КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘІСТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

2 КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘІСТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

2.1 Қаржылық тұрақтылықтағы активтер және оның қалыптасу көздерін
талдау

Қаржылық тұрақтылықтағы активтер және оның қалыптасу көздерін талдау
өзінің формасы бойынша кестені бейнелейді, оның бір жағында (активінде)
кәсіпорын құралдары, ал екінші жағында (пассивінде) оны құраушы көздері
орналасады. Кәсіпорын балансының активі құрамына:
Қаржылық тұрақтылықтың ұлттық стандартында активтер – бұл өткен
құбылыстардың нәтижесінде болашақ экономикалық пайда алу күтілетін жеке
кәсіпкермен немесе ұйыммен бақыланушы ресурстар деп анықтама берілген [23].

Шаруашылық субъектілердің бухгалтерлік баланста көрсететін ақпараты
құрамына келесі көрсеткіштер болуы қажет.
1) ақшалай қаражат және олардың баламалары;
2) сауда және басқа дебиторлық қарыз;
3) қаржылық активтер;
4) қорлар;
5) негізгі құралдар;
6) материалдық емес активтер;
7) биологиялық активтер;
8) үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;
9) сату үшін арналғандар ретінде жіктелген активтердің және
шығарылу тобына енгізілген және сату үшін арналған ретінде жіктелген
ұзақмерзімді активтердің қорытынды жиыны;
10) сауда және басқа кредиторлық қарыз;
11) қаржылық міндеттемелер;
12) міндеттемелер және ағымдық салықтар бойынша активтер;
13) кідірілген салықтық міндеттемелер және кідірілген салықтық
активтер (бұл активтерді әрқашанда ұзақмерзімді деп жіктеу қажет);
14) шығарылу тобына енгізілген және сату үшін ұсталынатын ретінде
жіктелген міндетемелер;
15) бағаланушы міндеттемелер;
16) аналық компанияның акционерлерінің капиталынан бөлек көрсетілген
азшылықтың үлесі;
17) аналық компанияның акционерлерінің капиталы.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып табылатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымы және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік – аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын
өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың
құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері – бұл ұзақ мерзімдік мақсаттармен
қозғалмайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға т.б. қаржыларды бөлу болып
табылады. Олар баланс активінің IІ бөлімінде бейнеленеді. Ұзақ мерзімді
активтерге негізгі құралдар; материалдық емес активтер; биологиялық
активтер; үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар және т.б.
жатады [28].
Ағымдық активтер құрамына ақшалай қаражат және олардың баламалары;
сауда және басқа дебиторлық қарыз; қаржылық активтер; қорлар және т.б.
жатады. Кәсіпорынның активтеріне жалпы сипаттама беру үшін ең алдымен
олардың құрамы мен құрылымын динамикада талдаймыз. Ол үшін кәсіпорын
балансы деректері бойынша келесі аналитикалық 2 кестені құраймыз. Кестеде
соңғы 2 жылдың мәліметтері келтірілген. Кесте деректері бойынша
кәсіпорынның активтерінің жалпы сомасы есепті жылы өткен жылмен
салыстырғанда 70661,451 млн тенгеге немесе 8,25%-ға өскен, ал талданушы
мерзім ішінде 125955,068 млн. тенгеге немесе 15,7%- ға өскен. Қаржылардың
ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтер арасында орналасу арақатынасы
талданушы мерзім аяғына алшақтай түскен. Талданушы мерзім басында бұл
қатынас сәйкесінше 82,4% және 17,6% болса, ал аяғына қарай сәйкесінше 85,4%
және 14,6% құраған. Бұл топтардың абсолюттік сомасында да, құрылымында да
талданушы мерзім ішінде қатты өзгерістер болған. Ұзақмерзімді активтердің
өсіңкілігі талданушы 3 жыл ішінде 19,91%-ды немесе 131423,64 млн.тенгені
құрса, ал ағымдық активтер бойынша, керісінше, кему тенденциясы
қалыптасқан, яғни 3,88%-,а немесе -5468,572 млн.тенгеге төмендеген.
Сонымен, кәсіпорынның активтері құрамында қысқамерзімді активтер үлесінен
ұзақмерзімді активтер үлесінің жоғары болғандығын көреміз. Және талданушы
мерзім аяғына қарай бұл жағдай өзгермеген, кәсіпорында мобильді құралдарға
қарағанда иммобильді құралдарға қаржы орналастыру орын алғандығын көремі.
Бұл оның өндіріс сипатымен айқындалады.
Кесте 2 – Ұйымның активтерініің құрамы мен құрылымын талдау

Көрсеткіштер 2015ж 2016ж 2017ж Ауытқуы (+,-) Ауытқуы (%)

Кәсіпорынның қысқамерзімді активтері кәсіпорын қаржылары ішінде
әжептәуір үлес алады. Олардың рационалды орналасуы мен тиімді пайдалану
деңгейінен кәсіпорын жұмысының табыстылығы байланысты. Сондықтан талдау
процесінде ағымдық активтердің құрылымы, олардың өндіріс және айналыс
сферасында орналасуы, тиімді пайдалануы зерттеледі. Сонымен қатар ағымдық
активтердің кәсіпорынның төлемдік қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығына
ықпал етуші жекелеген топтары да зерттеледі.
Ең алдымен ағымдық активтердің маңызды топтары бойынша құрамы мен
құрылымындағы өзгерістерге жалпы баға береміз. Ол үшін келесі 3
аналитикалық кестені құраймыз. Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай,
ағымдық активтер құрылымында басым үлеске ақша қаражаттары мен олардың
баламалары ие, дегенмен де талданушы мерзім ішінде олардың төмендеу
тенденциясы қалыптасқан, зерттеуші кезең ішінде -21236,849 млн. тенге
немесе 24,7%-ға қысқарған, ал өткен жылмен салыстырғанда -32586,364 млн.
тенгеге немесе 33,48%-ға төмендеген. Ал қалған элементтері бойынша арту
тенденциясы байқалады. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз көлемі абсолютті
сомасында да, құрылымы бойынша өскен. Дебиторлық қарыздың өсуі жақсы нышан
емес, бірақ оның шамасы өте аз болғандықтан, оның өсіміне көңіл аудармаса
да болады.
Ал тауарлық-материалдық қорлар көлемі талданушы кәсіпорында абсолютті
мәні бойынша 6240,725 млн.тенгеге өскен, оның үлес салмағы да 11,64%-тен
2015 жылы 16,71%-ға дейін 2017 жылы өскен. Кәсіпорынның тұрақты жұмыс
жасау үшін және өнім өндірісі мен өткізу процесінің тиімділігі үшін ағымдық
активтердің құрылымының тұрақтылығы қажет. Оның қатты өзгерістерінің орын
алмағаны жөн, себебі ол орын алған жағдайда кәсіпорын активтерінің мобильды
және иммобильды бөліктерінің арасында қаржылары қайта бөлу орын алады.
Басқа қысқа мерзімді активтер құны есепті жылы өткен жылға қарағанда
17342,458 млн.тенгеге артқан, немесе 70,44%-ға өскен.
Ұзақмерзімді активтер –бұл ұзақмерзімді мақсатпен қаржыларды
жылжымайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға, пайдалы қазбалардың
қорларына, біріккен кәсіпорындарға және т.с.с салу болып табылады. Олар
баланс активінің II бөлімінде бейнеленеді. Оларды айқын бағалау баланста
бастапқы құнын объективті бейнелеу үшін маңызды. Ұзақмерзімді активтерге
материалдық емес активтер де жатады.
Аналитиктер оларды салынған қаржының тәуекел деңгейін бағалау үшін
зерттейді. Сонымен ұзақмерзімді активтерді талдау үшін келесі 4
аналитикалық кестесін құрастырамыз. Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай
бойынша кәсіпорында талданушы мерзімде негізгі құралдардың жаңаруы орын
алғаны жөнінде қорытынды жасауға болады. Ұзақмерзімді активтердің
құрылымында басым үлкен үлеске негізгі құралдар құны ие екендігі көрініп
тұр. Негізгі құралдардың үлес салмағы 97,69%-дан 2015 жылы 98,46%-ға дейін
2017 жылы өскен.
Кесте 3- Ағымдық активтердің құрамы мен құрылымын талдау

Көрсеткіштер 2015ж 2016ж 2017ж Ауытқуы (+,-) Ауытқуы (%)

Бұл ұйымның өндірістік қызмет сипатымен байланысты болып отыр.
Кәсіпорынның өндірістік сипаты құрылысы жөндеу жұмыстарын атқару
болғадықтан, негізгі құралдардың құны өсуі орын алған.

Кесте 4 - Ұзақмерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау

Көрсеткіште2015ж 2016ж 2017ж Ауытқуы (+,-)
р

Материалды емес активтер көлемі 2017 жылы өткен жылға қарағанда 286,54
млн.тенгеге немесе 19,13%-ға өскен. Оның үлес салмағы сәйкесінше 0,16%-дан
2015 жылы 0,39%-ға дейін 2017 жылы өскен. Материалдық емес активтердің
есебі ҚЕХС 38 Материалдық емес активтер сәйкес жүргізіледі.
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау үшін келесі 5
аналитикалық кестені құрастырамыз.
Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер
жүйесін қолданамыз: өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi, активтердiң
мобильдiлiгiнiң коэффициентi, мобильдi және иммобильдi қаражаттардың
қатынасының коэффициентi, негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициентi.
Өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi негізгі құралдар, өндірістік
қорлар (материалдар) және аяқталмаған өндіріс сомасының активтердің жалпы
құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде ≥0,5
есептеледі.
Активтердiң мобильдiлiгiнiң коэффициенті ағымдық активтердің
активтердің жалпы құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі
ретінде 0,5-тен кіші емес мәні есептеледі.
Мобильдi және иммобильдi қаражаттардың қатынасының коэффициентi
ағымдық активтердің ұзақмерзімді активтердің құнына қатынасымен анықталады.
Оның шектеулі деңгейі ретінде 0,5-тен кіші емес мәні есептеледі.
Негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициентi қалдық құны бойынша
негізгі құралдардың құнының активтердің жалпы құнына қатынасымен
анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде 0,5-тен кіші емес мәні
есептеледі.

Кесте 5 - Кәсiпорынның мүлiктiк жағдайының көрсеткiштерi

Көрсеткiштер Есептеу формуласы Мәнi Шекті
мәні
2015ж 2016ж 2017ж
1.Өндiрiстiк Нег.қор.+запас+аяқт.өнд.0,825 0,834 0,865 ≥0.5
бағыттағы мүлiк
коэффициентi
Баланс валютасы
2.Активтердiң Ағымдық активтер 0,176 0,171 0,146 0.5
мобильдiлiгiнiң
коэффициенті
Баланс валютасы
3.Мобильдi Ағымдық активтер 0,214 0,206 0,171 0.5
жә-не
иммобильдi
қаражаттардың
қатынасының
коэффициенті
Ұзақ мерзiмдi активтер
4.Негiзгi Нег.қор. қалдық құны 0,805 0,811 0,841 0.5
құралдардың
нақты құнының
коэффициенті
Баланс валютасы
Е с к е р т п е – ЭК ENERGOTHERM ЖШС қаржылық есептілік мәліметтері
негізінде жасалды [29].

5 кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының талданушы мерзім ішінде өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi
мәндері өсу тенденциясына ие, оның мәндері өзінің шектеулі мәндеріне жауап
береді. Активтердiң мобильдiлiгiнiң коэффициенті 3 жыл бойы тұрақты
төмендеп отырған, өзінің нормативтік деңгейіне жауап бермейді, себебі
активтер құрамындағы үлесі төмен. Мобильдi және иммобильдi қаражаттардың
қатынасының коэффициенті бойынша кему тенденциясы байқалады және талданушы
мерзім аяғына қарай оның мәні нормативтік жеткілікті деңгейіне сәйкес
келмейді. Негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициенті мәндері өсіп,
нормативтік деңгейіне толық жауап береді. Бұл оның айналысатын қызмет
саласының сипатымен
түсіндіріледі.
Сонымен, ұйымның активтерінің құрамы мен құрылымын талдау нәтижесінде
оның құрамында ұзақмерзімді активтердің үлесі жоғары екендігін, бұл оның
өндірістік бағытымен байланысты болғандығын, мүліктік жағдайын талдау
көрсеткіштерінен оның мүлкінің қалыпты жағдайда екендігі жөнінде қорытынды
жасадық.
Бизнестi қажеттi қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету кез-келген
кәсiпорын қызметiнiң анықтаушы факторы болып табылады. Кәсiпорын басшылығы
кәсiпорын қызметi ресустардың қандай көздерiнен қаржыландырылатынын және
капитал қандай iске салынатынын нақты бiлуi қажет. Сол себептi капиталдың
құрамын, құралу көздерiн және орналасуын талдау үлкен мәнге ие және
келесiлердi қамтуы тиiс:
– кәсiпорын капиталының құралу көздерiнiң құрамын, құрылымы мен
динамикасын оқу;
– олардың көлемiнiң өзгеру факторларын анықтау;
– капиталдың жеке көздерiн тартудың бағасын анықтау;
– қаржылық тәуекел деңгейiн бағалау;
– меншiктi және қарыздық капитал қатынасының оңтайлы нұсқасын негiздеу
[30].
Капитал – бұл шаруашылық субъектiсiң пайда алу мақсатында өз
қызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) қаражаттары. Кәсiпорын капиталы
меншiктi (iшкi) және заемдық (сыртқы) көздерден қалыптасады.
Қаржыландырудың негiзгi көзi - меншiктi капитал. Оның құрамына
жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтiк капитал, бөлiнбеген табыс
кiредi [31]. Бiрақ меншiктi капитал көлемі шектеулi екенiн ескерсек,
қаржыландырудың келесi көзi - қарыздық капитал болып саналады. Кәсiпорын
қызметiн қарыздық капитал есебiнен қаржыландыру келесi жағдайларда тиiмдi:
1. Өндiрiс маусымдық сипатқа ие болса. Бұл жағдайда кей кезеңдерде ақша
қаражаттары жинақталып қалып, басқа кезеңдерде ол жетiспейдi. Егер де,
өндіріс мерзімді сипатта болса, кәсіпорынның меншікті капитал арқылы
қаржылануы тиімсіз болады (бір кезеңдерде банк шотта-рында ақша
қаражаттары көбейіп жатса, ал бір кезенінде азайып кетіп жатады).
2. Егер кәсiпорын қарыздық капитал бағасынан жоғары табыстылықты қамтамасыз
ете алса, онда қарыздық капитал есебiнен өз жағдайын тұрақтандыра алады.
Бір жағынан, кәсіпорын өз қызметін тек қысқа мерзімді міндеттемелер
арқылы жүргізіп отырса, оның қаржылық жағдайы тұрақсыз болып есептеледі.
Сондықтан, меншікті және заемды капиталдың оптималды қатыстылығына
кәсіпорынның қаржылық жағдайы тәуелді.
Дегенмен, меншiктi және қарыздық капиталдың қатынасынан кәсiпорынның
қаржылық жағдайы мен тұрақтылығы тәуелдi.
Кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаржыландыру көздерін бағалау үшін
баланс пассивінің деректері бойынша келесі 6 аналитикалық кестені құраймыз.
Кесте деректері бойынша жалпы капиталдың өсіңкілігі талданушы мерзім
ішінде 15,72%-ды, ал өткен жылға қарағанда 8,25%-ды құраған. Бұл өсіңкілік
негізінде меншікті капитал есебінен құралған.
Жалпы капитал құрамында меншікті капитал көлемі талданушы мерзім
ішінде 95034,84 млн.тенгеге немесе 17,32%-ға өскен, ал өткен жылмен
салыстырғанда 61171,245 млн.тенгеге немесе 10,5%ға өскен. Бұл өсім
негізінен резервтік капиталдың, бөлінбеген табыстың абсолюттік сомасының
өсуі есебінен алынған. Қарыздық капиталдың көлемі талданушы мерзім ішінде
30920,23 млн.тенгеге немесе 12,26%-ға өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда
9490,206 млн.тенгеге немесе 3,47%-ға өскен. Бұл өсім негізінен ұзақмерзімді
міндеттемелердің үлесінің жоғары болуымен және қысқамерзімді
міндеттемелердің абсолютті мәндерінің өсуі есебінен болған. Ұзақмерзімдік
міндеттемелер көлемі талданушы мерзімде -5846,53 млн.тенгеге немесе 8,68%-
ға қысқарған, ал өткен жылмен салыстырғанда -15436,245 млн.тенгеге немесе
8,04%-ға қысқарған. Ұзақмерзімдік міндеттемелердің бұл қысқаруына
кідірілген салық міндеттемелері көлемінің азаюы, басқа да ұзақ мерзімдік
міндеттемелердің қысқаруы ықпал еткен. Ұзақмерзімді міндетемелердің
құрылымында басым үлеске ұзақ мерзімдік қаржылық міндеттемелер ие болған,
қайта оның абсолюттік мәні төмендеу тенденциясына ие болған.
Қысқа мерзімді міндеттемелер көлемі талданушы мерзімде 36 766,76
млн.тенгеге немесе 52,72%-ға өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 24926,451
млн.тенгеге немесе өсіңкілігі 30,55%-ды құраған. Оның бұл өсіңкілігіне
салықтар бойынша міндеттемелердің қатты өсуі, қысқамерзімді кредиторлық
қарыздың өсуі ықпал еткен. Қарыздық көздердің өсуі нарықтық экономика
жағдайында қалыпты құбылыс болып табылады, дегенменде оның көлемінің қатты
өсуі қаржылық тәуелділікке әкеліп соқтырады. біздің талданушы кәсіпорында
меншікті және қарыздық қаржыландыру көздерінің ара қатынасын қалыпты деуге
болады. Екеуінің үлес салмақтары сәйкесінше 69,46% және 30,54 % - 2015 жылы
құраған.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін қаржылық стратегияны
дұрыс анықтап алу қажет. Бұл тұрғыда кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар жатады:
- қаржылық тәуелсіздік коэффициенті немесе жалпы капиталдағы меншікті
капиталдың үлесі;
- қаржылық тәуелділік коэффициенті (қарыздық капитал үлесі);
- қаржыландыру коэффициенті (меншікті капиталдың қарыздық капиталға
қатынасы);
- қарыздық және меншікті құралдардың арақатынасы коэффициенті
(қарыздық капиталдың меншікті капиталға қатынасы).
Кесте 6 - Кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаржыландыру
көздерін бағалау

Көрсеткіштер 2015ж 2016ж 2017ж Ауытқуы (+,-) Ауытқуы (%)

Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасы 2:1 болғаны дұрыс деп
саналады.
Жоғарыда аталған көрсеткіштерді талдау үшін келесі 7 аналитикалық
кестені құрастырамыз. Кесте деректері бойынша қаржылық тәуелсіздік
коэффициенті талданушы мерзім ішінде 0,68-ден 2015 жылы 0,69-ға дейін 2017
жылы өскен, бұл меншікті капиталдың өсу қарқынының авансталған капиталдың
өсу қарқынынан басым болуы болды. Бұл көрсеткіштің теориялық нормативтік
мәні 0,5-0,6 болуы тиіс.
Қаржыландыру коэффициенті 2,17-ден 2015 жылы 2,27-ге дейін 2017 жылы
өскен, бұған қарыздық капитал үлесінен меншікті капитал үлесінің басым
болуы ықпал еткен. Ал нормативтік жеткілікті деңгейі 1 болуы тиіс. Бұдан
талданушы кәсіпорында зерттелуші мерзім аяғына қарай оның мәнінің әжептәуір
жаұсара түскені жөнінде қорытынды жасаймыз.
Қатыстырылған капиталдың меншікті капиталға қатынасы коэффициенті
мәндері 0,46-дан 2015 жылы 0,44-ке дейін 2017 жылы азайған, бұл негізінен
қарыздық капитал үлесінен меншікті капитал үлесінің басым болуынан болған.
Оның нормативтік жеткілікті деңгейі 1 болуы тиіс.
Тәуелділік коэффициенті мәндері 0,315-тен 2015 жылы 0,305-ке дейін
2017 жылы өзгеріске ұшыраған, ал нормативтік деңгейі 0,4-0,5 болуы тиіс.
Талданушы мерзім ішінде оның мәні төмендеуі қаржылық капиталдың қысқаурымен
байланысты болған.
Кәсіпорындағы пассивтердің құралуы мен өзгерісі процестерін терең
түсіну үшін оларды анағұрлым бөлшектеп, әр түрлі бағыттарда кәсіпорынның
аквтиері мен олардың құралу көздерін салыстырмалы талдау арқылы талдап
зерттеу қажет.
Активтер мен пассивтерді салыстыру талданушы мерзім ішінде
кәсіпорынның тиімді қаржылық саясаты жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. Бұл міндетті шешу үшін келесі көздерді зерттеу дұрыс: әр түрлі
деңгейде бөлшектеп ұзақмерзімді және материалдық емес активтерді, ағымдық
актвитерді; ағымдық шаруашылық қызметті, ішкі және сыртқы инвестицияларды
және т.б [32].
Ұзақмерзімді және материалдық емес активтердің көздеріне талдау
жүргізе отырып, банктің ұзақмерзімді несиелеріне, қарыздарға, меншікті
көздерге көңіл бөлу қажет.
Талдау үшін келесі 8 аналитикалық кесте құрастырамыз. Меншікті көздер
жән ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелердің қосындысы перманентті капиталды
құрайды, оның шамасы 774758,08 млн.тенге 2016 жылы, ал 2017 жылы 820493,08
млн.тенгені құрады.
8 кесте деректерінен 2016 жылы ұзақмерзімді және материалдық емес
активтер 72,95%-ға (517959,993710036,072) меншікті капитал есебінен
жабылған, 2017 жылы 77,68%-ға (614730,723791370,557) меншікті капитал
есебінен жабылған.
Кесте 7- Кәсіпорын капиталының қаржылық тұрақтылығын бейнелейтін
көрсеткіштерді талдау

№ Көрсеткіштер 2015ж 2016ж 2017ж Өзгерістері

Қалған бөлігін кәсіпорын ұзақмерзімді несиелердің есебінен 192076,079
млн.тенге 2016 жылы және 176639,834 млн.тенге 2017 жылы кірістірген. Бұл
алдын ала жасалынған қорытынды. Ол әрі қарай ағымдық активтерді және
олардың құралу көздерін бөлшектей талдау жасау барысында айқындалуы мүмкін.

Кесте 8 - Ұзақмерзімді және материалдық емес активтердің көздеріне
талдау

Ұзақмерзімді және материалдық емес активтер

Сонымен қатар ұзақмерзімді және материалдық емес активтердің жекелеген
түрлерін жабу көздері бойынша зерттеу жүргізуге болады. Аналитикалық
кестеде ұзақмерзімді актвитерді қарыздық және меншікті көздер есебінен
қаржыландырылатын деп бөлген жөн.
Енді келесі 9 кестеде ұзақмерзімді және материалдық емес активтердің
оларды жабу көздеріне сәйкестігін талдаймыз.
9 кесте деректерінен осының алдында жасаған қорытындымыздың
дұрыстығына көзімізді жеткіземіз. Бұдан кәсіпорындағы ұзақмерзімді
міндеттемлер есебінен ұзақмерзімді активтер жабылғанын көреміз.
Ұзақмерзімді және материалдық емес активтерді жабуға пайдаланылатын
меншікті көздер 2016 жылы 517959,993 млн.тенге, 2017 жылы 614730,723
млн.тенге құрған.
Кесте 9 - Ұзақмерзімді және материалдық емес активтердің оларды жабу
көздеріне сәйкестігін талдау

Ұзақмерзімді және материалдық емес активтер

Әрі қарай талдаудың маңызды бағыты ретінде ағымдық активтерді
қаржыландыру көздері зерттеу есептеледі. Ол үшін бухгалтерлік баланс және
алдында жасалған есептеулер мәліметтері негізінде келесі 10 аналитикалық
кестені құрастырамыз. 10 кесте деректерінен айналым құралдарын
қалыптастырудағы меншікті көздердің үлесінің төмендегені жөнінде
Кесте 10 –Ағымдық активтердің қаржылану көздерін талдау

Ағымдық активтер

қорытынды жасаймыз. Егер 2016 жылы бұл үлес 44,24% (64722,008146303,994)
құраса, ал 2017 жылы 21,47% (29122,523135630,96) құраған. Қалған жетпейтін
бөлігіне жабуға қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер кірістірілген,
негізінен қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер 5319,521млн.тенге 2016 жылы,
4772,944 млн.тенге 2017 жылы және сонымен қатар қысқа мерзімді кредиторлық
қарыз 30508,552 млн.тенге 2016 жылы, 50699,814млн.тенге 2016 жылы
кірістірген.

2.2 Ұйымның төлемқабілеттілігі мен өтімділігін талдау

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын
активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты
сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткішітері кеңінен
пайдаланылады: абсолютті өтімділік коэффициенті; аралық өтеу (жабу)
коэффициенті; жалпы өтеу (жабу) коэффициенті. Олардың ішінде маңыздысы
жалпы өтеу коэффициенті. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл
көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін бағалау көзінде ерекше мән
беріледі. Оның кеңінен қолданылуының негізгі себептері:
біріншіден, ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің өтелу дәрежесін
көрсетеді. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты қысқа мерзімді
міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;
екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі ағымдағы
активтерді (ақша каражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату) көзінде
зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің қаншалықты күш-
тірек болуы, кредитор үшін соншалықты тиімді. Бұл арттыруды шетел
компанияларында жұмыс істеуші капитал немесе қаржы-эксплуатациялық
қажеттілік деп атайды [33].
Енді кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін
келесі аналитикалық кестелер құрайық.

Кесте 11 – Төлемдік қабілеттілігін бейнелейтін көрсеткіштерді талдау

№ Көрсеткіштер Жылдар Өзгеріс (+,-)
2015ж 2016ж 2017ж 2017 2017
2016 2015
1 2 3 4 5 6 7
1. Ағымдағы активтер,141099,532146303,994135 630,96 -10673,03-5468,572
оның ішінде 4
1.1.Ақша қаражаттары 85969,624 97319,139 64732,775 -32586,36-21236,84
мен қысқамерзімді 4 9
қаржылық салымдар

11 кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7
1.2.Дебиторлық борыш 38700,19 28934,97 48227,742 19292,7729527,552
және басқа да
активтер
1.3.Тауарлы-материалды16429,718 20049,882 22670,443 2620,561 6240,725
қ қорлар
2 Қысқамерзімді 69 742 81581,986 106508,43724926,45136 767
міндеттемелер,
оның ішінде
2.1.Қысқамерзімді 4 420 5319,521 4772,944 -546,577 352,776
несиелер мен
заемдар
2.2.Кредиторлық борыш 32 988 36577,545 60509,793 23932,24827521,79
2.3.Басқа да ағымдық 32 334 39684,92 41225,7 1540,78 8892,194
міндеттемелер
3 Өтімділік
көрсеткіштер:
3.1.Абсолюттік 1,2327 1,1929 0,6078 -0,5851 -0,6249
өтімділік
коэффициенті
1.1.2
3.2.Аралық өтімділік 1,7876 1,5476 1,0606 -0,4870 -0,7270
коэффициенті
(1.1.+1.2.) 2
3.3.Жалпы ағымдық 2,0232 1,7933 1,2734 -0,5199 -0,7497
өтімділік
коэффициенті 12
Е с к е р т п е – Кәсіпорынның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
автормен есептелінді [29].

11-кестенің мәліметтері бойынша талданып отырған кәсіпорында 2015-2017
жылдары 3 көрсеткіштің мәні төмендеу тенденциясына ие болған. Яғни уақыт
өтуіне қарай бұл көрсеткіштердің мәндері нашарлай түскен. Өтімділік
көрсеткіштердің ішінде абсолютті өтімділік коэффициентінің мәні талданушы
жылдар ішінде шекті мәніне сәйкес келеді,бірақ төмендеу тенденциясына ие
болған. Егер бұл жағдай әрі қарай өз жалғасын тапса, онда бұл көрсеткіш
алдағы уақытта шекті мәнінен төмен қарай құлдырайды. Аралық өтімділік
коэффициентінің мәні де 3 жыл ішінде өзінің шекті мәніне сәйкес келеді,
және мұнда да төмендеу тенденциясы байқалады. Ал жалпы ағымдық өтімділік
коэффициентінің мәні жылдан жылға шекті мәнінен төмендей бастаған. Жоғарыда
есептелген көрсеткіштер кәсіпорын басшылығы үшін дабыл туғызады: абсолюттік
өтімділік коэффициенті шикізат пен материалдар жеткізушілер үшін, жылдам
өтімділік коэффициенті – банктер үшін маңызды, ағымдық өтімділік
коэффициенті – инвесторлар үшін маңызды бола тұра
мәндері төмен.
Жалпы өтеу, яғни ағымдағы өтімділік коэффициентінің төмендеуіне
факторлар ықпалын тізбектік ауыстыру әдісімен анықтауга болады. Келесі
есептеу 12 кестесін құрай отырып, оларды есептеу әдістемесін керсетейік.

Кесте 12 - Жалпы өтімділіктің (ағымдағы) коэффициенті деңгейінің
өзгеруіне қорытылған факторлардың әсерінің есебі

№ Көрсеткіштер 2016ж Ағымдағы 2017ж Ауытқу Соның ішінде
активтерме өзгеру есебінен
н 2016ж
және
қысқамерзі
мді
міндеттеме
лер мен
2017ж
Ағым-дыҚысқамер
қ зімді
актив-тміндет-т
ердің емелер-д
ің
1 Ағымдағы 146303,994146303,994135630,96Х Х Х
активтер
2 Ағымдағы 81581,986 106508,437106508,43Х Х Х
міндеттемелер 7
3 Өтімділіктің 1,7933 1,3736 1,2734 -0,5199-0,1002-0,4197
жалпы
коэффициенті
Е с к е р т п е –Қаржылық есептілік мәліметтері негізінде автормен
есептелінді [29].

Келтірілген есептеулерден, жалпы өтеу коэффициентіне ағымдағы
активтердің төмендеуі мен ағымдағы міндеттемелердің өсуі теріс ықпал
еткендігін көреміз.
Осылайша, біз кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының манызды
көрсеткіштерінің бірі - төлем қабілеттілігін толық қарастырдық. Ол
баланстың өтімділігіне тығыз байланысты. Сонымен бірге кәсіпорынның, төлем
қабілеттілігіне басқа да факторлар - елдегі саяси және экономикалық жағдай,
ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік заңдардың жетілуі, меншіктік
капиталмен қамтамасыз етілуі, дебиторлық борыш, кәсіпорыннын қаржы жағдайы
және басқалар әсер етеді.
Төлем қабілеттілігін талдау көзінде осы факторларды кешенді түрде
карастыру маңызды, бұл талданатын кәсіпорынның қаржы жағдайын объективті
бағалауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның болашақта күтілетін төлем қабілеттілігіне сипаттама беру
үшін баланс негізінде активтердің өтімділігіне талдау жасау қажет.
Өтімділік түсінігі активтерге және кәсіпорынның өзіне қатысты айтылады.
Активтердің өтімділігі - бұл активтердің ақша қаражаттарына айналу
мүмкіншілігі мен жылдамдығы, ал кәсіпорынның өтімділігі - бұл кәсіпорынның
өз міндеттемелерін уақытында өтеу мүмкіншілігі [34].
Баланс өтімділігін талдау өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған
актив топтарын өтелу мерзіміне байланысты топтастырылған пассив топтарымен
салыстыруға негізделеді.
Өтімділік дәрежесі бойынша актив баптары 4 топқа біріктіріледі:
А1 - абсолютті өтімді (ең өтімді) активтер – ақша қаражаттары мен
қысқа
мерзімді қаржылық салымдар.
А2 - жедел өтімді активтер – қысқа мерзімді дебиторлық берешектер.
А3 - жай өтімді активтер – тауарлы - материалдық қорлар мен ұзақ
мерзімді қаржылық салымдар.
А4 - Қиын өтімді активтер – ұзақ мерзімді активтер жиынтығы (қаржылық
салымдарсыз).
Сәйкесінше, баланс пассиві өтелу жылдамдығы бойынша 4 топқа
біріктіріледі:
П1 – ең жедел міндеттемелер – кредиторлық берешектер, несиенің уақыты
жеткен бөлігі.
П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді несие мен заемдар.
П3 – Ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несие мен заемдар.
П4 – Тұрақты міндеттемелер – меншікті капитал жиынтығы.
Жоғарыдағыдай топтастырудан кейін баланс өтімділігіне баға беру үшін
актив пен пассив топтары салыстырылады. Егер келесідей қатынастар сақталса,
онда баланс абсолютті өтімді болады: А1 ( П1 А2 ( П2 А3 ( П3
А4 ( П4
Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы
төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін туғызады, сондықтан актив пен
пассив бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады.
Төртінші теңсіздік баланстау сипатын алады, сонымен қатар терең
экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі
шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын
дәлелдейді [35].
Егер бір жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігінің қолайлы варианттарға
қарама-қарсы мәні болса, онда баланс өтімділігінің абсолютті өтімділіктен
азды-көпті айыпмашылығы болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша
қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны
толтырылады, бірақ өтем тек құндық мөлшері бойынша жүзеге асырылады,
өйткені нақты төлем жағдайында аз өтімді активтер неғұрлым өтімді
активтердің орнын баса алмайды. Баланс өтімділігін талдау үшін келесі 13
аналитикалық кесте құрылған.
Талданушы кәсіпорында төлем қаражаттарының бірінші тобы (А1) төлем
міндеттемелерін алдыңғы жылы жапқан, соңғы 2017 жылы жаппай тұр. Актив пен
пассив баптарының І тобының жиындарын салыстыру арқылы жақында келіп түскен
кірістер мен төлемдердің (3 айға дейінгі) қатынасын байқауға болады. Актив
пен пассив баптарының ІІ тобын салыстыру жақын уақытта
Кесте 13 - Кәсіпорынның мәліметтері негізінде баланс активінің
өтімділік дәрежесі және оның пассивінің төлеу мерзімінің шұғылдығы бойынша
баптардың тобы

Актив Сомасы, млн. тг. Пассив Сомасы, мың тг. Төлеу артықтығы (+),
жетпеушілігі(-)

күтілетін төлем тәртібінің (3 айдан 6 айға дейін) жақсаруын көрсетеді.
Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының І және ІІ топтарын
салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді.
Ол қарастырылып отырған мезгілге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем
қабілеттігін көрсетеді. Екінші бөлімінде зерттелуші үш жылдары бойы тез
өтімді активтер қысқа мерзімді міндеттемелерді жауып отыр, себебі
дебиторлық борыш кредиторлық борыштан көлемі бірнеше еселеп жоғары болуы
болған.
Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру
перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді
салыстыру негізінде төлем қабілеттігін жобалауды көрсетеді, яғни
кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы
немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. Біөздің
талданушы кәсіпорында оның мәні де жаппай отыр.
Баланс активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын
салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы жаба алу мүмкіндігінің
аз екендігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек
болады, ал үздіксіздік принципін сақтау немесе жұмыс жасап жатқан кәсіпорын
үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым капиталының болуы талап
етіледі. Ол үшін келесі теңсіздік сақталуы керек: А4П4, яғни меншікті
қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болуы керек, алайда
компанияда бұл теңсіздік керісінше.
Талданып отырған кәсіпорында келесідей қатынас байқалады:

А1 П1
А2 П2
А3 П3
А4 П4 ,

яғни абсолютті өтімді активтер ең жедел міндеттемелерді өтемейді, демек осы
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі өте төмен деген қорытынды жасаймыз.
Сонымен қатынастардың 3 мен 4 шарттары орындалмай отыр. Кәсіпорынның
балансы өтімді емес, себебі активтер мен пассивтер арақатынасын ескере
отыра, олардың теориялық мәндеріне сай келмейтіндігін көруге болады.
Теңсіздіктердің тек біріншісі мен екіншісі ғана орындалып отыр.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін зерттеу барысында несиелік
қабілеттілігін де қарап кеткен жөн.
Несиеге кабілеттілігін талдаудың мақсаты - банкпен несиелеу мүмкіндігі
және шарттары туралы мәселені шешу алдында анықталатын, қарыз алушыға
сапалық баға беру, клиенттің қарызға алған қаржыны несие шартының баптарына
сәйкес қайтаруға кабілеттілігі мен несиелік салымдарының мақсатка сайлығын
және банк пен қарыз алушы арасындағы несиелеу тұрғысындағы әрі қарайғы
қатынастың негізделуін және дұрыстығын бағалау (несиелеуді
жалғастыру, тоқтату, ұкыпсыз қарыз алушыға санкцияларды қолдану) [36].
Кәсіпорынның несие қабілеттілігін талдау барысында бірқатар
көрсеткіштер анықталады. Анағұрлым аңыздылар қатарына ағымдық өтімділік
және аралық өтімділік коэффициенттері, сонымен қатар таза қорытынды
пайданың ұйымның активтерінің орташажылдық құныны қатынасы арқылы
анықталатын ұйым рентабельділігі саналады. Бірақ, несиеқабілеттілікті
бағалау мен анықтаудың қатаң бір қадамы жоқ.
Халықаралық тәжірибеде жекелеген банктер несиеқабілеттілігін
бағалаудың рейтингтік әдістемесін қолданады (кесте 14).

Кесте 14 – Несиеқабілеттіліктің рейтингтік бағалау

№ Көрсеткіш 1 класс2 класс3 класс4 класс5 Салма-ғ
класс ы,үлес-
пен
1 Ағымдық өтімділік 2,5 2,0-2,51,5-2,01,0-1,51,0 0,10
коэффициенті жоғары төмен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.