Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету құралдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Аннотация ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Қысқартулар мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың жалпы сипаттамасы

1.1
Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының түрлері, мәні мен маңызы

9
1.2
Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жіктелуі

10
1.3
Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету

16
2
Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету құралдары

2.1
Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету

21
2.2
Қылмыстық істердегі процеске қатысушылардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету

23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
33

Аннотация

Курстық жұмыс "Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау" тақырыбында жазылған.
Құқық жүйесінде оларға қол жеткізудің мақсаттары мен тәсілдері проблемаларының теориялық-философиялық ғана емес, сонымен бірге практикалық маңызы да бар. Қызмет түрі ретінде қылмыстық іс жүргізудің мақсаты қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізудің мақсаты -- әділ соттың жүзеге асуын қамтамасыз ететін қажетті іс жүргізу жағдайларын туғызу болып табылады. Мұндай айқындама Конституцияда бекітілген сот билігі ұғымымен үндес.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары өзінің мазмұны жағынан әлдеқайда бай және құрылымы жағынан күрделі. Құқықтың осы саласыңдағы мақсаттардың мәнін түсіну үшін мақсат ретінде олардың мәні қандай деген мәселені қарастыру қажет.
Жұмыс көлемі 33 бет.

Қысқартулар мен белгілер

ҚПК - Қылмыстық процестік кодексі
ҚК- Қылмыстық Кодекс

Нормативтік сілтемелер

1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1995ж. 30 тамы.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексі. Алматы. Юрист. 2016ж.
3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы. 2016ж.
4 "Қазақстан Республикасының Прокуратура органдары туралы" ҚР 21 желтоқсандағы №2709 Заңы. 2002 жыл. 9 тамызындағы №346-11, 2003ж. 10 шілдедегі №483-2 заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
5 Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" Заң күші бар Жарлығы. 21желт.1995
6 Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" Заң күші бар Жарлығы.21желт.1995.

Анықтамалар

Қылмыстық іс жүргізу құқығы -толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс.
Қылмыстық іс жүргізудің мақсаты -- әділ соттың жүзеге асуын қамтамасыз ететін қажетті іс жүргізу жағдайларын туғызу болып табылады.
Міндеттер дегеніміз -- мақсаттарға қол жеткізудін жолдары екен.
Толық ашу деген сез барлық кінәлі адамдар және барлық қылмыс анықталуға тиіс дегенді білдіреді.
Әділеттілік дегеніміз - зерттелген істің жай-күйін бағалаған кезде соттың әділдігін, объективтілігін білдіреді.
Іс жүргізу нысаны дегеніміз -- мақсаттар мен міндеттер бірлігімен өзара байланысты осындай процедуралар жүйесі.
Құрылым дегеніміз - қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну қабылданған.

Кіріспе

Соңғы жылдардағы әлеуметтік саяси және экономикалық өзгерістер заңдарды батыл түрде өзгерту қажеттігін туғызады. Ұлттық құқықты калыптастыру жағдайында социалистік түсініктегі категориялар мен институттардың және олардың осы заманға лайық мазмұны мен толғауының арасындағы қарама - кайшылық анық көзге түсе бастады.
Бұрын қолданылып жүрген заңдарға енгізілген толып жатқан толықтырулар мен өзгертулер қарама-қайшылық өткерлігін белгілі бір деңгейде жамап - жасқағанымен социалистік түсініктегі құқықтық бағыты мен мазмұнының негіздеріне ықпал еткен жоқ. Қылмыстық іс жүргізу құкығы толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жатырларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағаналы кұбылыс. Оның мәніне әр түрлі анықтама берілудің себебін осымен түсіндіруге болады.
Дәстүрлі көзқарас қылмыстық іс - жүргізу құқығын ережелер заңында көрсетілген, кылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі кызметті реттейтін әлеуметтік шартты жүйе деп түсіну.
Қазақстан Республикасының 2014 жылы 4-шілде жаңа Қылмыстық процестік кодексі қабылданып 2015 жылы 1-қаңтардан бастап заңды күшіне енді. Жаңа заңның қабылдануы құқық қорғау органдарына біраз да болса өзгерістер енгізілді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге салалар жүйесіндегі орнын анықтау оның өзге іргелі салалармен және ғылыми пәндермен арақатынасы айқындалғанда ғана мүмкін болады. Қылмыстьіқ іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын анықтау үшін ең елеулі болып табылатындары:
а) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық іс жүргізу заңының;
ә) қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығының;
б) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің арақатынастары.
Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мен орнын түсіну үшін оның азаматтық іс жүргізу құқығы мен, криминалистикамен, криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлық қадағалау теориясымен, сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен арақатынасының зор маңызы бар [2].
Қылмыстық іс жүргізу құқығының ерекшелігі адамның құқыққа қарсы әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпалынан байқалады.
Құқық жүйесінде оларға қол жеткізудің мақсаттары мен тәсілдері проблемаларының теориялық-философиялық ғана емес, сонымен бірге практикалық маңызы да бар. Қызмет түрі ретінде қылмыстық іс жүргізудің мақсаты қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігі болып табылады.

1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың жалпы сипаттамасы

1.1 Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының түрлері, мәні мен маңызы

Қылмыстық іс жүргізу құқығы -толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады.
Дәстүрлі көзқарас қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер заңында керсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну [1].
Ал құқық саласы өздері реттейтін бір тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық нормалары мен институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында қылмыстық іс жүргізу құқығы іргелі салаға жатады.
Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот оргаңдарының қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп белгіленген.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлде бір жақгы жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқьндамасына байланысты.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді элементтерден қалыптасады:
бұл дербес құқық саласы;іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;
өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) ормалар түріндегі нақты іс жүргізу-құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған құрылым тән қылмыстық іс жүргізу құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді. Қылмыстық іс жүргізу құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді негізге ала отырып, осы сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:
-өкілетті органдардың қызметін реттейтін құкықтық нормалар жүйесі, ол қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген;
-өкілетті органдардың қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген қызметі;
-олардың субъективті құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудың барысында калыптасатын қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде құқықтық реттеу әдісі елеулі орын алады. Өз реттеу әдісінің болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы дербестігінің аса маңызды белгілерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге салалар жүйесіндегі орнын анықтау оның өзге іргелі салалармен және ғылыми пәндермен арақатынасы айқындалғанда ғана мүмкін болады.
Қылмыстьіқ іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын анықтау үшін ең елеулі болып табылатындары:
а)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық іс жүргізу заңының;
ә)қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығының;
б)қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің арақатынастары.
Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мен орнын түсіну үшін оның азаматтық іс жүргізу құқығы мен, криминалистикамен, криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлық қадағалау теориясымен, сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен арақатынасының зор маңызы бар [3].
Қылмыстық іс жүргізу құқығының ерекшелігі адамның құқыққа қарсы әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпалынан байқалады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -өзге құқық салаларымен міндеттер мен принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.

1.2 Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жіктелуі

Құқық жүйесінде оларға қол жеткізудің мақсаттары мен тәсілдері проблемаларының теориялық-философиялық ғана емес, сонымен бірге практикалық маңызы да бар. Қызмет түрі ретінде қылмыстық іс жүргізудің мақсаты қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігі болып табылады.
Бұрын қолданылып жүрген ҚПК-сі қылмыстық іс жүргізудің мақсатын -- қылмыстық іс бойынша ақиқатты ашу, қылмыс жасаған адамдардың кінәсін айқындап, әділ жазалануын белгілеу, кінәсіз адамды негізсіз айыптаудан қорғау және азаматтарға тәрбиелік тұрғыдан ықпал ету ретінде белгіледі [4].
Жаңадан қабылданған ҚПК-ін талдау көрсеткеніндей, сот ісін жүргізудің мақсатына арналған арнайы нормалар жоқ. Мұндай мақсат сот ісін жүргізу процесін жүзеге асыратын негізгі функцияларды реттейтін басқа нормалардың мәнінен туындауы мүмкін. Атап айтқанда, қылмыстық ізге түсу функциясы "қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі". Қорғау функциясы "қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамдардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету, айыптауды жоққа шығару немесе жеңілдету, сондай-ақ заңсыз қылмыстық ізге түсуге ұшыраған адамдарды ақтау мақсатында" жүзеге асырылады . Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығына сәйкес зандылықтың сақталуын қадағалайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда, тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады [5].
Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаты мыналарды қамтиды:
-қылмыстық заң тыйым салған іс-әрекетті айқындау;
-осы әрекетті жасаған адамды айқындау, кінәлі адамға жазаның қолданылуын қамтамасыз ету;
-қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылатын адамдардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету;
-заңсыз түрде қылмыстық ізге түсуге душар болған адамдарды ақтау;
-істің жиынтық себептерін белгілеу;
-бұзылған құқықты қалпына келтіру;
-прокурордың сотта мемлекеттің мүдделерін білдіруі.
Мұның бәрі жиынтық түрінде сот әділдігі деп аталады.Яғни қылмыстық іс жүргізудің мақсаты -- әділ соттың жүзеге асуын қамтамасыз ететін қажетті іс жүргізу жағдайларын туғызу болып табылады. Мұндай айқындама Конституцияда бекітілген сот билігі ұғымымен үндес. Конституцияның 76-бабында былай деп жазылған: "Сот билігі. азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды". Конституцияның осы ережесі Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы" Конституциялық заң күші бар Жарлығының 1-бабында сөзбе-сөз қайталанады [6].
Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттары өзінің мазмұны жағынан әлдеқайда бай және құрылымы жағынан күрделі. Құқықтың осы саласыңдағы мақсаттардың мәнін түсіну үшін мақсат ретінде олардың мәні қандай деген мәселені қарастыру қажет. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы құқық мақсаттарының мәнін доктринальдық пайымдау (түсіндіру) төмендегідей ұғымдарды:
-қылмыстық іс жүргізудің құқықтық шығармашылық және құқық қолдану қызметі бағытының мазмұнын түсіндіруді;
-қылмыстық іс жүргізуді құқықтық реттеудің орны мен әлеуметтік құндылығын айқындауды. Бұл орайда әлеуметтік құндылық сөзі құқықтың аталған саласының қылмыстық, іс жүргізу құқықтық қатынастарды реттеуде қоғамдық сұрау салуларды қанағаттандыра алатындай қабілеттілігін білдіреді;
-қылмыстық іс жүргізу құқықтары мен оны жүзеге асырудың оңтайлы тиімділігін қамтамасыз етуді;
-қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен оларға қол жеткізудің тәсілдері арасында өзін ақтайтындай тепе-теңдікті туғызуды қамтитындығын көрсетті.
Мақсаттарға қол жеткізу жалпы құқықтық сипаттағы, сондай-ақ арнайы сипаттағы міндеттерді шешкен жағдайда мүмкін болатындығы талас тудырмайды. Көп жағдайда әдебиетте мақсаттар мен міндеттер бір деңгейдегі құбылыстар ретінде қаралатындығына байланысты жоғарыда аталған жағдайдың маңызы үлкен. Қателік қылмыстық іс жүргізу заңын дұрыс түсіндірмеуден туындайды. Мәселен, бұрын қолданылып жүрген ҚІЖК-нің 3-бабы өзінің алғашқы бөлігінде қылмыстық сот ісін жүргізуді бекіте отырып, екінші бөлігінде іс жүзінде мақсаттары туралы сөз қозғайды, мәселен: заңдылықты нығайтуды, қылмыстың алдын алу және жою, қоғам мүдделерін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, азаматтарды заңдарды сақтау рухында тәрбиелеу туралы сөз қозғалады [7].
П. С. Элъкинд анағұрлым кең ауқымды анықтама береді: " Қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаты -- осы саладағы қоғамдық қатынастарды барынша тиімді және ұтымды түрде реттеу, оларды қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағыттауды қамтамасыз ету, түптеп келгенде қылмысты жою болып табылады"' деп жазды [8].
Қылмыстық іс жүргізу мен қылмыстық іс жүргізу құқығының өзара қатынасына сүйене отырып, қылмыстық іс жүргізудің мақсаты (қызмет түрі ретінде) жоғарыда атап өткеніміздей қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттары жүйесінің бір бөлігі ғана деп айтуға болады.
Құқықтың мақсаттары мен міндеттерінің құрылымына Қазақстан Республикасының Конституциясы елеулі өзгерістер енгізді. Атап айтқанда Конституцияның 39-бабында былай деп жазылған: "Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін". Осы ереже қылмыстық іс жүргізу құқығының мақсаттарын айқындау құрылымында шешуші маңыз алуы тиіс [9].
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының жалпы мақсаты, біздің көзқарасымызша, қылмыстарды тергеу нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттеу, соттың қылмыстық істі мәні бойынша қарауы және шешуі, сондай-ақ осы қатынастардың тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық қауіпсіздікті сақтауға, конституциялық құрылысты қорғауға бағытталуын қамтамасыз ету болып табылады. Бұл орайда қылмыстық, іс жүргізу құқығының нақты нормалары мақсатты бейнелеудің нысаны ретінде көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының жалпы мақсаттарының мазмұнына азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау; заңдылық пен құқықтық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ету жатады.
Тергеу органдары үшін арнайы мақсаттар мыналар болып табылады:
Қылмыстық іс жүргізу құқығының жалпы мақсаттарын айқындау арнайы және жеке мақсаттарды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Арнайы мақсаттар -- қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыруға уәкілетті қылмыстық іс жүргізу құқықтық қатынастары субъектілері қызметінің мазмұнын айқындайды:
-қылмыстың жасалуының жай-күйін айқындау және дәлелдеу;
-жасаған іс-әрекеті үшін нақты адамға кінә тағу.
Прокуратура органдары үшін арнайы мақсаттар ретінде мыналарды тану керек:
-бұрын тағылған айыптауды прокурор қолдаған жағдайда айыптауды соттың алдында негіздеу;
-тергеу қателігін тапқан жағдайда қылмыстық ізге түсуді тоқтатуды негіздеу;
-қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың бәрінің де заңдылықты сақтауын қамтамасыз ету.
Сот органдары үшін іс бойынша объективті шындыққа және әділ сотты жүзеге асыруға қол жеткізу арнайы және бірден бір мақсат болып табылады.
Жеке мақсаттар қылмыстық сот ісін жүргізудің әрбір нақты іс жүргізу іс-әрекетіне тән болып келеді. Мәселен, қылмыстық іс қозғау сатысындағы мақсат, жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс туралы арызға, хабарға не қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыруға уәкілетті тікелей айналысатын органдардың қылмыс белгілерін табу фактісіне үн қатуы. Куәгерден жауап алуды жүргізудің мақсаты -- іс бойынша айғақ боларлық ақпарат алу.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының жалпы бағыты -- құқықтың осы саласының құрамдас бөліктерінің ішкі тұтастығына байланысты болады. Арнайы және жеке мақсаттар ортақ мақсатпен өзара тығыз байланыста болады, сейтіп, соңғысының мазмұнымен және бағытымен айқындалады.
Негізгі категориялардың иерархиясында міндеттер мақсаттардан кейінгі екінші орында тұр. Міндеттер іс жүргізу құқығы құрылымының және жүйесінің элементтері мақсаттарының, туындылары болып табылады. Сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттері арасындағы тығыз мағыналы өзара байланысы осымен түсіндіріледі. Міндеттерді шешу сот әділдігі сияқты мақсаттарға қол жеткізудің негізіне алынады. Басқаша айтсақ, міндеттер дегеніміз -- мақсаттарға қол жеткізудін жолдары екен.
Қылмыстық іс жүргізу құқығында міндеттер үш деңгейге бөлінеді.
Бірінші деңгей мынадай міндеттерді қамтиды:
-қылмысты тез және толық ашу;
-қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке тарту;
-әділ сот талқылауы және заңды дұрыс қолдану.
Осы деңгейдегі міндеттерді шешу қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге асыруға бағытталған және қылмыстық мінез-құлыққа ықпал ету жөніндегі іс жүргізу әдістері мен тәсілдерінің бәрін де қолданудан көрінетін әділ сот мәнінің бір ғана аспектісін білдіреді.
Екінші деңгейдегі міндеттерге мыналар жатады:
-негізсіз айыптау мен соттаудан қорғауды қамтамасыз ету;
-адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды қамтамасыз ету;
-заңсыз айыптау немесе кінәсізді соттау жағдайында кідіріссіз және толық ақтауды қамтамасыз ету.
Айтылғандардың игілікті бағыты көзге айқын түседі, олар кінәсіздерді қылмыстық ізге түсуден қорғаудан көрінетін әділ соттың екінші қырын білдіреді.
Міндеттердің үшінші деңгейі заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға, құқыққа деген құрметтеушілікті қалыптастыруға жәрдем көрсету мәселелерін шешеді.
Бұл деңгейдің жалпы сипаты бар. Алғашқы екі деңгейдегі міндеттерді шешу бір мезгілде үшінші деңгейдегі міндеттерді шешуді де білдіреді. Егер бірінші және екінші деңгейдегі міндеттердің ең болмаса бірі шешілмесе үшінші деңгейдегі міндеттердің бірде бірін шешілді деп санауға болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттерін шешудің қолданылуы қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген әдістер мен тәсілдерге негізделеді.
Толық ашу деген сез барлық кінәлі адамдар және барлық қылмыс анықталуға тиіс дегенді білдіреді. Мұның маңыздылығы мынада: бір адамның бірнеше қылмыс жасауы немесе бірнеше адамның бір қылмыс жасауы мүмкін. Осы аталған жағдайлардың әрқайсысына қатысты кінәлі адамдардың іс-әрекетін бағалау қылмыстық-құқықтық бағалау түрліше болуы мүмкін, мұның өзі жазалаудың түрлі түрлерін қолдануға әкеліп соғады. Қылмысты ашуды қылмыстық ізге түсу органдарының: прокурордың (мемлекеттік айыптаушы), тергеушінің, анықтау органының, анықтаушының іс жүргізу қызметімен байланыстыру қажет.
Қылмыс жасауды ашу, яғни фактіні білу қылмыстық ізге түсу оргаңдары қызметінің шегінен тысқары тұратындай орын алмауға тиіс. Қылмыстан жапа шегуші не оның куәгері қылмыстың жасалғандығы туралы ақпаратты бұл туралы қылмыстық ізге түсу органына белгілі болғанға дейін хабардар болды деген жағдайдың қылмыстарды тез және толық ашудың қылмыстық іс жүргізу міндетіне қатысы жоқ.
Егер қылмыстық жазалануға жататын, яки қылмыс ретіндегі іс-әрекетті бағалау осы фактіні белгіленген заң тәртібімен тіркеу арқылы қылмыстық ізге түсу органы қолға алса қылмыс ашылды деп саналады.
Қылмыс жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке тарту. Әшекерелеуді нақты адамның қылмыс жасау фактісін белгіленген іс жүргізу тәртібімен дәлелденуі деп түсінген жөн. Әшкерелеу үшін қылмыстық істі дәлелдемелік негізбен қамтамасыз ету қажет, дәлелдемелік негіз істе дәлелдердің пайда болуы, олардың нақ осы қылмысқа қатысы, жекелеген дәлелдердің өзара қисынды байланысы болсын, қай жағынан да, заңдылық көзқарасы тұрғысынан талас тудырмауға тиіс. Әшкерелеу, сондай-ақ адам жасаған дәлелденген іс-әрекетті қылмысты деп тануға және ол адам қылмыстық жазалануға тиіс екендігін білдіреді.
Қылмыстың жасалу фактісі мен оны жасаған адамның арасындағы дау тудырмайтын өзара байланысты айқындау кінәлі адамға заңда көзделген барлық шараларды қолдануға негіз болып табылады. Әрине, мұндай шараларды қылмыстық ізге түсу органы ғана қабылдай алады.
Әділетті сот талқылауы және заңды дұрыс қолдану. Әділеттілік сот талқылауын заң рәсімдері белгілегеніндей сақтаумен қамтамасыз етіледі. Әділеттілік дегеніміз - зерттелген істің жай-күйін бағалаған кезде соттың әділдігін, объективтілігін білдіреді. Егер осы келтірілген шарттар сақталса, онда заңды дұрыс қолдануға барлық негіздер болады.
Іс жүргізу құқығының нормалары Қазақстан Республикасы Конституциясы кепілдік беретін адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ететіндігі жолымен құрылған [10].
Негізсіз кінәлау мен айыптаудан қорғауды қамтамасыз ету.Бұл міндет іс бойынша бүкіл қылмыстық іс жүргізудің өн бойында, істі қозғаудан бастап сот үкім шығарғанға дейін шешіледі. Нақты адамға қатысты қылмыстық іс қозғау және одан әрі осы іс бойынша іс жүргізу фактісінің өзі бұл адам қылмыстық тәртіппен қудаланатындығын және уәкілетті органдар мен тұлғалар осы адам кінәлі деп танылып, жазалануы үшін заңның барлық күшін қолдануға құқылы екендігін білдіреді.
Қателікті болдырмау үшін, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның конституциялық құқықгары мен бостандықтарын жүзеге асыруына жағдай туғызу үшін негізсіз кінәлау мен айыптаудан қорғану құқығын жүзеге асыруда әлгі адамға мүмкіндіктер беріледі.
Қорғану құқығын жүзеге асыру үшін кінәлауға немесе айыптауға іс жүзінде негіздердің болу немесе болмауының маңызы болмайды, яғни шынында да қылмыс жасаған адам да қорғану құқығымен қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда қорғаудың міндеті осы адам жасамаған қылмысты жасады деп айыптаудан қорғану немесе шынында да орын алған көлемнен асып түсетін көлемде қылмыс жасады деп айыптаудан қорғау болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды қамтамасыз ету. Қылмыстық іс жүргізуге тартылған адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу заңда тікелей көзделген шектеулерден асып түспеуге немесе заңда жоқ шектеулер нысанында көрініс таппауға тиіс.
Шектеудің түрлері ҚПК-нде толық берілген және қандай да бір өзгеше шектеулер сот ісін жүргізу барысында қолданыла алмайды. Шектеу түрін таңдау өз бетінше жүргізілмейді, ол кінәлі адамның тәртібіне, жасаған іс-әрекетінің ауырлығына сәйкес болуға тиіс, ол сот ісін жүргізу міндетінің нақты кезеңіне жауап беруі тиіс. Құқықтар мен бостандықтарды заңсыз шектеуден қорғау іс жүргізу нұсқамаларының бүкіл жүйесімен де, сондай-ақ қорғау институтының арнайы әдістерімен және жолдарымен қамтамасыз етіледі.
Кінәсізді заңсыз кінәлау немесе айыптау жағдайында оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету. Заңсыз кінәлау мен айыптауды белгілеу адамның құқығы дөрекі түрде бұзылғандығын білдіреді. Қылмыстық іс жүргізу тәсілдерімен бұзылған құқықты қалпына келтіру сот ісін жүргізу міндетіне жатады.
Ақтау адамның заңсыз кінә тағу немесе айыптау сәтіне дейін оған тиесілі мәртебесін толық қалпына келтіруді, ізгі атын өзіне қайтаруды көздейді. Дереу, кідіріссіз сөзі -- әділеттілікті қалпына келтіру үшін бұл әділетсіздікке қашан жол берілгендігінің маңызы жоқ екендігін, бірақ әділетсіздікке жол берілу фактісі қашан айқындалғанының маңызды екендігін білдіреді. Заңда заңсыз кінә тағу немесе айыптау түріндегі құқық бұзушылықты қалпына келтірудің, сондай-ақ қылмыстық істі қараған органның заңсыз іс-әрекеті нәтижесінде оған келтірілген зиянның орнын толтыруға бағытталған заңды шараларды кідіріссіз қабылдаудың арнайы процедуралық тетігі көзделген (ҚПК-нің 37-бабы).
Кінәсіз заңсыз кінәлау немесе айыптау қылмыстық ізге түсу немесе сот органдары тарапынан ғана болуы мүмкін екендігін назарда ұстау қажет. Ақтау қылмыстық жауапкершілікке заңсыз түрде тартылған адамға қатысты қылмыстық ізге түсу органының тоқтатуы арқылы немесе кінәсіз сотталғанға қатысты сот тәртібімен жүзеге асырылады.

1.3 Қылмыстық істер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету

Қылмыстық құқық нормаларын қолдану нысаны құқық қорғау қызметі, ол сонымен бірге мемлекеттік қызмет нысаны болып табылады, яғни білікті орган мемлекет атынан және ол берген уәкілдік бойынша қимыл жасайды.
А. С. Пиголкиннің атап көрсеткеніндей, құқық. қорғау қызметінде істерді қарау бойынша іс жүргізу тәртібі құқық бұзу мән-жайының толық және жан-жақты зерттелуіне, құқықтық жауаптылыққа тартылатын азаматтар құқықтарының қорғалуына кепілдік беретін, қателіктерге және бұрыс шешімдер қабылдануына жол бермейтін тәртіп ерекше маңызды. Сонымен, қылмыстық құқық нормаларын қолданудың қажетті шарты - оны уәкілетті органдар назарындағы объект болып табылатын нақты қатынастарға қолданудың бірізді процедурасы.
Процедураның бірізділігіне заңда айтылған адамдардың іс-қимылдарының тәртібі, дәйектілігі көрсетілген тұрақты нұсқамаларды заң тәртібімен орнықтыру арқылы қол жетеді.
Іс жүргізу нысаны дегеніміз -- мақсаттар мен міндеттер бірлігімен өзара байланысты осындай процедуралар жүйесі. Іс жүргізу нысаны қылмыстық сот ісінің жургізілуіне тән жақ ретінде қаралуға тиіс.
Нысанды мазмұннан тыс алып қарауға болмайды. Іс жүргізу нысанының мәні жөнінде реакция өкілдерімен айтысқа түсе отырып, К. Маркс "Ағаш ұрлау туралы заң жөніндегі айтыстар" деген өз еңбегінде былай деп жазды:
"Егер сот процесі бір ғана мазмұнсыз нысанмен шектелетін болса, мұндай бос нысандылықтың ешқандай дербес құндылығы жоқ. Егер қытай құқығын француз процедурасының нысанына сыналап енгізіп жіберсек, ол осы көзқарас тұрғысынан француз құқығына айналар еді; материалдык, құқықтың, алайда, тек өзіне тән қажетті іс жүргізу нысандары бар. Қытай құқығында таяқ міндетті түрде бар болатыны сияқты; орта ғасырлық қылмыстық заңдар жинағының мазмұнымен, іс жүргізу нысаны ретінде, азаптау тікелей байланысты екені сияқты, жария, еркін сот процесі жеке мүдде емес, ал бостандық өзек болған, өз табиғаты бойынша жария мазмұнның қажетті бір бөлігін құрайды
Мұның алдында біз материалдық (қылмыстық) құқық тек іс жүргізу нысанында ғана бар екенін, қылмыстық құқық нормаларын тек арнаулы процедура нысанында қолдануға болатынын айтқан едік.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы -- нысан құқығы. Демек, нысан белгісі салаға, оның барлық көріністері арқылы, ең шағын элементтен бастап, іс жүргізу құқығын іргелі сала деп түсінуге дейін өзек болады. Алайда, бұл тек процесс мәнінің бір жағы ғана. Қылмыстық процестің өз нысаны бар. Басқаша айтқанда, қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарын жүзеге асыру тәртібін реттейді. Қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттарына жету және міндеттерін шешу өзара қатынастардың шептерін, шектерін, олардың байланыстарын, қолданылған шаралардың құқықтық нәтижелерінің сипатын, іс-қимылдардың кезектілігін, яғни нысан деп аталатын нәрселердің бәрін айқындайды. Іс жүргізу нысаны еркін бола алмайды. Нысан құрамы идеялардың жүзеге асырылуын идея бұрмаланбайтындай, жалпы заң рухына қайшы келмейтіндей шарттармен қамтамасыз етуге тиіс.
М. Л. Якубтың пікірінше, қылмыстық сот іс бойынша іс жүргізу нысаны соттың, тергеу және прокурорлық қадағалау органдарының қылмыстық істер қозғау, оларды тергеу мен шешу жөніндегі қызметінің, сондай-ақ процеске қатысушылар және белгілі бір мақсатта іске қатыстырылған өзге адамдар қызметінің, сол қызметпен байланысты қатынастардың құқықтық нысаны болып табылады. Ол қылмыстық іс жүргізу заңымен белгіленген, жалпы сол қызмет, сондай-ақ әрбір жекелеген іс жүргізу әрекеті (немесе сондай әрекеттер кешені) жүзеге асырылатын және іс бойынша әрбір шешім қабылданатын, жүзеге асырылатын әрекеттер мен қабылданатын шешімдердің байланысы мен жүйелілігі айқындалатын шарттар жиынтығы болып табылады [11].
Қылмыстық іс жүргізу нормалары екі түрге бөлінеді:
1) жекелеген іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асырудың және шешімдер қабылдаудың шарттары мен жүйелілігін белгілейтін нормалар;
2) жалпы қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейтін нормалар. Мысалы, сот-медициналық куәландыру сияқты іс жүргізу әрекетін оған сот-медицина сарапшысы қатысқан жағдайда ғана жүзеге асыруға болады. Осы іс жүргізу әрекетінің басқа әрекеттерден айырмашылығы осындай. Ал өкілетті адамдар жасаған хаттамалау шарты оны кімнің (соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының) жасайтынына байланысты емес.
Қылмыстық іс жүргізу нысанының маңызы мынада:
-қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін сақтау үшін жағдайлар қамтамасыз етеді;
-қылмыстық істер бойынша іс жүргізу режимін тұрақтандырады;
-қылмыстық процесті жүзеге асырушы мемлекеттік органдардың белсенді жұмыс істеуінің заң негізі болып табылады;
-сот ісін жүргізудің тұрақты бірізділігін қалыптастырады,оның өзі азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын сақтау кепілдіктерінің бірі болып табылады;
-кез келген қылмыстық іс бойынша ақиқатқа қол жетуін бірдей қамтамасыз ететін әмбебап құралдардан құралған;
-реттелетін құқық бұзушылықтарға үйлесімділік, жүйелілік және қисындылық береді.
Іс жүргізу нысаны белгілі бір талаптарға бағындырылуға тиіс. Сондай талаптар мыналар:
Іс жүргізу нысанының демократиялығы. Ол халықтың ең қалың топтарының қатысуымен заңның сақталуына бақылау жасау үшін бөгет болмайтындай процедура болуын көздейді. Іс жүргізу нысанының демократиялық екенінің аса маңызды белгілерінің бірі -- заңдылықты бұзудың қандайына болсын сот арқылы шағымдану құқығы.
Мұндай құқық Қазақстан Республикасының аумағында тұратын барша жұртта және әрбір адамда бар. Демократиялық, сондай-ақ сот процедурасына адамның жасы мен жынысына, діні мен ана тіліне, ұлты мен саяси сеніміне, әлеуметтік сатыдағы жағдайы мен біліміне, материалдық ауқатының бар-жоғына және т.б. қарамастан жол ашық екенін білдіреді.
Іс жүргізу нысанының ізгілікті мәні. Заңда көзделген нысан адамның рухани және материалдық қажеттерінің қанағаттандырылуына қайшы келмеуге, қылмыстық сот ісіне қатысты болғаны үшін ғана адамды азапқа салмауға тиіс. Қылмыс куәгері процеске қатысуын, сот төрелігі актісіне қатысушы ретінде, заңды бұзбайтын азаматтардың мүдделерін қорғаудың көрінісі деп бағалауға тиіс. Қылмыстық іс процедурасының ізгілігі адамның қадір-қасиетін сақтауға, оны қоғамның көз алдында сұмпайыға айналдырмауға, социум мүшесі ретіндегі оның оң жағдайын сақтауға бағытталған.
Іс жүргізу нысанының мақсатқа сәйкестігі. Мұнымен нысанның шешілетін заң міндетіне теңбе-теңдігі қамтамасыз етіледі. Мысалы, қылмыстық; процеске аудармашының қатысуы сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін адамның болып жатқан оқиғаның мәні мен маңызын түсінуіне көмектеседі. Мақсатқа сәйкестік керек мәліметті уақыт пен кеңістікте сақтауға көмектеседі. Мысалы, іс жүргізу әрекеттері тіпті жүз жылдан кейін оқығанда да жүзеге асырылған әрекеттердің мазмұнын қалпына келтіретіндей және маңызын анықтайтындай, сондай-ақ оның заңдылығын бағалайтындай етіп хатталады.
Іс жүргізу нысанының үнемділігі мен жеңілдігі. Үнемділік процесс мақсаттарына барынша аз күш, қаржы және уақыт жұмсай отырып қол жетуін қамтамасыз етуге тиіс.Мұның өзі процедура тек қана істің мазмұнына қатысы жоқ нысан үшін қолданылатын артық нысандылықтан бос болуға тиіс екенін білдіреді. Мазмұнға қатысы жоқ нысан жалаң мақсатқа айналады. Бұл жөнінде В. Случевский былай деп жазған: "Нысанға сот қызметі құралының емес, мақсатының маңызын берудің қандайы болсын сот процедурасын бұрмалап, сот мүдделері үшін өте керексіз зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін.
Іс жүргізу нысанының нысандылықпен ортақ ешнәрсесі жоқ. Нысанды сақтау үшін айқын жағдайларды анықтауға күш пен уақыт жұмсаудың керегі жоқ. Мысалы, табиғат апаты, жалпыға мәлім факті болғандықтан, бүкіл нысан бойынша дәлелдеуді қажет етпейді. Процедураны тездету мақсатында ҚПК-те дәлелсіз анықталатын мән-жайлар тізбесі көзделген (114-бап). Жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығына қарай қылмыстық ізге түсудің түрлі нысандары көзделген (32-бап). Жасалған қылмыстың зардаптары неғұрлым елеулі болса, қылмыстық сот ісін жүргізу процедурасы солғұрлым күрделірек болады [12].
Үнемдеу талабымен қарапайымдылық ұғымы тікелей байланысты. Қарапайымдылық процестің кез келген азаматтың түсінетіндей болуын қамтамасыз етеді. Ал түсіну болса, өз тарапынан, қылмыстық сот ісін жүргізуге өкілетті мемлекеттік органдарға сенім ахуалының қалыптасуына жәрдемдеседі.
Ізгілік талабына сәйкестік. Қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы мақсаты -- азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау, заңдылық пен құқық тәртібінің сақталуын қамтамасыз ету мақсаты аса зор құндылықтардың бірі болып табылады, өйткені ол жеке адам мен қоғам мүдделеріне бағдарланған.
Мақсатқа бірдей құралдармен жету жөніндегі талап қылмыстық іс жүргізу нұсқамаларының ізгіліктілігіне себеп болады. Мәселен, жеке адамды қоғам айыптайтын қылмыс жасаған-жасамағанына қарамастан құрметтеу жөніндегі ізгі талап сот ісін жүргізу кезінде адамның қадір-қасиетін қорлайтын әрекеттер қолдануға тыйым салатын ережелер қылмыстық іс жүргізу құқығында бар.
Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы ізгілік проблемаларын жалпы құқық теориясында аксиология деп аталатын бағыт зерттейді. Әлеуметтік нормалар түрі болып табылатын мораль нормалары іс жүргізу құқығында құқықтық нысан алып, негізгі сипатынан өзгеше түсіндірілген. Нақ сондықтан заң мәтінінде "жаман", "арсыз", "нашар" деген ұғымдар пайдаланылмайды. Бұл ұғымдар заңдық маңызы бар болатындай, құқықтық ұғымдарға айналатындай етіп түсіндірілген, мысалы: "заңдылықты бұзу", "құқыққа қарсы әрекет", "кінә".
Сөздің мазмұны мен сыртқы нысанының ұштастырылуы қылмыстық іс жүргізу заңы нормаларының ізгілікті талап етуінің мәнін, жалпы қылмыстық іс жүргізу құқығының рухын білдіреді
Нысанның заң талаптарына сәйкестігі. Заңдылық режимі жалпы құқық нормаларын қалыптастыру процесіне үлкен ықпал етеді. Іс жүргізу нысанының заңдылығына келетін болсақ, ол нормалар Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес екенін білдіреді.
Заңдылық режимі ғылым мен практика тұрғысынан тексерілмеген, күмәнді әдістер мен құралдардың ықтимал пайдаланылуына жол бермейді. Мәселен, адамның кінәлі екенін дәлелдер жинау және оларды бағалау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.