КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1 КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың экономикалық мазмұны
мен мәні
Қаржылық тұрақтылық корпорацияның іскерлік белсенділігі негізінде
қарастырылады. Іскерлік белсенділік термині отандық есептік-талдамалық
әдебиетте салыстырмалы таяуда, әр түрлі елдерде кеңінен әйгілі талдамалық
коэффициенттер жүйесінің негізінде қаржылық есептілікті талдау әдістемесін
енгізумен байланысты қолданыла бастады. Сөзсіз, бұл терминнің тұжырымдамасы
әр түрлі болуы мүмкін. Кең мағынада, іскерлік белсенділік өнімнің,
еңбектің, капиталдың нарқында ұйымдардың алға жылжуына бағытталған бүкіл
күш жігері спектрін білдіреді. Ал қаржылық-шаруашылық қызметті талдау
мәнмәтінінде бұл термин анағұрлым шағын мағынада ( ұйымның ағымдық
өндірістік және коммерциялық қызметі ретінде түсіндіріледі. Осы жағдайда
іскерлік белсенділік сөз тіркесі business activity ағылшын тіліндегі
термині сәйкес коэффициенттер тобын сипаттаушы ең жақсы аударма болып
саналмайды [2].
Коммерциялық ұйымның іскерлік белсенділігі оның динамикалық дамуынан,
натуралдық және құндық көрсеткіштерді бейнелеуші оның мақсаттарына жетуден,
өзі өнімін өткізу нарықтарын ұлғайтудан, экономикалық потенциалды тиімді
қолданудан көрінеді.
Дәстүрлі түрде іскерлік белсенділік Қазақстанда, Ресейде, әлемде де,
салалар, секторлар немесе бүкіл экономика деңгейінде анықталады.
Сол сияқты шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігін
микродеңгейде зерттеу қажеттілігі туындады, бұл өз кезегінде нарықтық
жағдайда қалыптасатын нақты міндеттерді ғана шешуге мүмкіндік береді, сол
сияқты кәсіпорынның басқару тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Мұнда бұл
категорияның бір мәнді сәйкестендіру әлде де жоқтың қасы. Іскерлік
белсенділікті сандық өлшеуге мүмкіндік беретін параметрлер анықталмаған,
кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен тиімділік пен бәсекеқабілеттілік
сияқты маңызды оның сипаттамаларымен өзара байланысы бағыттары өңделмеген,
іскерлік белсенділік пен нәтижелілік ұйым қызметінің барлық сфераларында
үйлесуі анық емес, ұйымның ағымдық және стратегиялық міндеттерін шешумен
іскерлік белсенділіктің қаншалықты байланысты екендігі айқындалмаған, және
ұйымның іскерлік белсенділігі оның еңбек ұжымының әлеуметтік дамуына және
бизнестің әлеуметтік жауаптылығына қалай ықпал ететіні өңделмеген.
Іскерлік белсенділікті анықтаудың көп түрлілігі барысында екі негізгі
қадамды бөлуге болады. Бір авторлар іскерлік белсенділікті ( сату
көлемдерін арттыру мен нарық үлесін ұлғайтуға бағытталған шаралар кешені
деп түсінеді. Басқалары іскерлік белсенділікті кәсіпорынның жалпы жұмысының
нәтижелілігінің (тиімділігінің) бағаалушы параметрі ретінде қарастырады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның іскерлік белсенділігі анықтамасының
жеткілікті үлкен саны белгілі. Отандық тәжірибе үшін әлде де макродеңгейде
мемлекеттің іскерлік белсенділігін бағалауда, сол сияқты жеке шаруашылық
субъектінің іскерлік белсенділігін бағалауда қайшылықтар сипаттас.
Кәсіпкерің іскерлік белсенділігін, сол сияқты іскерлік белсенділікті
экономикалық қызметті нақтылаушы категория ретінде бейнелейтін анықтамалар
келесі кестеде келтірілген (Кесте 1).
Кесте 1 – Іскерлік белсенділік ұғымына шолу
Қайнар көзі автор Анықтама
Үлкен энциклопедиялық "Іскерлік белсенділік – қандай да бір тауардың
сөздік өндірісі немесе нақты қызмет түрін көрсету
түрінде нақтыланған экономикалық қызмет.
Шаруашылық салаларының халықаралық стандарттық
жіктемесі, Ұлттық шоттар жүйесінің (ҰШЖ)
экономикалық сыныптамалары негізіне қойылған.
Райзберг Б. А., ЛозовскийБелсенділік іскерлік – 1) адамның қасиеті және
Л. Ш., Стародубцева Е. Б.оның мобильділік, іскер, бастамашылық арқылы
Современный экономическийкөрінуі.Мұндай қасиеттер бизнесмендер, іскер
словарь. адамдар үшін ерекше маңызды; 2) салада, фирмада,
елде кәсіпкерлік қызметтің жағдайының
сипаттамасы; арнайы индекстермен, оның ішінде
бағалы қағаздардың бағамы динамикасы индексімен
бағаланады.
Ковалев В.В. Кең мағынада іскерлік белсенділік фирманың өнім,
еңбек, капитал нарқында жылжуына бағытталған күш
жігердің бүкіл спектрін білдіреді, ал тар
мағынада – кәсіпорынның ағымдық, өндірістік және
коммерциялық қызметін білдіреді.
Донцова Л. В., НикифороваІскерлік белсенділік қаржылық аспектіде ең
Н. А. алдымен қаржылардың айналымы жылдамдығынан
көріненді.
Ефимова О. В., Мельник М.Іскерлік белсенділік шаруашылық субъектінің
В. операциялық циклын бейнелейді.
Юрков Т. И, Юркова С. В. Іскерлік белсенділік көрсеткіштері шаруашылық
субъектінің қаржыларды пайдалану тиімділігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Шеремет А. Д., Сайфулин Олардың пікірінше ол шаруашылық субъектінің
Р.С., Негашев Е. В. айналым құралдарының айналым жылдамдығын
сипаттайды.
Әдебиетте іскерлік белсенділіктің ұғымын анықтаудың әр түрлі қадамдары
бар. Үлкен энциклопедиялық сөздіктің авторлары іскерлік белсенділіктің
келесі анықтамасын берді: Іскерлік белсенділік – қандай да бір тауардың
өндірісі немесе нақты қызмет түрін көрсету түрінде нақтыланған экономикалық
қызмет. Шаруашылық салаларының халықаралық стандарттық жіктемесі, Ұлттық
шоттар жүйесінің (ҰШЖ) экономикалық сыныптамалары негізіне қойылған [3].
Өнім өндірісі мен қызметтер көрсету нәтижесі мен мақсаттарын макро деңгейде
де, микро деңгейде де ашпайтын қысқартылған тұжырымдама екендігі көрініп
тұр.
Қазіргі заман экономикалық сөздігінің авторлары Б.А. Райзберг, Л.Ш.
Лозовский, Е.Б. Стародубцева іскерлік белсенділіктің анықтамасын бір мәнді
мазмұндамады: Белсенділік іскерлік ( салада, фирмада, елде кәсіпкерлік
қызметтің жағдайының сипаттамасы; арнайы индекстермен, оның ішінде бағалы
қағаздардың бағамы динамикасы индексімен бағаланады [4].
В. В. Ковалев іскерлік белсенділікті кең мағынада фирманың өнім,
еңбек, капитал нарқында жылжуына бағытталған күш жігердің бүкіл спектрі
ретінде анықтады [5].
Қаржылық-шаруашылық қызметт талдау мәнмәтінінде бұл термин анағұрлым
тар мағынада – кәсіпорынның ағымдық, өндірістік және коммерциялық қызметі
ретінде түсінеді. Мұнда коммерциялық ұйымның іскерлік белсенділігі оның
даму динамикалығынан, қойылған мақсаттарға қол жетімділігінен, экономикалық
потенциалды тиімді пайдалануынан, өз өнімінің нарықтарын ұлғайтудан
көрінеді.
Л. В. Донцова мен Н. А. Никифорова іскерлік белсенділікті қаржылық
аспектіде ең алдымен қаржылардың айналымы жылдамдығынан көрсетеді [6].
Кейбір авторлар іскерлік белсенділіктің мәнін оны сипаттаушы
көрсеткіштермен алмастырады. Осылайша, О.В.Ефимова мен М.В.Мельник іскерлік
белсенділікті талдау ретінде шаруашылық субъектінің операциялық циклын
бейнелейді [7].
Басқа зерттеушілер басқа көзқарасты ұстанады. Мысалы, Т.И.Юрков пен
С.В.Юркова: іскерлік белсенділік көрсеткіштері шаруашылық субъектінің
қаржыларын пайдалану тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді, - деп санады
[8]. Бұл анықтаманың жетістігі ретінде оның ықшамдылығы саналады. Бірақ, ол
талданушы категорияның анағұрлым толық сипаттамасын бермейді. Кәсіпорынның
іскерлік белсенділігі ұғымының анағұрлым тар мағынада анықтамасын экономист-
қаржыгерлер А.Д.Шеремет, Р.С.Сайфулин және Е.В. Негашев берді. Олардың
пікірінше, ол шаруашылық субъектінің айналым құралдарының айналым
жылдамдығын сипаттайды. Бұл ұғымның жетістігі ретінде ондағы кәсіпорынның
іскерлік белсенділігінің негізгі факторының бөлінуі саналады [9].
К.Ш.Дуйсенбаевтың [10], М.К.Алиевтың, Г.Д.Аманованың [11] пікірінше
іскерлік белсенділік ұйымның өндірістік-коммерциялық қызметін жүзеге асыру
үшін қажетті өз қаражатын қаншалықты оңтайлы пайдаланатындығын анықтауға
мүмкіндік беретін айналымдылықтың әр түрлі қаржылық коэффициенттердің
деңгейлері мен динамикасын зерттеуді білдіреді.
Сонымен, есеп пен талдау облысында отандық ғалымдардың көзқарасы
тұрғысынан ұйымның іскерлік белсенділігі өндірістік-коммерциялық қызметтің
нәтижелілігі мен тиімділігі ретінде саналады.
Біздің пікіріміз бойынша, бұл кәсіпорынның қызметі процесінің тікелей
сипаттамасы, ал авансталған ресурстардың шамасына немесе олардың өндірістік
процесте тұтынылуына қатысты кәсіпорынның жұмысының тиімділігі ( бұл оның
белсенді қызметінің нәтижесі деп санаймыз. Берілген ұғымдар арасында
себепті-салдарлы байланыс бар, және іскерлік белсенділік себеп болса, ал
салдары (нәтижесі) ретінде кәсіпорын жұмысының тиімділігі саналады.
Іскерлік белсенділік кәсіпорынның ішкі потенциалын, оның ішкі
мүмкіндіктерін ашады, мұнда ол көбіне тікелей кәсіпорынды қоршаған сыртқы
факторлардан, сол сияқты макро ортадан байланысты. Іскерлікті қарастыруға
болады: ұйымның стратегиялық міндеттерін шешу көзқарасы тұрғысынан және
ағымдық өндірістік-шаруашылық қызмет көзқарасы тұрғысынан. Бірінші жағдайда
іскерлік белсенділік фирманың тауарлық және қаржылық нарықтарда жылжуына
бағытталған басқару технологияларының бүтін кешенін білдіреді. Екінші
жағынан, бұл термин анағұрлым тар мағынада ( тиімділік пен бәсеке
қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған кәсіпорынның ағымдық өндірістік
және коммерциялық қызметі ретінде түсініледі.
Әрбір жағдай үшін іскерлік белсенділіктің мазмұны айрықшаланады, бірақ
бір біріне қайшы болмайды. Бұл кәсіпорынның ағымдық және стратегиялық
мақсаттарына қол жеткізудің белгілі бір иерархияға келісуі қажеттілігімен
түсіндіріледі. Іскерлік белсенділік кәсіпорынның маңызды сипаттамаларымен
тығыз өзара байланысқа ие. Ең алдымен, іскерлік белсенділіктің
инвестициялық тартымдылыққа, қаржылық тұрақтылыққа, несие қабілеттілікке
ықпалы жөнінде әңгіме болып отыр. Шаруашылық субъектінің жоғары іскерлік
белсенділігі потенциалдық инвесторларды осы компанияның активтерімен
операцияларды іске асыруға, қаржылар салуға ынталандырады. Коммерциялық
ұйымның қызмет етуінің маңызды сипаттамасы ретінде іскерлік белсенділігі
бірқатар көрсеткіштер көмегімен бағалануы мүмкін, нәтижесінде іскерлік
белсенділікті талдау рамкасында экономикалық талдау объектісі болып
саналады. Іскерлік белсенділікті талдау үшін ақпараттық база ретінде
ұйымның бухгалтерлік есептілігі саналады.
Ішкі талдау мақсаттары үшін сол сияқты синтетикалық және талдамалық
есеп деректері пайдалануы мүмкін. Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік
қызметтің кешенді және динамикалық сипаттамасы ретінде және ресурстарды
пайдалану тиімділігі ретінде саналады.
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен ресурстарды пайдалану
тиімділігінің кешенді және динамикалық сипаттамасы ретінде саналады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейі оның өмірлік қызметінің кезеңдерін
(туылуы, даму, көтерілу, құлдырау, кризис, депрессия) бейнелейді және
жылдам өзгеруші нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын
көрсетеді. Іскерлік белсенділікті ұйым қызметінің жағымды динамикасын
қамтамасыз етуге бағытталған, еңбекпен қамтуды арттыруға және нарықтық
бәсеке қабілеттілікке жету мақсатында ресурстарды тиімді пайдалануға
бағытталған оның тұрақты шаруашылық қызметін ынталандырылған макро және
микро деңгейде басқару процесі ретінде сипаттауға болады. Іскерлік
белсенділік қызметтің барлық бизнес-сызбасы бойынша материалдық, еңбек,
қаржылық және басқа ресурстарды пайдалану тиімділігін мазмұндайды және
басқару сапасын, экономикалық өсім мен ұйымның капиталының жеткіліктілігін
сипаттайды.
Жоғарыда аталған анықтамалар шаруашылық субъектінің іскерлік
белсенділігіне сыртқы ортаның ықпалын ескермейтіндігін атап өткен жөн.
Шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігіне негізін қалаушы ықпалын
макроэкономикалық факторлар көрсетеді, олардың әсерінен шаруашылық
субъектінің белсенді жүрісі үшін жағдайларын ынталандырушы қолайлы
кәсіпкерлік климат қалыптасу мүмкін немесе, керісінше, іскерлік
белсенділікті қысқаруына және өшуіне әкелетін алғы шарттар қалыптасу
мүмкін.
Жеткілікті жоғары маңыдылыққа ішкі сипаттағы факторлар да ие, түптеп
келгенде ұйым басшылығының бақылауы астындағы факторлар: келісім шартын
жетілдіру, менеджмент, бизнес пен жоспарлау облысындағы білімді жақсарту,
маркетинг облысында ақпаратты алу мүмкіндіктерін ұлғайту және т.б.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау және талдау қаржылық
талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның
қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау,
кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға
мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі
мен қозғалысын зерттейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың,
қаншалықты төз нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады. Сондықтан
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін зерттеу маңызды болып табылады.
Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түрлі айналым
жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады.
Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар
әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға
кәсіпорынның әрекет өрісін (өндірістік, делдалдык, жабық,тау-өткізу және
басқа), салалығын (мысалы, кондитер фабрикасы мен станок жасау зауытының
айналымдылығы әр түрлі болатындығы еш күмән тудырмайды), ауқымын (көп
жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы
айтарлықтай жоғары келеді – бұл шағын бизнестің бір артықшылығы деуге
болады) және тағы басқаларын жатқызуга болады. Елдегі экономикалык
жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да, кәсіпорынның,
активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жаткан
инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің
жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен реттелген шаруашылық байланысының
болмауы шамадан тыс қор жинактауға әкеліп соқтырады да, бұл
қаражат айналымын айтарлықтай бәсеңдетеді.
Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі
жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының
тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.
Шынында да, қолданылған баға саясаты, кұрылған актив кұрылымы,
пайдаланылған тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістемесіне байланысты
кәсіпорын өз қаражатының айналымының ұзақтығына көп немесе аз әсер ету
еркіндігіне ие болады.
Кәсіпорынның төлем кабілеттілігі оның қаржылық тұрактылығының маңызды
белгілерінің бірі және сондыктан онымен тығыз байланысты болады. Сол
себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.
Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау
жөнінде әр түрлі көзқарастар көздеседі. Қаржылық талдау теориясында төлем
қабілеттілік ұғымын қарастыру мен оны бағалауда ғалымдардың пікірлері жиі
бірікпейді.
Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем кабілеттілігі ретінде
кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу
кабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С.Ефимова [12] төлем қабілеттілігі:
"кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу
кабілеттілігін түсіну қабылданган", - деп жазады. "Фирманың қызметін
қаржылық талдау" кітабының авторлары да осы көзқарасты ұстайды.
"Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, компаниянын, ұзақ мерзімді
қарыздарын уақыты келген көзде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды".
Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорынның тек қысқа мерзімді
міндеттемелерін өтеуге дайындығын түсінеді. Осылай, "Шаруашылық қызметті
талдау" оқулығынын, авторлары "Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп оның
өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу
қабілеттілігі түсіндіріледі" деп есептейді. Бұл түсінікті М.Н.Крейнина
толығырак, баяндайды [13]. "Төлем қабілеттілігі, деп жазады ол, - бұл
кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылган талаптары
қарыздарын өтеуге дайындығы". Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар туралы
екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі
болады. Төлем кабілеттілігі -бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер
бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру проңесін үзіліссіз іске асыру үшін
жеткілікті қаржының болуы.
Авторлардың көпшілігі төлем қабілеттілік негізінен ұйымның өтімділігі
деңгейімен анықталады деген көзқарасты ұстанады. Сондықтан кәсіпорындардың
төлем қабілеттілігін талдау барысында өтімділік коэффициенттерін бағалау
ұсынылады.
В.В.Ковалевтің пікірі бойынша төлем қабілеттілік жалпы мағынада – бұл
кәсіпорынның төлем күнтізбесін бұзбай орындау қабілеті болып саналады. Ал
шағын мағынада компанияда жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарызы
бойынша есеп айырысу үшін жеткілікті ақша қаражаты мен оның баламаларының
болуы деп түсіндірді. Ақша қаражатының баламаларына белгілі бір ақша
сомасына жеңіл айналатын және үш айдан жоғары емес мерзімге орналастыратын
құндылықтардың үлкен емес тәуекеліне ұшырайтын қысқамерзімді, жоғары өтімді
салымдарды түсінеді. Халықаралық тәжірибеде ақша қаражатының баламаларына
сол сияқты овердрафтты несиелеу жатады [14].
А.Д.Шеремет қорлардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз ету қаржылық
тұрақтылық негізі болып саналады, ал төлем қабілеттілік – оның сыртқы
көрінуі болып табылады. Және сондықтан қорларды қамтамасыз ету көздері (ең
алдымен қаржылық тұрақтылық деңгейін сипаттаушы) төлемқабілеттіліктің
(немесе төлем қабілетсіздік) белгілі бір деңгейін қамтамасыз етеді [15].
Н.Н.Селезнева мен А.Ф.Ионова да төлем қабілеттілік қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы белгісі және айналым активтерінің ұзақмерзімді
көздермен қамтамасыз ету деңгейімен негіделеді деп тұжырымдайды [16]. Мұнда
олар ағымдық (ағымдық активтердің қолма қол ақшаға айналу қабілеті) және
ұзақмерзімді төлем қабілеттілікті бөледі. Ұзақмерзімді төлем қабілеттілікті
бейнелейтін көрсеткіш ретінде қарыздық капиталдың меншіктіге қатынасы
немесе қаржылық тұтқа коэффициенті қабылданған.
М.В.Мельник пен Е.Б.Герасимованың пайымдауынша ұйым төлем қабілетті
болып саналады, егер толық көлемде және тиісті мерзімдерде өзінің
қысқамерзімді міндеттемелерін өтей алса. Сондықтан, ағымдық төлем
қабілеттілікті бағалау үшін өтімділіктің қаржылық коэффициенттерін
есептеуге кеңес береді [17].
Профессор В. В. Ковалев төлем қабілеттілік деп оның "қысқа мерзімді
міндеттемелері бойынша есеп айырысуды өз уақытында және толығымен жүргізу
қабілетілігін" түсінеді. "Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол,
-кәсіпорынның жедел өтеуді талап өтетін кредиторлық қарыздар бойынша есеп
айырысуға жеткілікті ақша қаражатгарының және олардың әквиваленттерінің
болуы" [14]. Соңғы түсінікпен келісетін профессор И.Т.Балабановтың
анықтамасы. "Төлем қабілеттілігі, деп жазады ол, бар ақша сомасының белгілі
бір мерзімді жедел төлемдердің сомасына қатынасын көрсететін төлем
қабілеттілігінің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің
коэффициенті бір-ден улкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші
субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттілігінің
коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының
жетіспеу себептерін анықтау керек" [18].
Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор
Л.Д. Шеремет [15] басқаша ашып көрсөтеді. Ол "кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушы-
лардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің
еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу қабілеттілігі
түсіндіріледі" деп жазады. Төлем қабілеттілігінің өте қысқа және дәлірек
анықтамасын профессор Н.П. Кондраков береді [19]. Оның пікірінше "төлем
қабілеттілігі бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу
мүмкіндігі". Бұл жағдайда міндеттеме - бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа
қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша
ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа
мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін.
Қарыздарды өтеу үшін кұралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек
дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.
Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-
материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша
қаражатын алады.
Басқаша айтканда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық
ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер
кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді мін-деттемелерінің сомасынан
артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер
кәсіпорын барлык ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл
сол көзде оның өндірістік қызметі токтатылады, себебі онда өндіріс
құралдарын тек негізгі құралдары кұрайды, ал материалды айналым құралдарын
алуга ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.
Сондықтан төлем кабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы
ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады.
Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз
өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықгалады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар
бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем
құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші көзектегі)
міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.
Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа
мерзімді бағалы кағаздарды жаткызу әлдеқайда тиімді, себебі олар төз
өткізіледі және ақшаға төз айналады.
Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жаткызылған
міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа
мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге
қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның
болмауы, банкке кайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына
қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге
қабілетсіздікті көрсетеді [20].
Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау
кезінде анығырак көрінеді.
Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе
көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем
қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржы-
лық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз өтетін
шаралар жасалады.
Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі,
төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер
күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге
асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілгіне
байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі
жүргізуге болады.
Ағымдағы төлем кабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден
басқа сапалық сипаттамаларын білу керек.
Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға
байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде көздейсоқ үзілістерге қарсы тұру
қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр
түрлі көздерден қарыз алу, акңионерлік капиталды көбейту, активтерді сату,
қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипаттын өзгерту
дегенді білдіреді.
Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге
байланысты және төз өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен,
тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдайымен, капиталдың
құрамы және құрылымымен анықталады.
Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы
факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда
және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет көзде маңызды.
Алдын ала келісімімен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары (кәсіпорын
белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие) –
потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек көзде алудың сенімді көздері.
Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері,
облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың
шектілігі, шығынның көздейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі
және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез
бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.
1.2 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың әдістемелік
негіздері
Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың әдістемелік негіздері
іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау
үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның
төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда
қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық
күшінің артқанын көрсетеді.
Ұйымның іскерлік белсенділігін талдауды келесі көрсеткіштер бойынша
жүргізуге болады:
1) сапалық көрсеткіштер;
2) сандық көрсеткіштер.
Ұйымның қызметін сапалық деңгейде бағалау формальді емес деп
аталатын критерийлері бойынша талдауды жорамалдайды. Әңгіме берілген
кәсіпорынды ұқсас салада атқаратын басқа ұйымдармен салыстыру жөнінде жүріп
отыр. Ұқсас ақпаратты маркетингтік зерттеулерінің, сауалнама жүргізу, сұрау
салу нәтижелерін зерттей отырып, алуға болады. Сапалық көрсеткіштерге
жатады:
1) сату нарқы, атап айтқанда оның көлемі, жылдық ұлғайту қарқындары;
2) экспортқа арналған өнімнің көлемі;
3) ұйымның беделі, оның ішінде тұрақты сатып алушылар саны, қызметті
тұтынушылар саны, сатып алушы-кәсіпорындардың әйгілілігі деңгейі;
4) осы ұйымның нарықтағы өнімінің сұранысы деңгейі.
Сандық бағалауы екі бағыт бойынша талдауды қамтиды:
1) абсолюттік көрсеткіштер,
2) қатысты көрсеткіштер.
Іскерлік белсенділіктің абсолюттік көрсеткіштері ( бұл кез келген
кәсіпорынның қызметінің екі негізгі қаржылық көрсеткіштері ( капитал,
активтерге салынатын қаржы сомасы мен дайын тауарлар немесе қызметтерді
өткізу көлемі арасындағы қатынасты сипаттайды.
Сонымен, абсолютті көрсеткіштерге жатады: 1) салынатын капитал көлемі,
2) сатылатын өнім көлемі, 3) бірінші екі көрсеткіш арасындағы айырмашылық (
пайда.
Осы көрсеткіштерді талдауды жүйелі түрде (тоқсанда, жылда бір рет)
жүргізген жөн, ол динамикадағы кез келген өзгерісті қадағалай алады және
оларды нарықтағы ағымдық жағдайына қатыстыра алу үшін керек.
Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштердің арасындағы оңтайлы қатынасты
келесі жазбаның көмегімен мазмұндауға болады:
Таза пайданың өсіңкілігі қарқыны Өнімді сатудан келетін ақша
қаражатының өсіңкілік қарқыны Активдердің құнының өсіңкілік қарқыны 100%
Бұл формуладан ұйымның пайдасының арту қарқындары оның негізгі
мүлкінің құнының өсіңкілігімен өнімді сатудан түсетін түсімнің
өсіңкілігінің арту қарқындарына қарағанда жоғары болуы тиістігі шығады. Бұл
идеалды теориялық үлгі болып табылады. Тәжірибе жүзінде жағдай сирек
идеальды формулаға келеді. Ең дамыған және тұрақты қызмет ететін ұйымдардың
қызметінде активтердің құнының өсіңкілігі қарқындары жиі басқа
көрсеткіштердің өсіңкілігі қарқындарынан басым келеді.
Себептер түрінде болуы мүмкін:
1) өнімнің немесе көрсетілетін қызметтердің жаңа түрлерін енгізу
есебінен номенклатуралық сетканы ұлғайту;
2) күрделі жөндеуді жүргізу, жекелеген өндірістік тізбектерді
жаңарту;
3) жалпы бүкіл өндірісті қайта құру мен қайта ұйымдастыру.
Бұл барлық шаралар ұзақмерзімді перспективада ғана ақталатын маңызды
күрделі салымдарды талап етеді.
Іскерлік белсенділіктің қатысты көрсеткіштері ( бұл салынған
активтердің тиімділігі деңгейін сипаттайтын белгілі бір қаржылық
коэффициенттер. Бұл тиімділік осы активтердің айналымдылығы жылдамдығынан
тікелей байланысты. Сондықтан, іскерлік белсенділіктің қатысты
көрсеткіштері үшін екінші атау ( айналымдылық көрсеткіштері енгізілген.
Активтердің айналымдылық көрсеткіштері (assets turnover) және меншікті
капиталдың айналымдылығы (equity turnover) ұйымның іскерлік белсенділігі
деңгейін сипаттайды және өнімді (жұмыс, қызмет) сатудан түскен жылдық
түсімнің сәйкесінше активтер мен меншікті капиталдың орташа жылдық құнына
қатынасы ретінде есептеледі. Бұл коэффициенттер тобы кәсіпорын қаншалықты
тиімді өз қаржысын пайдалана алатындығын талдауға мүмкіндік береді. Әсіресе
іскерлік белсенділік көрсеткіштерін орташа салалық мәндерімен салыстырған
маңызды, себебі олардың шамасы салаға байланысты ауытқуы мүмкін. Ұйымның
іскерлік белсенділігін талдау үшін көрсеткіштердің екі тобы қолданылады:
айналымдылықтың жалпы көрсеткіштері, активтерді басқару көрсеткіштері.
Жалпы қатысты көрсеткіштерді екі топқа бөлінеді:
1) Активтердің айналым жылдамдығын сипаттаушы коэффициент. Жалпы
жағдайда жылдамдық деп талданушы кезең ішінде – тоқсан немесе жыл
активтердің айналым санын түсінеді.
2) Бір айналым ұзақтығын сипаттаушы коэффициент. Мұнда өндірістік
активтерге (материалдық және материалдық емес) салынатын ақша қаражатының
қайтарылатын мерзімдерін түсінеді.
Бұл коэффициенттер ұйымда қаржылық процестердің жүрісін талдау үшін,
оларды реттеу үшін өте маңызды ақпараттық мағынаға ие. Олар тек мағыналық
мазмұнымен ғана айрықшаланбайды, сандық мәндерді бағалаумен да
айрықшаланады. Бірінші коэффициентпен жағдайда неғұрлым сандық мәні жоғары
болған сайын, өндірістің қаржылық жағдайы үшін соғұрлым жақсы болады.
Екінші жағдайда ( керісінше: сандық мән төмен болған сайын, соғұрлым өнім
өндірісі мен сату процесі тиімді болып саналады.
Осылайша, өндіріс шығындары ақша қаражатының айналымының жылдамдығынан
тікелей байланысты. Күрделі салымдар жылдам айналым жасаған сайын, соғұрлым
ұйым өнімнің үлкен мөлшерін уақыт бірлігінде сата алады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына
коэффициенттер жатады [10, 243 б.]:
1. Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына канша рет
айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша
бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл
көрсеткіш мына формула бойынша анықталады:
КоА = ДN Ак
(1)
Мұндағы, КоА - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;
ДN - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;
Ак- авансталган капитал (кезеңдегі орташа баланс валютасы).
Авансталган капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық
коэффициенті кәсіпорынның іскерлік белсенділігі туралы жан-жақты түсінік
береді. Сатудан түскен табыстың баланс валютасының (барлық капиталдың)
орташа шамасына қатынасымен есептелетін ол, кәсіпорынның барлық капиталының
айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз,
барлық. ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімділігімен сипаттайды. Бұл
көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өндіріс процесіндегі
ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.
Түрлі кәсіпорындарға немесе 6ip кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы
айналымдылык коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын
бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Мысалы, егер
6ip кәсіпорында негізгі кұралдар бікалыпты тура сызықты шығынға жазу
әдісімен есептелген амортизаңияны назарға ала отырып бағаланса, екіншісінде
басқа 6ip шапшаңдатылған амортизаңия әдісі пайдаланылған болса, онда екінші
жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей
жағдайда кәсіпорынның нeгізгіi кұралдары көбірек тозған сайын жоғарылай
береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициентін
талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жургізуді керек етеді.
2. Негізгі кұралдардың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қор
кайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік
қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол сатудан түскен табысты
(ақшаны) қалдық кұны бойынша кезеңдегі негізгі кұралдардың орташа шамасына
бөлу арқылы есептейді.
Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі кұралдардың үлес
салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің
жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.
Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары
болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің
төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы
активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін
көрсетеді. Біздің мысалда бұл көрсеткіштің мәні өсіп отыр.
3. Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті. Ол мына формула
бойынша каралады:
К0 мен= ДN Ск
(2)
Мұнда: К0 мен - меншікті капиталдың айналымдылык коэффициенті;
ДN - өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;
Ск - баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.
Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен
қараганда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық
жағынан - салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық
тұрғыдан – кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе
басқадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының
белсенділігін көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған
капиталдан сату деңгейінің едәуір арткандығын білдіреді, ал бұл несиелік
қорлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек
катысуы мумкін шекке жетуінен туындайды. Бұл жағдайда міндеттемелердің
меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың кауіпсіздігі төмендейді
және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылыктарға
көздесуі мумкін. Керісінше, коэффициенттің төмендегі меншікті капиталдың
бір бөлігінің әрекетсіз жаткандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент,
меншікті қаражатты осы жағдайға сай келетін табыс көзіне салу қажеттілігін
көрсетеді.
Біздің талданушы кәсіпорында бөл көрсеткіш мәні төмендеген, бұл
меншікті капитал құнының төмендеуімен байланысты болған.
4. Ағымдағы активтер (мобильді қаражат) немесе айналым капиталының
айналымдылық коэффициенті. Ол өнім сатудан түскен (ак;ша) табысының (жұмыс,
қызмет көрсету) ағымдагы активтердің орташа шамасына қатынасымен формула
бойынша анықталады:
К°Ағ = ДN Тс
(3)
Мұндағы: К Ағ – ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;
Тс - ағымдағы активтердің орташа шамасы.
Ағымдағы активтердің (баланс активінің I бөлімі) орташа шамасы формула
бойынша анықталады:
Тс= Об+Оа 2
(4)
Мұндағы Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы;
Об, Оа — сәйкес жыл басындағы және аяғындағы активтер шамасы.
Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы
ай сайынғы мәліметтерді пайдаланған көзде алынатын болады. Сонда
активтердің шамасы формуламен белгіленеді:
Тс =
(5)
Мұндағы: Оп - п айындағы активтер шамасы.
Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық. коэффициенті
олардың айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым
қаражатының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының
үдеуі олардың қажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық щаруашылыгының
мұқтажы үшін (абсолюттік босату) немесе қосымша өнім өндіруге (салыстырмалы
босату) айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді.
Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық
элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын қорлары мен аякталмаған
өндірісті істеу аз қажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған
ақша ресурстары босап шығады. Босаган ақша ресурстары кәсіпорынның ең
өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп,
қаржылық жағдайы жақсарады.
Ағымдағы активтердің айналым жылдамдығы бұл - өзі өндірістік-
шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.
Айналым санының артуына айналу уақыты мен өндіріс уак.ытының қысқаруы
есебінен қол жеткізуге болады. Өндіріс уақыты технологиялық процесс пен
пайдаланылған техниканың сипатымен байланысты. Оны қысқарту үшін
технологияны жетілдіріп, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру қажет
[21].
Айналым уақытын қысқартуға мамандану мен бірлесудің дамуы, тікелей
шаруашылық аралық байланыстырудың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу
мен құжат айналымын төздетумен кол жеткізуге болады.
Әрбір кәсіпорын үшін айналымдылық коэффициенті өзіндік сипатта болады,
егер ол анықталған болса, онда оның мағынасын колайлы деңгейде ұстап тұру
керек. Оны табу оп-оңай, егер кәсіпорын коэффициенттің осы мағынасында
үнемі заемдық капиталды пайдалануға тырысатын болса, онда шығындарды жабу
мен қызмет аукымын кеңейту үшін айналым капиталының айналымдылығының бұл
жылдамдығы ақша қаражатын жеткіліксіз мөлшерде туындатып отырғанын
көрсетеді. Ал керісінше, егер кәсіпорын тұрақты сату көлемінде немесе оның
артуы барысында жеткілікті табыс тапса, онда айналым капиталының айналым
жылдамдығы тиімді болғандығы.
Ағымдағы активтердің айналымдылық жылдамдығы, жоғарыда келтірілген
формула бойынша есептелген оның айналым санымен ғана емес және айналымның
ұзақтығымен, айналым қаражатының беку коэффициентімен де сипатталады
(немесе айналымдылықтың айналым коэффициентімен).
Ағымдағы активтердің 6ip айналымының ұзактығы мына формуламен
анықталады:
До = 360 К°Ағ = 360* Тс ДN
(6)
Мұндағы: Д°- б!р айналымның күнмен есептелген ұзактығы;
К°Ағ -ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті немесе ағымдағы
активтердің айналым саны.
Көрсеткіштің бір жылдық мәнін есептегенде кезеңнің ұзақтығы 360 кун,
бір тоқсанға - 90 күн, бір айға - 30 күн кұрайды.
Айналым қаражатын бекіту коэффициентінің формуласы мына түрде
көрсетіледі:
К°з = Тс ДN
(7)
Мұндағы: К°з - айналым қаражатын бекіту коэффициенті
Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы.
Сонымен, ағымдағы активтердің, айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның
барлық мобильдік қаражатының айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өcyi
материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициентінің артуымен
үйлессе ол жағымды, ал егер соңғысы азайса, онда жағымсыз.
Ағымдық активтердің жалпы айналымдылық коэффиицентінің төмендеу
себебін анықтау үшін, олардың жеке элементтерінің айналым процесі мен
жылдамдығындағы өзгерістерді талдау керек, оны жоғарыда келтірілген сәйкес
формулалар бойынша есептеуге болады. Формулаға барлық ағымдағы активтер
шамасының орнына олардың жеке элементтерінің шамалары қойылады. Жеке
элементтердің дербес айналымдылығы, егер ол сатудан түскен табыс (ақша)
бойынша есептелсе қосылғыш деп аталады. Ағымдағы активтердің барлық
түрлері бойынша қосылғыш дербес көрсеткіштердің жиынтығы нәтижесінде
ағымдағы активтердің айналымдылығының жалпы көрсеткішін береді:
(8)
5. Материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті
кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын
көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл
коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғұрлым
азырақ қаражат байланады, кәсіпрынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым
капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай
жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның ісерлік
белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша
жүргізіледі, онда алымында — сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде -
кезеңдегі шығындар мен материалдық-өндірістік қорлардың құнының орташа
шамасы.
Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны
бойынша есептелетіндіктен, қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу
үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны
пайдаланылады.
Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:
К°м = SN Зс
(9)
Мұнда: К°з – материалдық айналым құралдарының айналымдылық
коэффициенті;
SN— сатылған өнімнің толық өзіндік құны;
Зс — өндірістік қорлардың орташа кұны.
Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қорлар
төзірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде
өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістік ұлгайғанын немесе дайын өнімге
деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.
Өндіріс пен өнімді еткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы
болуы керек. Көлемі жағынан кішіi, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың
болуы, кәсіпорынның қорында аз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екендігін
білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы
белсенділігінің күрт азайғанын куәландырады.
Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына
оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған
материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін
тигізетінін назарда ұстау қажет.
Қазipгi уақытта материалдық қорларды бағалаудың есептеу саясатын
таңдауда кәсіпорынның құқықтары едәуір кеңейтілген. Осылайша отандық
есептеу практикасында 6ipiнші рет біздің кәсіпорындар шет елдерде кеңінен
танымал және колданылатын ЛИФО мен ФИФО (LIFO, FIFO) сенімді материалды
бағалау тәсілдерін қолдану мүмкіндігіне ие болды. ЛИФО әдісі ең соңғы сатып
aлынған материалды 6ipiнші көзекте өндіріске шығынға шығаруды көздейді.
Сонда баланстағы қалдықтың шамасы 6ipiнші сатып алынған материалдың өзіндік
құнынан туындап анықталады.
Kepiciнше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды
соңғы сатып алу бағасымен бағалауға негізделген, ал жұмсалған материалдар
сатылған өнімнің өзіндік құнына олардың алғашқы сатып алу
құны бойынша шығынға шғаарылады.
Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды
бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін
қарастырады.
Біздің елімізде осы көзге дейін материалдық қорларды бағалаудың ең кең
тараған тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған накты өзіндік құны бойынша
бағалау болып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына
мыналарды жатқызуға болады, 6ip жағынан ол сатылган өнімнің өзіндік құнын
төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шамадан тыс көтереді), екінші
жағынан материалдың қалдығының құны айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады,
демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.
Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін
қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен
(сол сатылган өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылататындықтан), материалдар
қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде
бұл жағдайда да активтердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.
Тауарлы-материалдык құндылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша
(ФИФО) бағалау тәсілін қолдану, сатылған өнімнщ өзіндік құны материалға
деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталып құрылып, ал олардың
қалдықтары ең жоғары (нарықтық) құны бойынша бағалануына әкеліп соғады.
Осыған байланысты материалдық айналым қаражатының және бүтіндей ағымдағы
активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге
қарағанда обьективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынаны есте
ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы
қаражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің
көзкарасынша әдістің бұл артықшылығы, сонымен қатар оның кемшілігі де болып
көрінуі мүмкін).
Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаралған тәсілі
мысалдарынан, алға койылған міндеттер мен активтерді басқарудың ұшталлған
стратегиясынан басталған кәсіпорын, өзінің активтерінің айналымдылық
коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мумкіндік алатынын
көруге болады.
6. Дайын өнімнің айналымдылық. коэффициенті. Бұл көрсеткіш өнімді
сатудан түскен (жұмыс, қызмет көрсету) табыстың (ақша) кезеңдегі дайын
өнімнің орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:
Кдайын = ДN ДӨ
(10)
Мұнда: Кдайын - дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті;
ДӨ - баланс бойынша кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасы.
Бұл көрсеткіш дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді.
Оның өсуі кәсіпорынның өніміне деген сұраныстың артқанын көрсетеді, ал
төмендеуі — сұраныстың төмендеуіне байланысты дайын өнімнің шамадан тыс
жиналып қалғанын білдіреді.
7. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан
түскен табыстың (ақша) кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына
қатынасымен формула бойынша анықталады:
Кдеб = ДN ДЗ
(11)
Мұндағы: Кдеб — дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
ДЗ— дебиторлык борыштың кезеңдегі орташа шамасы.
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың
сапасы мен көлемін бағалау ушін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық
несиенің ұлгайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент
шоттарды төлеуге қарай құрылган сатудан түскен табыс (ақша) бойынша
есептелсе, оның өсуі — несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі — несиеге
берудің көлемінің артқанын білдіреді.
8. Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді өткізуден
түскен табыстың кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен
формула бойынша есептеледі.
Ккред = ДN КЗ
(12)
Мұндағы Ккред– кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
КЗ- кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасы.
Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың
айналымдылық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе
төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш
коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе
төмендегенін көрсетсе, ал керсінше кредиторлық борыштың айналымдылық
коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш
коэффициентінің өсуі – кәсіпорынның борышты төлеу жылдамдығының артқанын,
ал төмендеуі – несиеге сатып алудың артқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорында
бұл көрсеткіштің мәні есепті жылы өткен жылға қарағанда өскен.
9. Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті. Кәсіпорынның ырғақты
қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының жылдамдығының ерекше маңызы
бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай болуының негізгі
шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін
ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай аса қажет ақша
қаражаты қорының болмауы кәсіпорынның қаржылық қиыншылығы бар екендігін
куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп болуы,
инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын
шығынға ұшырап отырғанын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша
қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттігі туындайды.
Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:
Кақша = АҚ айналымыАҚ
(13)
Мұндағы АҚайналымы – талдау кезеңіндегі ақша қаражатының айналымы;
АҚ – ақша қаражатының орташа қалдығы;
Кақша –ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті.
10. Иивестицияланған капиталдың айналымдылығы. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны коса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналым жылдамдығын көрсетеді. Алымында — сатудан түскен
табыс (ақша), бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа
шамасы:
Кинв =
(14)
Мұнда: Ди – және Ки – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Бұл коэффициенттің мағынасын сол көзендегі icтeгi капиталдың (барлық
активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып
тастағанда), яғни тікелей өндірістік қызметтегі капиталдың айналымдылық
коэффициентімен салыстырған абзал.
11. Icтeгi капиталдың айналымдылығы алымында - сатудан түскен табыс
(ақша), бөлімінде - көзендегі icтeгi капиталдың орташа шамасы
келтірілген
формула бойынша есептеледі.
Кіс = ДN ФК
(15)
Мұндағы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың экономикалық мазмұны
мен мәні
Қаржылық тұрақтылық корпорацияның іскерлік белсенділігі негізінде
қарастырылады. Іскерлік белсенділік термині отандық есептік-талдамалық
әдебиетте салыстырмалы таяуда, әр түрлі елдерде кеңінен әйгілі талдамалық
коэффициенттер жүйесінің негізінде қаржылық есептілікті талдау әдістемесін
енгізумен байланысты қолданыла бастады. Сөзсіз, бұл терминнің тұжырымдамасы
әр түрлі болуы мүмкін. Кең мағынада, іскерлік белсенділік өнімнің,
еңбектің, капиталдың нарқында ұйымдардың алға жылжуына бағытталған бүкіл
күш жігері спектрін білдіреді. Ал қаржылық-шаруашылық қызметті талдау
мәнмәтінінде бұл термин анағұрлым шағын мағынада ( ұйымның ағымдық
өндірістік және коммерциялық қызметі ретінде түсіндіріледі. Осы жағдайда
іскерлік белсенділік сөз тіркесі business activity ағылшын тіліндегі
термині сәйкес коэффициенттер тобын сипаттаушы ең жақсы аударма болып
саналмайды [2].
Коммерциялық ұйымның іскерлік белсенділігі оның динамикалық дамуынан,
натуралдық және құндық көрсеткіштерді бейнелеуші оның мақсаттарына жетуден,
өзі өнімін өткізу нарықтарын ұлғайтудан, экономикалық потенциалды тиімді
қолданудан көрінеді.
Дәстүрлі түрде іскерлік белсенділік Қазақстанда, Ресейде, әлемде де,
салалар, секторлар немесе бүкіл экономика деңгейінде анықталады.
Сол сияқты шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігін
микродеңгейде зерттеу қажеттілігі туындады, бұл өз кезегінде нарықтық
жағдайда қалыптасатын нақты міндеттерді ғана шешуге мүмкіндік береді, сол
сияқты кәсіпорынның басқару тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Мұнда бұл
категорияның бір мәнді сәйкестендіру әлде де жоқтың қасы. Іскерлік
белсенділікті сандық өлшеуге мүмкіндік беретін параметрлер анықталмаған,
кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен тиімділік пен бәсекеқабілеттілік
сияқты маңызды оның сипаттамаларымен өзара байланысы бағыттары өңделмеген,
іскерлік белсенділік пен нәтижелілік ұйым қызметінің барлық сфераларында
үйлесуі анық емес, ұйымның ағымдық және стратегиялық міндеттерін шешумен
іскерлік белсенділіктің қаншалықты байланысты екендігі айқындалмаған, және
ұйымның іскерлік белсенділігі оның еңбек ұжымының әлеуметтік дамуына және
бизнестің әлеуметтік жауаптылығына қалай ықпал ететіні өңделмеген.
Іскерлік белсенділікті анықтаудың көп түрлілігі барысында екі негізгі
қадамды бөлуге болады. Бір авторлар іскерлік белсенділікті ( сату
көлемдерін арттыру мен нарық үлесін ұлғайтуға бағытталған шаралар кешені
деп түсінеді. Басқалары іскерлік белсенділікті кәсіпорынның жалпы жұмысының
нәтижелілігінің (тиімділігінің) бағаалушы параметрі ретінде қарастырады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның іскерлік белсенділігі анықтамасының
жеткілікті үлкен саны белгілі. Отандық тәжірибе үшін әлде де макродеңгейде
мемлекеттің іскерлік белсенділігін бағалауда, сол сияқты жеке шаруашылық
субъектінің іскерлік белсенділігін бағалауда қайшылықтар сипаттас.
Кәсіпкерің іскерлік белсенділігін, сол сияқты іскерлік белсенділікті
экономикалық қызметті нақтылаушы категория ретінде бейнелейтін анықтамалар
келесі кестеде келтірілген (Кесте 1).
Кесте 1 – Іскерлік белсенділік ұғымына шолу
Қайнар көзі автор Анықтама
Үлкен энциклопедиялық "Іскерлік белсенділік – қандай да бір тауардың
сөздік өндірісі немесе нақты қызмет түрін көрсету
түрінде нақтыланған экономикалық қызмет.
Шаруашылық салаларының халықаралық стандарттық
жіктемесі, Ұлттық шоттар жүйесінің (ҰШЖ)
экономикалық сыныптамалары негізіне қойылған.
Райзберг Б. А., ЛозовскийБелсенділік іскерлік – 1) адамның қасиеті және
Л. Ш., Стародубцева Е. Б.оның мобильділік, іскер, бастамашылық арқылы
Современный экономическийкөрінуі.Мұндай қасиеттер бизнесмендер, іскер
словарь. адамдар үшін ерекше маңызды; 2) салада, фирмада,
елде кәсіпкерлік қызметтің жағдайының
сипаттамасы; арнайы индекстермен, оның ішінде
бағалы қағаздардың бағамы динамикасы индексімен
бағаланады.
Ковалев В.В. Кең мағынада іскерлік белсенділік фирманың өнім,
еңбек, капитал нарқында жылжуына бағытталған күш
жігердің бүкіл спектрін білдіреді, ал тар
мағынада – кәсіпорынның ағымдық, өндірістік және
коммерциялық қызметін білдіреді.
Донцова Л. В., НикифороваІскерлік белсенділік қаржылық аспектіде ең
Н. А. алдымен қаржылардың айналымы жылдамдығынан
көріненді.
Ефимова О. В., Мельник М.Іскерлік белсенділік шаруашылық субъектінің
В. операциялық циклын бейнелейді.
Юрков Т. И, Юркова С. В. Іскерлік белсенділік көрсеткіштері шаруашылық
субъектінің қаржыларды пайдалану тиімділігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Шеремет А. Д., Сайфулин Олардың пікірінше ол шаруашылық субъектінің
Р.С., Негашев Е. В. айналым құралдарының айналым жылдамдығын
сипаттайды.
Әдебиетте іскерлік белсенділіктің ұғымын анықтаудың әр түрлі қадамдары
бар. Үлкен энциклопедиялық сөздіктің авторлары іскерлік белсенділіктің
келесі анықтамасын берді: Іскерлік белсенділік – қандай да бір тауардың
өндірісі немесе нақты қызмет түрін көрсету түрінде нақтыланған экономикалық
қызмет. Шаруашылық салаларының халықаралық стандарттық жіктемесі, Ұлттық
шоттар жүйесінің (ҰШЖ) экономикалық сыныптамалары негізіне қойылған [3].
Өнім өндірісі мен қызметтер көрсету нәтижесі мен мақсаттарын макро деңгейде
де, микро деңгейде де ашпайтын қысқартылған тұжырымдама екендігі көрініп
тұр.
Қазіргі заман экономикалық сөздігінің авторлары Б.А. Райзберг, Л.Ш.
Лозовский, Е.Б. Стародубцева іскерлік белсенділіктің анықтамасын бір мәнді
мазмұндамады: Белсенділік іскерлік ( салада, фирмада, елде кәсіпкерлік
қызметтің жағдайының сипаттамасы; арнайы индекстермен, оның ішінде бағалы
қағаздардың бағамы динамикасы индексімен бағаланады [4].
В. В. Ковалев іскерлік белсенділікті кең мағынада фирманың өнім,
еңбек, капитал нарқында жылжуына бағытталған күш жігердің бүкіл спектрі
ретінде анықтады [5].
Қаржылық-шаруашылық қызметт талдау мәнмәтінінде бұл термин анағұрлым
тар мағынада – кәсіпорынның ағымдық, өндірістік және коммерциялық қызметі
ретінде түсінеді. Мұнда коммерциялық ұйымның іскерлік белсенділігі оның
даму динамикалығынан, қойылған мақсаттарға қол жетімділігінен, экономикалық
потенциалды тиімді пайдалануынан, өз өнімінің нарықтарын ұлғайтудан
көрінеді.
Л. В. Донцова мен Н. А. Никифорова іскерлік белсенділікті қаржылық
аспектіде ең алдымен қаржылардың айналымы жылдамдығынан көрсетеді [6].
Кейбір авторлар іскерлік белсенділіктің мәнін оны сипаттаушы
көрсеткіштермен алмастырады. Осылайша, О.В.Ефимова мен М.В.Мельник іскерлік
белсенділікті талдау ретінде шаруашылық субъектінің операциялық циклын
бейнелейді [7].
Басқа зерттеушілер басқа көзқарасты ұстанады. Мысалы, Т.И.Юрков пен
С.В.Юркова: іскерлік белсенділік көрсеткіштері шаруашылық субъектінің
қаржыларын пайдалану тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді, - деп санады
[8]. Бұл анықтаманың жетістігі ретінде оның ықшамдылығы саналады. Бірақ, ол
талданушы категорияның анағұрлым толық сипаттамасын бермейді. Кәсіпорынның
іскерлік белсенділігі ұғымының анағұрлым тар мағынада анықтамасын экономист-
қаржыгерлер А.Д.Шеремет, Р.С.Сайфулин және Е.В. Негашев берді. Олардың
пікірінше, ол шаруашылық субъектінің айналым құралдарының айналым
жылдамдығын сипаттайды. Бұл ұғымның жетістігі ретінде ондағы кәсіпорынның
іскерлік белсенділігінің негізгі факторының бөлінуі саналады [9].
К.Ш.Дуйсенбаевтың [10], М.К.Алиевтың, Г.Д.Аманованың [11] пікірінше
іскерлік белсенділік ұйымның өндірістік-коммерциялық қызметін жүзеге асыру
үшін қажетті өз қаражатын қаншалықты оңтайлы пайдаланатындығын анықтауға
мүмкіндік беретін айналымдылықтың әр түрлі қаржылық коэффициенттердің
деңгейлері мен динамикасын зерттеуді білдіреді.
Сонымен, есеп пен талдау облысында отандық ғалымдардың көзқарасы
тұрғысынан ұйымның іскерлік белсенділігі өндірістік-коммерциялық қызметтің
нәтижелілігі мен тиімділігі ретінде саналады.
Біздің пікіріміз бойынша, бұл кәсіпорынның қызметі процесінің тікелей
сипаттамасы, ал авансталған ресурстардың шамасына немесе олардың өндірістік
процесте тұтынылуына қатысты кәсіпорынның жұмысының тиімділігі ( бұл оның
белсенді қызметінің нәтижесі деп санаймыз. Берілген ұғымдар арасында
себепті-салдарлы байланыс бар, және іскерлік белсенділік себеп болса, ал
салдары (нәтижесі) ретінде кәсіпорын жұмысының тиімділігі саналады.
Іскерлік белсенділік кәсіпорынның ішкі потенциалын, оның ішкі
мүмкіндіктерін ашады, мұнда ол көбіне тікелей кәсіпорынды қоршаған сыртқы
факторлардан, сол сияқты макро ортадан байланысты. Іскерлікті қарастыруға
болады: ұйымның стратегиялық міндеттерін шешу көзқарасы тұрғысынан және
ағымдық өндірістік-шаруашылық қызмет көзқарасы тұрғысынан. Бірінші жағдайда
іскерлік белсенділік фирманың тауарлық және қаржылық нарықтарда жылжуына
бағытталған басқару технологияларының бүтін кешенін білдіреді. Екінші
жағынан, бұл термин анағұрлым тар мағынада ( тиімділік пен бәсеке
қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған кәсіпорынның ағымдық өндірістік
және коммерциялық қызметі ретінде түсініледі.
Әрбір жағдай үшін іскерлік белсенділіктің мазмұны айрықшаланады, бірақ
бір біріне қайшы болмайды. Бұл кәсіпорынның ағымдық және стратегиялық
мақсаттарына қол жеткізудің белгілі бір иерархияға келісуі қажеттілігімен
түсіндіріледі. Іскерлік белсенділік кәсіпорынның маңызды сипаттамаларымен
тығыз өзара байланысқа ие. Ең алдымен, іскерлік белсенділіктің
инвестициялық тартымдылыққа, қаржылық тұрақтылыққа, несие қабілеттілікке
ықпалы жөнінде әңгіме болып отыр. Шаруашылық субъектінің жоғары іскерлік
белсенділігі потенциалдық инвесторларды осы компанияның активтерімен
операцияларды іске асыруға, қаржылар салуға ынталандырады. Коммерциялық
ұйымның қызмет етуінің маңызды сипаттамасы ретінде іскерлік белсенділігі
бірқатар көрсеткіштер көмегімен бағалануы мүмкін, нәтижесінде іскерлік
белсенділікті талдау рамкасында экономикалық талдау объектісі болып
саналады. Іскерлік белсенділікті талдау үшін ақпараттық база ретінде
ұйымның бухгалтерлік есептілігі саналады.
Ішкі талдау мақсаттары үшін сол сияқты синтетикалық және талдамалық
есеп деректері пайдалануы мүмкін. Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік
қызметтің кешенді және динамикалық сипаттамасы ретінде және ресурстарды
пайдалану тиімділігі ретінде саналады.
Іскерлік белсенділік кәсіпкерлік қызмет пен ресурстарды пайдалану
тиімділігінің кешенді және динамикалық сипаттамасы ретінде саналады. Нақты
ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейі оның өмірлік қызметінің кезеңдерін
(туылуы, даму, көтерілу, құлдырау, кризис, депрессия) бейнелейді және
жылдам өзгеруші нарықтық жағдайларға бейімделу деңгейін, басқару сапасын
көрсетеді. Іскерлік белсенділікті ұйым қызметінің жағымды динамикасын
қамтамасыз етуге бағытталған, еңбекпен қамтуды арттыруға және нарықтық
бәсеке қабілеттілікке жету мақсатында ресурстарды тиімді пайдалануға
бағытталған оның тұрақты шаруашылық қызметін ынталандырылған макро және
микро деңгейде басқару процесі ретінде сипаттауға болады. Іскерлік
белсенділік қызметтің барлық бизнес-сызбасы бойынша материалдық, еңбек,
қаржылық және басқа ресурстарды пайдалану тиімділігін мазмұндайды және
басқару сапасын, экономикалық өсім мен ұйымның капиталының жеткіліктілігін
сипаттайды.
Жоғарыда аталған анықтамалар шаруашылық субъектінің іскерлік
белсенділігіне сыртқы ортаның ықпалын ескермейтіндігін атап өткен жөн.
Шаруашылық субъектілердің іскерлік белсенділігіне негізін қалаушы ықпалын
макроэкономикалық факторлар көрсетеді, олардың әсерінен шаруашылық
субъектінің белсенді жүрісі үшін жағдайларын ынталандырушы қолайлы
кәсіпкерлік климат қалыптасу мүмкін немесе, керісінше, іскерлік
белсенділікті қысқаруына және өшуіне әкелетін алғы шарттар қалыптасу
мүмкін.
Жеткілікті жоғары маңыдылыққа ішкі сипаттағы факторлар да ие, түптеп
келгенде ұйым басшылығының бақылауы астындағы факторлар: келісім шартын
жетілдіру, менеджмент, бизнес пен жоспарлау облысындағы білімді жақсарту,
маркетинг облысында ақпаратты алу мүмкіндіктерін ұлғайту және т.б.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін бағалау және талдау қаржылық
талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның
қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау,
кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға
мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі
мен қозғалысын зерттейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың,
қаншалықты төз нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады. Сондықтан
кәсіпорынның іскерлік белсенділігін зерттеу маңызды болып табылады.
Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түрлі айналым
жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады.
Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар
әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға
кәсіпорынның әрекет өрісін (өндірістік, делдалдык, жабық,тау-өткізу және
басқа), салалығын (мысалы, кондитер фабрикасы мен станок жасау зауытының
айналымдылығы әр түрлі болатындығы еш күмән тудырмайды), ауқымын (көп
жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы
айтарлықтай жоғары келеді – бұл шағын бизнестің бір артықшылығы деуге
болады) және тағы басқаларын жатқызуга болады. Елдегі экономикалык
жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да, кәсіпорынның,
активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жаткан
инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің
жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен реттелген шаруашылық байланысының
болмауы шамадан тыс қор жинактауға әкеліп соқтырады да, бұл
қаражат айналымын айтарлықтай бәсеңдетеді.
Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі
жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының
тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.
Шынында да, қолданылған баға саясаты, кұрылған актив кұрылымы,
пайдаланылған тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістемесіне байланысты
кәсіпорын өз қаражатының айналымының ұзақтығына көп немесе аз әсер ету
еркіндігіне ие болады.
Кәсіпорынның төлем кабілеттілігі оның қаржылық тұрактылығының маңызды
белгілерінің бірі және сондыктан онымен тығыз байланысты болады. Сол
себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.
Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау
жөнінде әр түрлі көзқарастар көздеседі. Қаржылық талдау теориясында төлем
қабілеттілік ұғымын қарастыру мен оны бағалауда ғалымдардың пікірлері жиі
бірікпейді.
Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем кабілеттілігі ретінде
кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу
кабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С.Ефимова [12] төлем қабілеттілігі:
"кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу
кабілеттілігін түсіну қабылданган", - деп жазады. "Фирманың қызметін
қаржылық талдау" кітабының авторлары да осы көзқарасты ұстайды.
"Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, компаниянын, ұзақ мерзімді
қарыздарын уақыты келген көзде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды".
Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорынның тек қысқа мерзімді
міндеттемелерін өтеуге дайындығын түсінеді. Осылай, "Шаруашылық қызметті
талдау" оқулығынын, авторлары "Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп оның
өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу
қабілеттілігі түсіндіріледі" деп есептейді. Бұл түсінікті М.Н.Крейнина
толығырак, баяндайды [13]. "Төлем қабілеттілігі, деп жазады ол, - бұл
кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылган талаптары
қарыздарын өтеуге дайындығы". Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар туралы
екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі
болады. Төлем кабілеттілігі -бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер
бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру проңесін үзіліссіз іске асыру үшін
жеткілікті қаржының болуы.
Авторлардың көпшілігі төлем қабілеттілік негізінен ұйымның өтімділігі
деңгейімен анықталады деген көзқарасты ұстанады. Сондықтан кәсіпорындардың
төлем қабілеттілігін талдау барысында өтімділік коэффициенттерін бағалау
ұсынылады.
В.В.Ковалевтің пікірі бойынша төлем қабілеттілік жалпы мағынада – бұл
кәсіпорынның төлем күнтізбесін бұзбай орындау қабілеті болып саналады. Ал
шағын мағынада компанияда жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарызы
бойынша есеп айырысу үшін жеткілікті ақша қаражаты мен оның баламаларының
болуы деп түсіндірді. Ақша қаражатының баламаларына белгілі бір ақша
сомасына жеңіл айналатын және үш айдан жоғары емес мерзімге орналастыратын
құндылықтардың үлкен емес тәуекеліне ұшырайтын қысқамерзімді, жоғары өтімді
салымдарды түсінеді. Халықаралық тәжірибеде ақша қаражатының баламаларына
сол сияқты овердрафтты несиелеу жатады [14].
А.Д.Шеремет қорлардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз ету қаржылық
тұрақтылық негізі болып саналады, ал төлем қабілеттілік – оның сыртқы
көрінуі болып табылады. Және сондықтан қорларды қамтамасыз ету көздері (ең
алдымен қаржылық тұрақтылық деңгейін сипаттаушы) төлемқабілеттіліктің
(немесе төлем қабілетсіздік) белгілі бір деңгейін қамтамасыз етеді [15].
Н.Н.Селезнева мен А.Ф.Ионова да төлем қабілеттілік қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы белгісі және айналым активтерінің ұзақмерзімді
көздермен қамтамасыз ету деңгейімен негіделеді деп тұжырымдайды [16]. Мұнда
олар ағымдық (ағымдық активтердің қолма қол ақшаға айналу қабілеті) және
ұзақмерзімді төлем қабілеттілікті бөледі. Ұзақмерзімді төлем қабілеттілікті
бейнелейтін көрсеткіш ретінде қарыздық капиталдың меншіктіге қатынасы
немесе қаржылық тұтқа коэффициенті қабылданған.
М.В.Мельник пен Е.Б.Герасимованың пайымдауынша ұйым төлем қабілетті
болып саналады, егер толық көлемде және тиісті мерзімдерде өзінің
қысқамерзімді міндеттемелерін өтей алса. Сондықтан, ағымдық төлем
қабілеттілікті бағалау үшін өтімділіктің қаржылық коэффициенттерін
есептеуге кеңес береді [17].
Профессор В. В. Ковалев төлем қабілеттілік деп оның "қысқа мерзімді
міндеттемелері бойынша есеп айырысуды өз уақытында және толығымен жүргізу
қабілетілігін" түсінеді. "Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол,
-кәсіпорынның жедел өтеуді талап өтетін кредиторлық қарыздар бойынша есеп
айырысуға жеткілікті ақша қаражатгарының және олардың әквиваленттерінің
болуы" [14]. Соңғы түсінікпен келісетін профессор И.Т.Балабановтың
анықтамасы. "Төлем қабілеттілігі, деп жазады ол, бар ақша сомасының белгілі
бір мерзімді жедел төлемдердің сомасына қатынасын көрсететін төлем
қабілеттілігінің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің
коэффициенті бір-ден улкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші
субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттілігінің
коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының
жетіспеу себептерін анықтау керек" [18].
Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор
Л.Д. Шеремет [15] басқаша ашып көрсөтеді. Ол "кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушы-
лардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару, қызметкерлердің
еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу қабілеттілігі
түсіндіріледі" деп жазады. Төлем қабілеттілігінің өте қысқа және дәлірек
анықтамасын профессор Н.П. Кондраков береді [19]. Оның пікірінше "төлем
қабілеттілігі бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу
мүмкіндігі". Бұл жағдайда міндеттеме - бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа
қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша
ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа
мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін.
Қарыздарды өтеу үшін кұралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек
дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.
Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-
материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша
қаражатын алады.
Басқаша айтканда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық
ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер
кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді мін-деттемелерінің сомасынан
артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер
кәсіпорын барлык ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл
сол көзде оның өндірістік қызметі токтатылады, себебі онда өндіріс
құралдарын тек негізгі құралдары кұрайды, ал материалды айналым құралдарын
алуга ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.
Сондықтан төлем кабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы
ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады.
Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз
өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықгалады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар
бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем
құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші көзектегі)
міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.
Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа
мерзімді бағалы кағаздарды жаткызу әлдеқайда тиімді, себебі олар төз
өткізіледі және ақшаға төз айналады.
Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жаткызылған
міндеттемелер мен қарыздар: банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа
мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге
қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның
болмауы, банкке кайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына
қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге
қабілетсіздікті көрсетеді [20].
Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау
кезінде анығырак көрінеді.
Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе
көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем
қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржы-
лық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз өтетін
шаралар жасалады.
Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі,
төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер
күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге
асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілгіне
байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі
жүргізуге болады.
Ағымдағы төлем кабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден
басқа сапалық сипаттамаларын білу керек.
Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға
байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде көздейсоқ үзілістерге қарсы тұру
қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр
түрлі көздерден қарыз алу, акңионерлік капиталды көбейту, активтерді сату,
қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипаттын өзгерту
дегенді білдіреді.
Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге
байланысты және төз өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен,
тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдайымен, капиталдың
құрамы және құрылымымен анықталады.
Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы
факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда
және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет көзде маңызды.
Алдын ала келісімімен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары (кәсіпорын
белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие) –
потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек көзде алудың сенімді көздері.
Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері,
облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың
шектілігі, шығынның көздейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі
және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез
бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.
1.2 Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың әдістемелік
негіздері
Корпорацияның қаржылық тұрақтылығын талдаудың әдістемелік негіздері
іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау
үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның
төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда
қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық
күшінің артқанын көрсетеді.
Ұйымның іскерлік белсенділігін талдауды келесі көрсеткіштер бойынша
жүргізуге болады:
1) сапалық көрсеткіштер;
2) сандық көрсеткіштер.
Ұйымның қызметін сапалық деңгейде бағалау формальді емес деп
аталатын критерийлері бойынша талдауды жорамалдайды. Әңгіме берілген
кәсіпорынды ұқсас салада атқаратын басқа ұйымдармен салыстыру жөнінде жүріп
отыр. Ұқсас ақпаратты маркетингтік зерттеулерінің, сауалнама жүргізу, сұрау
салу нәтижелерін зерттей отырып, алуға болады. Сапалық көрсеткіштерге
жатады:
1) сату нарқы, атап айтқанда оның көлемі, жылдық ұлғайту қарқындары;
2) экспортқа арналған өнімнің көлемі;
3) ұйымның беделі, оның ішінде тұрақты сатып алушылар саны, қызметті
тұтынушылар саны, сатып алушы-кәсіпорындардың әйгілілігі деңгейі;
4) осы ұйымның нарықтағы өнімінің сұранысы деңгейі.
Сандық бағалауы екі бағыт бойынша талдауды қамтиды:
1) абсолюттік көрсеткіштер,
2) қатысты көрсеткіштер.
Іскерлік белсенділіктің абсолюттік көрсеткіштері ( бұл кез келген
кәсіпорынның қызметінің екі негізгі қаржылық көрсеткіштері ( капитал,
активтерге салынатын қаржы сомасы мен дайын тауарлар немесе қызметтерді
өткізу көлемі арасындағы қатынасты сипаттайды.
Сонымен, абсолютті көрсеткіштерге жатады: 1) салынатын капитал көлемі,
2) сатылатын өнім көлемі, 3) бірінші екі көрсеткіш арасындағы айырмашылық (
пайда.
Осы көрсеткіштерді талдауды жүйелі түрде (тоқсанда, жылда бір рет)
жүргізген жөн, ол динамикадағы кез келген өзгерісті қадағалай алады және
оларды нарықтағы ағымдық жағдайына қатыстыра алу үшін керек.
Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштердің арасындағы оңтайлы қатынасты
келесі жазбаның көмегімен мазмұндауға болады:
Таза пайданың өсіңкілігі қарқыны Өнімді сатудан келетін ақша
қаражатының өсіңкілік қарқыны Активдердің құнының өсіңкілік қарқыны 100%
Бұл формуладан ұйымның пайдасының арту қарқындары оның негізгі
мүлкінің құнының өсіңкілігімен өнімді сатудан түсетін түсімнің
өсіңкілігінің арту қарқындарына қарағанда жоғары болуы тиістігі шығады. Бұл
идеалды теориялық үлгі болып табылады. Тәжірибе жүзінде жағдай сирек
идеальды формулаға келеді. Ең дамыған және тұрақты қызмет ететін ұйымдардың
қызметінде активтердің құнының өсіңкілігі қарқындары жиі басқа
көрсеткіштердің өсіңкілігі қарқындарынан басым келеді.
Себептер түрінде болуы мүмкін:
1) өнімнің немесе көрсетілетін қызметтердің жаңа түрлерін енгізу
есебінен номенклатуралық сетканы ұлғайту;
2) күрделі жөндеуді жүргізу, жекелеген өндірістік тізбектерді
жаңарту;
3) жалпы бүкіл өндірісті қайта құру мен қайта ұйымдастыру.
Бұл барлық шаралар ұзақмерзімді перспективада ғана ақталатын маңызды
күрделі салымдарды талап етеді.
Іскерлік белсенділіктің қатысты көрсеткіштері ( бұл салынған
активтердің тиімділігі деңгейін сипаттайтын белгілі бір қаржылық
коэффициенттер. Бұл тиімділік осы активтердің айналымдылығы жылдамдығынан
тікелей байланысты. Сондықтан, іскерлік белсенділіктің қатысты
көрсеткіштері үшін екінші атау ( айналымдылық көрсеткіштері енгізілген.
Активтердің айналымдылық көрсеткіштері (assets turnover) және меншікті
капиталдың айналымдылығы (equity turnover) ұйымның іскерлік белсенділігі
деңгейін сипаттайды және өнімді (жұмыс, қызмет) сатудан түскен жылдық
түсімнің сәйкесінше активтер мен меншікті капиталдың орташа жылдық құнына
қатынасы ретінде есептеледі. Бұл коэффициенттер тобы кәсіпорын қаншалықты
тиімді өз қаржысын пайдалана алатындығын талдауға мүмкіндік береді. Әсіресе
іскерлік белсенділік көрсеткіштерін орташа салалық мәндерімен салыстырған
маңызды, себебі олардың шамасы салаға байланысты ауытқуы мүмкін. Ұйымның
іскерлік белсенділігін талдау үшін көрсеткіштердің екі тобы қолданылады:
айналымдылықтың жалпы көрсеткіштері, активтерді басқару көрсеткіштері.
Жалпы қатысты көрсеткіштерді екі топқа бөлінеді:
1) Активтердің айналым жылдамдығын сипаттаушы коэффициент. Жалпы
жағдайда жылдамдық деп талданушы кезең ішінде – тоқсан немесе жыл
активтердің айналым санын түсінеді.
2) Бір айналым ұзақтығын сипаттаушы коэффициент. Мұнда өндірістік
активтерге (материалдық және материалдық емес) салынатын ақша қаражатының
қайтарылатын мерзімдерін түсінеді.
Бұл коэффициенттер ұйымда қаржылық процестердің жүрісін талдау үшін,
оларды реттеу үшін өте маңызды ақпараттық мағынаға ие. Олар тек мағыналық
мазмұнымен ғана айрықшаланбайды, сандық мәндерді бағалаумен да
айрықшаланады. Бірінші коэффициентпен жағдайда неғұрлым сандық мәні жоғары
болған сайын, өндірістің қаржылық жағдайы үшін соғұрлым жақсы болады.
Екінші жағдайда ( керісінше: сандық мән төмен болған сайын, соғұрлым өнім
өндірісі мен сату процесі тиімді болып саналады.
Осылайша, өндіріс шығындары ақша қаражатының айналымының жылдамдығынан
тікелей байланысты. Күрделі салымдар жылдам айналым жасаған сайын, соғұрлым
ұйым өнімнің үлкен мөлшерін уақыт бірлігінде сата алады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына
коэффициенттер жатады [10, 243 б.]:
1. Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына канша рет
айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша
бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл
көрсеткіш мына формула бойынша анықталады:
КоА = ДN Ак
(1)
Мұндағы, КоА - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;
ДN - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;
Ак- авансталган капитал (кезеңдегі орташа баланс валютасы).
Авансталган капиталдың кезеңдегі орташа шамасының жалпы айналымдылық
коэффициенті кәсіпорынның іскерлік белсенділігі туралы жан-жақты түсінік
береді. Сатудан түскен табыстың баланс валютасының (барлық капиталдың)
орташа шамасына қатынасымен есептелетін ол, кәсіпорынның барлық капиталының
айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз,
барлық. ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімділігімен сипаттайды. Бұл
көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өндіріс процесіндегі
ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.
Түрлі кәсіпорындарға немесе 6ip кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы
айналымдылык коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын
бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Мысалы, егер
6ip кәсіпорында негізгі кұралдар бікалыпты тура сызықты шығынға жазу
әдісімен есептелген амортизаңияны назарға ала отырып бағаланса, екіншісінде
басқа 6ip шапшаңдатылған амортизаңия әдісі пайдаланылған болса, онда екінші
жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей
жағдайда кәсіпорынның нeгізгіi кұралдары көбірек тозған сайын жоғарылай
береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициентін
талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жургізуді керек етеді.
2. Негізгі кұралдардың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қор
кайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік
қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол сатудан түскен табысты
(ақшаны) қалдық кұны бойынша кезеңдегі негізгі кұралдардың орташа шамасына
бөлу арқылы есептейді.
Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі кұралдардың үлес
салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің
жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.
Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары
болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің
төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы
активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін
көрсетеді. Біздің мысалда бұл көрсеткіштің мәні өсіп отыр.
3. Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті. Ол мына формула
бойынша каралады:
К0 мен= ДN Ск
(2)
Мұнда: К0 мен - меншікті капиталдың айналымдылык коэффициенті;
ДN - өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;
Ск - баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.
Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен
қараганда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық
жағынан - салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық
тұрғыдан – кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе
басқадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының
белсенділігін көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған
капиталдан сату деңгейінің едәуір арткандығын білдіреді, ал бұл несиелік
қорлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек
катысуы мумкін шекке жетуінен туындайды. Бұл жағдайда міндеттемелердің
меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың кауіпсіздігі төмендейді
және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылыктарға
көздесуі мумкін. Керісінше, коэффициенттің төмендегі меншікті капиталдың
бір бөлігінің әрекетсіз жаткандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент,
меншікті қаражатты осы жағдайға сай келетін табыс көзіне салу қажеттілігін
көрсетеді.
Біздің талданушы кәсіпорында бөл көрсеткіш мәні төмендеген, бұл
меншікті капитал құнының төмендеуімен байланысты болған.
4. Ағымдағы активтер (мобильді қаражат) немесе айналым капиталының
айналымдылық коэффициенті. Ол өнім сатудан түскен (ак;ша) табысының (жұмыс,
қызмет көрсету) ағымдагы активтердің орташа шамасына қатынасымен формула
бойынша анықталады:
К°Ағ = ДN Тс
(3)
Мұндағы: К Ағ – ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;
Тс - ағымдағы активтердің орташа шамасы.
Ағымдағы активтердің (баланс активінің I бөлімі) орташа шамасы формула
бойынша анықталады:
Тс= Об+Оа 2
(4)
Мұндағы Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы;
Об, Оа — сәйкес жыл басындағы және аяғындағы активтер шамасы.
Активтердің орташа шамасының толығырақ есебі активтер жағдайы туралы
ай сайынғы мәліметтерді пайдаланған көзде алынатын болады. Сонда
активтердің шамасы формуламен белгіленеді:
Тс =
(5)
Мұндағы: Оп - п айындағы активтер шамасы.
Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық. коэффициенті
олардың айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым
қаражатының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының
үдеуі олардың қажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық щаруашылыгының
мұқтажы үшін (абсолюттік босату) немесе қосымша өнім өндіруге (салыстырмалы
босату) айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді.
Айналымның жылдамдауы нәтижесінде айналым қаражатының заттық
элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын қорлары мен аякталмаған
өндірісті істеу аз қажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған
ақша ресурстары босап шығады. Босаган ақша ресурстары кәсіпорынның ең
өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп,
қаржылық жағдайы жақсарады.
Ағымдағы активтердің айналым жылдамдығы бұл - өзі өндірістік-
шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.
Айналым санының артуына айналу уақыты мен өндіріс уак.ытының қысқаруы
есебінен қол жеткізуге болады. Өндіріс уақыты технологиялық процесс пен
пайдаланылған техниканың сипатымен байланысты. Оны қысқарту үшін
технологияны жетілдіріп, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру қажет
[21].
Айналым уақытын қысқартуға мамандану мен бірлесудің дамуы, тікелей
шаруашылық аралық байланыстырудың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу
мен құжат айналымын төздетумен кол жеткізуге болады.
Әрбір кәсіпорын үшін айналымдылық коэффициенті өзіндік сипатта болады,
егер ол анықталған болса, онда оның мағынасын колайлы деңгейде ұстап тұру
керек. Оны табу оп-оңай, егер кәсіпорын коэффициенттің осы мағынасында
үнемі заемдық капиталды пайдалануға тырысатын болса, онда шығындарды жабу
мен қызмет аукымын кеңейту үшін айналым капиталының айналымдылығының бұл
жылдамдығы ақша қаражатын жеткіліксіз мөлшерде туындатып отырғанын
көрсетеді. Ал керісінше, егер кәсіпорын тұрақты сату көлемінде немесе оның
артуы барысында жеткілікті табыс тапса, онда айналым капиталының айналым
жылдамдығы тиімді болғандығы.
Ағымдағы активтердің айналымдылық жылдамдығы, жоғарыда келтірілген
формула бойынша есептелген оның айналым санымен ғана емес және айналымның
ұзақтығымен, айналым қаражатының беку коэффициентімен де сипатталады
(немесе айналымдылықтың айналым коэффициентімен).
Ағымдағы активтердің 6ip айналымының ұзактығы мына формуламен
анықталады:
До = 360 К°Ағ = 360* Тс ДN
(6)
Мұндағы: Д°- б!р айналымның күнмен есептелген ұзактығы;
К°Ағ -ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті немесе ағымдағы
активтердің айналым саны.
Көрсеткіштің бір жылдық мәнін есептегенде кезеңнің ұзақтығы 360 кун,
бір тоқсанға - 90 күн, бір айға - 30 күн кұрайды.
Айналым қаражатын бекіту коэффициентінің формуласы мына түрде
көрсетіледі:
К°з = Тс ДN
(7)
Мұндағы: К°з - айналым қаражатын бекіту коэффициенті
Тс- ағымдағы активтердің орташа шамасы.
Сонымен, ағымдағы активтердің, айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның
барлық мобильдік қаражатының айналым жылдамдығын көрсетеді. Оның өcyi
материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициентінің артуымен
үйлессе ол жағымды, ал егер соңғысы азайса, онда жағымсыз.
Ағымдық активтердің жалпы айналымдылық коэффиицентінің төмендеу
себебін анықтау үшін, олардың жеке элементтерінің айналым процесі мен
жылдамдығындағы өзгерістерді талдау керек, оны жоғарыда келтірілген сәйкес
формулалар бойынша есептеуге болады. Формулаға барлық ағымдағы активтер
шамасының орнына олардың жеке элементтерінің шамалары қойылады. Жеке
элементтердің дербес айналымдылығы, егер ол сатудан түскен табыс (ақша)
бойынша есептелсе қосылғыш деп аталады. Ағымдағы активтердің барлық
түрлері бойынша қосылғыш дербес көрсеткіштердің жиынтығы нәтижесінде
ағымдағы активтердің айналымдылығының жалпы көрсеткішін береді:
(8)
5. Материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті
кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын
көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл
коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғұрлым
азырақ қаражат байланады, кәсіпрынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым
капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай
жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның ісерлік
белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша
жүргізіледі, онда алымында — сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде -
кезеңдегі шығындар мен материалдық-өндірістік қорлардың құнының орташа
шамасы.
Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны
бойынша есептелетіндіктен, қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу
үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны
пайдаланылады.
Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:
К°м = SN Зс
(9)
Мұнда: К°з – материалдық айналым құралдарының айналымдылық
коэффициенті;
SN— сатылған өнімнің толық өзіндік құны;
Зс — өндірістік қорлардың орташа кұны.
Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қорлар
төзірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде
өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістік ұлгайғанын немесе дайын өнімге
деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.
Өндіріс пен өнімді еткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы
болуы керек. Көлемі жағынан кішіi, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың
болуы, кәсіпорынның қорында аз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екендігін
білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы
белсенділігінің күрт азайғанын куәландырады.
Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына
оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған
материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін
тигізетінін назарда ұстау қажет.
Қазipгi уақытта материалдық қорларды бағалаудың есептеу саясатын
таңдауда кәсіпорынның құқықтары едәуір кеңейтілген. Осылайша отандық
есептеу практикасында 6ipiнші рет біздің кәсіпорындар шет елдерде кеңінен
танымал және колданылатын ЛИФО мен ФИФО (LIFO, FIFO) сенімді материалды
бағалау тәсілдерін қолдану мүмкіндігіне ие болды. ЛИФО әдісі ең соңғы сатып
aлынған материалды 6ipiнші көзекте өндіріске шығынға шығаруды көздейді.
Сонда баланстағы қалдықтың шамасы 6ipiнші сатып алынған материалдың өзіндік
құнынан туындап анықталады.
Kepiciнше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды
соңғы сатып алу бағасымен бағалауға негізделген, ал жұмсалған материалдар
сатылған өнімнің өзіндік құнына олардың алғашқы сатып алу
құны бойынша шығынға шғаарылады.
Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды
бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін
қарастырады.
Біздің елімізде осы көзге дейін материалдық қорларды бағалаудың ең кең
тараған тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған накты өзіндік құны бойынша
бағалау болып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына
мыналарды жатқызуға болады, 6ip жағынан ол сатылган өнімнің өзіндік құнын
төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шамадан тыс көтереді), екінші
жағынан материалдың қалдығының құны айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады,
демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.
Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін
қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен
(сол сатылган өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылататындықтан), материалдар
қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде
бұл жағдайда да активтердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.
Тауарлы-материалдык құндылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша
(ФИФО) бағалау тәсілін қолдану, сатылған өнімнщ өзіндік құны материалға
деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталып құрылып, ал олардың
қалдықтары ең жоғары (нарықтық) құны бойынша бағалануына әкеліп соғады.
Осыған байланысты материалдық айналым қаражатының және бүтіндей ағымдағы
активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге
қарағанда обьективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынаны есте
ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы
қаражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің
көзкарасынша әдістің бұл артықшылығы, сонымен қатар оның кемшілігі де болып
көрінуі мүмкін).
Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаралған тәсілі
мысалдарынан, алға койылған міндеттер мен активтерді басқарудың ұшталлған
стратегиясынан басталған кәсіпорын, өзінің активтерінің айналымдылық
коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мумкіндік алатынын
көруге болады.
6. Дайын өнімнің айналымдылық. коэффициенті. Бұл көрсеткіш өнімді
сатудан түскен (жұмыс, қызмет көрсету) табыстың (ақша) кезеңдегі дайын
өнімнің орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады:
Кдайын = ДN ДӨ
(10)
Мұнда: Кдайын - дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті;
ДӨ - баланс бойынша кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасы.
Бұл көрсеткіш дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді.
Оның өсуі кәсіпорынның өніміне деген сұраныстың артқанын көрсетеді, ал
төмендеуі — сұраныстың төмендеуіне байланысты дайын өнімнің шамадан тыс
жиналып қалғанын білдіреді.
7. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан
түскен табыстың (ақша) кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына
қатынасымен формула бойынша анықталады:
Кдеб = ДN ДЗ
(11)
Мұндағы: Кдеб — дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
ДЗ— дебиторлык борыштың кезеңдегі орташа шамасы.
Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың
сапасы мен көлемін бағалау ушін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық
несиенің ұлгайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент
шоттарды төлеуге қарай құрылган сатудан түскен табыс (ақша) бойынша
есептелсе, оның өсуі — несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі — несиеге
берудің көлемінің артқанын білдіреді.
8. Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді өткізуден
түскен табыстың кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен
формула бойынша есептеледі.
Ккред = ДN КЗ
(12)
Мұндағы Ккред– кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті;
КЗ- кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасы.
Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың
айналымдылық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе
төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш
коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе
төмендегенін көрсетсе, ал керсінше кредиторлық борыштың айналымдылық
коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш
коэффициентінің өсуі – кәсіпорынның борышты төлеу жылдамдығының артқанын,
ал төмендеуі – несиеге сатып алудың артқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорында
бұл көрсеткіштің мәні есепті жылы өткен жылға қарағанда өскен.
9. Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті. Кәсіпорынның ырғақты
қызмет етуі үшін ақша қаражаты қозғалысының жылдамдығының ерекше маңызы
бар. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ойдағыдай болуының негізгі
шарттарының бірі, оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін
ақша қаражатының құйылуы болып табылады. Демек, бұндай аса қажет ақша
қаражаты қорының болмауы кәсіпорынның қаржылық қиыншылығы бар екендігін
куәландырады. Сонымен қатар ақша қаражатының шамадан тыс көп болуы,
инфляция және ақшаның құнсыздануына байланысты, іс жүзінде кәсіпорын
шығынға ұшырап отырғанын білдіреді. Осыған байланысты кәсіпорындағы ақша
қаражатын басқарудың тиімділігін бағалау қажеттігі туындайды.
Ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті мына формуламен есептеледі:
Кақша = АҚ айналымыАҚ
(13)
Мұндағы АҚайналымы – талдау кезеңіндегі ақша қаражатының айналымы;
АҚ – ақша қаражатының орташа қалдығы;
Кақша –ақша қаражатының айналымдылық коэффициенті.
10. Иивестицияланған капиталдың айналымдылығы. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны коса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналым жылдамдығын көрсетеді. Алымында — сатудан түскен
табыс (ақша), бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа
шамасы:
Кинв =
(14)
Мұнда: Ди – және Ки – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Бұл коэффициенттің мағынасын сол көзендегі icтeгi капиталдың (барлық
активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып
тастағанда), яғни тікелей өндірістік қызметтегі капиталдың айналымдылық
коэффициентімен салыстырған абзал.
11. Icтeгi капиталдың айналымдылығы алымында - сатудан түскен табыс
(ақша), бөлімінде - көзендегі icтeгi капиталдың орташа шамасы
келтірілген
формула бойынша есептеледі.
Кіс = ДN ФК
(15)
Мұндағы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz