудалауға ұшырады. Сібірлік инспекторлығынан біз “Қырғыз ауылдарында
тұрған ташкентіктер кеден тексерісінен қашып, кеден бастығын тыңдамай,
тіпті оларды қууға жіберілгендерді өлтіргендігін” білеміз.
Осындай кері істер сауда қатынасының дамуына кері әсер етті. Барлық
қылмыстар зерттеліп, қылмыскерлер жауапқа тартылды. Керуендердің кеден
орынын айналып өтудің себебі, сол кездегі жемқорлық.
Азиялық көпестердің білімінің жоқтығын пайдаланып, чиновниктер оларды
өтірік алдап, олардың тауарларын кеден кітабына тіркемей өздеріне алды.
Мұның мысалы, ол армян көпесі Бабаджанян болды. Бұл көпестін бай керуені
1805 ж. Қазанда Семей бекінісіне он жылдық Персия және Индиядағы саудадан
кейін келді. Көпестің орыс тілін және түрғындар тілін білемуі ауыртпалық
әкелді. Кеден шекарасын чиновниктер ескеріп оның әкелген тауарларына жоғары
баж орнатты. Чиновниктер көпесті қорлап, оның өзіне қол жұмсауына себепші
болды. Осындай фактілер шетел көпестерінің Ресейге сенімін жоғалтты және
азиялық аумақтағы мемлекеттердің сауда байланысының дамуына кері әсер
тигізді.
Кеден қызметіне кадырларды таңдау өзгертілді. Кеден жұмысына алынған
барлық жұмыскерлер ант берді.
Кеден қызметіне кадрларды таңдау өзгертілді. Кеден жұмысына алынған
барлық жұмыскерлер ант берді. Кеден әкімшілігінің кадрларды таңдауға
байланысты қойған қатаң талаптарына Катон-қарағай кеден округінің
учаскесіне жіберілген рапоты куә. Күзет қызметіне қазақтарды орыс тілін
білмегендіктен ала алмады. Сондықтан тілді білетін жас қазақтар қызметке
алынды.
Бірақта, бұған қарамастын көпестерге көшпенділердің шабуыл жасау
қауіпі қала берді.
Қауіпсіздікті күшейту мақсатында 1800 ж. Қазақстан бекіністерінде
жаза көлемін бекіткен шекара соттары бекітілді.
Қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған шараның бірі ол садуа
керуендерінің өздерімен бірге еріп жүру үшін қарауыл отрядын алуға құқылы
болды.
Бұл шешім Қазақстан жерінде сауданы жүргізген көпестердің
министірлікке ұысынысынан туындады. Бұл Иркутск генерал-губернатор И.
Селифонтованың Министірлікке жазған баяндамасы айқын.
Кеден ісінің және мемлекеттің имиджін нығайту мақсатында азиялық
мемлекеттер арасындағы саданы дамыту әртүрлі шаралармен өткенін ескеру
қажет.
Қару жарақты құжаты бар көпестерге ғана қолдануға рұқсат еттілді.
Әрман қарай Қазақстанда сауданы дамытуды күшейту үшін көпестерді
қалыптарына байланысты 3 бөлді. Осылайша көпестерден жылына 1% көлемінде
баж алды. Осының арқасында кеден шекарасына кіріс түсірілді. Өскемен;
Семей, Бұхтырма саудасының дамуының негігі факторы болып Сібір генерал-
губернаторы М.М. Сперанскидің реформасы табылды. Саяси-әкімшілік ашылым
арқасында халық сауданы қалаларда жүргізуге қол жеткізді. Қазақтар көпетсер
Ильдясына және қызметке орналаса бастады.
Қазақтар сауданы Ресеймен, содан Азия халықтарымен жүргізді.
ХІХ ғ. 20 жылдарында Бұхтырма қоқанд, Бұхара, ташкентпен сауданы
дамытты. Ташкенттен қағаз бұйымдары, маталар әкелінді. 1828 ж. мұндай
тауар 1677 сомға сатылды, оның ішінде қазынаға баж ретінде 91 сом 50 тиын
түсті. Түбіт шәлі сатудың сомасы 19600 сом, оның 4900 сомы баждық төлем.
1828 жылы қазақтармен және басқа көпестермен Бұхтырма кеденінде
163393 сом 50 тиынға өткізілді.
Қазақ және орта азиялық көпестердің Бұхтырма кеденіндегі сауда кеден
шекарасына кіріс әкелді, баж тек өткізілген тауарға емес, сонымен қоса
жарнамаға, таңбалық парақ және т.б. бекітілді.
Кейбір көпестер баж төлеумеу үшін тауарларды жасырды. Ол Сібір кеден
округі басқармасының 1828 ж. 24 мамырда барлық кеден мекемелеріне кедендік
шекарадан тыс айырбасты тоқтатуды қатаң үкімін жіберуіне себепші болды. Ал
Бұхтырма кеденін қызметші М. Шелехов 1828 ж. мамырда “таңбаланған
тауарларды тапқаны үшін” марапатталды.
Архив құжаттарында 1833 жылдағы әкелінген және шығарылған тауарлар
көлемінің мәліметтері бар.
Кедендер Әкелінген Шетке шығару
Семей 103051 947167
Бұхтырма 13274 17665
Өскемен 3430 65070
шекара бекіті
ХІХ ғ. 30 жылдарының 2-ші жартысынан Бұхтырма кеденінің рөлі күрт
төмендеді. Николай І-ші ұсынысымен 1839 ж. ол жойылып, Өскемен кеден
шекарасына бағынатын орын қалдырды.
ХІХ ғ. 40-шы ж.ж. қазақ-ресей байланыстарының нығаюы арқасында сауда
керуендеріне көшпенділердің шабулдары мүлдем тоқтатылды. Бұл мауданың
дамуына жақсы әсер етті.
Сауданың жаңдануы сауда бажысының ұлғаюына әкеп соқты.
Осылайша 1848-1851 жылдар аралығында Сібір кеден шекарасында мынандай
баждар жиналды (сом).
1848 ж. 1849 ж. 1850 ж.
Семей кедені 58237,47 110587,98 197179,46
Өскемен шекара 2171,9 1840,81 3369,25
бекеті
1850 жылға қарай Өскемен Батыс Сібірде және барлық империяда баж
жиналымдарының сомасынан алдыңғы қатарда болды.
Сауда қатынастарының дамуы және ірі кеден бекіністерінің өсуі барлық
Қазақстаның дамуына өз үлесін қосты.
Сонымен қатар Қазақстаның кеден шекарасы арқылы Ресей Қытаймен және
басқа да елдермен байланысты орнатты.
Батыс Қытай қалаларында керуен жолдарын іздеу арқасында Аягөз,
Көкпек, Зайсанда кеден шекаралары дамыды.
Қытаймен саудадағы ең үлкен сауда көлемі Өскемен кеден орынан өтті.
1881 жылы Ресей мен Қытай шартқа қол қойғасын Қазақстан қалалары
Қытаймен сауда байланысын арттырды. 1882 жылдың өзінде-ақ Өскеменде 33
саудалық билет Қытайға сомасы 305 464 сомға бағаланған тауар шығарылды.
Осылайша, 90-жылдың басындағы Ресей-Қытай қатынасының дамуы
Қазақстанның дамуына да әсерін тигізді.
Тауар айналымының өсуі кеден қызметінің құрамының өзгеруін талап
етті.
1890ж. 14 маусымда Мемлекеттік кеңес үкімімен Цинзянь шекарасында
Өскемен кеден округі қаланды.
Кеден округі ашу туралы ережеде кеден мекемелерінің чиновниктері
құқықтық күйде анықталды. Осылайша Өскемен чиновниктері қызметінің
құқықтары былайша теңестірілді:
-Кеден басшылары және кеден учаскілері,
-кеден басшыларына және кеден учаскелерінің 1-ші тобына (класс),
күзет-бақылаушының ауыспалы пункітіне, концелярия чиновниктері-Еуропалық
Ресей чиновникеріне.
Мемлекеттік кеңес Шығыс сметасын бекітті. Батыс Қытай шекарасында
жылына 6-7 мыңға жуық сомманы әр постқа беру. Бұдан басқа 2400 сомнан
жылуға, жарықты қамтамасыз етуге берілді. Қаржы министірлігінде кедендік
жиналымдар департаменті бекітілген сауда ережелерін бұзбауды бақылады.
Кеден қызметкерлеріне көпестермен сыпайы сөйлесіп, олардың тауарларын
құнтап ұстау міндеті артылды.
Қазақстан арқылы орыс-моңғол саудасы да іске асырылды. Бірақта бұл
қатынас баяу қарқынымен дамыды.
Қортындылай келе Қазақстан арқылы дамыған сауда арқасында
Қазақстанның қалалары өсті, мәдениеті, басқа елдермен достық қарым қатынасы
күшейді.
1. Кеден ісі және оның кеден құқығындағы орны
Кеден ісі – кеден құқығының негізгі институты. Кеден құқығының
негізгі институттары және кеден ісінің құрлымы.
Құқық саласының институты біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқықтық нормалар жинтығымен сипатталады.
Осыған байланысты кеден құқығында негзгі институттар мынандай түрге
бөлінеді: мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының құрамдас бөлігі ретінде
кеден саясаты және кеден аясындағы кедендік саясат пен міндеттерге жету
мақсатының құралы ретінде кеден ісі.
Кеден ісін кеден құқығының жүзеге асуының нысаны ретінде қарастырудың
құқықтық және ғылыми негізі бар.
“Құқықтың құрылуы, - деп жазады С.С. Алексеев, - өзінің шығу негізі
бойынша объективті келісілген, қажетті сипатқа ие”.
Құқық құрудың бастапқы сатысы – объективті экономикалық, әлеуметтік-
саяси, адамгершілік немесе басқа қоғамдық қатынастарды заң негізінде реттеу
қажеттілігі туғанда пайдав болады. Осы қажеттіліктер келесі кезекте саяси
қатынастар жүйесінде – саяси, адамгершілік және құқықтық санада, үстемдік
ететін қоғамдық пікірден өте отырып, өзгерістерге ұшырайды, мүдделер
тоғысады немесе тар шеңберде қалып, бұрмаланған, өзгерген сипатқа ие
болады.
Кеден ісінің алғашқы даму сатысында кеден құқығы осы кездегі мазмұны
кеден заңдарымен анықталған және кедендік жүйе шекарасы анықталмаған
кедендік реттеумен айқындалды.
Кедендік реттеуге кеден шекарасы арқылы тауарлар мен басқа мүліктерді
өткізу, кеден төлемдерді, кедендік процедуралар жатады. Әкімшілік және
қылмыстық жауапкершілік Қаз.ССР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне
және Қылмыстық Кодексіне сәйкес анықталды.
1993 жылғы 1 наурыздан бастап Қазақстанда кеден шекарасы арқылы
сыртқы экономикалық қызмет шегінде өткізілетін тауарлар мен басқа да
мүліктерді міндетті мәлімдеу енгізілді.
Үкімет кеден шекарасы арқылы өткізілетін тауарлар мен басқа да
мүліктерді өткізу мен мәлімдеу тәртібі туралы ереже, саудаға жатпайтын
айналыс туралы уақытша ереже, бас декларант және декларант туралы ережені
бекітті. Мәлімдеу туралы 1991 жылғы 26 наурызда КСРО Кеден Кодексінде
көрсетілген.
1992 жылғы 25 қаңтардағы Президенттің “Экономиканы тұрақтандыру эәне
нарықтық қайта құруды жүргізу кезеңінде Қазақстан Республикасында сыртқы
экономикалық қызметті ұйымдастыру туралы” Жарлығы бойынша Қазақстан
Республикасы аумағында бұрынғы Кеңес Одағында қабылданған. Экспорт пен
импорт туарларына (жұмыс, қызметіне) салық, кедендік тариф және бартерлік
мәлімдеме сияқты нормативтік актілердің күші жойылды, ал Кеден Комитетіне
ҚР кеден шекарасы арқылы өткіізілетіндіктен, мәлімдеуге жататын басқа да
мүліктер мен экспорттық-импорттық жүкті мәлімдеуді қамтамасыз ететін
шараларды дайындау таспырылды.
Мәлімдеу кедендік процедура ретінде сыртқы экономикалық қызметке
қатысушыларымен өз бетінше немесе кедендік рәсімдеуге рұқсат алған ұйымдар
арқылы келісім негізінде жүзеге асады.
Бас кедендік басқарма мен Қаржы министрлігі бас декларант ретінде
танылған ұйым болғандықтан, кеден шекарасы арқылы өткізілетін барлық заттар
мен тауарларды мәлімдеуді жүзеге асыра алады. Бас декларант пен иелік етуші
субъектінің арасындағы өзара қатынас тәртібін ереже анықтайды. Өз еркімен
мәлімдеуді декларанттық куәлігі бар декларанттық ұйым жүзеге асырады. Ал
ондай ұйымның пайда болуын осындай ұйымды мамандыруға арналған қызмет
көрсетудің кеден аясында процедуралық қызметтің кең тауарымен түсіндіруге
болады.
Бас декларант кеденге жүктің кеден мәлімдеуіне кеден шекарасынан
өткізілетін әрбір тауар мен басқа заттың әрбір партиясын таныстыруға,
оларды кедендік рәсімдеуге беруге, тауар мен басқа заттарды өткізудің
мақсаты туралы кедендік бақылау мен кедендік рәсімдеуге қажет нақты
мәліметті беруге міндетті.
Декларант болып кез келген ұйым және Қазақстан Республикасының
аумағында тіркеуден өткен заңды тұлға бола алады. Декларант кеденге жүктің
кедендік декларациясын кедендік рәсімдеуге беріп, кеденнің талабы бойынша
уәкілетті тұлғаны ауыстырып, кедендік процедураны жүргізгені үшін қажет
жағдайда кеден алымдарын төлеп отырады.
1991 жылғы 27 желтоқсандағы Министрлер Кабинетінің “Қазақстан
Республикасынан азық-түлік жеткізуді лицензиялау және квоталау тәртібі
туралы” № 804 қаулысы бойынша 1992 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан
Республикасының шегінен тыс азық-түлік, тауарлар, шикізат және жұмыс өткізу
Мемлекеттік басқару органдарының осыған берген лицензиясы мен квотасы
негізінде жүзеге асырылды. Кеден комитеті лицензиясыз рәсімден әкетуге
болмайтын шикізатқа, туарлар мен азық-түліктерге бақылау жасау нысынын
анықтауға тиіс болды.
Кедендік және басқа мемлкеттік бақылау нысаны ретінде тексеру жүргізу
туралы 1992 жылғы 3 қаңдардағы Министрлер Кабинетінің “Қазақстан
Республикасының шекарасынан тыс өнім беретін және өнім бермейтін
тауарларды, малды әкетуді тәртіпке келтіру туралы” № 5 қаулысы бойынша 1992
жылғы 10 қаңтарға дейін көлік жолдарында, теміржол беттерінде, аэропартта,
теңіз және өзен порттарына өткізетін бақылау бөлімі жүйесін құру
таспсырылды. Шынында, осы актіні қабылдау негізінде Қазақстаннан бақылаусыз
азық-түлікті әкетуді тоқтату арқылы тұтынушылар нарығын тұрақтандырады.
ТМД елдерімен шекарадағы кеденді бақылау Қазақстан шекарасы арқылы
өтетін жолаушылар мен жүктер, көлік құралдарының барлық түрлеріне кедендік
бақылауды толық негізде қамтамасыз ету үшін тұрақты кеден мекемесі
дислокациясы орнын ұйымдастыруды қажет етті. Министрлер Кабинетінің 1993
жылғы 10 қаңтарындағы № 1109 Қаулысы негізінде 1993 жылы кеден
мекемелерінің қызметшілерінің штаттық саны 5 мыңға көбейді, ал 1994-1995
жылдары әр жыл сайын 2 мыңға өсті. Осы қаулы бойынша кеден мекемелеріне
кедендік бақылау зонасында көлік құралдарын мәжбүрлеп тоқтатуға, жүкті
тексеруге, бухгалтерлік, қаржылық, банктік және басқа да құжаттарды талап
етуге құқықтар берілді.
Кеден құқығының алғашқы кезеңінде кедендік реттеу Қазақстан
шекарасында бақылау қызметін атқаратын ішкі істер органдарымен бірлесе
отырып жүзеге асырылды. Осы кезден-ақ сыртқы экономикалық қызметті толық
либерализациялау қажеттілігі арта түсті. Бұл туралы “Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру жөніндегі жардығын
жүзеге асыру туралы” Министрлер Кабинетінің № 717 қаулысында, 1994 жылғы
26 сәуірдегі “Қазақстан Республикасы аумағындағы тауарлар импорты (жұмыс,
қызмет) және экспортын лицензиялау және квоталау туралы” № 435 қаулысында,
1995 жылғы 19 қаңтардағы “Қазақстан Республикасы аумағында тауарлар (жұмыс,
қызмет) импорты мен экспортын реттеу тәртібі туралы” № 66 қаулысында,
Премьер-Министрдің осылай аталатын резолюцияларында жеке кәсіп-орындарп мен
фирмаларға қатысты, жеке тәртіптік көптеген сұрақтар шешілді.
Сол кездегі кедендік реттеу кеден құқығы пәнінің негізін құрды, үнемі
өзгеріп отырған үкімет шешімдерінің басым болуы және нормативтік құқықтық
базаның тұрақсыздығы оның атқарылуының босаңсуымен сипатталады.
Жеңілдіктер категориясына қатысты мемлекеттік заң мәселелері бұзылды,
жеңілдіктер жеке түрде берілмейтін болды, тек белгілі ұйымдар мен
тұлғаларға ғана берілді, сондай-ақ кеден төлемдері мен салықтарын төлеудегі
кейінге қалдыру, бөліп төлеу әдістері де бұзылды.
1995 жылғы 20 шілдедегі “Қазақстан Республикасы кеден ісі туралы” Заң
күші бар № 2368 Жарлығы қабылданған соң (1999 ж. 16 шілдеден бастап)
“Қазақстан Республикасының кеден ісі туралы” Заңы әрі қарай халықаралық
кеден жүйесіндегі талапқа сай кеден ісі түсінігін енгізді. Мұнда кеден ісі
мемлекетке өз негізін өзгертпей, оның монополиясын сақтай отырып кедендік
реттеу механизмін қалыптастыру перспективасы мазмұнын айқындады.
Сыртқы-экономикалық қызметті әрі қарай либерализациялау Қазақстан
экономикасына шетел инвесторларының қатысуы, Қазақстанның интеграциялық
мүддесі және тағы басқалар кедендік саясат құралы мен кеден мақсаттарын
сақтай отырып, кеден ісінің элементтерін унификациялауды, жетілдіруді қажет
етеді.
Кеден құқығының осы және басқа институттарын қарастыра отырып, автор
оның мазмұнында мынадай маңызды бөлімдерін және кеден ісінің мәселелерін
қарастырмаған; кедендік статистика, сыртқы экономикалық қызметтегі тауарлар
номенклатурасы, кедендік экспертиза, өйткені олар тәжірбиеде объективті
сипатқа қатысты тәуелсіздікке ие болуға тиіс және дәл сол кездегі кеден
жүйесінде мақсатты қызмет атқаруға тиісті.
Статистикалық ақпарат басқарма шешімінің ғылыми негізділігі мен кез
келген салада дұрыс шешім шығаруға көмектеседі.
Кедендік статистика – кеден орындары қызметінің қажетті атрибуты,
қажет жағдайда оның мәліметтері негізінде сыртқы, экономикалық
байланыстардың толық суретін көруге болады және қабылданған шешімді
түзетуге болады. Кеден статистикасының “Кеден ісі туралы” заңда анықталған
міндеттері ТМД мемлекет қатысушыларының сыртқы сауда кедендік
статистикасының біртұтас методологиясының мақсаттары мен міндеттеріне, осы
мемлекеттердің Басшылары кеңесінің шешімімен Қазақстан сияқты және тағы
басқа мемлекеттердің техникалық мүмкіншілік перспективасына ортақ болуға
тиіс.
Мемлекеттік жоғарғы билік органдарының кеден саясаты мен сыртқы
экономикалық қызметті мемлкеттік реттеу саласында, дұрыс шешім қабылдауы
үшін оның макроэкономикалық жағдайларын зерттеудің, сыртқы сауда
динамикасына, құрылымына, деңгейіне негізделген нақты талдаудың маңызы зор.
Кеден статикасын құруға кіретін мәліметтерге тауарларды декларантпен
рәсімдеуде толтырылған кеден декларациясындағы жүк жөнінде белгіленген
ақпарат жатады.
Сыртқы саудадағы кеден статистикасы ережелерін жүйелеу мақсатында
Қазақстан Үкіметімен (1995 жылғы 6 шілдедегі Премьер Министрдің № 238
қаулысы бойынша) барлық министрліктер мен ведомстволарға, облыс басшыларына
өз қызметі барысында әлем елдерінің топтарын қоса алғанда, ТМД мемлекет
қатысушыларының сыртқы саудадағы кедендік статистикасының біріңғай
әдістемелерін басшылыққа ала отырып, қолдануға тапсырма берілді.
Кеден органдары арнайы статистика жүргізеді, мұнда статистикалық
мақсаттағы ұсынылатын ақпарат құпия болып табылады, яғни ол ақпаратты тек
кедендік мақсатта ғана қолдануға болады.
Бұл жерде біз мемлекеттік, коммерциялық, банктік және басқа да заңмен
қорғалатын құпия ақпарат туралы айтып отырмыз. Ондай құпия ақпаратты кеден
органдарының лауазымды тұлғасы жеке мақсаты үшін пайдалануына, басқа
мемлекеттік органға, үшінші тұлғаға беруге, таратуға рұқсат етілмейді.
Құпия ақпарат деп кедендік жүк тасу декларациясы мазмұнындағы сыртқы
экономикалық қызмет қатысушыларына байланысты нақты мәліметтерді айтамыз
(Кеден кодекс).
Күн тәртібінде Экономикалық Одақтың жалпы статистикалық негізін құру
міндеті қойылды. Жалпы статистикалық негіз 1995 жылғы 10 ақпандағы (Алматы)
келісіміне сәйкес қол қойған мемлекетаралық байланыстар, экономикалық
жағдай, жүргізілетін экономикалық реформалар, макроэкономика тенденциясы,
экономикадағы құрылымдық алға жылжу, экологиялық және әлеуметтік жүйедегі
туралы ақпараттармен қамтамасыз етуге арналған.
Кеден статистикасында туарларды топтастыру және кодпен жазу үшін
топтастырғыш ретінде сыртқы экономикалық қызметтегі тауар номенклатурасы
қолданылды (СЭҚТН).
ТМД 1995 жылғы 3 қарашада (Мәскеу) Ресей Федерациясының кеден қызметі
ТМД СЭҚТН жүргізетін ТМД сыртқы экономикалық қызметтегі біріңғай Тауарлар
Номенклатурасы туралы келісім қабылданды.
Код ұғымы кеден органдары процедурасының маңызды бөлігі болып
табылады. Код декларанттың мүддесіне әсер етеді, өйткені ол арқылы
экономикалық саясат ережелерін қолдану, кеден төлемдері мен салықтарын
алудың негізділігі мен дұрыстылығы анықталады.
Кеден Одағының құрылуымен және ТМД статистикалық комитетінің ұсынысын
ескере отырып, Қазақстан Үкіметі Қаулысымен Кеден Одағы елдерімен сыртқы
саудаға есеп берудің статистикалық нысанын енгізді.
Кеден Одағы елдері аумағынан шығатын, осы аумақ шегінде өткізілетін
тауарларға байланысты бектітілген нысанда барлық сыртқы сауда операциясына
қатысушылар ақпарат беруі тиіс.
Қазіргі кезде техникалық құралсыз кеден статистикасын ұсыну мүмкін
емес. Әзірше кеден органдарының жетістіктері жергілікті тапсырмаларды
шешумен шектелуде. Кеден қызметінің жаңа деңгейіндегі сапалы қызметіне жету
техниканы алып жүру, әсіресе, кадрларды, бағдарламаны қамтамасыз ететін
сәйкес жүйелер, компьютерлер өте қажет.
Кеден органдары ведомствосына қарасты қызметтер кеден саясаты
мақсаттары мен кеден ісін қамтамасыз етеді. Олардың ішіндегі маңыздыларына
ірі кедендердегі және кеден басқармасындағы орталық кеден лабораториясы мен
сараптама қызметі жатады. Сараптық зерттеулердің объективті және тәуелсіз
жүруі үшін Орталық кеден лабораториясына тәуелді кеден және кеден
басқармасы құрылымында сараптама қызметін жүргізетін сараптық қызмет
жасайтын бөлімшелер жүйесін құру қажет.
Орталық кеден лабораториясының мәліметтері бойынша кеден мақсатында
сараптама жүргізу процесінде тауардың физикалық, химиялық құрылымы,
тауардың түрі мен сапасы, маркасы, сорты, тауарды өндіру технологиясы,
шикізат және басқа тауарды өндеуде шығатын өнім нормалары, күшті әсер
ететін, улы, уландыратын заттар, тауардың эксплуатациялық және экологиялық
қауіпсіздігі анықталады. Тауардың қазақстандық және шетелдік археологиялық
және тарихи, көркем байлығына жататын тауарлар екендігі, тауардың шыққан
елі, СЭКТН сәйкес тауар коды, кедендік құны және т.б. анықталады.
Кеден лабораториясы келесі кеден сараптамасы түрлерін жүзеге асырады:
физика-химиялық, технологиялық, идентификациялық, сертификациялық,
топтастыру, экологиялық жаратылыстану т.б.
Осы органдарың эксперттық-зерттеу қызметі кеден ісі аясында
экспорттық жетілдіруді қамтамасыз етуге тиіс, сапасыз және жасанды тауарды
әкелуді тоқтатуға, Қазақстандық тұтынушылар мен өндірушілердің мүддесін
қорғауға, кеден алдындағы контрабанда және кеден ережелерін бұзумен басқа
да қылмыстармен күресуге бағытталуға тиіс.
Алдын ала шешу, мәлімдеу, кедендік бақылау және рәсімдеу кезіндегі
сыртқы экономикалық қызметтің қатысушылары, декларант немесе кедендік
лауазым тұлғасы тауардың кедендік атауын, оның сапасын, қажеттілігін
анықтай алмаса, дұрыс шешім қабылдау мақсатымен ақпарат алу үшін экспорттық
зерттеу қызметіне сүйенеді.
Экспорттық қызмет халықаралық тәжірбиеге көп мән беруі тиіс. Шет
елдердің кедендік лабораториясының жұмыс тәжірбиесі сыртқы экономикалық
әрекетке қатысушылардың көпшілігінің, соның ішінде 30-35 пайызы қасақана
немесе тауарды топтастыруды білмегендіктен, қателер жіберіп, кеден төлемін
төлеуден толық жалтаратындығын көрсетеді.
Экспорттық қызметі бар барлық органдарға тікелей, жанама және шартты
экономикалық жұмыс тиімділігінің көрсеткішін енгізу қажет. Мысалы: 1997
жылы кеден комитетіндегі орталық кеден лабораториясының тікелей
экономикалық тиімділігі 60 млн. теңгені құраған, оның 2,8 млн. теңгесі оны
қамтамасыз етуге жұмсалған. Бірақ жағымсыз нәтижелерә де бар.
Ресейліктердің шартты түрдегі экономикалық тиімділікті есептеу
тәжірбесінде мемлекет мүддесіне бағытталған бөгет шаралары анықталған.
Осы тәжірбиені Қазақстандық эксперттік және кедендік қызметте қолдануға
болады. Бұл көрсеткіш экономикалық тиімділік кеден шекарасы арқылы
айналымға шығаруға тыйым салынған, алып тасталынған заттар, наркоттиктер
санынан, айналымға енгізуге әкелінген заттар сананың заттай түрдегі
өлшемімен, сондай-ақ заттай түрде өлшенген жасанды және сапасыз әкелуге
тыйым салынған тауарлар санынан тұрады.
Кеден саясаты мен кеден ісі кеден құқығының негізгі институтына
жататын кеден құқығының өзегі болып табылады. Кеден ісі мен кеден құқығының
пәнін құрайтын бөлімдермен қатар қазіргі кезде кедендік басқару (әкімшілік)
және халықаралық-құқықтық ынтымақтастық тек Кеден Одағы деңгейінде қалып
қоймай, стратегияның мазмұнына заң тұрғысынан толықтыру енгізуді қажет
етеді.
Қазақстан интеграциялық процестерге қосылуға ұмтылуда және әрі қарай
Еуропалық экономикалық қауымдастық моделіне жақындауға жол ұстап отыр.
“Біртұтас Европаға қарай беттеу, - дейді ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев, -
мына үлгі түрінде мастрихтік щарт негізінде нақтыландырады: кедендік
одақтан, жалпы нарықтан – еркін қозғалатын тауар, капиталдар мен
тұлғалардаың еркін бірлескен ішкі нарығына, сондай-ақ экономикалық,
валюталық одаққа, ал соңында саяси одаққа өту. Прагматикалық, еркіндік
тендікке негізделген мүдде интерграциялау, - бұл тек осы жағдайда әлемдік
экономика мен саясаттың басты факторы бола алатын Евразиялық одақтың бірден-
бір болашағы”.
Қазіргі әлемде халықаралық экономикалық қатыгасты дамыту Қазақстанға
кедендік өрістің, кедендік мекемелердің ролін нығайту жолымен экономиканы
қорғау және кеден ісі бойынша мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастықты
жетілдірудің объективтік қажеттілігін туғызуда.
2.1 Кедендік шекара арқылы тауарлар мен транспорттық құралдардың өту
принциптері
Республиканың тәуелсіз мемлекет және әлемдік шаруашылықтың толық
құқығы бар қатынасушысы ретінде аталуы бұдан бұрынғы жүйе іргетасының –
тұтастай өзгерін қажет етеді.
Бұл процесті талдаудың бірінші буынына әлемдік шаруашылыққа ену
дәрежесін жатқызуға болады, ол экономика ашықтылығы деңгейімен сипатталып
бағаланады.
Екінші буын. Бұл мақсатты жүзеге асыру және күтілетін нәтиже алу
бүкіл мемлкетпен және әрбір жеке адам үшін мемлекеттің сыртқы экономикалық,
сыртқы сауда, қаржы, салық, валюта салаларына деген ғаламдық дәрежедегі
қызығушылықты арттыру болып табылады.
Үшінші буын. Бұған кедендік саясат жатады және ол кедендік іс арқылы
жүзеге асады. Кедендік іс Қазақстан Республикасы кеден саясатының мына
мақсаттарын ұстайды қазақстандық нарықты және қазақстандық өндірушілер мен
тұтынушыларды қорғау; мемлекеттің экономикалық дамуына ықпал ету; одан
кейінгі экономиканың құрылымдық жағынан қайта құрылуына көмектесу;
бәсекелестікті нығайту; дайын өнім экспорты мен импорт алмастырушы
өндірісті ынталандыру; шетел инвестицияларын тарту және т.б.
1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кеден ісі экономиканың ең
маңызды салаларымен бір қатар тұр.
Қазақстан Республикасы ашық экономикаға көшуі басқа мемлекеттермен
кедендік одақ, және еркін сауда аймақтарын құруды, халықаралық экономикалық
бірігуді одан әрі дамыту мен тереңдету мақсатында кеден мәселелері жөнінде
келісімдер жасау дегенді білдіреді. Сол сияқты жеке және заңды тұлғалар
әлемдік қоғамдастық өміріге қатысуға, республика кедені шекарасында және
одан тыс жерлерде сыртқы экономикалық қызмет жасауға құқылы.
Мұндай процестерді реттеуде мемлекеттің кедендік шекарасынан тауарлар
және транспорттық құралдарын өткізудің негізгі қағидаларын қарастыру керек;
олар “Кедендік іс туралы” 1998 жылғы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасының
Президетенің Жарлығында қабылданған.
Бірінші принцип. Республиканың кедендік территоиясына тауарлар мен
транспорттық құралдарды еркін әкелу және оларды территориядан шығару
жатады. Мұнда кедендік территорияға жататындар: еркін кедендік аймақтар мен
еркін қоймалардан басқа құрғақ жолды аймақтар, территориялық сулар, ішкі
сулар және Қазақстан Республикасының әуе кеңістігі.
Екінші принцип. Республикаға тауарлар, транспорттық құралдарды енгізу
мен оған рұқсат бермеу жатады. Алғашқы принципті ескере отырып, мұндай
қарама-қайшылық тәжірбиеде болатын тауарлар және транспорттық құралдарды
енгізу, шығаруға шек қоюға қажеттілікпен түсіндіріледі. Оның мынадай
себептері бар:
- ұлттық қауіпсіздікке қауіп төнуі (стратегиялық маңызды салалар
өнімдерін
шығару, тауарлы-материалдық құндылықтарды, есірткі заттарын,
бактериологиялық қару, жаппай жою қаруларын контрабандалық жолмен
шекарадан өткізу, сапа стандарттарына сәйкес емес тауарларды кіргізу және
т.б.);
- Қазақстан Республикасының шығармашылық, тарихи және археологиялық
мұрасына қауіп;
- меншік құқығына, оның ішінде интеллектуалды меншік құқығына қауіп;
- әкелінетін және шығарылатын тауарлар, транспорттық құралдар сатушылар мен
тұтынушылардың мүдделеріне қауіпті.
Кейбір жағдайларда шетел өнімінің мөлшерден тыс көп
болып
кеткенінде ұлттық экономикаға теріс әсер етуі мүмкін, сол кезде оған шек
қойылады.
Сыртқы сауда айналымын реттеудің мұндай әдісі тәуекелді және ыңғайсыз
болып келеді сондықтан баждар орнату тиімдірек.
Кедендік шекара арқылы алып өтуге рұқсат етілмеген немесе шектелген
тауарлар және транспорттық құралдар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес
иелеріне қайтарылады немесе кеден органдары арқылы конфискацияланып, соттың
шешімімен мемлекет меншігіне ауысып, аукционға шығарылып, сатылуы мүмкін.
Үшінші принцип. Тауарлар және транспорттық құралдарды әкелу мен
шығаруға лимит қою. Жаңадан қойылған шектеулер – заңды акты түрінде 30
күннен кейін күшіне енеді.
Төртінші принцип – тауарлар және транспорттық құралдардың кедендік
шекара арқылы өту принципі – кендендік режіммен сәйкес жүзеге асырылады.
Бұл принцип бірінші принциптің салдары және құрамдас бөлігі болып келеді.
Оның мағынасы мынада: шекара арқылы тек еркін қозғалуға сәйкес
кедендік режим таңдауға мүмкіншілік береді. Мұнда дұрыс кедендік режим
тандап алу керек, өйткені дұрыс таңдаудан кедендік төлемдердің көлемі
байланысты болады. Мұнда тауар иесі алдыңда тандалған кедендік режимді
өзгерте алады. Кедендік заңға сәйкес 17 кедендік режим белгіленген.
Шекарада өтпес бұрын тауарлар және транспорттық құралдар кедендік
құжаттау және кеденді бақылаудан өтуі керек.
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасына жататындар: кедендік
территория приметрі, кедендік аймақтар және еркін қоймалар приметрі.
Кедендік құжаттауды жүзеге асыру кезінде кедендік режим анықталады
және кедендік шекара арқылы өту процесі аяқталады.
Кедендік бақылау Қазақстан республикасының кеден органдарымен, кеден
заңын орындау және осы заңды бұзуды болдырмау үшін жүзеге асырылады.
Процестің көп векторлылығын ескере отырып, тауар және транспорттық
құралдардың кеден шекарасынан белгілі уақытта және белгілі жерде өту
тәртібі кеден органдарының жұмыс уақытына келуі керек.
Бесінші принцип. Кедендік режимдерге сәйкес тауарлар және
транспорттық құралдарды тауар иесі пайдалана алады. Оны бақылау және оның
орындалуын кеден органдары жүзеге асырады. Мысалы, экспортқа арналған
тауарлар кедендік территориядан тыс жерлерде өңделе алмайды.
Соңғы принцип – шартты шығарылған тауарлар мен транспорттық
құралдарды пайдалану және қолдану принципі. Бұларға кедендік төлемдер мен
салықтар бойынша жеңілдіктер беріледі. Тауарлар иесі берілген мақсаттар мен
кеден органдары белгілеген түрлі шарттарды орындауға міндеттенеді.
2 Бөлім Кедендік операцияларды жүргізу тәртібі
2.2 Негізгі кеден операцияларын жүргізу технологиясы
Кеден шекарасы арқылы өтетін барлық тауарлар сыртқы экономикалық
қызмет процесінде мәлімдегенде ғана өткізіледі. Тауарларды мәлімдеу нақты
көрсетілген тәртіп бойынша жасалады. Кеден органына кеден декларациясын
беру кедендік мәлімдеудің негізгі шарты болып саналады. Жүк кеден
декларациясы нақты қалыптарға сәйкес толтырылуға тиісті белгіленген үлгі
ретінде қолданылады. Мәлімдеу процесі екі түрлі жолмен жүзеге асырылуы
мүмкін: тікелей жүк жіберушімен, не кедендік делдал фирмалар көмегімен.
Екінші жағдайда кедендік шараларды өту және кеден құжаттарын дайындау
бойынша барлық қызметтер көрсетіледі. Кеден декларациясын толтырудағы
сәйкессіздік, кеден шараларын өтудің талаптарын орынсыз орындау және
төлемсіздік мәселелері тауарды шекарадан өткізбеуге жеткілікті негіз
болады.
Мысалға екі фирма арасындағы келісімді қарастырайық: “ХІІІ
Хандельсконтор Нарунгсмиттель ГмбХ” – 10179 Берлин (Германия) Шиклерштрассе
5-7 мекен – жайында орналасқан азық-түлік сату бойынша сауда фирмасы –
“сатушы” ретінде және “Сұңқар-1”, Алматы қаласында орналасқан фирма –
“сатып алушы” ретінде, келесіде сатушы мен сатып алушы арасында екі жақты
келісімге келісуге тиісті. Қазақстанға азық-түліктің болашақта
тасымалдануларының жалпы шарттарын реттейтін келісім- шарт жасады.
Халықаралық мәмілелерді жүзеге асыру кезінде екі жақ сыртқы
экономикалық қызметте қолданылатын заңдылықтармен мұқият танысуы және
келесі сегіз сауалға жауап беру керек:
Бірінші сауал – ел аумағына тауарларды әкелуге (әкетуге) рұқсат бар
ма? “Қазақстан Республикасының Кеден кодексіне” сәйкес республика аумағына
және одан сырт жерге тауарлар мен көлік құралдарын әкелуге және әкетуге
барлық тұлғалардың құқығы бар. Алайда бұл мемлекеттік қауіпсіздік,
моральдық - өнегелік мүдделерді қорғау, адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған
ортаны, Қазақстан Республикасы халықтарының және өзге халықтардың көркем,
тарихи және археологиялық игілігі бұйымдарын, т.б. қорғау мақсатында
тауарлар мен көлік құралдарын әкелу мен әкетуге тиым салуды да қарастырады.
Ұлттық Банк ресми бағамы бойынша барлық азаматтарға 1000 АҚШ доллары
сома шегінде шетел валютасын әкетуге еркіндік берілген. Көрсетілген
азаматтар категориясына ұлттық валютаны әкетуге тиым салынған.
Спирттік ішімдік өнімдері бір адамға шаққанда 1,5 литрден аспайтын,
вино екі литрден аспайтын мөлшерде сыртқы шығарыла алады, бас тартуға
арналған заттарды 100 доллар сома шегінде республика азаматтарына Қазақстан
Республикасынан алымсыз әкетуге рұқсат берілген, ал одан жоғары сомадан
белгіленген мөлшерлеме бойынша кеден бажы төленеді.
Халықтық тұтыну тауарларын шетел мемлекеттері азаматтарының әкетуі,
тиісті чектер мен шоттарды көрсету арқылы, еркін айналымдағы валютамен
мамандандырылған дүкендерден сатып алынған тауарлардан өзге жағдайларда,
жалпы тәртіп бойынша жүргізіледі.
Шетелден шетел валютасын, өзге валюталық және басқа құндылықтарды
әкелу шектеусіз жүргізіледі.
Қазақстан Республикасынан әкетуге тиым салынатын заттар:
- барлық әскери түрдегі қару – жарақ, оған оқ – дәрі және әскери жабдықтау
(бұл заттар тек Қорғаныс министрлігі, ҰҚК және ІІМ рұқсатымен әкетіле
алады);
- көркем, ғылыми, мәдени зор құндылығы бар өнер туындылары, көне
заттар, т.б. (бұл заттар ҚР Мәдениет министрлігінің ерекше рұқсатымен, 100%
оларды тексерудің кеден бажымен төлеумен ғана әкетілу мүмкін).
- ақбөкен, марал, алабұғы және зубр мүйіздері, сонымен қатар алабұғы
терілері;
- есірткі, психикаға әсер ететін заттар;
- құны жойылған құнды қағаздар.
Қазақстан Республикасына әкелуге тиым салынатын заттар:
- түрлі әскери үлгідегі қару-жарақ және оқ-дәрі;
- есірткі және психикаға әсер ететін заттар, сонымен қатар оларды қолдану
құралдары (ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ерекше рұқсатымен ғана
әкелінуі мүмкін);
- мемлекеттік және қоғамдық құрылысты әлсіретуге бағытталған соғыс,
терроризм, күштеу, нәсілшілікті насихаттайтын басылым және бейнелеу
материалдары, сонымен қатар порнографииялық мәнді материалдар.
Қазақстан республикасына әкелуге және одан әкетуге тыйым салынған
тауарлардан өзгелері шекарадан қазақстандық мекемелер мен кәсіпорындардың
келесі шарттарды орындағанда ғана өткізіледі:
а) жүк кеден декларациясын тапсыру немесе тауарларды белгіленген
тәртіпке сәйкес өзге формаларда мәлімдеу;
ә) біріншіден, заңмен көрсетілген кеден баждарын төлегенін,
екіншіден, кеден рәсімдеуі үшін алымдарды төлегенін растайтын төлем
құжаттарын тапсыру.
Екінші сауал – тауарды әуклу (әкету) үшін арнайы рұқсат алу керек пе?
Үшінші сауал – тауар лицензиялау және квоталау режиміне жата ма?
Қай органнан лицензия беріледі, оны алудың тәртібі қандай, лицензияны алу
қанша тұрады?
Төртінші сауал – тауарларға экспорттық – импорттық салық салынады ма,
олардың көлемі қандай?
Бесінші сауал – фитосанитарлық, ветеринарлық және өзге санитарлы,
экологиялық сертификаттар алу керек пе?
Соңғы жылдар көптеген елдер импортталатын тауарлардың тиеу алдындағы
инспекциясына жүгінеді, ол елге жеткізілім өнімнің сапасымен бірге баға
дұрыстығына да тексеру қағазын береді. Соңғы мәселе өтпелі кезең елдері
үшін өте маңызды, өйткені бұл елдерге импорттық тауарлар әкелуде кері
пайдаланушылықтар көп. Қазақстанға жеткізулердің ондаған мысалдарын,
өнімдердің сапасы төмен не бағасы өте төмендетілген бойынша келтіруге
болады.
Тиеу алдындағы инспекцияны мамандырылған фирмалар жүзеге асыралы,
олардың ішіндегі ең ірілері – біреуі Ұлыбитарнияда, біреуі АҚШ – та, екеуі
Швецарияда және біреуі Француз. Аталғандарға қосымша әлемде тағы отыз фирма
осындай қызметпен айналысады.
Бұл фирмалар халықаралық инспекция федерациясына кіреді. Фирмалар
үкіметтер тапсырысы бойынша инспекцияны жүзеге асырады. Әлемдік банктің
мәліметтері бойынша бұл фирмалардың атқаратын қызметтері әлемдік сауданың
екі пайызын құрайды.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісім (ГААТ) – 94-ке сәйкес оның
түсінігіне сапа, сан, баға, валюталық курс және қаржы жағдайларын
тексерумен бірге инспекция БСҰ (ВТО) мүшесінің аумағына экспортқа арналған
тауарлардың кедендік классификациясын тексерумен байланысты кез келген
қызмет жатады.
Алыдмен тиеу алдындағы инспекцияның физикалық және құндылық түрлерін
ажыратады. Физикалық инспекция – тауар құжаты бар заттың растығын тексеруге
арналған. Атап айтқанда, тауар өндірушісін, оның сапасын, өндірілуін және
т.с.с. дұрыс көрсету. Құныдылық инспекция – дұрыстылығын анықтауға
арналған. Әдетте бірінші болып құндылық инспекция, ал одан кейін физикалық
инспекция жүргізіледі. Қазір әлемде жуықтап алғанда 140 ел тиеу алдындағы
инспекцияға жүгінеді, соның ішінде 40-тан астамы оны белсенді және жүйелі
түрде қолданады.
Тиеу алдындағы инспекция бойынша келісімге сәйкес (ТСБА-94) оны
пайдалану уақытша сипатта немесе серіктестер дискринимациясы үшін
қолданылмайды, нәтижелер жариялылығының болмауымен сипатталады және бағаның
растығын тексеру кеден бажын төлемеуге жол бермеу мақсатында, сонымен қоса
кедендік бағалаудың дұрыстығын тексерумен ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасы азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен
өзге де заттарды өткізу тәртібінің орындалуын қамтамасыз ету үшін кедендік
бақылау жүргізіледі.
Жоғарыда келтірілген келісім – шарттарға сәйкес, сатып алушы
тауарлардың жарамдылығы туарлы ветеринарлы және санитарлы шарттарын растуға
Алматыдағы өз отандық ведомстволарына арыз жазады. Мұндай жағдайда келісім
– шарт бойынша сүт тағамдарына, оның ішінде сүт негізіндегі балалар тағамы
жатады. Ветеринарлы сертификат қосышма беріледі. Ветеринарлы сертификатта
келесі мәліметтер жазылады. Әкету елі – ФРГ; өкілетті министрлік,
сертификат рәсімдейтін мекеме, жергілікті округ және т.с.с.
Өнімді индификациялау үшін мәліметтер – тауар атауы; орындар саны;
нетто салмақ; бутто салмақ; қорабы; одан кейінгі тауар ерекшелігі; сүт
өндеуші кәсіпорын атауы, ол ТМД-ға экспортқа өнім шығарып, ФРГ-нің сәйкес
ветеринарлы қызметінің бақылауында істейді. Сүт тағамдарының шыққан жері –
тағамдар (тиелу жері) тиелінеді. Сүт тағамдарының жеткізілім жері
Қазақстан; жеткізу көлік құралы (таупрға белгі қою); жіберушінің аты – жөні
мен мекен жайы; алушының аты мен мекен – жайы.
Сатып алушы әкелудің ветеринарлы және санитарлы немесе фитосанитарлы
шарттарын куәландыратын арызбен бірге, Беларуссия мен Ресей ветеринарлы
ведомстволары беретін транзиттік рұқсат беруге мүмкіндігі бар
ведомстволарға арыз береді.
Сатып алушы оны сатушыға жазбаша түрде тасымал басталғанға дейін төрт апта
арасында куәландырады.
Алтынша сауал – тауарды әкету (әкелу) бойынша қандай жеңілдіктер
(баж, салықтардан босатылуы) бар?
Жетінші сауал – жоспалы экспорт (импорт) елінің кәсіпкерлерімен
төлемді жүзеге асырудың тәртібінде қандай да ерекшеліктер бар ма?
Сегізінші сауал – тауарды шекарадан өткізуде тағы қандай құжаттар
керек?
Кедендік бақылау – Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын сақтау
және халықаралық келісімдер мен одан туындайтын халықаралық міндеттердің
орындалуын қамтамасыз ету мақсатында елдің кеден органдары қолданатын
жиынтығы.
Кедендік бақылау – Қазақстан Республикасы кеден органдарының
лауазымды тұлғаларымен келесі нысанда жүзеге асады:
1) кедендік бақылауға қажетті құжаттар мен мәліметтерді тексеру;
2) тауарлар мен транспорттық құралдарды кедендік тексеру;
3) жеке тексеру;
4) республика кеден шекарасы арқылы өтетін заттарды есепке алу;
5) жеке және лауазымды тұлғаларды ауызша сұрау;
6) есептілік және құжаттылық жүйесін тексеру;
7) кедендік бақылауға жатқызылатын заттар орналасатын уақытша
сақтау қоймасы, кеден қоймасы, бажсыз сауда дүкені және өзге жерлердің
аумақтары мен бөлмелерін тексеру;
8) кеден баждары мен өзге төлемдерді жинау.
Кедендік бақылау механизмі кедендік комитетпен анықталады және кеден
органдары адам өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, тауарлар мен көлік
құралдарына зиян келтірмейтін техникалық құралдарды қолдана алады. Сонымен
қатар, кедендік бақылау мен тексеру жүргізу кезінде немесе сақтауды жүзеге
асыратын кәсіпорын не ұйымның өкілі қатысуы міндетті шарт болып табылады.
Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
транспорттық құралдар келесі кезеңдерде кеден бақылауынан өтеді:
1) ҚР кеден аумағына тауарларды еркін айналысқа шығару үшін
әкелгенде - әкелу кезінен ҚР кеден шекарасынан өткенге дейін;
2) ҚР кеден аумағынан тауарларды еркін айналысқа әкеткенде кеденге
тауарлар мен өзге заттарды және кедендік бақылауға қажетті құжаттарды ұсыну
кезінен ҚР кеден аумағынан әкетілгенге дейін;
3) ҚР кеден шекарасына уақытша әкелу кезінде – ҚР кеден аумағына
әкелінгенне одан әкетілгенге дейін;
4) ҚР кеден аумағынан уақытша әкеткенде – кеденге тауарлар мен өзге
заттарды ұсынған кезден ҚР кеден шекарасы арқылы қайта әкелгеннен
өткізілгенге дейін;
5) ҚР аумағы арқылы транзит кезінде – ҚР аумағына әкелу кезінен
одан әкетілгеге дейін.
Сонымен, кедендік реттеуді жүзеге асыруда кеден шараларын іске асыру
негізгі орынды алып отыр. Кеден шаралары негізінде тауардың кеден
шекарасынан өту тәртібі түсіндіріледі, ол елдің өткізу режимін құрайды.
Кеден шаралары кедендік реттеуде үлкен маңызға ие. Еуропалық
ынтымақтастық комиссиясы эксперттерінің бағалауы бойынша кеден шараларын
жүргізумен байланысты шығындар ЕО елдері арасындағы сыртқы сауда айналымы
көлемінің бес, он пайызын құраған.
Кеден шарасын жүргізу оның техникалық тәртібімен сипатталады.
Қазақстан Республикасының кеден шаралары, келесі тапсырылатын
құжаттарды есепке алуға негізделеді:
Кеден Жүк жетуін растайтын Коммециялық немесе Қораптау
декларациясы куәлік (коносамент проформа – шот, онда парағы
немесе тасымалдаушы тауар бағасы, төлем
куәлігі) валютасы, жалпы төлем
сомасы, тасымалдаудың
базистік жағдайлары
Қарастырып отырған келісім-шартқа сәйкес, кеден тексеруінен, өтіп,
Алматыда (Қазақстанда) жүкті түсіргеннен бастап он күн ішінде жеткізілген
тауарларға ЕО жәрдемақыларын алу үшін сатып алушы құжаттамасы әр көлік
бірлігіндегі тауар санына сәйкес Алматыда жауапты кеденмен толтырылған жүк
кеден декларациясын алуын қамтамасыз етеді.
Жүк кеден декларациясын толтыру тәртібі Қазақстан Республикасы Кеден
комитетінің 26 қыркүйек 1995 жылғы № 127 – П “Жүк кеден декларациясын
толтыру тәртібі туралы нұсқауды бекіту” бұйрығына сәйкес орнатылған, 27
ақпан 1998 жылғы № 80 бұйрыққа сәйкес өзгерістер енгізілген.
Мәлімдеу кезінде қандай да тауар ерекшеліктері еске алынады. № 127 П
бұйрығына сәйкес Қазақстан Республикасында мәлімдеу түріне қарай төрт тауар
тобын ажыратады:
1. Кеден органына жүк кеден декларациясын (ЖКД) ұсыну ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz