КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘІСТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

2 КОРПОРАЦИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ӘІСТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

2. 1 Қаржылық тұрақтылықтағы активтер және оның қалыптасу көздерін талдау

Қаржылық тұрақтылықтағы активтер және оның қалыптасу көздерін талдау өзінің формасы бойынша кестені бейнелейді, оның бір жағында (активінде) кәсіпорын құралдары, ал екінші жағында (пассивінде) оны құраушы көздері орналасады. Кәсіпорын балансының активі құрамына:

Қаржылық тұрақтылықтың ұлттық стандартында активтер - бұл өткен құбылыстардың нәтижесінде болашақ экономикалық пайда алу күтілетін жеке кәсіпкермен немесе ұйыммен бақыланушы ресурстар деп анықтама берілген [23] .

Шаруашылық субъектілердің бухгалтерлік баланста көрсететін ақпараты құрамына келесі көрсеткіштер болуы қажет.

1) ақшалай қаражат және олардың баламалары;

2) сауда және басқа дебиторлық қарыз;

3) қаржылық активтер;

4) қорлар;

5) негізгі құралдар;

6) материалдық емес активтер;

7) биологиялық активтер;

8) үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;

9) сату үшін арналғандар ретінде жіктелген активтердің және шығарылу тобына енгізілген және сату үшін арналған ретінде жіктелген ұзақмерзімді активтердің қорытынды жиыны;

10) сауда және басқа кредиторлық қарыз;

11) қаржылық міндеттемелер;

12) міндеттемелер және ағымдық салықтар бойынша активтер;

13) кідірілген салықтық міндеттемелер және кідірілген салықтық активтер (бұл активтерді әрқашанда ұзақмерзімді деп жіктеу қажет) ;

14) шығарылу тобына енгізілген және сату үшін ұсталынатын ретінде жіктелген міндетемелер;

15) бағаланушы міндеттемелер;

16) аналық компанияның акционерлерінің капиталынан бөлек көрсетілген азшылықтың үлесі;

17) аналық компанияның акционерлерінің капиталы.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау - кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық есептің маңызды элементі болып табылатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымы және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет. Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.

Отандық есептік - аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері - бұл ұзақ мерзімдік мақсаттармен қозғалмайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға т. б. қаржыларды бөлу болып табылады. Олар баланс активінің IІ бөлімінде бейнеленеді. Ұзақ мерзімді активтерге негізгі құралдар; материалдық емес активтер; биологиялық активтер; үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілген инвестициялар және т. б. жатады [28] .

Ағымдық активтер құрамына ақшалай қаражат және олардың баламалары; сауда және басқа дебиторлық қарыз; қаржылық активтер; қорлар және т. б. жатады. Кәсіпорынның активтеріне жалпы сипаттама беру үшін ең алдымен олардың құрамы мен құрылымын динамикада талдаймыз. Ол үшін кәсіпорын балансы деректері бойынша келесі аналитикалық 2 кестені құраймыз. Кестеде соңғы 2 жылдың мәліметтері келтірілген. Кесте деректері бойынша кәсіпорынның активтерінің жалпы сомасы есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда 70661, 451 млн тенгеге немесе 8, 25%-ға өскен, ал талданушы мерзім ішінде 125955, 068 млн. тенгеге немесе 15, 7%- ға өскен. Қаржылардың ұзақмерзімді және қысқамерзімді активтер арасында орналасу арақатынасы талданушы мерзім аяғына алшақтай түскен. Талданушы мерзім басында бұл қатынас сәйкесінше 82, 4% және 17, 6% болса, ал аяғына қарай сәйкесінше 85, 4% және 14, 6% құраған. Бұл топтардың абсолюттік сомасында да, құрылымында да талданушы мерзім ішінде қатты өзгерістер болған. Ұзақмерзімді активтердің өсіңкілігі талданушы 3 жыл ішінде 19, 91%-ды немесе 131423, 64 млн. тенгені құрса, ал ағымдық активтер бойынша, керісінше, кему тенденциясы қалыптасқан, яғни 3, 88%-, а немесе -5468, 572 млн. тенгеге төмендеген. Сонымен, кәсіпорынның активтері құрамында қысқамерзімді активтер үлесінен ұзақмерзімді активтер үлесінің жоғары болғандығын көреміз. Және талданушы мерзім аяғына қарай бұл жағдай өзгермеген, кәсіпорында мобильді құралдарға қарағанда иммобильді құралдарға қаржы орналастыру орын алғандығын көремі. Бұл оның өндіріс сипатымен айқындалады.

Кесте 2 - Ұйымның активтерініің құрамы мен құрылымын талдау

Кәсіпорынның қысқамерзімді активтері кәсіпорын қаржылары ішінде әжептәуір үлес алады. Олардың рационалды орналасуы мен тиімді пайдалану деңгейінен кәсіпорын жұмысының табыстылығы байланысты. Сондықтан талдау процесінде ағымдық активтердің құрылымы, олардың өндіріс және айналыс сферасында орналасуы, тиімді пайдалануы зерттеледі. Сонымен қатар ағымдық активтердің кәсіпорынның төлемдік қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығына ықпал етуші жекелеген топтары да зерттеледі.

Ең алдымен ағымдық активтердің маңызды топтары бойынша құрамы мен құрылымындағы өзгерістерге жалпы баға береміз. Ол үшін келесі 3 аналитикалық кестені құраймыз. Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай, ағымдық активтер құрылымында басым үлеске ақша қаражаттары мен олардың баламалары ие, дегенмен де талданушы мерзім ішінде олардың төмендеу тенденциясы қалыптасқан, зерттеуші кезең ішінде -21236, 849 млн. тенге немесе 24, 7%-ға қысқарған, ал өткен жылмен салыстырғанда -32586, 364 млн. тенгеге немесе 33, 48%-ға төмендеген. Ал қалған элементтері бойынша арту тенденциясы байқалады. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз көлемі абсолютті сомасында да, құрылымы бойынша өскен. Дебиторлық қарыздың өсуі жақсы нышан емес, бірақ оның шамасы өте аз болғандықтан, оның өсіміне көңіл аудармаса да болады.

Ал тауарлық-материалдық қорлар көлемі талданушы кәсіпорында абсолютті мәні бойынша 6240, 725 млн. тенгеге өскен, оның үлес салмағы да 11, 64%-тен 2015 жылы 16, 71%-ға дейін 2017 жылы өскен. Кәсіпорынның тұрақты жұмыс жасау үшін және өнім өндірісі мен өткізу процесінің тиімділігі үшін ағымдық активтердің құрылымының тұрақтылығы қажет. Оның қатты өзгерістерінің орын алмағаны жөн, себебі ол орын алған жағдайда кәсіпорын активтерінің мобильды және иммобильды бөліктерінің арасында қаржылары қайта бөлу орын алады.

Басқа қысқа мерзімді активтер құны есепті жылы өткен жылға қарағанда 17342, 458 млн. тенгеге артқан, немесе 70, 44%-ға өскен.

Ұзақмерзімді активтер -бұл ұзақмерзімді мақсатпен қаржыларды жылжымайтын мүлікке, облигацияларға, акцияларға, пайдалы қазбалардың қорларына, біріккен кәсіпорындарға және т. с. с салу болып табылады. Олар баланс активінің II бөлімінде бейнеленеді. Оларды айқын бағалау баланста бастапқы құнын объективті бейнелеу үшін маңызды. Ұзақмерзімді активтерге материалдық емес активтер де жатады.

Аналитиктер оларды салынған қаржының тәуекел деңгейін бағалау үшін зерттейді. Сонымен ұзақмерзімді активтерді талдау үшін келесі 4 аналитикалық кестесін құрастырамыз. Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай бойынша кәсіпорында талданушы мерзімде негізгі құралдардың жаңаруы орын алғаны жөнінде қорытынды жасауға болады. Ұзақмерзімді активтердің құрылымында басым үлкен үлеске негізгі құралдар құны ие екендігі көрініп тұр. Негізгі құралдардың үлес салмағы 97, 69%-дан 2015 жылы 98, 46%-ға дейін 2017 жылы өскен.

Кесте 3- Ағымдық активтердің құрамы мен құрылымын талдау

Бұл ұйымның өндірістік қызмет сипатымен байланысты болып отыр. Кәсіпорынның өндірістік сипаты құрылысы жөндеу жұмыстарын атқару болғадықтан, негізгі құралдардың құны өсуі орын алған.

Кесте 4 - Ұзақмерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау

Материалды емес активтер көлемі 2017 жылы өткен жылға қарағанда 286, 54 млн. тенгеге немесе 19, 13%-ға өскен. Оның үлес салмағы сәйкесінше 0, 16%-дан 2015 жылы 0, 39%-ға дейін 2017 жылы өскен. Материалдық емес активтердің есебі ҚЕХС 38 «Материалдық емес активтер» сәйкес жүргізіледі.

Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау үшін келесі 5 аналитикалық кестені құрастырамыз.

Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер жүйесін қолданамыз: өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi, активтердiң мобильдiлiгiнiң коэффициентi, мобильдi және иммобильдi қаражаттардың қатынасының коэффициентi, негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициентi.

Өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi негізгі құралдар, өндірістік қорлар (материалдар) және аяқталмаған өндіріс сомасының активтердің жалпы құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде ≥0, 5 есептеледі.

Активтердiң мобильдiлiгiнiң коэффициенті ағымдық активтердің активтердің жалпы құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде 0, 5-тен кіші емес мәні есептеледі.

Мобильдi және иммобильдi қаражаттардың қатынасының коэффициентi ағымдық активтердің ұзақмерзімді активтердің құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде 0, 5-тен кіші емес мәні есептеледі.

Негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициентi қалдық құны бойынша негізгі құралдардың құнының активтердің жалпы құнына қатынасымен анықталады. Оның шектеулі деңгейі ретінде 0, 5-тен кіші емес мәні есептеледі.

Кесте 5 - Кәсiпорынның мүлiктiк жағдайының көрсеткiштерi

5 кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының талданушы мерзім ішінде өндiрiстiк бағыттағы мүлiк коэффициентi мәндері өсу тенденциясына ие, оның мәндері өзінің шектеулі мәндеріне жауап береді. Активтердiң мобильдiлiгiнiң коэффициенті 3 жыл бойы тұрақты төмендеп отырған, өзінің нормативтік деңгейіне жауап бермейді, себебі активтер құрамындағы үлесі төмен. Мобильдi және иммобильдi қаражаттардың қатынасының коэффициенті бойынша кему тенденциясы байқалады және талданушы мерзім аяғына қарай оның мәні нормативтік жеткілікті деңгейіне сәйкес келмейді. Негiзгi құралдардың нақты құнының коэффициенті мәндері өсіп, нормативтік деңгейіне толық жауап береді. Бұл оның айналысатын қызмет саласының сипатымен

түсіндіріледі.

Сонымен, ұйымның активтерінің құрамы мен құрылымын талдау нәтижесінде оның құрамында ұзақмерзімді активтердің үлесі жоғары екендігін, бұл оның өндірістік бағытымен байланысты болғандығын, мүліктік жағдайын талдау көрсеткіштерінен оның мүлкінің қалыпты жағдайда екендігі жөнінде қорытынды жасадық.

Бизнестi қажеттi қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету кез-келген кәсiпорын қызметiнiң анықтаушы факторы болып табылады. Кәсiпорын басшылығы кәсiпорын қызметi ресустардың қандай көздерiнен қаржыландырылатынын және капитал қандай iске салынатынын нақты бiлуi қажет. Сол себептi капиталдың құрамын, құралу көздерiн және орналасуын талдау үлкен мәнге ие және келесiлердi қамтуы тиiс:

• кәсiпорын капиталының құралу көздерiнiң құрамын, құрылымы мен динамикасын оқу;
• олардың көлемiнiң өзгеру факторларын анықтау;
• капиталдың жеке көздерiн тартудың бағасын анықтау;
• қаржылық тәуекел деңгейiн бағалау;
• меншiктi және қарыздық капитал қатынасының оңтайлы нұсқасын негiздеу [30] .

Капитал - бұл шаруашылық субъектiсiң пайда алу мақсатында өз қызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) қаражаттары. Кәсiпорын капиталы меншiктi (iшкi) және заемдық (сыртқы) көздерден қалыптасады.

Қаржыландырудың негiзгi көзi - меншiктi капитал. Оның құрамына жарғылық капитал, қосымша капитал, резервтiк капитал, бөлiнбеген табыс кiредi [31] . Бiрақ меншiктi капитал көлемі шектеулi екенiн ескерсек, қаржыландырудың келесi көзi - қарыздық капитал болып саналады. Кәсiпорын қызметiн қарыздық капитал есебiнен қаржыландыру келесi жағдайларда тиiмдi:

1. Өндiрiс маусымдық сипатқа ие болса. Бұл жағдайда кей кезеңдерде ақша қаражаттары жинақталып қалып, басқа кезеңдерде ол жетiспейдi. Егер де, өндіріс мерзімді сипатта болса, кәсіпорынның меншікті капитал арқылы қаржылануы тиімсіз болады (бір кезеңдерде банк шотта-рында ақша қаражаттары көбейіп жатса, ал бір кезенінде азайып кетіп жатады) .
2. Егер кәсiпорын қарыздық капитал бағасынан жоғары табыстылықты қамтамасыз ете алса, онда қарыздық капитал есебiнен өз жағдайын тұрақтандыра алады. Бір жағынан, кәсіпорын өз қызметін тек қысқа мерзімді міндеттемелер арқылы жүргізіп отырса, оның қаржылық жағдайы тұрақсыз болып есептеледі. Сондықтан, меншікті және заемды капиталдың оптималды қатыстылығына кәсіпорынның қаржылық жағдайы тәуелді.

Дегенмен, меншiктi және қарыздық капиталдың қатынасынан кәсiпорынның қаржылық жағдайы мен тұрақтылығы тәуелдi.

Кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаржыландыру көздерін бағалау үшін баланс пассивінің деректері бойынша келесі 6 аналитикалық кестені құраймыз. Кесте деректері бойынша жалпы капиталдың өсіңкілігі талданушы мерзім ішінде 15, 72%-ды, ал өткен жылға қарағанда 8, 25%-ды құраған. Бұл өсіңкілік негізінде меншікті капитал есебінен құралған.

Жалпы капитал құрамында меншікті капитал көлемі талданушы мерзім ішінде 95034, 84 млн. тенгеге немесе 17, 32%-ға өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 61171, 245 млн. тенгеге немесе 10, 5%ға өскен. Бұл өсім негізінен резервтік капиталдың, бөлінбеген табыстың абсолюттік сомасының өсуі есебінен алынған. Қарыздық капиталдың көлемі талданушы мерзім ішінде 30920, 23 млн. тенгеге немесе 12, 26%-ға өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 9490, 206 млн. тенгеге немесе 3, 47%-ға өскен. Бұл өсім негізінен ұзақмерзімді міндеттемелердің үлесінің жоғары болуымен және қысқамерзімді міндеттемелердің абсолютті мәндерінің өсуі есебінен болған. Ұзақмерзімдік міндеттемелер көлемі талданушы мерзімде -5846, 53 млн. тенгеге немесе 8, 68%-ға қысқарған, ал өткен жылмен салыстырғанда -15436, 245 млн. тенгеге немесе 8, 04%-ға қысқарған. Ұзақмерзімдік міндеттемелердің бұл қысқаруына кідірілген салық міндеттемелері көлемінің азаюы, басқа да ұзақ мерзімдік міндеттемелердің қысқаруы ықпал еткен. Ұзақмерзімді міндетемелердің құрылымында басым үлеске ұзақ мерзімдік қаржылық міндеттемелер ие болған, қайта оның абсолюттік мәні төмендеу тенденциясына ие болған.

Қысқа мерзімді міндеттемелер көлемі талданушы мерзімде 36 766, 76 млн. тенгеге немесе 52, 72%-ға өскен, ал өткен жылмен салыстырғанда 24926, 451 млн. тенгеге немесе өсіңкілігі 30, 55%-ды құраған. Оның бұл өсіңкілігіне салықтар бойынша міндеттемелердің қатты өсуі, қысқамерзімді кредиторлық қарыздың өсуі ықпал еткен. Қарыздық көздердің өсуі нарықтық экономика жағдайында қалыпты құбылыс болып табылады, дегенменде оның көлемінің қатты өсуі қаржылық тәуелділікке әкеліп соқтырады. біздің талданушы кәсіпорында меншікті және қарыздық қаржыландыру көздерінің ара қатынасын қалыпты деуге болады. Екеуінің үлес салмақтары сәйкесінше 69, 46% және 30, 54 % - 2015 жылы құраған.

Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру үшін қаржылық стратегияны дұрыс анықтап алу қажет. Бұл тұрғыда кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар жатады:

• қаржылық тәуелсіздік коэффициенті немесе жалпы капиталдағы меншікті капиталдың үлесі;
• қаржылық тәуелділік коэффициенті (қарыздық капитал үлесі) ;
• қаржыландыру коэффициенті (меншікті капиталдың қарыздық капиталға қатынасы) ;
• қарыздық және меншікті құралдардың арақатынасы коэффициенті (қарыздық капиталдың меншікті капиталға қатынасы) .

Кесте 6 - Кәсіпорынның меншікті және қарыздық қаржыландыру көздерін бағалау

6 кестенің жалғасы

Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасы 2:1 болғаны дұрыс деп саналады.

Жоғарыда аталған көрсеткіштерді талдау үшін келесі 7 аналитикалық кестені құрастырамыз. Кесте деректері бойынша қаржылық тәуелсіздік коэффициенті талданушы мерзім ішінде 0, 68-ден 2015 жылы 0, 69-ға дейін 2017 жылы өскен, бұл меншікті капиталдың өсу қарқынының авансталған капиталдың өсу қарқынынан басым болуы болды. Бұл көрсеткіштің теориялық нормативтік мәні 0, 5-0, 6 болуы тиіс.

Қаржыландыру коэффициенті 2, 17-ден 2015 жылы 2, 27-ге дейін 2017 жылы өскен, бұған қарыздық капитал үлесінен меншікті капитал үлесінің басым болуы ықпал еткен. Ал нормативтік жеткілікті деңгейі >1 болуы тиіс. Бұдан талданушы кәсіпорында зерттелуші мерзім аяғына қарай оның мәнінің әжептәуір жаұсара түскені жөнінде қорытынды жасаймыз.

Қатыстырылған капиталдың меншікті капиталға қатынасы коэффициенті мәндері 0, 46-дан 2015 жылы 0, 44-ке дейін 2017 жылы азайған, бұл негізінен қарыздық капитал үлесінен меншікті капитал үлесінің басым болуынан болған. Оның нормативтік жеткілікті деңгейі <1 болуы тиіс.

Тәуелділік коэффициенті мәндері 0, 315-тен 2015 жылы 0, 305-ке дейін 2017 жылы өзгеріске ұшыраған, ал нормативтік деңгейі 0, 4-0, 5 болуы тиіс. Талданушы мерзім ішінде оның мәні төмендеуі қаржылық капиталдың қысқаурымен байланысты болған.

Кәсіпорындағы пассивтердің құралуы мен өзгерісі процестерін терең түсіну үшін оларды анағұрлым бөлшектеп, әр түрлі бағыттарда кәсіпорынның аквтиері мен олардың құралу көздерін салыстырмалы талдау арқылы талдап зерттеу қажет.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс