АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеудің түсінігі
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 3
2.1 ҚР ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және
басқару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және оның
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...15
2.3 Ауыл шаруашылығына бақылау-қадағалау қызметтерін жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ..16
3 АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ..20
4 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРАРЛЫҚ САЛАНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДЕ ЖЕР
ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан үшін аса өзекті мәселе болып
отырған сұрақ көптеген жылдар бойы аграрлық қатынастарды реформалау болып
отыр, бұрын ауыл шаруашылығы өнімдерін және басқа да игіліктерді
өндірушілерден бөлініп алынған. Осындай мәселелердің оңды шешімін табу үшін
бірқатар ғылыми зерттеулер жасалды. Ал ондай жұмыстар аграрлық қатынастарды
реттейтін құқықтық актілерді жетілдіруге, сонымен қатар еліміздегі нарықтық
қатынастардың дамуына ықпал етуі тиіс. Сондай-ақ, амалдардыі бірі ретінде
реформаланған ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жұмысшыларының жер
үлестерін бөліп беруді жатқызуға болады. Мұндай амалдардың бұрын-соңды
болмағандығы көптеген проблемалық сұрақтар бойынша құқықтық актілерге
көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Факті бойынша азаматтардың
жерге үлесіне құқығы әртүрлі жеке меншікті құрайды, бірақ нақты құқықтық
тұрғыдан алғанда тиісті ғылыми талдаудан өткен жоқ. Азаматтардың белгілі
бір жер үлесін алуы оған өкім ету кезінде құқықтық жағдайымен реттеуі тріс
әрекеттерін көрсетіп жатады. Орлардың куәландыратын көптеген құқықтық
актілерге заң шығарушы органның өзгертулер мен толықтырулар енгізуінен
байқауға болады.
Қазіргі кездің өзінде Қазақстан Республикасында аграрлық құқығының
ерекшеліктерін зерттеуге арналған еңбектер көп емес, осы сұрақтар бойынша
жазылған жұмыстардың көбісі аграрлық құқықты реттеудің жалпы мәселелерін
қарастыруға болады. Қазақстан Республикасының аумағында аграрлық
қатынастарының дамуы нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі орығуы, аграрлық
саясатты жүзеге асыру және реформаның жүргізілуі жағдайына аграрлық
қатынастарының оның ішінде ауыл шаруашылығы жерлерінің құқықтық реттелуі
болып табылады. Аграрлық қатынастарды реттеу мәселелеріне арналған негізгі
теориялық сұрақтарды дайындау, аграрлық қатынастарын реттеуші мемлекеттік
органдардың қызметтерінің материалдарына талдау жасау, осы саланы іске
асырудың негізгі құқықтық нысандары және осы мәселеге байланысты жасалатын
мәмілелер жүйесін бірқалыпқа келтіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - аграрлық қатынастарының мемлекеттік
құқықтық реттеуге байланысты туындайтын сұрақтардың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі
заңдарда кездесетін кемшіліктерді, қарама-қайшылықтарды анықтау, аграрлық
қатынастар туралы заңдарды жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстарды
жасау. Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегі мәселелер қаралған:
- аграрлық қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты теориялық мәселелерді
анықтау және оларды негіздеу;
- қазіргі кездегі аграрлық қатынастар туралы заңдардың жағдайын олардың
іске асырылуын құқықтық мүмкіншіліктерін анықтау;
- нарықтық қатынастар кезіндегі аграрлық салаға байланысты жасалатын
мәмілелердің құқықтық және әлеуметтік-экономикалық маңызын анықтау;
- аграрлық қатынастарды реттеу кезінде аграрлық заңдарды және азаматтық-
құқықтық нормаларда кездесетін аграрлық қатынастарды реформалау тәжірибеде
жүзеге асыруға тежеуіш болатын құқықтық коллизияларды жоюға байланысты
жасалған ұсыныстарды негіздеу;
- аграрлық құқық субъектілерінің өзара экономикалық қатынастарын реттеуді
қамтамасыз ететін құқықтық нормалар базасын қалыптастыруға мемлекеттің
ролін анықтау;
- аграрлық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік органдардың қызметтерін
жетілдіру мен дамытуға ұсыныстар дайындау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік жұмысы ретінде жалпы диалектикалық,
танымдық дістерімен қатар арнайы логикалық, нақты тарихи салыстырмалы
әлеуметтік-ғылыми әдістер құрайды. Алдағы уақыттарда қойылған мақсаттарға
жету үшін, жүйелік әдістерде қолданылады. Зерттеудің теориялық негізін
заңгер ғалымдардың аграрлық-құқықтық қатынастары және аграрлық құқық туралы
ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен қатар, нормативтік-құқықтық
деректер, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа да
шетелдік ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектер
құрайды. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар аграрлық
қатынастарды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді,
кешенді зерттеумен сипатталады және Қазақстан Республикасының аграрлық
қатынастар туралы заңдарды жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы
мүмкін. Дипломдық жұмыста қаралған қорытындылар мен ұсыныстар аграрлық
қатынастарды дамытуға, олардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТӘРТІБІ
1.1 Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеудің түсінігі мен әдістері
Аграрлық құқықтың ерекшеліктері ауыл шаруашылығы өндірісінің де
ерекшеліктері қамтиды. Ондай ерекшеліктердің қатарына төмендегілерді
жатқызуга болады: ауыл шаруашылығы, өндіріс үшін тамақ және ауыл
шаруашылыгы өнімдерін шығарушы экономиканың жалғыз саласы болып табылады;
экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашығында жер
өндірістің негізгі құралы болып табылады, ал басқа салаларда олар өз
объектілерін, ягни өз ғимараттарын орналастыратын жер ретінде
қарастырылады; жерден басқа, ауыл шаруашылық өндірісінде өндірістің негізгі
құралы ретінде тірі организмдер пайдаланылады, яғни басқа салаларда мұндай
жоқ; ауыл шаруашылығында өндірістің кезеңділігі (циклділігі) тән. Мысалы,
жазда, көктемде және күзде жұмыстардың көпшілік мөлшері жасалады. Бұл ауыл
шаруашылық кәсіпорындар жұмысшыларының уақытша жұмыспен қамтамасыз ету,
еңбек ақыны жыл мезгілдеріне теңдей етіп бөледі, еңбек демалыстарын
дұрыстап берді реттеу сияқты үдсрістсрді құқықтық реттеу керектігі
көрінсді; ауыл шаруашылық өндірісінің кезеңділігі өсімдік жануарлар
дүниесінің дамуының биологиялық және физиологиялық ерекшеліктерімен тікелей
байланыста болады. Бұл кезекте есімдік және мал шарууашылықтарына, малға
жем дайындау өндірістеріне қатысты (ветеринарлық - алдын алу шараларын
жүргізудің, малға өнім дайындаудың, егіс егудің маусымға байланыстылығы
және т.б.); жұмыс уақытының өндіріс кезеңімен сәйкес келмеді (мысалы, егіс
алқаптарында егілетін тұқым оны еккен егінші сол жерде жұмыс істейтін,
істемейтіндігіне байланыссыз немесе жаңа туған малдың төлі кімнің еңбегі
екеніне қарамастан тірі ағзалардың дамуының биологиялық және физиологиялық
заңдылықтарына сәйкес өсіп жетіле береді). [1, 58 б.]
Ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың да
ерекшеліктерін көрсетеді, ал бұл олардың байланысын және ұқсастығын
білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі туралы сұрақтар (ол кездс
ауыл шаруашылық құқығы деп аталады) бұл мәселелер 70 жылдардың басында
туындаған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелср бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхоздың құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың мсмлекеттік ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының саны тез арада өсіп кетті (олар тың жерлерде, сонымен
қатар колкоздардың жаппай қайта құрылуының негізінде болды). Ауыл
шаруашылық өнімдері өндірісін ьнталандырудың және ұйымдастыруды,
жоспарлауды реттеген ҚР Үкіметі және басқа да нормативтік актілер колхоздар
мен совхоздарға тең негізде таратылды. Экономиканың дамуының жаңа жолдарын
іздеу, азық-түлік меселелерін шешу агроонеркесіптік кәсіпорьшдар мен
ұйымдардың пайда болуына әкелді. Мұның аралығы ғылыми зерттелуді және
құқықтық бекітілуді талап етті, сондықтан ауыл шаруашылығы туралы идея
объективтік заңдылық болып табылады. Бір ғалым-заңгерлер аграрлық ұйымы
жеке сала рстінде болып шығарудың қажеттілігі дәлелдейді, ал басқалары әлі
дс дау туғызуда. Мысалы, А.И. Бобылев аграрлық құқық екінші қатардагы
құқықтық құрылым емес және ол кешенді сипатта емсс. Барлық құқық салаларын
нормативтік құқықтық актілердіңмен салыстырғанда бір деңгейдс тұрады және
иерархиялық тәртіпке бағынбайды. Аграрлық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастардың бірьңғай сипаттылығы ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріиің
қызметін ұйымдастыру бойынша қоғамдық қатынастармен анықталады. Осыдан
аграрлық құқық-ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің қызметін ұйымдастыру
бойынша қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардьщ жиынтығын
көрсететін, нақты құқықтық қағидаларға негізделгсн және өзіндік қайнар
көздері және әдістері бар Қазақстандық құқық жүйесінің жеке бір саласы.
Бірқатар ғалымдар екінші қатардағы құқықтық құрылымдар ретіндс кешенді
салаларды бөліп шығару керектігін негіздейді. Кешенді құрылымдарга келетін
заңдық нормалар өздсрінің бастапқы құрылымында, негізгі салаларда қалады
және оларга тиісті негізгі салалардың жалпы ережелері қолданылады. Ал
екінші құрылымдағы нормаларға олар, мысалы, азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік, еңбек құқықтарының нормасы бола отырып кіреді. Сонымен қатар,
әлеуметтік шьндықтың санаты ретіпдегі құқық саласының табиғаты өзінің
кешенді құқық салаларының бар болуын жоққа шығарады деген пікірлерде. Құқық
жүйесінде осы уақытқа дейін құқық жүйесі және заң жүйесін ажырату жоқ,
сондықтан заң жүйесі салаларының кешенді сипаты құқық салаларына ауысты.
Қазіргі кезде ғалымдар осыған дейін құқық жүйесін өзгертуге әрекеттер жасап
жүр. Мемлекет және құқық теориясында құқық жүйесі мен заң жүйесінің өзара
қатынасы туралы түсініктер бар. Осыған орай, профессор В.Қ. Бабаев мынаны
көрсетеді: Егер саралау негізі әр салаға арнайы пән мен құқықтық реттеу
әдісі болып табылатын құқық жүйесінде кешенді құрылымдық құрамдар болмаса,
онда заң жүйесінде функционалдық мақсатқа немесе мсмлекеттік басқару
саласында қолданылуына байланысты белгілср бойынша құрылған әр түрлі
кешенді құрылымдар кездеседі. Мысалы, ауыл шаруашылық, сауда, шаруашылық
заңдарын кешенді болып табылады. Сондықтан аграрлық құқық кешенді құқық
саласы болып табылады дегенге нақты негіз жоқ. Бірақ аграрлық құқық
саласының жақтастары кешенді сала теориясына негіздейді. Оған мысалы,
кәсіпкерлік құқық, экология құқықты жатқызады. Олар аграрлық құқықты ауыл
шаруашылық өпдірістік қызмет саласында аграрлық қатынастарды (жер,
мүліктік, еңбек, ұйымдастыру-басқару) реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі
деп анықтайды, Б.А. Воронин кешенді құқық саласының пәні белгілі қоғамдық
міндеттерді шешуге бағытталған локальдық әлеуметтік жүйелер деп
түсіндіреді. Осы мақсатта кешенді саланың пәні олардың заңдық
бірыңғайлылығына қарамастан ортаның қажетті элемеиттерінен құралады. Бірақ
кешенді құқық салаларының табиғаты туралы ойлар әлі соңын тапқан жоқ. Біз,
бүгінде, аграрлық құқықтың пайда болуы, мазмұны, даму заңдылықтары өзінше
объективтік кешенді құрылым және жүйеліліктік емес жүйенің және құқық
құрылымының нәтижесі болып табылады дейміз. Аграрлық құқықтың өз бетінше
кез келгені құқық саласының негізінде оның пәні мен құқықтық ретту әдісі
жатыр деген жалпыға мәлім құқық тсориясының ережелеріне негізделеді.
Бірыңғай қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар құқық саласына
біріктірілсді. Осыган байланысты құқықтық ретту пәні белгілі құқық
саласымен реттелетін айрықша қоғамдық қатынастар тобы. Қазақстандық құқық
жүйесі ретінде аграрлық құқықтық құрылымның объективтік негізі ерекше
реттеуді қажет ететін кең және ыңғайлы қоғамдық қатынас саласы болып
табылады. Бұл ең біріншіден ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріс байланысты
қатынастар. Нақты бұл қатынастар басқа қатынастарға да ерекше әсерін
тигізеді, соның ішінде аграрлық құқықтың пәні болып табылатын ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеу және тарату саласында, аграрлық өндірістің
материалдың техникалық базасын құруда, оны өндірістік-техникалық қамтамасыз
етуде ерекшс мәнге ие. Аграрлық құқық пәнінің құрамдас элементті ауылдың
әлеуметтік саласындағы қатынастар болып табылады. Аграрлық құқықтың негізгі
пәнін аграрлық заңдар немесе оларды ауыл шаруашылық заңдар деп атайды.
Аграрлық заңдар ауыл шаруашылық қызметі саласында пайда болатын
қатынастарды реттейтін әр түрлі деңгейдегі норматтівтік актілердің, яғни
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылардың, тиісті министрліктер мен
всдомстволардың бұйрықтары мен нұсқаулықтарының кешені болып табылады. Бұл
жағдайда ауыл шаруашылық қызметі өсімдік және мал шаруашылыгы өнімдерін
өндіру, оны тарату және ауылдық тауар өндірушілердің өздерінің алғашқы
өңдеуі болып түсіндіріледі. Бұл аграрлық заңдар агроөнеркәсіптік кешенді
толығымен қамти ма, әлде жоқ па соны білдіре ме? Агроөнеркәсіптік кешснді
ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуды, оны қайта өңдеуді, аұыл шаруашылық
техниканы жөндеуді және басқа да ауыл шаруашылық қызметтерін жүзеге
асыратын оның қызмет ететін өндірістерімен қоса ауыл шаруашылығы құрайды.
Егер құқықтың реттеу пәні аграрлық құқық нормаларының негізі, қандай
қоғамдық қатынастарды реттейтіндігін көрсетсе, құқықтық реттеу әдісі бұл
қатынастар қалай, қандай әдістермен және қандай құралдармен реттелетіндігін
көрсетеді. Белгілі құқық саласын ашып көрсетудің маңызды өлшемі (критерий)
оның қағидалары, яғни берілген құқық саласының құрылымының және қызметінің
негізгі ойларын анықтайтын бастапқы ережелер, бастамалар. Құқық саласының
құрылуының маңызды өлшемі ретінде құқықтың қайнар көзі, ең алдымен құқықтық
актілер, бастапқы орынды алады. [1, 74 б.]
Аграрлық құқық саласының құрылуында субъективтік фактор ретінде құқық
саласының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың берілген түрін реттеуде
қоғам мен мемлекеттің мүдделілігі танылады. Қазақстан Республикасының
дамуының барлық кезеңдерінде мемлекет өз ауыл шаруашылық өндірісінің дамуын
қалады, экономиканың аграрлық секторында реформалау бағдарламаларын жасады,
қоғамның өмір сүруінде аграрлық саланың құрылуының мақсаттары мен
міндеттерін анықтады, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
шаралар қолданды. Аграрлық құқық ауыл шаруашылық және онымен байланысты
басқа қызмет саласындағы (жер, мүліктік, еңбек және ұйымдастыру,
басқарушылық) аграрлық қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты
құқықтық нормалар жүйесінің бөлігін сипаттайтын арнайы кешенді құқық
саласы.
Заң әдебиеттерінде кез келген құқық саласы бірыңғай қатынастарды
реттейтін құқықтық реттеу әдістеріне ие деген ойлар бар. Әкімшілік құқық
үшін бұл - алдын ала ескерту, яғни билік және бағыныштылық қатынастары;
азаматтық құқық үшін рұқсат ету әдісі, яғни тараптардың заң алдында теңдігі
әдісіне негізделеді; қылмыстық құқық үшін - тыйым салу әдісі; еңбек құқығы
үшін - әділетті мадақтау және сыйақы беру әдісі. Аграрлық құқық бірқатар
ғалымдардың ойынша кешенді құқық саласы болып саналатындықтан оның бірыңғай
құқықтық реттеу әдісі болмайтындығы көрінеді. Бірақ, егер құқық жүйесі 30-
ға жуық құқық саласын анықтаған болса, онда осынша реттеу әдісі болады деп
есептеу дұрыс бола ма деген ойлар әдебиеттерде көрсетілген. Егер әдіс -
құқықтық реттеудің заңды құралдарының жиынтығы деген түсінікті алатын
болсақ, онда құқық саласының құқықтық реттеу әдісінің басқа тұжырымдамасы
анықталады. Мемлекет және құқық теориясы бойынша әдебиеттерде құқықтық
реттеудің бірнеше негізгі әдістерін бөліп көрсетеді. Аграрлық қатынастарды
реттеуде позитивтік міндеттеу әдісі де қолданылады, мысалы, ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлерді пайдаланғанда, ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен
ұйымдарының қызметімен байланысты қатынастарды реттеуде. Кейбір жағдайларда
аграрлық құқықта тыйым салу әдісі де қолданылады, мысалы, ауыл
шаруашылығында қоршаған ортаны қорғау бойынша қатынастарда. Қазақстан
Республикасы аграрлық құқықтың тек өзіне ғана тиісті ерекше құқықтық реттеу
әдісі жоқ. Көптеген салалардың, соның ішінде аграрлық құқықтың да өзінің
құқықтық реттеу әдісінің болмауы оның саралау мәтінін төмендетеді, бірақ
толығымен жоққа шығармайды, өйткені құқықтық реттеу әдісінің ерекшелігі
ондай рөлге сөзсіз ие. Құқықтық реттеу әдісінің мұндай ерекшелігі, әдетте,
белгілі бір құқық саласының өз әдісінің болуында емес, бұл әдістердің өзара
байланысуында, осы байланыстың тек нақты салаға қатыстылығын көрсететін
және осы салаға топтық құқықтық реттеуді негіздейтін ондағы белгілі бір
элементтердің болуында. Көрсетілген қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
әдістерінің біздің тарихымыздың түрлі деңгейлеріндегі өзара байланысы
мүлдем бірдей емес болған. Әміршілдік-әкімшілдік кезеңдерде тыйым салу және
бұйыру әдістері басым болды. Жеке кәсіпкерлік қызмет нысанын тудыратын
немесе жеке басқа кіріс әкелетін қызметтің кез келген түріне рұқсат
етілмеді. Ауыл шаруашылық ұйымдары-колхоздар мен совхоздардың тәжірибелік
өндірістік-шаруашылық қызметтері қатаң шектеліп отырды. Осы негізгі ауыл
шаруашылық қызметін жүргізетін ұйымдастыру-құқықтық нысандарының арасындағы
заңды, әсіресе тұрақты айырмашылық жоқтың қасы болды, ал ол колхоздарды
“жалпы халықтық кәсіпорындардың” деңгейіне тарту және оларды совхоздар етіп
қайта құру мемлекеттендіруге әкелді. Тыйым салу және тікелей бұйыру
әдістері әскери кезеңге дейін де, одан кейінде негізгі болып табылды. 1955
жылдан бастап ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге маңызды өзгерістер
енгізуге және тікелей орталықтандырылған жоспарлау саласын шектеуге
жасалған талпыныстар ешқандай тәжірибелік нәтижелер бермеді және бермейтін
де еді, өйткені сол кезде басым болған әміршілдік-әкімшілдік жүйеге сәйкес
келмеген еді. Осы бағытта байқалатын алға басулар тек қана 90 жылдардың
басында жер және аграрлық реформалардың жүзеге асуына байланысты пайда бола
бастады. Реттеудің әкімшілік әдісінен экономикалық әдіске, яғни “заңмен
тыйым салынбаса барлығына рұқсат” қағидасына негізделген рұқсат ету әдісіне
көше бастады. Жалпы нарықтық экономика, сонымен қатар аграрлық секторда тек
қана міндетті бұйрықтар мен шектеулердің негізінде бекітіліп, дұрыс дами
алмайды. Сондықтан біздің экономикада басым болатын қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің императивтік әдісі кейбір салаларда ішінара, кейбір
салаларда толығымен өз пікірін және ойын жүзеге асыруға толығымен еркіндік
беретін диспозитивтік әдіске орын беру керек болды. Ол конституциялық
деңгейде де, ауыл шаруашылық, коммерциялық ұйымдарының құқықтық мәртебесін
анықтайтын арнайы заңдардың нормаларында да өзінің тікелей көрінісін тапты.
Ауыл шаруашылығындағы жеке құқықтық сала-аграрлық коммерциялық ұйымдарың
және шаруа қожалықтарын құрумен және олардың қызметімен, шарттар жасау және
орындаумен, сонымен қатар аграрлық өндірістегі азаматтардың еңбектік және
мүшелік қатынастарымен байланысты қатынастар. Бұл қатынастарды реттеуде
еркіндіқ әдісі, тараптардың заңдық теңдігі, олардың бір-біріне тәуелсіздігі
әдістері қолданылады (бұл қатынастарға мемлекеттің қатысуына қарамастан)
әдебиеттерде реттеудің экономикалық әдістері бар екендігі туралы негізді
ойлар бар. Негізгі экономикалық әдістердің қатарына көрсетілген қызметке
ақы төлеу, айып төлеу, салық салу жатады. [2, 9 б.]
Аграрлық қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын
анықтайтын, негізгі басшылыққа алатын идеялар. Олар барлық уақытта бірдей
болмайды. Белгілі бір тарихи кезеңде агроөнеркәсіптік кешенде шешілетін
міндеттер мен негізгі бағыттардың өзгеруіне сәйкес құқықтық реттеу
қағидалары да өзгереді. Аграрлық құқық негізінен алғанда барлық
қазақстандық құқық жүйесіне тән қағидаларға сүйенеді. Аграрлық құқықтың
негізгі қағидаларының қатарына Н.Н.Веденин мына қағидаларды жатқызады:
аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысан таңдау еркіндігі;
ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі; аграрлық
кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және агроөнеркәсіптік кешендегі әр
түрлі меншік нысандарының тең дәрежеде құқықтық қорғалуы; агроөнеркәсіптік
кешен дамуының артықшылығы; агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
азаматтардың толық тамақтануға құқығы; ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерлердің өндірістік-шаруашылық қызметіне мемлекеттік органдардың
араласпауы. Е.Л. Минина арнайы қағидаға ауыл шаруашылық өндірісінің
ерекшеліктерін есепке алу қағидасын жатқызу керектігін айтады. Ерекшелік
жердің ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы болып
қолданылатындығында. Ол өсімдіктердің, жануарлардың, тірі ағзалардың өсімін
молайтумен байланысты және маусымдық сипатқа ие. Ауыл шаруашылығы
мәселелері туралы нормативтік актілерді зерттей келе, аграрлық құқық
олардағы нормаларды салыстыру, зерттеу және талқылаумен айналысады. Ол үшін
аграрлық заңдармен шешілетін сұрақтармен байланысты басқа салалардың
нормативтік актілері, ауыл шаруашылық тауар өндірушілермен байланысты
дауларды шешудегі сот тәжірибесін, ауыл шаруашылығы туралы заңдардың даму
тарихын білу қажет. Аграрлық-құқықтық ғылым сонымен қатар салыстырмалы-
құқықтық зерттеу, шетелдердегі жер және аграрлық құрылымдарды құқықтық
реттеу жүргізе отырып шетелдердің аграрлық заңдарын оқытады. Осының
барлығы аграрлық құқықтың ғылым және оқу әдістемесі ретіндегі пәнін
құрайды. Жоғары тұрған уәкілетті орган өкілеттігін тапсыруға, мүлікті
кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға
өзгеше түрде билік етуге құқылы. Осы және басқа да меншік иесінің барлық
құқықтарына ауыл шаруашылық өндірісінің барлық қатысушылары ие. Ауыл
шаруашылық кәсіпорындарының шаруашылық-өндірістік байланыстары шарт
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ ауыл шаруашылығына қатысы бар ғана
шарттар сыртқы аграрлық қатынастарға негіз болады. Олар жерді жалға беру
немесе алу, мемлекеттік сатып алу, ауыл шаруашылық өнімдерін тапсыру
шарттары, агрохимиялық қамтамасыз етуге шарттар және т.б.
Ауыл шаруашылық коммерциялық ұйымдарының мүліктік қатынастарын
құқықтық реттеу. Бұл қатынастар тек азаматтық құқықтық нормаларымен ғана
емес, сонымен қатар олардың құқықтық табиғатын толығымен ашып көрсететін
аграрлық заңдармен де реттелуі керек. Сонымен қатар, сыртқы аграрлық
қатынастарды тек ауыл шаруашылық өндірісі саласында ғана пайда болды деу
дұрыс емес. Оның көпшілік мөлшері ауыл шаруашылық кәсіпорындарының және
басқа шаруашылықтардың мемлекетпен, жеке кәсіпкерлермен экономикалық қарым-
қатынастары барысында пайда болады. Сыртқы аграрлық қатынастардың келесі
түрі салықтық және оған теңестірілген қатынастар. Салықтық аграрлық
қатынастарға жерді пайдаланғаны үшін жер салығын төлеу, жалға алу ақысын
төлеу жатады. Жер салығы мөлшері, оны төлеу тәртібі мен мерзімі, жерді
жалға алу салық мөлшерін белгілеу тәртібі мен шектері заңдармен анықталады.
Жерге меншік иелері жыл сайын салық төлеп отырады. Салық мөлшері жердің
сапасына, мөлшеріне, ауданына, орналасқан жеріне, құрамына байланысты
болады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өндірісінің басқа
да қатысушыларының сыртқы деликтілік қатынастары оларға басқа тұлғалардың
зиян келтіруі барысында туындайды және ол азаматтық заңдармен реттеледі.
[2, 18 б.]
1.2 Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері
Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болу және жойылу
негіздері заңдық факт болып табылады. Азаматтық құқықтар мен міндеттер
заңдарда көзделген негіздерден, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәтініне байланысты
азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызады. Осыған сәйкес азаматтық
құқықтар мен міндеттер: заңдарда көзделген шарттар мен өзге де
мәмілелерден, сондай-ақ заңдарда көзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін
мәмілелерден; заңдарға сәйкес азаматтық-құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан; азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген сот
шешімінен; заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде; өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларын және санаткерлік қызметтің, өзге де
нәтижелерін жасау нәтижесінде; басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол
сияқты басқа жақ есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау (негізсіз
баю) салдарынан; азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері
салдарынан; заң азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады. Б. Жетпісбаев заңдық фактілерді түрлерге
бөлуге көптеген негіздер әсер етеді деп көрсетеді. Осыған орай заңдық
фактілердің мынадай түрлерін көрсетуге болады: Құқық тудыратын, яғни
аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуына әсерін тигізетін. Оған
келісім шарт жасасу шарты, белгілі бір ауыл шаруашылық жұмыстарын орындау
кезеңіне еңбек шартын жасау және т.б. жатады. Құқық өзгертетін, яғни
құқықтық қатынастарды өзгертетін актілер. Оған жұмыстан шығуға өтініш
беру, жүргізуші құжатын алу және т.б. жатады, яғни осы сияқты әрекеттер
нәтижесінде құқықтық қатынастар өзгереді. Құқық тоқтататын фактілер, яғни
құқықтық қатынастарды толығымен жоятын фактілер. Оған жер учаскесін алып
қою, кәсіпорынды тарату, тұлғаның қайтыс болуы және т.б. жатады. Заңдық
фактілер пайда болу сипатына қарай әрекет және оқиғаға бөлінеді. Әрекет
дегеніміз адамның еркіне байланысты пайда болатын заңдық факт. Олар заңды
және заңсыз болып бөлінеді. Заңды, яғни заңға сәйкес әрекет. Заңсыз, яғни
заңға қайшы келетін әрекет. Әрекет арқылы пайда болатын заңдық фактілерге
шарт жасау, нормативтік-құқықтық актілер шығару жатады. Мысалы, жерді
меншік құқығына беру туралы акт; жер пайдалануға акт; жер учаскесін жалға
беруге шарт жасасу; жерді мұраға қалдыру, сыйға тарту және т.б. Оқиға
дегеніміз - пайда болуы адамның еркінен тыс болатын заңдық факт. Оған
табиғат апаттары жатады, яғни құрғақшылық, су тасқыны, жер сілкінісі, өрт.
Кейбір жағдайларда аграрлық құқықтық қатынастар туындау үшін заңдық
фактілердің жиынтығы, яғни заңдық құрам керек. Мысалы, шаруа қожалығын құру
үшін тек қана отбасы мүшелерінің келісімі емес, оған қоса жергілікті
атқарушы органдардың жер учаскесін меншік құқығында немесе жер пайдалану
құқығында беру туралы шешімі керек. Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда
болуы, өзгеруі, жойылуында маңызды орынға меншік құқығын жүзеге асыруда
заңдармен белгіленген шектеулер ие. Мысалы, сервитут белгілеу, жер
учаскесіне құқықтарды мемлекеттік тіркеу. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында
көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың тоқтатылуына әкеліп
соқтырмайды.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға
зиян келтірмеуге тиіс. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген
құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап,
заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер
бұған қоса іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға тиіс. Бұл міндетті шарт
арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық құқық
қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы
кездеседі. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа жаққа зиян келтіруге,
құқықты басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның
мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді. [3, 17 б.]
2 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 ҚР ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және басқару тәртібі
Шетелдердегі ауыл шаруашылығының дамуының әлемдік тәжірибесі ауыл
шаруашылығын дамытуды мемлекеттік реттеу тек қажеттілік емес, сонымен
бірге, заңдылық екенін көрсетеді. Агроөнеркәсіптік дамытуды мемлекеттік
реттеу – мемлекеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу және таратуға,
агроөнеркәсіптік өндірісті өндірістік-техникалық қамтамасыз етуге,
агроөнеркәсіптік кешендегі кәсіпорындардың шаруашылық қызметін
ұйымдастыруға нормативтік актілер шығару жолымен әсер ету, мемлекеттік
билік органдарының ұйымдасқан қызметін жүзеге асыру және экономикалық әдіс
арқылы реттеуді жүзеге асыратын ауылшаруашылық органдарының жалпы құзыретін
басқару. Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына
байланысты айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Нақты алғанда мемлекеттің
экономикалық және басқа да процестерге әр түрлі қатысуы туралы айтылады.
Мемлекеттік ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорынан қаражат төлеудің
тәртібін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында мыналар
қарастырылған. Мемлекеттік ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорынан
айналым қаражатын толықтыруға арналып бөлінетін сомалар әрбір ауыл
шаруашылығы құралымы бойынша Қор ағымдағы жыл үшін белгілеген шекте, ауыл
шаруашылығы өндірушілерінің өткізген өнімінің көлеміне және олардағы асыл
тұқымды аналық мал басының болуына қарай анықталады. Ауылшармині бекіткен
тізімге сәйкес, өндіруші-кәсіпорындарға - жүнді алғаш өңдейтін
фабрикаларға, дайындау ұйымдарына, өңдеуші және қызмет көрсетуші ұйымдарға
жүн өткізгені, сондай-ақ оны алыс-беріс жағдайларында өткізгені үшін, ал
республикадан тыс жерлерге, коммерциялық құрылымдарды қоса - қылшықты және
жартылай қылшық жүн өткізгені үшін ауыл шаруашылығы өндірушілеріне қаржылық
көмек бөлінеді. Жоғарыда аталған ұйымдарға өткізген кезде таза жүннің
шығымын анықтау үшін аймақтық жүн ғылыми-зерттеу лабораторияларының
деректерін басшылыққа алу, ал олар болмаған жағдайда, соңғы 5 жылдағы жүнді
алғаш өңдеу фабрикасының қабылдау-тапсыру актілерінің, облыстық ауыл
шаруашылығы басқармасы бекіткен, орташа статистикалық деректерін басшылыққа
алу ұсынылады. Әрбір облысқа минералдық тыңайтқыштарды түр-түрімен берудің
көлемін Ауылшарминінің Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту департаменті
облыстық ауыл шаруашылығы басқармаларына (департаменттеріне) минералдық
тыңайтқыштарды сатып алуға өтініш берген ауыл шаруашылығы құрылымдарының
тізбесі негізінде анықтайды. Берушілер мен тапсырысшылар арасында жасалған,
Ауылшарминімен келісілген шарттар бойынша берушілер өздері өндірген
минералдық тыңайтқыштарды ауыл шаруашылығы өндірушілеріне жібереді. Қор
минералдық тыңайтқыштарды сатып алу жөніндегі шығындардың 50%-іне дейін
өтеуге арналған қаражатты берушіге бөледі. Минералдық тыңайтқыштар беруді
жүзеге асыратын отандық дайындаушы зауыттарға тыңайтқыш құнының 30%-іне
дейін аванс беруге рұқсат етіледі. Беруші ауыл шаруашылығы өндірушілеріне
минералдық тыңайтқыштарды 50%-ке дейін арзандатылған құны бойынша сатады.
Берушіден химбазаға дейін минералдық тыңайтқыштарды тасу жөніндегі
берушінің шығыстарының мөлшері Ауылшарминімен келісілген үстеме баға
есебінен өтеледі. Минералдық тыңайтқыштарды химбазадан қолдану орнына дейін
тасымалдаудың көліктік шығыстарын ауыл шаруашылығы өндірушілері іс жүзінде
шыққан шығыстар бойынша бөлек ұсынады. Қордың облыстық бөлімшесі облыстық
ауыл шаруашылығы басқармасымен (департаментімен) бірлесіп, аудан мен облыс
мамандары арасынан комиссия құрады, ол тыңайтқыштардың енгізілу фактісін
және химбазадағы олардың қалдығын тексереді, бұл актімен расталады. Беруші,
Ауылшарминінің Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту департаментінде қаралған,
пайдаланылған қаражатты есепке алу үшін актілерді Қорға тапсырады. Беруші
ай сайын, әрбір айдың 10-ынан кешіктірмей, минералдық тыңайтқыштардың
қолданылуы туралы нысан бойынша анықтама тапсырады. Ауылшарминінің Ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту департаменті мен республикалық өсімдіктерді
қорғау станциясы қараған және бекіткен актілер Қорға төлеу үшін
тапсырылады. Қордың тұтынылған препараттар үшін соманың 30%-іне дейін
отандық препарат өндірушілерге аванс беруге құқығы бар. Біржола ақы төлеу
әрбір шаруашылықтан препараттың қолданылғанын растайтын құжаттардың
тапсырылуы бойынша жүргізіледі. Шағын және орта агробизнеске арналған
қаражатты жоғары түсімді селекцияларды алу мақсатында элиталық тұқымдарды,
асыл тұқымды малды және аталықтардың ұрығын ауыл шаруашылығы құралымдары
ғана ала алады. Қор шаруашылықтар сатып алған тұқымдардың, асыл тұқымды
малдың және аталықтардың сатып алынған құнының 30%-ін өтейді. Шағын және
орта бизнесті дамытуға арналған қаражаттарды беру тендерлік негізде,
аталған мақсаттарға арналған шығыстар сметасының шегінде жүргізіледі.
Тендерді Ауылшармині мен Қордың комиссиясы Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрінің бұйрығымен бекітілген тендерді жүргізудің тәртібіне
сәйкес өткізуде. Қордың облыстық бөлімшесі келген өтініштерді тіркейді,
тапсырылған жобаларды қарайды және өз қорытындыларымен оны тендерлік
комиссияның қарауына тапсырады. [4, 23 б.]
Ауыл шаруашылығын қолдауға және дамытуға бюджеттен несие беру туралы
қаулыда аграрлық салаға көп көңіл бөлінген. Онда ауыл шаруашылығы жобаларын
несиелеу кезінде аудандық комиссия аудандық қаржы бөліміне іріктеу
нәтижелері бойынша талаптары негізінде бюджеттік бағдарлама басқарушысымен
бірге нақты бюджет бағдарламасының шарттарын және оны жүзеге асыруға қатысу
дәрежесін белгілейді, несие келісімдерін жасайды және соған қатысты
құжаттар кепілдік, шарт, төлем кестелері және тағы басқа дайындайды.
Бағдарлама ауылшаруашылық басқармасы несие шарттарын қаржыландыруға
пайдаланатын несие ресурстары ретінде жұмсалатын бюджет қаражаттарының дер
кезінде толық қайтарылуы жөнінде толық жауапты болады. Несие шартында сол
сияқты несиенің нысаны, сапасы, мерзімі және несиені алу мен өтеудің өзге
шарттары мен міндеттері, келісім шарттары орындалмаған жағдайда салынатын
санкциялар, даулы мәселелердің шешілу тәртібі, шарттың қолдану мерзімі
көрсетіледі. Отандық ауылшаруашылығы тауар өндірушілеріне қолдау көрсету
шараларын шеңберінде несие ресурстары негізгі және айналым қорларын
толықтыруға, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін фермалар мен цехтарды
қайта құруға, республикалық және жергілікті инвестициялық бағдарламаларды
іске асыруға, сондай-ақ жүн дайындау үшін бөлінеді. Жарғылық капиталының 51
пайыздан кем емес бөлігі Қазақстандық заңды және жеке тұлғалардың меншігі
болып табылатын ауыл шаруашылығы кәсіпорындары жобаларының мынандай
өлшемдері басшылыққа алына отырып несиеленеді: жобаның импортты алмастырушы
бағыты; өндірілетін тауардың ішкі және сыртқы рыногта өтімділігіне сенімді
негізі және қажетті рынок көлемі болуы; жаңадан ашылатын және қалпына
келтіретін жұмыс орындарының саны; жобаның тиімділігі.
Несие алушылардың құжаттарына қойылатын талаптар; технико-экономикалық
негіздемесі бар бизнес-жоспар, меншік иелік құқығы туралы заңды
құжаттарының көшірмесі, жер беру актісі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік,
жарғы және құрылтайшы құжат көшірмесі, соңғы жылдың балансы (заңды тұлғалар
үшін) құжаттардың көшірмелері қоса тіркелген кепілге қойылатын мүлік
тізбесі, салық органдарынан бюджет алдында қарыздары жоқтығы туралы, өзіне
қызмет көрсететін банктен мерзімі өткен қарызы жоқтығы туралы, аудандық жер
инспекциясының бекітілген жердің пайдалану жағдайы туралы, жергілікті қаржы
органынан жергілікті бюджеттен алған несиеден қарызы жоқтығы жөнінде
анықтамалар тапсыруы тиіс. Осы көрсетілген құжаттардың біреуі кем болған
жағдайда, құжаттар толық болғанға дейін тіркеуге алынбайды. Жобаны кешенді
сараптауды ауылшаруашылық басқармасы бір апта ішінде жүзеге асырады.
2.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және
оның құқықтық жағдайы
Қазақстанның ауыл шаруашылығы елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде ерекше орын алады және мемлекеттік органдар тұрғысынан мемлекеттік
реттеу және басқару арқылы жүзеге асырылатын ықпал етудің маңызды объектісі
болып табылады. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын реттеу және
басқару органдарының құзыретіне байланысты төртке бөлінеді:
- жалпы құзыретті реттеу және басқару органдары (Қазақстан Республикасының
Парламенті, Қазақстан Республикасының Президент аппараты, Үкіметі,
маслихаттар, аумақтық атқарушы органдар, мемлекеттік ауыл шаруашылық
инспекциялары және т.б.)
- арнайы құзыретті басқару органдары (Ауыл шаруашылығы, министрлігі, оның
құрылымдық бөлімшелері, ауыл шаруашылығын басқарудың аумақтық органдары,
мемлекеттік ауыл шаруашылық инспекциялары және т.б.)
- сала аралық құзыретті органдар;
- қызметтік басқару органдары.
Жалпы құзырет органдардарының ауыл шаруашылығын реттеу және басқару
ерекшелігі, олардың осы қызметтерді өз құзыретіне қатысты басқа да
міндеттермен, яғни экономиканы дамыту, әлеуметтік саланы, денсаулық сақтау,
білім беру және т.б. дамытуды басқару қызметтерімен қатар атқаруында болып
тұр. Осы органдардың шешімдері Қазақстан Республикасының барлық аумағына,
сондай осы аумақта жергіліктендірілген және жалпы құзыретті органдар
юрисдикциясы аумағы шегінде орналасқан барлық жеке және заңды тұлғаларға
таралады. Мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын жалпы құзыретті органдарға
Қазақстан Республикасының Парламенті, жергілікті өкілді органдар, Қазақстан
Республикасының Президенті және оның әкімшілігі жатады. Басқару қызметтерін
атқаратын жалпы құзыретті органдарға ҚР Үкіметі, жергілікті атқару
органдары жатады. Қазақстан Республикасының Үкіметі басқару органдары
жүйесінде маңызды орын алады. Үкімет мемлекеттік биліктің атқарушы органы
болып табылады және атқарушы органдардың бүкіл жүйесін басқарады. Ауыл
шаруашылығы өндірісі саласында басқаруды Республика шегінде жүзеге асырады.
Үкіметтің құзыреті ҚР Конституциясында, Үкімет туралы Конституциялық заңмен
анықталады. Үкімет мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге
асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын, мемлекеттік бағдарламалар,
жоспарлар жасайды. Мысалы, 1990 жылдың 3 желтоқсанынан шаруа қожалықтарын
дамыту және қолдау, 1991-1995 жылдары және 2000 жылдың аяғына дейінгі Ауыл
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары. 2010 жылға дейінгі ауыл
шаруашылық стратегиясын жүзеге асыру бойынша шаралардың жоспары; Қазақстан
Республикасының ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жоспары. Ауыл
шаруашылығын басқарудың арнайы органдары ҚР ауыл шаруашылық министрлігі
және оның аумақтық органдары. [5, 37 б.]
2.3 Ауыл шаруашылығына бақылау-қадағалау қызметтерін жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың атқаратын қызметі
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік бақылау, бұл жалпы мемлекеттік
бақылаудың бір бөлігі – аграрлық заңдардың сақталуын қамтамасыз етудің
маңызды құқықтық шарасы, мемлекеттік басқарудың функциясы және аграрлық
құқықтық институты. Ауыл шаруашылығында мемлекеттік бақылау барлық
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, яғни барлық шаруашылық
субъектілерінің және азаматтардың аграрлық заңдарды сақтауын тексеру.
Аграрлық заңдардың сақталуын мемлекеттік бақылау келесі элементтерді бөліп
көрсетуге болатын күрделі құрам. Аграрлық заңдардың сақталуын қадағалауды
жүзеге асыратын прокурорлық қадағалау және жалпы құзырет органдары жүзеге
асыратын ауыл шаруашылығы саласындағы мемлекеттік бақылау. Бұл органдарға
Үкімет және жергілікті атқару билігі органдары жатады. Үкімет өз
мәжілісінде ауыл шаруашылығы саласындағы атқару билігінің мемлекеттік
құрылымдарының басшыларының есебін және баяндамаларын тыңдау жолымен
бақылауды жүзеге асырады. Бұл саладағы заңдардың, басқа да нормативтік-
құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін қадағалайды.
Жергілікті бақылау, яғни белгіленген әрекеттердің заңсыздығын
айқындауға ғана құқылы емес прокурорлық органдармен салыстырғанда
жергілікті атқару билік органдарының аграрлық заңдардың сақталуына бақылау
жасайды. Ауыл шаруашылығында мемлекеттік бақылауды ұйымдастырудың және
жүзеге асырудың құқықтық негізі Конституцияда, заңдарда, Үкіметтің және
басқа да атқару органдарының нормативтік құқықтық актілерінде бекітілген.
Ауыл шаруашылығында бақылауды жүзеге асыруда кең өкілеттілікке ҚР ауыл
шаруашылығы министрлігі және орталықта және жергілікті жерлерде арнайы
мемлекеттік бақылау-қадағалау қызметтері бар оның аумақтық басқару
органдары ие. Ол органдарға мыналар жатады: Мемлекеттік ветеринарлық
инспекция, Мемлекеттік фитосанитарилық инспекция, Өсімдік карантині бойынша
мемлекеттік инспекция, Мемлекеттік астық инспекциясы, Өсімдікті қорғау
бойынша мемлекеттік инспекция, Жерлерді қорғау бойынша мемлекеттік
инспекция, Мемлекеттік еңбек инспекциясы және т.б. Мемлекеттік ауыл
шаруашылық қызметтері – ветеринария, асыл тұқымды мал шаруашылығы,
фитосанитария, өсімдік қорғау, өсімдік карантині, астықты қорғау, сақтау
және пайдалану саласында, жерлерді қорғау және пайдалану саласында, еңбек
ұйымдастыру және қорғау саласындағы арнайы бақылау-қадағалау функцияларын
жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі ретінде танылады. Бұл
қызметтер өз функцияларын ведомстволардың емес мемлекеттің атынан жүзеге
асырады. Өз жұмыстарында бұл органдар оларға берілген функцияны жүзеге
асыруда көмек көрсететін атқару билік органдарына сүйенеді.
Ауыл шаруашылық министрлігінің аумақтық басқармаларының бақылау-
қадағалау функциялары ҚР ауыл шаруашылығы министрлігінің 2001 жылғы 13
наурыздағы № 57 бұйрығымен бекітілген осы органдар туралы ережелерде
көрсетілген. Ереже барлық облыстар бойынша бекітілген. Басқарманың ҚР ауыл
шаруашылық министрлігімен бекітілген тізімге сәйкес аудандарда және
қалаларда аумақтық органдары, ветеринарлық-фитосанитарлық бекеттері, астық
қабылдау кәсіпорындарында мемлекеттік астық инспекторлары қызмет етеді.
Басқарма өз қызметін Конституцияға, ҚР заңдарына, ҚР Президентінің,
Үкіметінің актілеріне және басқа да нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес
жүзеге асырады. Басқарма ұйымдастыру – құқықтық нысаны мемлекеттік мекеме
болып табылатын заңды тұлға, мемлекеттік тілдегі атауы жазылған мөрі және
мөртаңбасы бар, белгіленген үлгідегі бланктері, заңдарға сәйкес банкте есеп
шоты болады. Басқарма азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түседі.
Басқарма егер заңдарға сәйкес өкілетті болса, мемлекет атынан азаматтық-
құқықтық қатынастардың бір тарабы бола алады. Басқарма өз құзыреті шегінде
заңдарда көрсетілген реттерде облыстың барлық аумағында орындалуға міндетті
бұйрықтар шығарады. Басқарманың құрамы және шекті штаттық саны ҚР
Үкіметімен бектілген министрліктің аумақтық органдарының штаттық санының
шекті санының шегінде ауыл шаруашылығы министрлігімен бекітілген.
Басқарманы қаржыландыру министрлікпен республикалық бюджеттен жүзеге
асырылып отырады. Басқарманың негізгі міндеттері:[6, 29 б.]
- ветеринария, өсімдікті қорғау және өсімдік карантині, асыл тұқымды мал
шаруашылығы, тұқым шаруашылығы, ауыл шаруашылық дақылдарының соттарын
сынау, астықтың сапасы, соның ішінде астықтың мемлекеттік ресурстарының
сандық және сапалық жағдайы және сақталуы саласында мемлекеттік бақылау
және қадағалауды жүзеге асырады;
- ауыл шаруашылық машиналарының жағдайына мемлекеттік техникалық
қадағалауды жүзеге асырады;
- берілген аумақтағы астық ресурстары мониторингін;
- агроөнеркәсіптік кешенді мәліметтермен қамтамасыз ету;
- заңдарға қайшы келмейтін жағдайларда ҚР ауыл шаруашылық министрлігі
жүктеген басқа да міндеттерді орындау.
Басқарма берілген міндеттерге сәйкес келесі қызметтерді жүзеге
асырады:
- берілген аумақта мониторинг, болжау, қар басудың алдын алу бойынша
бағдарламаларды, малдардың жұқпалы ауруларының таралуының және оны жоюды
және объектілердің карантитінің алдын алу, ауыл шаруашылық дақылдарының
ерекше қауіпті зиянкестерінің және ауруларының алдын алуды ұйымдастыру;
- Республиканың аумағын қорғауды ұйымдастыру бойынша төменгі тұрған
ұйымдардың және құрамдас бөліктердің берілген учаскені қар басудың,
карантиндік объектілердің, малдардың және өсімдіктердің жұқпалы ауруларының
таралуынан сақталуы бойынша, өсімдікті қорғау және карантині саласында
ветеринарлық және фитосанитарлық бақылауды жүзеге асыру, мал және өсімдік
тектес өнімдер мен шикізаттарды тасымалдауға тиісті құжаттар беру асыл
тұқымды мал ісін, астық ресурстарының мониторингін және тұқымдық және
техникалық қадағалауды жүзеге асыру қызметін бақылайды және және тексереді;
- өз құзыреті шегінде, заңдарда көрсетілген реттерде қызметтің түрін
лицензиялауды жүзеге асырады;
- жергілікті атқару органдарымен өзара байланысты жүзеге асырады;
- астықтың сапасына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады;
- берілген аумақта астық мониторингін жүргізеді;
- сорттық және тұқымдық бақылауды жүзеге асырады;
- басқа да заңдарға қайшы келмейтін және ауыл шаруашылығы министрлігімен
жүктелген функцияларды жүзеге асырады.
Берілген міндеттер мен қызметтерді жүзеге асыру үшін Басқарма мынадай
құқықтарға ие:
- тиісті мемлекеттік органдардан қажетті мәлімет талап етуге;
- шаруашылық субъектілерінен астық ресурстары мониторингін жүргізу үшін
қажетті мәліметтерді талап етуге;
- астық қабылдау кәсіпорындарының астықты қабылдау, өңдеу, сақтау және тиеу
бойынша қызметке қойылатын кәсіби талаптарды сақтауын тексеру;
- асыл тұқымды мал шаруашылығы және тұқым шаруашылығы саласындағы
аттестациядан өткен жеке және заңды тұлғалардың жұмыстарының сапасын
тексеру, асыл тұқымды мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы саласындағы
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына олардың қызметтері сәйкес
келмеген жағдайда аттестаттың немесе куәліктің күшін жою немесе алып қою
туралы мәселе көтеру;
- төменгі тұрған органдардың және құрамдас бөліктердің қызметін тексеру;
- заңдарға сәйкес басқа да құқықтарды жүзеге асырады.
3 АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
Аграрлық саладағы ауыл шаруашылық ұйымдарының коммерциялық түрі
бірнеше топтарға жіктеледі. Олардың құқықтық жағдайы туралы мәселелер
азаматтық заңнамалар мен арнайы заңдармен реттеледі. Соның ең алдымен
шаруашылық серіктестіктерге тоқталатын болсақ: Жарғылық капиталы
құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген
коммерциялық ұйым шаруашылық серіктестік деп танылады. Құрылтайшылардың
(қатысушылардың) салымдары есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық
серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген және алған мүлік меншік құқығы
бойынша серіктестікке тиесілі болады. Шаруашылық серіктестіктер толық
серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
қосымша жауапкершілігі бар серіктестік нысандарында құрылуы мүмкін. Толық
және сенім серіктестігінен басқа, шаруашылық cepіктестікті бір тұлға құра
алады, ол оның жалғыз қатысушысы болады. Толық серіктестіктің қатысушылары
және сенім серіктестігіндегі толық серіктер азаматтар ғана бола
алады. Құрылтай шарты мен жарғы шаруашылық серіктестіктің құрылтай
құжаттары болып табылады. Жарғы бір адам (бір қатысушы) құрған шаруашылық
серіктестіктің құрылтай құжаты болып табылады. Шаруашылық серіктестіктің
құрылтай құжаттарын (жарғы және құрылтай шартын) нотариат куәландыруға
тиіс. Шаруашылық серіктестіктің құрылтай құжаттарында ҚРАК аталған
мәліметтерге қоса әрбір қатысушының үлес мөлшері туралы; серіктестіктің
жарғылық капиталына олар салатын салымның мөлшері, құрамы, мерзімі және
тәртібі туралы; серіктестіктің жарғылық капиталына салым салу жөніндегі
міндеттерді бұзғаны үшін қатысушылардың жауапкершілігі туралы ережелер,
сондай-ақ заң құжаттарында көзделген өзге де мәліметтер болуға тиіс.
Шаруашылық серіктестік, заң құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда,
басқа шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы болуы мүмкін. Шаруашылық
серіктестік бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының
кәсіби қатысушысымен шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімін
жүргізу шартын жасасуға құқылы. Құрылтай шартының қолданылуы шаруашылық
серіктестігіне қатысушылар тізілімі қалыптастырылған күннен бастап
тоқтатылады. Шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімінен үзінді-
көшірме қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы қағаздарды ұстаушылар
тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы
бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы жүзеге асыратын шаруашылық
серіктестігінің жарғылық капиталындағы үлеске құқықты растайтын құжат болып
табылады. Акционерлік қоғам қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы
жүзеге асыратын шаруашылық серіктестігі болып қайта құрылған жағдайда
құрылтай шарты жасалмайды. Қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы
жүзеге асыратын шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына қатысу
үлесіне құқықтар шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімінде осы
құқықтардың тіркелген кезінен бастап туындайды. [7, 36 б.]
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімін қалыптастыру, жүргізу
және сақтау тәртібі Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленеді. Ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқық, санаткерлік
қызмет нәтижесі құқығын қоса алғанда және өзге де мүлік (Қазақстан
Республикасының секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес құрылатын,
жарғылық капиталы тек қана ақшамен қалыптастырылатын арнайы қаржы
компанияларын қоспағанда) шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталына
салынатын салым бола алады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық
капиталға заттай нысанда немесе мүліктік құқықтар түрінде салған салымдары
барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының жалпы жиналысының шешімі бойынша ақшалай нысанда
бағаланады. Егер мұндай салымның құны жиырма мың айлық есептік көрсеткіш
мөлшеріне барабар сомадан асып кетсе, оның бағасын тәуелсіз сарапшы
растауға тиіс. Шаруашылық серіктестігін қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеудің түсінігі
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... 1 3
2.1 ҚР ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және
басқару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және оның
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...15
2.3 Ауыл шаруашылығына бақылау-қадағалау қызметтерін жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ..16
3 АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ..20
4 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРАРЛЫҚ САЛАНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДЕ ЖЕР
ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан үшін аса өзекті мәселе болып
отырған сұрақ көптеген жылдар бойы аграрлық қатынастарды реформалау болып
отыр, бұрын ауыл шаруашылығы өнімдерін және басқа да игіліктерді
өндірушілерден бөлініп алынған. Осындай мәселелердің оңды шешімін табу үшін
бірқатар ғылыми зерттеулер жасалды. Ал ондай жұмыстар аграрлық қатынастарды
реттейтін құқықтық актілерді жетілдіруге, сонымен қатар еліміздегі нарықтық
қатынастардың дамуына ықпал етуі тиіс. Сондай-ақ, амалдардыі бірі ретінде
реформаланған ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жұмысшыларының жер
үлестерін бөліп беруді жатқызуға болады. Мұндай амалдардың бұрын-соңды
болмағандығы көптеген проблемалық сұрақтар бойынша құқықтық актілерге
көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Факті бойынша азаматтардың
жерге үлесіне құқығы әртүрлі жеке меншікті құрайды, бірақ нақты құқықтық
тұрғыдан алғанда тиісті ғылыми талдаудан өткен жоқ. Азаматтардың белгілі
бір жер үлесін алуы оған өкім ету кезінде құқықтық жағдайымен реттеуі тріс
әрекеттерін көрсетіп жатады. Орлардың куәландыратын көптеген құқықтық
актілерге заң шығарушы органның өзгертулер мен толықтырулар енгізуінен
байқауға болады.
Қазіргі кездің өзінде Қазақстан Республикасында аграрлық құқығының
ерекшеліктерін зерттеуге арналған еңбектер көп емес, осы сұрақтар бойынша
жазылған жұмыстардың көбісі аграрлық құқықты реттеудің жалпы мәселелерін
қарастыруға болады. Қазақстан Республикасының аумағында аграрлық
қатынастарының дамуы нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі орығуы, аграрлық
саясатты жүзеге асыру және реформаның жүргізілуі жағдайына аграрлық
қатынастарының оның ішінде ауыл шаруашылығы жерлерінің құқықтық реттелуі
болып табылады. Аграрлық қатынастарды реттеу мәселелеріне арналған негізгі
теориялық сұрақтарды дайындау, аграрлық қатынастарын реттеуші мемлекеттік
органдардың қызметтерінің материалдарына талдау жасау, осы саланы іске
асырудың негізгі құқықтық нысандары және осы мәселеге байланысты жасалатын
мәмілелер жүйесін бірқалыпқа келтіру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - аграрлық қатынастарының мемлекеттік
құқықтық реттеуге байланысты туындайтын сұрақтардың теориялық және
тәжірибелік мәселелерін зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі
заңдарда кездесетін кемшіліктерді, қарама-қайшылықтарды анықтау, аграрлық
қатынастар туралы заңдарды жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстарды
жасау. Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегі мәселелер қаралған:
- аграрлық қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты теориялық мәселелерді
анықтау және оларды негіздеу;
- қазіргі кездегі аграрлық қатынастар туралы заңдардың жағдайын олардың
іске асырылуын құқықтық мүмкіншіліктерін анықтау;
- нарықтық қатынастар кезіндегі аграрлық салаға байланысты жасалатын
мәмілелердің құқықтық және әлеуметтік-экономикалық маңызын анықтау;
- аграрлық қатынастарды реттеу кезінде аграрлық заңдарды және азаматтық-
құқықтық нормаларда кездесетін аграрлық қатынастарды реформалау тәжірибеде
жүзеге асыруға тежеуіш болатын құқықтық коллизияларды жоюға байланысты
жасалған ұсыныстарды негіздеу;
- аграрлық құқық субъектілерінің өзара экономикалық қатынастарын реттеуді
қамтамасыз ететін құқықтық нормалар базасын қалыптастыруға мемлекеттің
ролін анықтау;
- аграрлық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік органдардың қызметтерін
жетілдіру мен дамытуға ұсыныстар дайындау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік жұмысы ретінде жалпы диалектикалық,
танымдық дістерімен қатар арнайы логикалық, нақты тарихи салыстырмалы
әлеуметтік-ғылыми әдістер құрайды. Алдағы уақыттарда қойылған мақсаттарға
жету үшін, жүйелік әдістерде қолданылады. Зерттеудің теориялық негізін
заңгер ғалымдардың аграрлық-құқықтық қатынастары және аграрлық құқық туралы
ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары, сонымен қатар, нормативтік-құқықтық
деректер, жалпы құқық теориясы бойынша бұрынғы Кеңестер Одағы және басқа да
шетелдік ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектер
құрайды. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар аграрлық
қатынастарды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді,
кешенді зерттеумен сипатталады және Қазақстан Республикасының аграрлық
қатынастар туралы заңдарды жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы
мүмкін. Дипломдық жұмыста қаралған қорытындылар мен ұсыныстар аграрлық
қатынастарды дамытуға, олардың тиімділігін арттыруға бағытталады.
1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ОНЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТӘРТІБІ
1.1 Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеудің түсінігі мен әдістері
Аграрлық құқықтың ерекшеліктері ауыл шаруашылығы өндірісінің де
ерекшеліктері қамтиды. Ондай ерекшеліктердің қатарына төмендегілерді
жатқызуга болады: ауыл шаруашылығы, өндіріс үшін тамақ және ауыл
шаруашылыгы өнімдерін шығарушы экономиканың жалғыз саласы болып табылады;
экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда ауыл шаруашығында жер
өндірістің негізгі құралы болып табылады, ал басқа салаларда олар өз
объектілерін, ягни өз ғимараттарын орналастыратын жер ретінде
қарастырылады; жерден басқа, ауыл шаруашылық өндірісінде өндірістің негізгі
құралы ретінде тірі организмдер пайдаланылады, яғни басқа салаларда мұндай
жоқ; ауыл шаруашылығында өндірістің кезеңділігі (циклділігі) тән. Мысалы,
жазда, көктемде және күзде жұмыстардың көпшілік мөлшері жасалады. Бұл ауыл
шаруашылық кәсіпорындар жұмысшыларының уақытша жұмыспен қамтамасыз ету,
еңбек ақыны жыл мезгілдеріне теңдей етіп бөледі, еңбек демалыстарын
дұрыстап берді реттеу сияқты үдсрістсрді құқықтық реттеу керектігі
көрінсді; ауыл шаруашылық өндірісінің кезеңділігі өсімдік жануарлар
дүниесінің дамуының биологиялық және физиологиялық ерекшеліктерімен тікелей
байланыста болады. Бұл кезекте есімдік және мал шарууашылықтарына, малға
жем дайындау өндірістеріне қатысты (ветеринарлық - алдын алу шараларын
жүргізудің, малға өнім дайындаудың, егіс егудің маусымға байланыстылығы
және т.б.); жұмыс уақытының өндіріс кезеңімен сәйкес келмеді (мысалы, егіс
алқаптарында егілетін тұқым оны еккен егінші сол жерде жұмыс істейтін,
істемейтіндігіне байланыссыз немесе жаңа туған малдың төлі кімнің еңбегі
екеніне қарамастан тірі ағзалардың дамуының биологиялық және физиологиялық
заңдылықтарына сәйкес өсіп жетіле береді). [1, 58 б.]
Ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері аграрлық құқықтың да
ерекшеліктерін көрсетеді, ал бұл олардың байланысын және ұқсастығын
білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі туралы сұрақтар (ол кездс
ауыл шаруашылық құқығы деп аталады) бұл мәселелер 70 жылдардың басында
туындаған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелср бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхоздың құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың мсмлекеттік ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының саны тез арада өсіп кетті (олар тың жерлерде, сонымен
қатар колкоздардың жаппай қайта құрылуының негізінде болды). Ауыл
шаруашылық өнімдері өндірісін ьнталандырудың және ұйымдастыруды,
жоспарлауды реттеген ҚР Үкіметі және басқа да нормативтік актілер колхоздар
мен совхоздарға тең негізде таратылды. Экономиканың дамуының жаңа жолдарын
іздеу, азық-түлік меселелерін шешу агроонеркесіптік кәсіпорьшдар мен
ұйымдардың пайда болуына әкелді. Мұның аралығы ғылыми зерттелуді және
құқықтық бекітілуді талап етті, сондықтан ауыл шаруашылығы туралы идея
объективтік заңдылық болып табылады. Бір ғалым-заңгерлер аграрлық ұйымы
жеке сала рстінде болып шығарудың қажеттілігі дәлелдейді, ал басқалары әлі
дс дау туғызуда. Мысалы, А.И. Бобылев аграрлық құқық екінші қатардагы
құқықтық құрылым емес және ол кешенді сипатта емсс. Барлық құқық салаларын
нормативтік құқықтық актілердіңмен салыстырғанда бір деңгейдс тұрады және
иерархиялық тәртіпке бағынбайды. Аграрлық құқықпен реттелетін қоғамдық
қатынастардың бірьңғай сипаттылығы ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріиің
қызметін ұйымдастыру бойынша қоғамдық қатынастармен анықталады. Осыдан
аграрлық құқық-ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің қызметін ұйымдастыру
бойынша қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардьщ жиынтығын
көрсететін, нақты құқықтық қағидаларға негізделгсн және өзіндік қайнар
көздері және әдістері бар Қазақстандық құқық жүйесінің жеке бір саласы.
Бірқатар ғалымдар екінші қатардағы құқықтық құрылымдар ретіндс кешенді
салаларды бөліп шығару керектігін негіздейді. Кешенді құрылымдарга келетін
заңдық нормалар өздсрінің бастапқы құрылымында, негізгі салаларда қалады
және оларга тиісті негізгі салалардың жалпы ережелері қолданылады. Ал
екінші құрылымдағы нормаларға олар, мысалы, азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік, еңбек құқықтарының нормасы бола отырып кіреді. Сонымен қатар,
әлеуметтік шьндықтың санаты ретіпдегі құқық саласының табиғаты өзінің
кешенді құқық салаларының бар болуын жоққа шығарады деген пікірлерде. Құқық
жүйесінде осы уақытқа дейін құқық жүйесі және заң жүйесін ажырату жоқ,
сондықтан заң жүйесі салаларының кешенді сипаты құқық салаларына ауысты.
Қазіргі кезде ғалымдар осыған дейін құқық жүйесін өзгертуге әрекеттер жасап
жүр. Мемлекет және құқық теориясында құқық жүйесі мен заң жүйесінің өзара
қатынасы туралы түсініктер бар. Осыған орай, профессор В.Қ. Бабаев мынаны
көрсетеді: Егер саралау негізі әр салаға арнайы пән мен құқықтық реттеу
әдісі болып табылатын құқық жүйесінде кешенді құрылымдық құрамдар болмаса,
онда заң жүйесінде функционалдық мақсатқа немесе мсмлекеттік басқару
саласында қолданылуына байланысты белгілср бойынша құрылған әр түрлі
кешенді құрылымдар кездеседі. Мысалы, ауыл шаруашылық, сауда, шаруашылық
заңдарын кешенді болып табылады. Сондықтан аграрлық құқық кешенді құқық
саласы болып табылады дегенге нақты негіз жоқ. Бірақ аграрлық құқық
саласының жақтастары кешенді сала теориясына негіздейді. Оған мысалы,
кәсіпкерлік құқық, экология құқықты жатқызады. Олар аграрлық құқықты ауыл
шаруашылық өпдірістік қызмет саласында аграрлық қатынастарды (жер,
мүліктік, еңбек, ұйымдастыру-басқару) реттейтін құқықтық нормалардың жүйесі
деп анықтайды, Б.А. Воронин кешенді құқық саласының пәні белгілі қоғамдық
міндеттерді шешуге бағытталған локальдық әлеуметтік жүйелер деп
түсіндіреді. Осы мақсатта кешенді саланың пәні олардың заңдық
бірыңғайлылығына қарамастан ортаның қажетті элемеиттерінен құралады. Бірақ
кешенді құқық салаларының табиғаты туралы ойлар әлі соңын тапқан жоқ. Біз,
бүгінде, аграрлық құқықтың пайда болуы, мазмұны, даму заңдылықтары өзінше
объективтік кешенді құрылым және жүйеліліктік емес жүйенің және құқық
құрылымының нәтижесі болып табылады дейміз. Аграрлық құқықтың өз бетінше
кез келгені құқық саласының негізінде оның пәні мен құқықтық ретту әдісі
жатыр деген жалпыға мәлім құқық тсориясының ережелеріне негізделеді.
Бірыңғай қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар құқық саласына
біріктірілсді. Осыган байланысты құқықтық ретту пәні белгілі құқық
саласымен реттелетін айрықша қоғамдық қатынастар тобы. Қазақстандық құқық
жүйесі ретінде аграрлық құқықтық құрылымның объективтік негізі ерекше
реттеуді қажет ететін кең және ыңғайлы қоғамдық қатынас саласы болып
табылады. Бұл ең біріншіден ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріс байланысты
қатынастар. Нақты бұл қатынастар басқа қатынастарға да ерекше әсерін
тигізеді, соның ішінде аграрлық құқықтың пәні болып табылатын ауыл
шаруашылық өнімдерін өңдеу және тарату саласында, аграрлық өндірістің
материалдың техникалық базасын құруда, оны өндірістік-техникалық қамтамасыз
етуде ерекшс мәнге ие. Аграрлық құқық пәнінің құрамдас элементті ауылдың
әлеуметтік саласындағы қатынастар болып табылады. Аграрлық құқықтың негізгі
пәнін аграрлық заңдар немесе оларды ауыл шаруашылық заңдар деп атайды.
Аграрлық заңдар ауыл шаруашылық қызметі саласында пайда болатын
қатынастарды реттейтін әр түрлі деңгейдегі норматтівтік актілердің, яғни
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылардың, тиісті министрліктер мен
всдомстволардың бұйрықтары мен нұсқаулықтарының кешені болып табылады. Бұл
жағдайда ауыл шаруашылық қызметі өсімдік және мал шаруашылыгы өнімдерін
өндіру, оны тарату және ауылдық тауар өндірушілердің өздерінің алғашқы
өңдеуі болып түсіндіріледі. Бұл аграрлық заңдар агроөнеркәсіптік кешенді
толығымен қамти ма, әлде жоқ па соны білдіре ме? Агроөнеркәсіптік кешснді
ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуды, оны қайта өңдеуді, аұыл шаруашылық
техниканы жөндеуді және басқа да ауыл шаруашылық қызметтерін жүзеге
асыратын оның қызмет ететін өндірістерімен қоса ауыл шаруашылығы құрайды.
Егер құқықтың реттеу пәні аграрлық құқық нормаларының негізі, қандай
қоғамдық қатынастарды реттейтіндігін көрсетсе, құқықтық реттеу әдісі бұл
қатынастар қалай, қандай әдістермен және қандай құралдармен реттелетіндігін
көрсетеді. Белгілі құқық саласын ашып көрсетудің маңызды өлшемі (критерий)
оның қағидалары, яғни берілген құқық саласының құрылымының және қызметінің
негізгі ойларын анықтайтын бастапқы ережелер, бастамалар. Құқық саласының
құрылуының маңызды өлшемі ретінде құқықтың қайнар көзі, ең алдымен құқықтық
актілер, бастапқы орынды алады. [1, 74 б.]
Аграрлық құқық саласының құрылуында субъективтік фактор ретінде құқық
саласының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың берілген түрін реттеуде
қоғам мен мемлекеттің мүдделілігі танылады. Қазақстан Республикасының
дамуының барлық кезеңдерінде мемлекет өз ауыл шаруашылық өндірісінің дамуын
қалады, экономиканың аграрлық секторында реформалау бағдарламаларын жасады,
қоғамның өмір сүруінде аграрлық саланың құрылуының мақсаттары мен
міндеттерін анықтады, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
шаралар қолданды. Аграрлық құқық ауыл шаруашылық және онымен байланысты
басқа қызмет саласындағы (жер, мүліктік, еңбек және ұйымдастыру,
басқарушылық) аграрлық қоғамдық қатынастарды реттейтін өзара байланысты
құқықтық нормалар жүйесінің бөлігін сипаттайтын арнайы кешенді құқық
саласы.
Заң әдебиеттерінде кез келген құқық саласы бірыңғай қатынастарды
реттейтін құқықтық реттеу әдістеріне ие деген ойлар бар. Әкімшілік құқық
үшін бұл - алдын ала ескерту, яғни билік және бағыныштылық қатынастары;
азаматтық құқық үшін рұқсат ету әдісі, яғни тараптардың заң алдында теңдігі
әдісіне негізделеді; қылмыстық құқық үшін - тыйым салу әдісі; еңбек құқығы
үшін - әділетті мадақтау және сыйақы беру әдісі. Аграрлық құқық бірқатар
ғалымдардың ойынша кешенді құқық саласы болып саналатындықтан оның бірыңғай
құқықтық реттеу әдісі болмайтындығы көрінеді. Бірақ, егер құқық жүйесі 30-
ға жуық құқық саласын анықтаған болса, онда осынша реттеу әдісі болады деп
есептеу дұрыс бола ма деген ойлар әдебиеттерде көрсетілген. Егер әдіс -
құқықтық реттеудің заңды құралдарының жиынтығы деген түсінікті алатын
болсақ, онда құқық саласының құқықтық реттеу әдісінің басқа тұжырымдамасы
анықталады. Мемлекет және құқық теориясы бойынша әдебиеттерде құқықтық
реттеудің бірнеше негізгі әдістерін бөліп көрсетеді. Аграрлық қатынастарды
реттеуде позитивтік міндеттеу әдісі де қолданылады, мысалы, ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлерді пайдаланғанда, ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен
ұйымдарының қызметімен байланысты қатынастарды реттеуде. Кейбір жағдайларда
аграрлық құқықта тыйым салу әдісі де қолданылады, мысалы, ауыл
шаруашылығында қоршаған ортаны қорғау бойынша қатынастарда. Қазақстан
Республикасы аграрлық құқықтың тек өзіне ғана тиісті ерекше құқықтық реттеу
әдісі жоқ. Көптеген салалардың, соның ішінде аграрлық құқықтың да өзінің
құқықтық реттеу әдісінің болмауы оның саралау мәтінін төмендетеді, бірақ
толығымен жоққа шығармайды, өйткені құқықтық реттеу әдісінің ерекшелігі
ондай рөлге сөзсіз ие. Құқықтық реттеу әдісінің мұндай ерекшелігі, әдетте,
белгілі бір құқық саласының өз әдісінің болуында емес, бұл әдістердің өзара
байланысуында, осы байланыстың тек нақты салаға қатыстылығын көрсететін
және осы салаға топтық құқықтық реттеуді негіздейтін ондағы белгілі бір
элементтердің болуында. Көрсетілген қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
әдістерінің біздің тарихымыздың түрлі деңгейлеріндегі өзара байланысы
мүлдем бірдей емес болған. Әміршілдік-әкімшілдік кезеңдерде тыйым салу және
бұйыру әдістері басым болды. Жеке кәсіпкерлік қызмет нысанын тудыратын
немесе жеке басқа кіріс әкелетін қызметтің кез келген түріне рұқсат
етілмеді. Ауыл шаруашылық ұйымдары-колхоздар мен совхоздардың тәжірибелік
өндірістік-шаруашылық қызметтері қатаң шектеліп отырды. Осы негізгі ауыл
шаруашылық қызметін жүргізетін ұйымдастыру-құқықтық нысандарының арасындағы
заңды, әсіресе тұрақты айырмашылық жоқтың қасы болды, ал ол колхоздарды
“жалпы халықтық кәсіпорындардың” деңгейіне тарту және оларды совхоздар етіп
қайта құру мемлекеттендіруге әкелді. Тыйым салу және тікелей бұйыру
әдістері әскери кезеңге дейін де, одан кейінде негізгі болып табылды. 1955
жылдан бастап ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге маңызды өзгерістер
енгізуге және тікелей орталықтандырылған жоспарлау саласын шектеуге
жасалған талпыныстар ешқандай тәжірибелік нәтижелер бермеді және бермейтін
де еді, өйткені сол кезде басым болған әміршілдік-әкімшілдік жүйеге сәйкес
келмеген еді. Осы бағытта байқалатын алға басулар тек қана 90 жылдардың
басында жер және аграрлық реформалардың жүзеге асуына байланысты пайда бола
бастады. Реттеудің әкімшілік әдісінен экономикалық әдіске, яғни “заңмен
тыйым салынбаса барлығына рұқсат” қағидасына негізделген рұқсат ету әдісіне
көше бастады. Жалпы нарықтық экономика, сонымен қатар аграрлық секторда тек
қана міндетті бұйрықтар мен шектеулердің негізінде бекітіліп, дұрыс дами
алмайды. Сондықтан біздің экономикада басым болатын қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің императивтік әдісі кейбір салаларда ішінара, кейбір
салаларда толығымен өз пікірін және ойын жүзеге асыруға толығымен еркіндік
беретін диспозитивтік әдіске орын беру керек болды. Ол конституциялық
деңгейде де, ауыл шаруашылық, коммерциялық ұйымдарының құқықтық мәртебесін
анықтайтын арнайы заңдардың нормаларында да өзінің тікелей көрінісін тапты.
Ауыл шаруашылығындағы жеке құқықтық сала-аграрлық коммерциялық ұйымдарың
және шаруа қожалықтарын құрумен және олардың қызметімен, шарттар жасау және
орындаумен, сонымен қатар аграрлық өндірістегі азаматтардың еңбектік және
мүшелік қатынастарымен байланысты қатынастар. Бұл қатынастарды реттеуде
еркіндіқ әдісі, тараптардың заңдық теңдігі, олардың бір-біріне тәуелсіздігі
әдістері қолданылады (бұл қатынастарға мемлекеттің қатысуына қарамастан)
әдебиеттерде реттеудің экономикалық әдістері бар екендігі туралы негізді
ойлар бар. Негізгі экономикалық әдістердің қатарына көрсетілген қызметке
ақы төлеу, айып төлеу, салық салу жатады. [2, 9 б.]
Аграрлық қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын
анықтайтын, негізгі басшылыққа алатын идеялар. Олар барлық уақытта бірдей
болмайды. Белгілі бір тарихи кезеңде агроөнеркәсіптік кешенде шешілетін
міндеттер мен негізгі бағыттардың өзгеруіне сәйкес құқықтық реттеу
қағидалары да өзгереді. Аграрлық құқық негізінен алғанда барлық
қазақстандық құқық жүйесіне тән қағидаларға сүйенеді. Аграрлық құқықтың
негізгі қағидаларының қатарына Н.Н.Веденин мына қағидаларды жатқызады:
аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысан таңдау еркіндігі;
ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі; аграрлық
кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және агроөнеркәсіптік кешендегі әр
түрлі меншік нысандарының тең дәрежеде құқықтық қорғалуы; агроөнеркәсіптік
кешен дамуының артықшылығы; агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
азаматтардың толық тамақтануға құқығы; ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерлердің өндірістік-шаруашылық қызметіне мемлекеттік органдардың
араласпауы. Е.Л. Минина арнайы қағидаға ауыл шаруашылық өндірісінің
ерекшеліктерін есепке алу қағидасын жатқызу керектігін айтады. Ерекшелік
жердің ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы болып
қолданылатындығында. Ол өсімдіктердің, жануарлардың, тірі ағзалардың өсімін
молайтумен байланысты және маусымдық сипатқа ие. Ауыл шаруашылығы
мәселелері туралы нормативтік актілерді зерттей келе, аграрлық құқық
олардағы нормаларды салыстыру, зерттеу және талқылаумен айналысады. Ол үшін
аграрлық заңдармен шешілетін сұрақтармен байланысты басқа салалардың
нормативтік актілері, ауыл шаруашылық тауар өндірушілермен байланысты
дауларды шешудегі сот тәжірибесін, ауыл шаруашылығы туралы заңдардың даму
тарихын білу қажет. Аграрлық-құқықтық ғылым сонымен қатар салыстырмалы-
құқықтық зерттеу, шетелдердегі жер және аграрлық құрылымдарды құқықтық
реттеу жүргізе отырып шетелдердің аграрлық заңдарын оқытады. Осының
барлығы аграрлық құқықтың ғылым және оқу әдістемесі ретіндегі пәнін
құрайды. Жоғары тұрған уәкілетті орган өкілеттігін тапсыруға, мүлікті
кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға
өзгеше түрде билік етуге құқылы. Осы және басқа да меншік иесінің барлық
құқықтарына ауыл шаруашылық өндірісінің барлық қатысушылары ие. Ауыл
шаруашылық кәсіпорындарының шаруашылық-өндірістік байланыстары шарт
негізінде жүзеге асырылады. Бірақ ауыл шаруашылығына қатысы бар ғана
шарттар сыртқы аграрлық қатынастарға негіз болады. Олар жерді жалға беру
немесе алу, мемлекеттік сатып алу, ауыл шаруашылық өнімдерін тапсыру
шарттары, агрохимиялық қамтамасыз етуге шарттар және т.б.
Ауыл шаруашылық коммерциялық ұйымдарының мүліктік қатынастарын
құқықтық реттеу. Бұл қатынастар тек азаматтық құқықтық нормаларымен ғана
емес, сонымен қатар олардың құқықтық табиғатын толығымен ашып көрсететін
аграрлық заңдармен де реттелуі керек. Сонымен қатар, сыртқы аграрлық
қатынастарды тек ауыл шаруашылық өндірісі саласында ғана пайда болды деу
дұрыс емес. Оның көпшілік мөлшері ауыл шаруашылық кәсіпорындарының және
басқа шаруашылықтардың мемлекетпен, жеке кәсіпкерлермен экономикалық қарым-
қатынастары барысында пайда болады. Сыртқы аграрлық қатынастардың келесі
түрі салықтық және оған теңестірілген қатынастар. Салықтық аграрлық
қатынастарға жерді пайдаланғаны үшін жер салығын төлеу, жалға алу ақысын
төлеу жатады. Жер салығы мөлшері, оны төлеу тәртібі мен мерзімі, жерді
жалға алу салық мөлшерін белгілеу тәртібі мен шектері заңдармен анықталады.
Жерге меншік иелері жыл сайын салық төлеп отырады. Салық мөлшері жердің
сапасына, мөлшеріне, ауданына, орналасқан жеріне, құрамына байланысты
болады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ауыл шаруашылық өндірісінің басқа
да қатысушыларының сыртқы деликтілік қатынастары оларға басқа тұлғалардың
зиян келтіруі барысында туындайды және ол азаматтық заңдармен реттеледі.
[2, 18 б.]
1.2 Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері
Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болу және жойылу
негіздері заңдық факт болып табылады. Азаматтық құқықтар мен міндеттер
заңдарда көзделген негіздерден, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәтініне байланысты
азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызады. Осыған сәйкес азаматтық
құқықтар мен міндеттер: заңдарда көзделген шарттар мен өзге де
мәмілелерден, сондай-ақ заңдарда көзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін
мәмілелерден; заңдарға сәйкес азаматтық-құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан; азаматтық құқықтар мен міндеттер белгілеген сот
шешімінен; заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде; өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларын және санаткерлік қызметтің, өзге де
нәтижелерін жасау нәтижесінде; басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол
сияқты басқа жақ есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау (негізсіз
баю) салдарынан; азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері
салдарынан; заң азаматтық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады. Б. Жетпісбаев заңдық фактілерді түрлерге
бөлуге көптеген негіздер әсер етеді деп көрсетеді. Осыған орай заңдық
фактілердің мынадай түрлерін көрсетуге болады: Құқық тудыратын, яғни
аграрлық құқықтық қатынастардың пайда болуына әсерін тигізетін. Оған
келісім шарт жасасу шарты, белгілі бір ауыл шаруашылық жұмыстарын орындау
кезеңіне еңбек шартын жасау және т.б. жатады. Құқық өзгертетін, яғни
құқықтық қатынастарды өзгертетін актілер. Оған жұмыстан шығуға өтініш
беру, жүргізуші құжатын алу және т.б. жатады, яғни осы сияқты әрекеттер
нәтижесінде құқықтық қатынастар өзгереді. Құқық тоқтататын фактілер, яғни
құқықтық қатынастарды толығымен жоятын фактілер. Оған жер учаскесін алып
қою, кәсіпорынды тарату, тұлғаның қайтыс болуы және т.б. жатады. Заңдық
фактілер пайда болу сипатына қарай әрекет және оқиғаға бөлінеді. Әрекет
дегеніміз адамның еркіне байланысты пайда болатын заңдық факт. Олар заңды
және заңсыз болып бөлінеді. Заңды, яғни заңға сәйкес әрекет. Заңсыз, яғни
заңға қайшы келетін әрекет. Әрекет арқылы пайда болатын заңдық фактілерге
шарт жасау, нормативтік-құқықтық актілер шығару жатады. Мысалы, жерді
меншік құқығына беру туралы акт; жер пайдалануға акт; жер учаскесін жалға
беруге шарт жасасу; жерді мұраға қалдыру, сыйға тарту және т.б. Оқиға
дегеніміз - пайда болуы адамның еркінен тыс болатын заңдық факт. Оған
табиғат апаттары жатады, яғни құрғақшылық, су тасқыны, жер сілкінісі, өрт.
Кейбір жағдайларда аграрлық құқықтық қатынастар туындау үшін заңдық
фактілердің жиынтығы, яғни заңдық құрам керек. Мысалы, шаруа қожалығын құру
үшін тек қана отбасы мүшелерінің келісімі емес, оған қоса жергілікті
атқарушы органдардың жер учаскесін меншік құқығында немесе жер пайдалану
құқығында беру туралы шешімі керек. Аграрлық құқықтық қатынастардың пайда
болуы, өзгеруі, жойылуында маңызды орынға меншік құқығын жүзеге асыруда
заңдармен белгіленген шектеулер ие. Мысалы, сервитут белгілеу, жер
учаскесіне құқықтарды мемлекеттік тіркеу. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы, заң құжаттарында
көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың тоқтатылуына әкеліп
соқтырмайды.Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің
құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға
зиян келтірмеуге тиіс. Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген
құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасап,
заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершілік қағидаттарын, ал кәсіпкерлер
бұған қоса іскерлік әдептілік ережелерін сақтауға тиіс. Бұл міндетті шарт
арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық құқық
қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әділ әрекет жасауы
кездеседі. Азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа жаққа зиян келтіруге,
құқықты басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның
мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол
берілмейді. [3, 17 б.]
2 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 ҚР ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу және басқару тәртібі
Шетелдердегі ауыл шаруашылығының дамуының әлемдік тәжірибесі ауыл
шаруашылығын дамытуды мемлекеттік реттеу тек қажеттілік емес, сонымен
бірге, заңдылық екенін көрсетеді. Агроөнеркәсіптік дамытуды мемлекеттік
реттеу – мемлекеттің ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, өңдеу және таратуға,
агроөнеркәсіптік өндірісті өндірістік-техникалық қамтамасыз етуге,
агроөнеркәсіптік кешендегі кәсіпорындардың шаруашылық қызметін
ұйымдастыруға нормативтік актілер шығару жолымен әсер ету, мемлекеттік
билік органдарының ұйымдасқан қызметін жүзеге асыру және экономикалық әдіс
арқылы реттеуді жүзеге асыратын ауылшаруашылық органдарының жалпы құзыретін
басқару. Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсатына
байланысты айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Нақты алғанда мемлекеттің
экономикалық және басқа да процестерге әр түрлі қатысуы туралы айтылады.
Мемлекеттік ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорынан қаражат төлеудің
тәртібін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында мыналар
қарастырылған. Мемлекеттік ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорынан
айналым қаражатын толықтыруға арналып бөлінетін сомалар әрбір ауыл
шаруашылығы құралымы бойынша Қор ағымдағы жыл үшін белгілеген шекте, ауыл
шаруашылығы өндірушілерінің өткізген өнімінің көлеміне және олардағы асыл
тұқымды аналық мал басының болуына қарай анықталады. Ауылшармині бекіткен
тізімге сәйкес, өндіруші-кәсіпорындарға - жүнді алғаш өңдейтін
фабрикаларға, дайындау ұйымдарына, өңдеуші және қызмет көрсетуші ұйымдарға
жүн өткізгені, сондай-ақ оны алыс-беріс жағдайларында өткізгені үшін, ал
республикадан тыс жерлерге, коммерциялық құрылымдарды қоса - қылшықты және
жартылай қылшық жүн өткізгені үшін ауыл шаруашылығы өндірушілеріне қаржылық
көмек бөлінеді. Жоғарыда аталған ұйымдарға өткізген кезде таза жүннің
шығымын анықтау үшін аймақтық жүн ғылыми-зерттеу лабораторияларының
деректерін басшылыққа алу, ал олар болмаған жағдайда, соңғы 5 жылдағы жүнді
алғаш өңдеу фабрикасының қабылдау-тапсыру актілерінің, облыстық ауыл
шаруашылығы басқармасы бекіткен, орташа статистикалық деректерін басшылыққа
алу ұсынылады. Әрбір облысқа минералдық тыңайтқыштарды түр-түрімен берудің
көлемін Ауылшарминінің Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту департаменті
облыстық ауыл шаруашылығы басқармаларына (департаменттеріне) минералдық
тыңайтқыштарды сатып алуға өтініш берген ауыл шаруашылығы құрылымдарының
тізбесі негізінде анықтайды. Берушілер мен тапсырысшылар арасында жасалған,
Ауылшарминімен келісілген шарттар бойынша берушілер өздері өндірген
минералдық тыңайтқыштарды ауыл шаруашылығы өндірушілеріне жібереді. Қор
минералдық тыңайтқыштарды сатып алу жөніндегі шығындардың 50%-іне дейін
өтеуге арналған қаражатты берушіге бөледі. Минералдық тыңайтқыштар беруді
жүзеге асыратын отандық дайындаушы зауыттарға тыңайтқыш құнының 30%-іне
дейін аванс беруге рұқсат етіледі. Беруші ауыл шаруашылығы өндірушілеріне
минералдық тыңайтқыштарды 50%-ке дейін арзандатылған құны бойынша сатады.
Берушіден химбазаға дейін минералдық тыңайтқыштарды тасу жөніндегі
берушінің шығыстарының мөлшері Ауылшарминімен келісілген үстеме баға
есебінен өтеледі. Минералдық тыңайтқыштарды химбазадан қолдану орнына дейін
тасымалдаудың көліктік шығыстарын ауыл шаруашылығы өндірушілері іс жүзінде
шыққан шығыстар бойынша бөлек ұсынады. Қордың облыстық бөлімшесі облыстық
ауыл шаруашылығы басқармасымен (департаментімен) бірлесіп, аудан мен облыс
мамандары арасынан комиссия құрады, ол тыңайтқыштардың енгізілу фактісін
және химбазадағы олардың қалдығын тексереді, бұл актімен расталады. Беруші,
Ауылшарминінің Ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту департаментінде қаралған,
пайдаланылған қаражатты есепке алу үшін актілерді Қорға тапсырады. Беруші
ай сайын, әрбір айдың 10-ынан кешіктірмей, минералдық тыңайтқыштардың
қолданылуы туралы нысан бойынша анықтама тапсырады. Ауылшарминінің Ауыл
шаруашылығы өндірісін дамыту департаменті мен республикалық өсімдіктерді
қорғау станциясы қараған және бекіткен актілер Қорға төлеу үшін
тапсырылады. Қордың тұтынылған препараттар үшін соманың 30%-іне дейін
отандық препарат өндірушілерге аванс беруге құқығы бар. Біржола ақы төлеу
әрбір шаруашылықтан препараттың қолданылғанын растайтын құжаттардың
тапсырылуы бойынша жүргізіледі. Шағын және орта агробизнеске арналған
қаражатты жоғары түсімді селекцияларды алу мақсатында элиталық тұқымдарды,
асыл тұқымды малды және аталықтардың ұрығын ауыл шаруашылығы құралымдары
ғана ала алады. Қор шаруашылықтар сатып алған тұқымдардың, асыл тұқымды
малдың және аталықтардың сатып алынған құнының 30%-ін өтейді. Шағын және
орта бизнесті дамытуға арналған қаражаттарды беру тендерлік негізде,
аталған мақсаттарға арналған шығыстар сметасының шегінде жүргізіледі.
Тендерді Ауылшармині мен Қордың комиссиясы Қазақстан Республикасы Ауыл
шаруашылығы министрінің бұйрығымен бекітілген тендерді жүргізудің тәртібіне
сәйкес өткізуде. Қордың облыстық бөлімшесі келген өтініштерді тіркейді,
тапсырылған жобаларды қарайды және өз қорытындыларымен оны тендерлік
комиссияның қарауына тапсырады. [4, 23 б.]
Ауыл шаруашылығын қолдауға және дамытуға бюджеттен несие беру туралы
қаулыда аграрлық салаға көп көңіл бөлінген. Онда ауыл шаруашылығы жобаларын
несиелеу кезінде аудандық комиссия аудандық қаржы бөліміне іріктеу
нәтижелері бойынша талаптары негізінде бюджеттік бағдарлама басқарушысымен
бірге нақты бюджет бағдарламасының шарттарын және оны жүзеге асыруға қатысу
дәрежесін белгілейді, несие келісімдерін жасайды және соған қатысты
құжаттар кепілдік, шарт, төлем кестелері және тағы басқа дайындайды.
Бағдарлама ауылшаруашылық басқармасы несие шарттарын қаржыландыруға
пайдаланатын несие ресурстары ретінде жұмсалатын бюджет қаражаттарының дер
кезінде толық қайтарылуы жөнінде толық жауапты болады. Несие шартында сол
сияқты несиенің нысаны, сапасы, мерзімі және несиені алу мен өтеудің өзге
шарттары мен міндеттері, келісім шарттары орындалмаған жағдайда салынатын
санкциялар, даулы мәселелердің шешілу тәртібі, шарттың қолдану мерзімі
көрсетіледі. Отандық ауылшаруашылығы тауар өндірушілеріне қолдау көрсету
шараларын шеңберінде несие ресурстары негізгі және айналым қорларын
толықтыруға, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін фермалар мен цехтарды
қайта құруға, республикалық және жергілікті инвестициялық бағдарламаларды
іске асыруға, сондай-ақ жүн дайындау үшін бөлінеді. Жарғылық капиталының 51
пайыздан кем емес бөлігі Қазақстандық заңды және жеке тұлғалардың меншігі
болып табылатын ауыл шаруашылығы кәсіпорындары жобаларының мынандай
өлшемдері басшылыққа алына отырып несиеленеді: жобаның импортты алмастырушы
бағыты; өндірілетін тауардың ішкі және сыртқы рыногта өтімділігіне сенімді
негізі және қажетті рынок көлемі болуы; жаңадан ашылатын және қалпына
келтіретін жұмыс орындарының саны; жобаның тиімділігі.
Несие алушылардың құжаттарына қойылатын талаптар; технико-экономикалық
негіздемесі бар бизнес-жоспар, меншік иелік құқығы туралы заңды
құжаттарының көшірмесі, жер беру актісі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік,
жарғы және құрылтайшы құжат көшірмесі, соңғы жылдың балансы (заңды тұлғалар
үшін) құжаттардың көшірмелері қоса тіркелген кепілге қойылатын мүлік
тізбесі, салық органдарынан бюджет алдында қарыздары жоқтығы туралы, өзіне
қызмет көрсететін банктен мерзімі өткен қарызы жоқтығы туралы, аудандық жер
инспекциясының бекітілген жердің пайдалану жағдайы туралы, жергілікті қаржы
органынан жергілікті бюджеттен алған несиеден қарызы жоқтығы жөнінде
анықтамалар тапсыруы тиіс. Осы көрсетілген құжаттардың біреуі кем болған
жағдайда, құжаттар толық болғанға дейін тіркеуге алынбайды. Жобаны кешенді
сараптауды ауылшаруашылық басқармасы бір апта ішінде жүзеге асырады.
2.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және
оның құқықтық жағдайы
Қазақстанның ауыл шаруашылығы елдің экономикалық және әлеуметтік
өмірінде ерекше орын алады және мемлекеттік органдар тұрғысынан мемлекеттік
реттеу және басқару арқылы жүзеге асырылатын ықпал етудің маңызды объектісі
болып табылады. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығын реттеу және
басқару органдарының құзыретіне байланысты төртке бөлінеді:
- жалпы құзыретті реттеу және басқару органдары (Қазақстан Республикасының
Парламенті, Қазақстан Республикасының Президент аппараты, Үкіметі,
маслихаттар, аумақтық атқарушы органдар, мемлекеттік ауыл шаруашылық
инспекциялары және т.б.)
- арнайы құзыретті басқару органдары (Ауыл шаруашылығы, министрлігі, оның
құрылымдық бөлімшелері, ауыл шаруашылығын басқарудың аумақтық органдары,
мемлекеттік ауыл шаруашылық инспекциялары және т.б.)
- сала аралық құзыретті органдар;
- қызметтік басқару органдары.
Жалпы құзырет органдардарының ауыл шаруашылығын реттеу және басқару
ерекшелігі, олардың осы қызметтерді өз құзыретіне қатысты басқа да
міндеттермен, яғни экономиканы дамыту, әлеуметтік саланы, денсаулық сақтау,
білім беру және т.б. дамытуды басқару қызметтерімен қатар атқаруында болып
тұр. Осы органдардың шешімдері Қазақстан Республикасының барлық аумағына,
сондай осы аумақта жергіліктендірілген және жалпы құзыретті органдар
юрисдикциясы аумағы шегінде орналасқан барлық жеке және заңды тұлғаларға
таралады. Мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын жалпы құзыретті органдарға
Қазақстан Республикасының Парламенті, жергілікті өкілді органдар, Қазақстан
Республикасының Президенті және оның әкімшілігі жатады. Басқару қызметтерін
атқаратын жалпы құзыретті органдарға ҚР Үкіметі, жергілікті атқару
органдары жатады. Қазақстан Республикасының Үкіметі басқару органдары
жүйесінде маңызды орын алады. Үкімет мемлекеттік биліктің атқарушы органы
болып табылады және атқарушы органдардың бүкіл жүйесін басқарады. Ауыл
шаруашылығы өндірісі саласында басқаруды Республика шегінде жүзеге асырады.
Үкіметтің құзыреті ҚР Конституциясында, Үкімет туралы Конституциялық заңмен
анықталады. Үкімет мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге
асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын, мемлекеттік бағдарламалар,
жоспарлар жасайды. Мысалы, 1990 жылдың 3 желтоқсанынан шаруа қожалықтарын
дамыту және қолдау, 1991-1995 жылдары және 2000 жылдың аяғына дейінгі Ауыл
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары. 2010 жылға дейінгі ауыл
шаруашылық стратегиясын жүзеге асыру бойынша шаралардың жоспары; Қазақстан
Республикасының ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жоспары. Ауыл
шаруашылығын басқарудың арнайы органдары ҚР ауыл шаруашылық министрлігі
және оның аумақтық органдары. [5, 37 б.]
2.3 Ауыл шаруашылығына бақылау-қадағалау қызметтерін жүзеге асырушы
мемлекеттік органдардың атқаратын қызметі
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік бақылау, бұл жалпы мемлекеттік
бақылаудың бір бөлігі – аграрлық заңдардың сақталуын қамтамасыз етудің
маңызды құқықтық шарасы, мемлекеттік басқарудың функциясы және аграрлық
құқықтық институты. Ауыл шаруашылығында мемлекеттік бақылау барлық
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, яғни барлық шаруашылық
субъектілерінің және азаматтардың аграрлық заңдарды сақтауын тексеру.
Аграрлық заңдардың сақталуын мемлекеттік бақылау келесі элементтерді бөліп
көрсетуге болатын күрделі құрам. Аграрлық заңдардың сақталуын қадағалауды
жүзеге асыратын прокурорлық қадағалау және жалпы құзырет органдары жүзеге
асыратын ауыл шаруашылығы саласындағы мемлекеттік бақылау. Бұл органдарға
Үкімет және жергілікті атқару билігі органдары жатады. Үкімет өз
мәжілісінде ауыл шаруашылығы саласындағы атқару билігінің мемлекеттік
құрылымдарының басшыларының есебін және баяндамаларын тыңдау жолымен
бақылауды жүзеге асырады. Бұл саладағы заңдардың, басқа да нормативтік-
құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін қадағалайды.
Жергілікті бақылау, яғни белгіленген әрекеттердің заңсыздығын
айқындауға ғана құқылы емес прокурорлық органдармен салыстырғанда
жергілікті атқару билік органдарының аграрлық заңдардың сақталуына бақылау
жасайды. Ауыл шаруашылығында мемлекеттік бақылауды ұйымдастырудың және
жүзеге асырудың құқықтық негізі Конституцияда, заңдарда, Үкіметтің және
басқа да атқару органдарының нормативтік құқықтық актілерінде бекітілген.
Ауыл шаруашылығында бақылауды жүзеге асыруда кең өкілеттілікке ҚР ауыл
шаруашылығы министрлігі және орталықта және жергілікті жерлерде арнайы
мемлекеттік бақылау-қадағалау қызметтері бар оның аумақтық басқару
органдары ие. Ол органдарға мыналар жатады: Мемлекеттік ветеринарлық
инспекция, Мемлекеттік фитосанитарилық инспекция, Өсімдік карантині бойынша
мемлекеттік инспекция, Мемлекеттік астық инспекциясы, Өсімдікті қорғау
бойынша мемлекеттік инспекция, Жерлерді қорғау бойынша мемлекеттік
инспекция, Мемлекеттік еңбек инспекциясы және т.б. Мемлекеттік ауыл
шаруашылық қызметтері – ветеринария, асыл тұқымды мал шаруашылығы,
фитосанитария, өсімдік қорғау, өсімдік карантині, астықты қорғау, сақтау
және пайдалану саласында, жерлерді қорғау және пайдалану саласында, еңбек
ұйымдастыру және қорғау саласындағы арнайы бақылау-қадағалау функцияларын
жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың жүйесі ретінде танылады. Бұл
қызметтер өз функцияларын ведомстволардың емес мемлекеттің атынан жүзеге
асырады. Өз жұмыстарында бұл органдар оларға берілген функцияны жүзеге
асыруда көмек көрсететін атқару билік органдарына сүйенеді.
Ауыл шаруашылық министрлігінің аумақтық басқармаларының бақылау-
қадағалау функциялары ҚР ауыл шаруашылығы министрлігінің 2001 жылғы 13
наурыздағы № 57 бұйрығымен бекітілген осы органдар туралы ережелерде
көрсетілген. Ереже барлық облыстар бойынша бекітілген. Басқарманың ҚР ауыл
шаруашылық министрлігімен бекітілген тізімге сәйкес аудандарда және
қалаларда аумақтық органдары, ветеринарлық-фитосанитарлық бекеттері, астық
қабылдау кәсіпорындарында мемлекеттік астық инспекторлары қызмет етеді.
Басқарма өз қызметін Конституцияға, ҚР заңдарына, ҚР Президентінің,
Үкіметінің актілеріне және басқа да нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес
жүзеге асырады. Басқарма ұйымдастыру – құқықтық нысаны мемлекеттік мекеме
болып табылатын заңды тұлға, мемлекеттік тілдегі атауы жазылған мөрі және
мөртаңбасы бар, белгіленген үлгідегі бланктері, заңдарға сәйкес банкте есеп
шоты болады. Басқарма азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түседі.
Басқарма егер заңдарға сәйкес өкілетті болса, мемлекет атынан азаматтық-
құқықтық қатынастардың бір тарабы бола алады. Басқарма өз құзыреті шегінде
заңдарда көрсетілген реттерде облыстың барлық аумағында орындалуға міндетті
бұйрықтар шығарады. Басқарманың құрамы және шекті штаттық саны ҚР
Үкіметімен бектілген министрліктің аумақтық органдарының штаттық санының
шекті санының шегінде ауыл шаруашылығы министрлігімен бекітілген.
Басқарманы қаржыландыру министрлікпен республикалық бюджеттен жүзеге
асырылып отырады. Басқарманың негізгі міндеттері:[6, 29 б.]
- ветеринария, өсімдікті қорғау және өсімдік карантині, асыл тұқымды мал
шаруашылығы, тұқым шаруашылығы, ауыл шаруашылық дақылдарының соттарын
сынау, астықтың сапасы, соның ішінде астықтың мемлекеттік ресурстарының
сандық және сапалық жағдайы және сақталуы саласында мемлекеттік бақылау
және қадағалауды жүзеге асырады;
- ауыл шаруашылық машиналарының жағдайына мемлекеттік техникалық
қадағалауды жүзеге асырады;
- берілген аумақтағы астық ресурстары мониторингін;
- агроөнеркәсіптік кешенді мәліметтермен қамтамасыз ету;
- заңдарға қайшы келмейтін жағдайларда ҚР ауыл шаруашылық министрлігі
жүктеген басқа да міндеттерді орындау.
Басқарма берілген міндеттерге сәйкес келесі қызметтерді жүзеге
асырады:
- берілген аумақта мониторинг, болжау, қар басудың алдын алу бойынша
бағдарламаларды, малдардың жұқпалы ауруларының таралуының және оны жоюды
және объектілердің карантитінің алдын алу, ауыл шаруашылық дақылдарының
ерекше қауіпті зиянкестерінің және ауруларының алдын алуды ұйымдастыру;
- Республиканың аумағын қорғауды ұйымдастыру бойынша төменгі тұрған
ұйымдардың және құрамдас бөліктердің берілген учаскені қар басудың,
карантиндік объектілердің, малдардың және өсімдіктердің жұқпалы ауруларының
таралуынан сақталуы бойынша, өсімдікті қорғау және карантині саласында
ветеринарлық және фитосанитарлық бақылауды жүзеге асыру, мал және өсімдік
тектес өнімдер мен шикізаттарды тасымалдауға тиісті құжаттар беру асыл
тұқымды мал ісін, астық ресурстарының мониторингін және тұқымдық және
техникалық қадағалауды жүзеге асыру қызметін бақылайды және және тексереді;
- өз құзыреті шегінде, заңдарда көрсетілген реттерде қызметтің түрін
лицензиялауды жүзеге асырады;
- жергілікті атқару органдарымен өзара байланысты жүзеге асырады;
- астықтың сапасына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады;
- берілген аумақта астық мониторингін жүргізеді;
- сорттық және тұқымдық бақылауды жүзеге асырады;
- басқа да заңдарға қайшы келмейтін және ауыл шаруашылығы министрлігімен
жүктелген функцияларды жүзеге асырады.
Берілген міндеттер мен қызметтерді жүзеге асыру үшін Басқарма мынадай
құқықтарға ие:
- тиісті мемлекеттік органдардан қажетті мәлімет талап етуге;
- шаруашылық субъектілерінен астық ресурстары мониторингін жүргізу үшін
қажетті мәліметтерді талап етуге;
- астық қабылдау кәсіпорындарының астықты қабылдау, өңдеу, сақтау және тиеу
бойынша қызметке қойылатын кәсіби талаптарды сақтауын тексеру;
- асыл тұқымды мал шаруашылығы және тұқым шаруашылығы саласындағы
аттестациядан өткен жеке және заңды тұлғалардың жұмыстарының сапасын
тексеру, асыл тұқымды мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы саласындағы
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына олардың қызметтері сәйкес
келмеген жағдайда аттестаттың немесе куәліктің күшін жою немесе алып қою
туралы мәселе көтеру;
- төменгі тұрған органдардың және құрамдас бөліктердің қызметін тексеру;
- заңдарға сәйкес басқа да құқықтарды жүзеге асырады.
3 АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
Аграрлық саладағы ауыл шаруашылық ұйымдарының коммерциялық түрі
бірнеше топтарға жіктеледі. Олардың құқықтық жағдайы туралы мәселелер
азаматтық заңнамалар мен арнайы заңдармен реттеледі. Соның ең алдымен
шаруашылық серіктестіктерге тоқталатын болсақ: Жарғылық капиталы
құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген
коммерциялық ұйым шаруашылық серіктестік деп танылады. Құрылтайшылардың
(қатысушылардың) салымдары есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық
серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген және алған мүлік меншік құқығы
бойынша серіктестікке тиесілі болады. Шаруашылық серіктестіктер толық
серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
қосымша жауапкершілігі бар серіктестік нысандарында құрылуы мүмкін. Толық
және сенім серіктестігінен басқа, шаруашылық cepіктестікті бір тұлға құра
алады, ол оның жалғыз қатысушысы болады. Толық серіктестіктің қатысушылары
және сенім серіктестігіндегі толық серіктер азаматтар ғана бола
алады. Құрылтай шарты мен жарғы шаруашылық серіктестіктің құрылтай
құжаттары болып табылады. Жарғы бір адам (бір қатысушы) құрған шаруашылық
серіктестіктің құрылтай құжаты болып табылады. Шаруашылық серіктестіктің
құрылтай құжаттарын (жарғы және құрылтай шартын) нотариат куәландыруға
тиіс. Шаруашылық серіктестіктің құрылтай құжаттарында ҚРАК аталған
мәліметтерге қоса әрбір қатысушының үлес мөлшері туралы; серіктестіктің
жарғылық капиталына олар салатын салымның мөлшері, құрамы, мерзімі және
тәртібі туралы; серіктестіктің жарғылық капиталына салым салу жөніндегі
міндеттерді бұзғаны үшін қатысушылардың жауапкершілігі туралы ережелер,
сондай-ақ заң құжаттарында көзделген өзге де мәліметтер болуға тиіс.
Шаруашылық серіктестік, заң құжаттарында көзделген реттерді қоспағанда,
басқа шаруашылық серіктестіктердің құрылтайшысы болуы мүмкін. Шаруашылық
серіктестік бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының
кәсіби қатысушысымен шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімін
жүргізу шартын жасасуға құқылы. Құрылтай шартының қолданылуы шаруашылық
серіктестігіне қатысушылар тізілімі қалыптастырылған күннен бастап
тоқтатылады. Шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімінен үзінді-
көшірме қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы қағаздарды ұстаушылар
тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы
бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы жүзеге асыратын шаруашылық
серіктестігінің жарғылық капиталындағы үлеске құқықты растайтын құжат болып
табылады. Акционерлік қоғам қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы
жүзеге асыратын шаруашылық серіктестігі болып қайта құрылған жағдайда
құрылтай шарты жасалмайды. Қатысушылар тізілімін жүргізуді бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізу жөніндегі қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы
жүзеге асыратын шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына қатысу
үлесіне құқықтар шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімінде осы
құқықтардың тіркелген кезінен бастап туындайды. [7, 36 б.]
Шаруашылық серіктестігіне қатысушылар тізілімін қалыптастыру, жүргізу
және сақтау тәртібі Қазақстан Республикасының заң актілерінде
белгіленеді. Ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқық, санаткерлік
қызмет нәтижесі құқығын қоса алғанда және өзге де мүлік (Қазақстан
Республикасының секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес құрылатын,
жарғылық капиталы тек қана ақшамен қалыптастырылатын арнайы қаржы
компанияларын қоспағанда) шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталына
салынатын салым бола алады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық
капиталға заттай нысанда немесе мүліктік құқықтар түрінде салған салымдары
барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының жалпы жиналысының шешімі бойынша ақшалай нысанда
бағаланады. Егер мұндай салымның құны жиырма мың айлық есептік көрсеткіш
мөлшеріне барабар сомадан асып кетсе, оның бағасын тәуелсіз сарапшы
растауға тиіс. Шаруашылық серіктестігін қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz